Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā |
១៣. កុសនាឡិវគ្គោ
13. Kusanāḷivaggo
[១២១] ១. កុសនាឡិជាតកវណ្ណនា
[121] 1. Kusanāḷijātakavaṇṇanā
ករេ សរិក្ខោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស មិត្តំ អារព្ភ កថេសិ។ អនាថបិណ្ឌិកស្ស ហិ មិត្តសុហជ្ជញាតិពន្ធវា ឯកតោ ហុត្វា ‘‘មហាសេដ្ឋិ អយំ តយា ជាតិគោត្តធនធញ្ញាទីហិ នេវ សទិសោ, ន ឧត្តរិតរោ, កស្មា ឯតេន សទ្ធិំ សន្ថវំ ករោសិ, មា ករោហី’’តិ បុនប្បុនំ និវារេសុំ។ អនាថបិណ្ឌិកោ បន ‘‘មិត្តសន្ថវោ នាម ហីនេហិបិ សមេហិបិ អតិរេកេហិបិ កត្តព្ពោយេវា’’តិ តេសំ វចនំ អគ្គហេត្វា ភោគគាមំ គច្ឆន្តោ តំ កុដុម្ពរក្ខកំ កត្វា អគមាសីតិ សព្ពំ កាឡកណ្ណិវត្ថុស្មិំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥធ បន អនាថបិណ្ឌិកេន អត្តនោ ឃរេ បវត្តិយា អារោចិតាយ សត្ថា ‘‘គហបតិ, មិត្តោ នាម ខុទ្ទកោ នត្ថិ, មិត្តធម្មំ រក្ខិតុំ សមត្ថភាវោវេត្ថ បមាណំ, មិត្តោ នាម អត្តនា សមោបិ ហីនោបិ សេដ្ឋោបិ គហេតព្ពោ។ សព្ពេបិ ហេតេ អត្តនោ បត្តភារំ និត្ថរន្តិយេវ, ឥទានិ តាវ ត្វំ អត្តនោ នីចមិត្តំ និស្សាយ កុដុម្ពស្ស សាមិកោ ជាតោ, បោរាណា បន នីចមិត្តំ និស្សាយ វិមានសាមិកា ជាតា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
Karesarikkhoti idaṃ satthā jetavane viharanto anāthapiṇḍikassa mittaṃ ārabbha kathesi. Anāthapiṇḍikassa hi mittasuhajjañātibandhavā ekato hutvā ‘‘mahāseṭṭhi ayaṃ tayā jātigottadhanadhaññādīhi neva sadiso, na uttaritaro, kasmā etena saddhiṃ santhavaṃ karosi, mā karohī’’ti punappunaṃ nivāresuṃ. Anāthapiṇḍiko pana ‘‘mittasanthavo nāma hīnehipi samehipi atirekehipi kattabboyevā’’ti tesaṃ vacanaṃ aggahetvā bhogagāmaṃ gacchanto taṃ kuṭumbarakkhakaṃ katvā agamāsīti sabbaṃ kāḷakaṇṇivatthusmiṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Idha pana anāthapiṇḍikena attano ghare pavattiyā ārocitāya satthā ‘‘gahapati, mitto nāma khuddako natthi, mittadhammaṃ rakkhituṃ samatthabhāvovettha pamāṇaṃ, mitto nāma attanā samopi hīnopi seṭṭhopi gahetabbo. Sabbepi hete attano pattabhāraṃ nittharantiyeva, idāni tāva tvaṃ attano nīcamittaṃ nissāya kuṭumbassa sāmiko jāto, porāṇā pana nīcamittaṃ nissāya vimānasāmikā jātā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ រញ្ញោ ឧយ្យានេ កុសនាឡិគច្ឆេ ទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តស្មិំយេវ ច ឧយ្យានេ មង្គលសិលំ និស្សាយ ឧជុគតក្ខន្ធោ បរិមណ្ឌលសាខាវិដបសម្បន្នោ រញ្ញោ សន្តិកា លទ្ធសម្មានោ រុចមង្គលរុក្ខោ អត្ថិ, ‘‘មុខកោ’’តិបិ វុច្ចតិ។ តស្មិំ ឯកោ មហេសក្ខោ ទេវរាជា និព្ពត្តិ។ ពោធិសត្តស្ស តេន សទ្ធិំ មិត្តសន្ថវោ អហោសិ។ តទា រាជា ឯកស្មិំ ឯកត្ថម្ភកេ បាសាទេ វសតិ, តស្ស សោ ថម្ភោ ចលិ។ អថស្ស ចលិតភាវំ រញ្ញោ អារោចេសុំ។ រាជា វឌ្ឍកី បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាតា, មម ឯកត្ថម្ភកស្ស មង្គលបាសាទស្ស ថម្ភោ ចលិតោ, ឯកំ សារត្ថម្ភំ អាហរិត្វា តំ និច្ចលំ ករោថា’’តិ អាហ។ តេ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តទនុច្ឆវិកំ រុក្ខំ បរិយេសមានា អញ្ញត្ថ អទិស្វា ឧយ្យានំ បវិសិត្វា តំ មុខករុក្ខំ ទិស្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, តាតា, ទិដ្ឋោ វោ តទនុច្ឆវិកោ រុក្ខោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ទិដ្ឋោ, ទេវ, អបិច តំ ឆិន្ទិតុំ ន វិសហាមា’’តិ អាហំសុ។ ‘‘កិំការណា’’តិ? មយញ្ហិ អញ្ញត្ថ រុក្ខំ អបស្សន្តា ឧយ្យានំ បវិសិម្ហ, តត្របិ ឋបេត្វា មង្គលរុក្ខំ អញ្ញំ ន បស្សាម។ ឥតិ នំ មង្គលរុក្ខតាយ ឆិន្ទិតុំ ន វិសហាមាតិ។ គច្ឆថ, តំ ឆិន្ទិត្វា បាសាទំ ថិរំ ករោថ, មយំ អញ្ញំ មង្គលរុក្ខំ ករិស្សាមាតិ។ តេ ‘‘សាធូ’’តិ ពលិកម្មំ គហេត្វា ឧយ្យានំ គន្ត្វា ‘‘ស្វេ ឆិន្ទិស្សាមា’’តិ រុក្ខស្ស ពលិកម្មំ កត្វា និក្ខមិំសុ។
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto rañño uyyāne kusanāḷigacche devatā hutvā nibbatti. Tasmiṃyeva ca uyyāne maṅgalasilaṃ nissāya ujugatakkhandho parimaṇḍalasākhāviṭapasampanno rañño santikā laddhasammāno rucamaṅgalarukkho atthi, ‘‘mukhako’’tipi vuccati. Tasmiṃ eko mahesakkho devarājā nibbatti. Bodhisattassa tena saddhiṃ mittasanthavo ahosi. Tadā rājā ekasmiṃ ekatthambhake pāsāde vasati, tassa so thambho cali. Athassa calitabhāvaṃ rañño ārocesuṃ. Rājā vaḍḍhakī pakkosāpetvā ‘‘tātā, mama ekatthambhakassa maṅgalapāsādassa thambho calito, ekaṃ sāratthambhaṃ āharitvā taṃ niccalaṃ karothā’’ti āha. Te ‘‘sādhu, devā’’ti rañño vacanaṃ sampaṭicchitvā tadanucchavikaṃ rukkhaṃ pariyesamānā aññattha adisvā uyyānaṃ pavisitvā taṃ mukhakarukkhaṃ disvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ, tātā, diṭṭho vo tadanucchaviko rukkho’’ti vutte ‘‘diṭṭho, deva, apica taṃ chindituṃ na visahāmā’’ti āhaṃsu. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti? Mayañhi aññattha rukkhaṃ apassantā uyyānaṃ pavisimha, tatrapi ṭhapetvā maṅgalarukkhaṃ aññaṃ na passāma. Iti naṃ maṅgalarukkhatāya chindituṃ na visahāmāti. Gacchatha, taṃ chinditvā pāsādaṃ thiraṃ karotha, mayaṃ aññaṃ maṅgalarukkhaṃ karissāmāti. Te ‘‘sādhū’’ti balikammaṃ gahetvā uyyānaṃ gantvā ‘‘sve chindissāmā’’ti rukkhassa balikammaṃ katvā nikkhamiṃsu.
រុក្ខទេវតា តំ ការណំ ញត្វា ‘‘ស្វេ មយ្ហំ វិមានំ នាសេស្សន្តិ, ទារកេ គហេត្វា កុហិំ គមិស្សាមី’’តិ គន្តព្ពដ្ឋានំ អបស្សន្តី បុត្តកេ គីវាយ គហេត្វា បរោទិ។ តស្សា សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា រុក្ខទេវតា អាគន្ត្វា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា តំ ការណំ សុត្វា សយម្បិ វឌ្ឍកីនំ បដិក្កមនូបាយំ អបស្សន្តិយោ តំ បរិស្សជិត្វា រោទិតុំ អារភិំសុ។ តស្មិំ សមយេ ពោធិសត្តោ ‘‘រុក្ខទេវតំ បស្សិស្សាមី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា តំ ការណំ សុត្វា ‘‘ហោតុ, មា ចិន្តយិត្ថ, អហំ រុក្ខំ ឆិន្ទិតុំ ន ទស្សាមិ, ស្វេ វឌ្ឍកីនំ អាគតកាលេ មម ការណំ បស្សថា’’តិ តា ទេវតា សមស្សាសេត្វា បុនទិវសេ វឌ្ឍកីនំ អាគតវេលាយ កកណ្ដកវេសំ គហេត្វា វឌ្ឍកីនំ បុរតោ គន្ត្វា មង្គលរុក្ខស្ស មូលន្តរំ បវិសិត្វា តំ រុក្ខំ សុសិរំ វិយ កត្វា រុក្ខមជ្ឈេន អភិរុហិត្វា ខន្ធមត្ថកេន និក្ខមិត្វា សីសំ កម្បយមានោ និបជ្ជិ។ មហាវឌ្ឍកី តំ កកណ្ដកំ ទិស្វា រុក្ខំ ហត្ថេន បