| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
१३. कुसनाळिवग्गो
13. Kusanāḷivaggo
[१२१] १. कुसनाळिजातकवण्णना
[121] 1. Kusanāḷijātakavaṇṇanā
करे सरिक्खोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अनाथपिण्डिकस्स मित्तं आरब्भ कथेसि। अनाथपिण्डिकस्स हि मित्तसुहज्जञातिबन्धवा एकतो हुत्वा ‘‘महासेट्ठि अयं तया जातिगोत्तधनधञ्ञादीहि नेव सदिसो, न उत्तरितरो, कस्मा एतेन सद्धिं सन्थवं करोसि, मा करोही’’ति पुनप्पुनं निवारेसुं। अनाथपिण्डिको पन ‘‘मित्तसन्थवो नाम हीनेहिपि समेहिपि अतिरेकेहिपि कत्तब्बोयेवा’’ति तेसं वचनं अग्गहेत्वा भोगगामं गच्छन्तो तं कुटुम्बरक्खकं कत्वा अगमासीति सब्बं काळकण्णिवत्थुस्मिं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। इध पन अनाथपिण्डिकेन अत्तनो घरे पवत्तिया आरोचिताय सत्था ‘‘गहपति, मित्तो नाम खुद्दको नत्थि, मित्तधम्मं रक्खितुं समत्थभावोवेत्थ पमाणं, मित्तो नाम अत्तना समोपि हीनोपि सेट्ठोपि गहेतब्बो। सब्बेपि हेते अत्तनो पत्तभारं नित्थरन्तियेव, इदानि ताव त्वं अत्तनो नीचमित्तं निस्साय कुटुम्बस्स सामिको जातो, पोराणा पन नीचमित्तं निस्साय विमानसामिका जाता’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Karesarikkhoti idaṃ satthā jetavane viharanto anāthapiṇḍikassa mittaṃ ārabbha kathesi. Anāthapiṇḍikassa hi mittasuhajjañātibandhavā ekato hutvā ‘‘mahāseṭṭhi ayaṃ tayā jātigottadhanadhaññādīhi neva sadiso, na uttaritaro, kasmā etena saddhiṃ santhavaṃ karosi, mā karohī’’ti punappunaṃ nivāresuṃ. Anāthapiṇḍiko pana ‘‘mittasanthavo nāma hīnehipi samehipi atirekehipi kattabboyevā’’ti tesaṃ vacanaṃ aggahetvā bhogagāmaṃ gacchanto taṃ kuṭumbarakkhakaṃ katvā agamāsīti sabbaṃ kāḷakaṇṇivatthusmiṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Idha pana anāthapiṇḍikena attano ghare pavattiyā ārocitāya satthā ‘‘gahapati, mitto nāma khuddako natthi, mittadhammaṃ rakkhituṃ samatthabhāvovettha pamāṇaṃ, mitto nāma attanā samopi hīnopi seṭṭhopi gahetabbo. Sabbepi hete attano pattabhāraṃ nittharantiyeva, idāni tāva tvaṃ attano nīcamittaṃ nissāya kuṭumbassa sāmiko jāto, porāṇā pana nīcamittaṃ nissāya vimānasāmikā jātā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो रञ्ञो उय्याने कुसनाळिगच्छे देवता हुत्वा निब्बत्ति। तस्मिंयेव च उय्याने मङ्गलसिलं निस्साय उजुगतक्खन्धो परिमण्डलसाखाविटपसम्पन्नो रञ्ञो सन्तिका लद्धसम्मानो रुचमङ्गलरुक्खो अत्थि, ‘‘मुखको’’तिपि वुच्चति। तस्मिं एको महेसक्खो देवराजा निब्बत्ति। बोधिसत्तस्स तेन सद्धिं मित्तसन्थवो अहोसि। तदा राजा एकस्मिं एकत्थम्भके पासादे वसति, तस्स सो थम्भो चलि। अथस्स चलितभावं रञ्ञो आरोचेसुं। राजा वड्ढकी पक्कोसापेत्वा ‘‘ताता, मम एकत्थम्भकस्स मङ्गलपासादस्स थम्भो चलितो, एकं सारत्थम्भं आहरित्वा तं निच्चलं करोथा’’ति आह। ते ‘‘साधु, देवा’’ति रञ्ञो वचनं सम्पटिच्छित्वा तदनुच्छविकं रुक्खं परियेसमाना अञ्ञत्थ अदिस्वा उय्यानं पविसित्वा तं मुखकरुक्खं दिस्वा रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘किं, ताता, दिट्ठो वो तदनुच्छविको रुक्खो’’ति वुत्ते ‘‘दिट्ठो, देव, अपिच तं छिन्दितुं न विसहामा’’ति आहंसु। ‘‘किंकारणा’’ति? मयञ्हि अञ्ञत्थ रुक्खं अपस्सन्ता उय्यानं पविसिम्ह, तत्रपि ठपेत्वा मङ्गलरुक्खं अञ्ञं न पस्साम। इति नं मङ्गलरुक्खताय छिन्दितुं न विसहामाति। गच्छथ, तं छिन्दित्वा पासादं थिरं करोथ, मयं अञ्ञं मङ्गलरुक्खं करिस्सामाति। ते ‘‘साधू’’ति बलिकम्मं गहेत्वा उय्यानं गन्त्वा ‘‘स्वे छिन्दिस्सामा’’ति रुक्खस्स बलिकम्मं कत्वा निक्खमिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto rañño uyyāne kusanāḷigacche devatā hutvā nibbatti. Tasmiṃyeva ca uyyāne maṅgalasilaṃ nissāya ujugatakkhandho parimaṇḍalasākhāviṭapasampanno rañño santikā laddhasammāno rucamaṅgalarukkho atthi, ‘‘mukhako’’tipi vuccati. Tasmiṃ eko mahesakkho devarājā nibbatti. Bodhisattassa tena saddhiṃ mittasanthavo ahosi. Tadā rājā ekasmiṃ ekatthambhake pāsāde vasati, tassa so thambho cali. Athassa calitabhāvaṃ rañño ārocesuṃ. Rājā vaḍḍhakī pakkosāpetvā ‘‘tātā, mama ekatthambhakassa maṅgalapāsādassa thambho calito, ekaṃ sāratthambhaṃ āharitvā taṃ niccalaṃ karothā’’ti āha. Te ‘‘sādhu, devā’’ti rañño vacanaṃ sampaṭicchitvā tadanucchavikaṃ rukkhaṃ pariyesamānā aññattha adisvā uyyānaṃ pavisitvā taṃ mukhakarukkhaṃ disvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ, tātā, diṭṭho vo tadanucchaviko rukkho’’ti vutte ‘‘diṭṭho, deva, apica taṃ chindituṃ na visahāmā’’ti āhaṃsu. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti? Mayañhi aññattha rukkhaṃ apassantā uyyānaṃ pavisimha, tatrapi ṭhapetvā maṅgalarukkhaṃ aññaṃ na passāma. Iti naṃ maṅgalarukkhatāya chindituṃ na visahāmāti. Gacchatha, taṃ chinditvā pāsādaṃ thiraṃ karotha, mayaṃ aññaṃ maṅgalarukkhaṃ karissāmāti. Te ‘‘sādhū’’ti balikammaṃ gahetvā uyyānaṃ gantvā ‘‘sve chindissāmā’’ti rukkhassa balikammaṃ katvā nikkhamiṃsu.
रुक्खदेवता तं कारणं ञत्वा ‘‘स्वे मय्हं विमानं नासेस्सन्ति, दारके गहेत्वा कुहिं गमिस्सामी’’ति गन्तब्बट्ठानं अपस्सन्ती पुत्तके गीवाय गहेत्वा परोदि। तस्सा सन्दिट्ठसम्भत्ता रुक्खदेवता आगन्त्वा ‘‘किं एत’’न्ति पुच्छित्वा तं कारणं सुत्वा सयम्पि वड्ढकीनं पटिक्कमनूपायं अपस्सन्तियो तं परिस्सजित्वा रोदितुं आरभिंसु। तस्मिं समये बोधिसत्तो ‘‘रुक्खदेवतं पस्सिस्सामी’’ति तत्थ गन्त्वा तं कारणं सुत्वा ‘‘होतु, मा चिन्तयित्थ, अहं रुक्खं छिन्दितुं न दस्सामि, स्वे वड्ढकीनं आगतकाले मम कारणं पस्सथा’’ति ता देवता समस्सासेत्वा पुनदिवसे वड्ढकीनं आगतवेलाय ककण्टकवेसं गहेत्वा वड्ढकीनं पुरतो गन्त्वा मङ्गलरुक्खस्स मूलन्तरं पविसित्वा तं रुक्खं सुसिरं विय कत्वा रुक्खमज्झेन अभिरुहित्वा खन्धमत्थकेन निक्खमित्वा सीसं कम्पयमानो निपज्जि। महावड्ढकी तं ककण्टकं दिस्वा रुक्खं हत्थेन पहरित्वा ‘‘सुसिररुक्खो एसो निस्सारो, हिय्यो अनुपधारेत्वाव बलिकम्मं करिम्हा’’ति एकघनं महारुक्खं गरहित्वा पक्कामि। रुक्खदेवता बोधिसत्तं निस्साय विमानस्स सामिनी जाता।
Rukkhadevatā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘sve mayhaṃ vimānaṃ nāsessanti, dārake gahetvā kuhiṃ gamissāmī’’ti gantabbaṭṭhānaṃ apassantī puttake gīvāya gahetvā parodi. Tassā sandiṭṭhasambhattā rukkhadevatā āgantvā ‘‘kiṃ eta’’nti pucchitvā taṃ kāraṇaṃ sutvā sayampi vaḍḍhakīnaṃ paṭikkamanūpāyaṃ apassantiyo taṃ parissajitvā rodituṃ ārabhiṃsu. Tasmiṃ samaye bodhisatto ‘‘rukkhadevataṃ passissāmī’’ti tattha gantvā taṃ kāraṇaṃ sutvā ‘‘hotu, mā cintayittha, ahaṃ rukkhaṃ chindituṃ na dassāmi, sve vaḍḍhakīnaṃ āgatakāle mama kāraṇaṃ passathā’’ti tā devatā samassāsetvā punadivase vaḍḍhakīnaṃ āgatavelāya kakaṇṭakavesaṃ gahetvā vaḍḍhakīnaṃ purato gantvā maṅgalarukkhassa mūlantaraṃ pavisitvā taṃ rukkhaṃ susiraṃ viya katvā rukkhamajjhena abhiruhitvā khandhamatthakena nikkhamitvā sīsaṃ kampayamāno nipajji. Mahāvaḍḍhakī taṃ kakaṇṭakaṃ disvā rukkhaṃ hatthena paharitvā ‘‘susirarukkho eso nissāro, hiyyo anupadhāretvāva balikammaṃ karimhā’’ti ekaghanaṃ mahārukkhaṃ garahitvā pakkāmi. Rukkhadevatā bodhisattaṃ nissāya vimānassa sāminī jātā.
तस्सा पटिसन्थारत्थाय सन्दिट्ठसम्भत्ता बहू देवता सन्निपतिंसु। रुक्खदेवता ‘‘विमानं मे लद्ध’’न्ति तुट्ठचित्ता तासं देवतानं मज्झे बोधिसत्तस्स गुणं कथयमाना ‘‘भो, देवता, मयं महेसक्खा हुत्वापि दन्धपञ्ञताय इमं उपायं न जानिम्ह, कुसनाळिदेवता पन अत्तनो ञाणसम्पत्तिया अम्हे विमानसामिके अकासि, मित्तो नाम सदिसोपि अधिकोपि हीनोपि कत्तब्बोव। सब्बेपि हि अत्तनो थामेन सहायकानं उप्पन्नं दुक्खं नित्थरित्वा सुखे पतिट्ठापेन्तियेवा’’ति मित्तधम्मं वण्णेत्वा इमं गाथमाह –
Tassā paṭisanthāratthāya sandiṭṭhasambhattā bahū devatā sannipatiṃsu. Rukkhadevatā ‘‘vimānaṃ me laddha’’nti tuṭṭhacittā tāsaṃ devatānaṃ majjhe bodhisattassa guṇaṃ kathayamānā ‘‘bho, devatā, mayaṃ mahesakkhā hutvāpi dandhapaññatāya imaṃ upāyaṃ na jānimha, kusanāḷidevatā pana attano ñāṇasampattiyā amhe vimānasāmike akāsi, mitto nāma sadisopi adhikopi hīnopi kattabbova. Sabbepi hi attano thāmena sahāyakānaṃ uppannaṃ dukkhaṃ nittharitvā sukhe patiṭṭhāpentiyevā’’ti mittadhammaṃ vaṇṇetvā imaṃ gāthamāha –
१२१.
121.
‘‘करे सरिक्खो अथ वापि सेट्ठो, निहीनको वापि करेय्य एको।
‘‘Kare sarikkho atha vāpi seṭṭho, nihīnako vāpi kareyya eko;
करेय्युमेते ब्यसने उत्तमत्थं, यथा अहं कुसनाळि रुचाय’’न्ति॥
Kareyyumete byasane uttamatthaṃ, yathā ahaṃ kusanāḷi rucāya’’nti.
तत्थ करे सरिक्खोति जातिआदीहि सदिसोपि मित्तधम्मं करेय्य। अथ वापि सेट्ठोति जातिआदीहि अधिकोपि करेय्य। निहीनको वापि करेय्य एकोति एको जातिआदीहि हीनोपि मित्तधम्मं करेय्य। तस्मा सब्बेपि एते मित्ता कातब्बायेवाति दीपेति। किंकारणा? करेय्युमेते ब्यसने उत्तमत्थन्ति सब्बेपेते सहायस्स ब्यसने उप्पन्ने अत्तनो अत्तनो पत्तभारं वहमाना उत्तमत्थं करेय्युं, कायिकचेतसिकदुक्खतो तं सहायकं मोचेय्युमेवाति अत्थो। तस्मा हीनोपि मित्तो कातब्बोयेव, पगेव इतरे। तत्रिदं ओपम्मं – यथा अहं कुसनाळि रुचायन्ति, यथा अहं रुचायं निब्बत्तदेवता अयञ्च कुसनाळिदेवता, अप्पेसक्खापि मित्तसन्थवं करिम्ह, तत्रपाहं महेसक्खापि समाना अत्तनो उप्पन्नदुक्खं बालताय अनुपायकुसलताय हरितुं नासक्खिं, इमं पन अप्पेसक्खम्पि समानं पण्डितदेवतं निस्साय दुक्खतो मुत्तोम्हि। तस्मा अञ्ञेहिपि दुक्खा मुच्चितुकामेहि समविसिट्ठभावं अनोलोकेत्वा हीनोपि पण्डितो मित्तो कातब्बोति।
Tattha kare sarikkhoti jātiādīhi sadisopi mittadhammaṃ kareyya. Atha vāpi seṭṭhoti jātiādīhi adhikopi kareyya. Nihīnako vāpi kareyya ekoti eko jātiādīhi hīnopi mittadhammaṃ kareyya. Tasmā sabbepi ete mittā kātabbāyevāti dīpeti. Kiṃkāraṇā? Kareyyumetebyasane uttamatthanti sabbepete sahāyassa byasane uppanne attano attano pattabhāraṃ vahamānā uttamatthaṃ kareyyuṃ, kāyikacetasikadukkhato taṃ sahāyakaṃ moceyyumevāti attho. Tasmā hīnopi mitto kātabboyeva, pageva itare. Tatridaṃ opammaṃ – yathā ahaṃ kusanāḷi rucāyanti, yathā ahaṃ rucāyaṃ nibbattadevatā ayañca kusanāḷidevatā, appesakkhāpi mittasanthavaṃ karimha, tatrapāhaṃ mahesakkhāpi samānā attano uppannadukkhaṃ bālatāya anupāyakusalatāya harituṃ nāsakkhiṃ, imaṃ pana appesakkhampi samānaṃ paṇḍitadevataṃ nissāya dukkhato muttomhi. Tasmā aññehipi dukkhā muccitukāmehi samavisiṭṭhabhāvaṃ anoloketvā hīnopi paṇḍito mitto kātabboti.
रुचादेवता इमाय गाथाय देवसङ्घस्स धम्मं देसेत्वा यावतायुकं ठत्वा सद्धिं कुसनाळिदेवताय यथाकम्मं गता।
Rucādevatā imāya gāthāya devasaṅghassa dhammaṃ desetvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā saddhiṃ kusanāḷidevatāya yathākammaṃ gatā.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा रुचादेवता आनन्दो अहोसि, कुसनाळिदेवता पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rucādevatā ānando ahosi, kusanāḷidevatā pana ahameva ahosi’’nti.
कुसनाळिजातकवण्णना पठमा।
Kusanāḷijātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १२१. कुसनाळिजातकं • 121. Kusanāḷijātakaṃ
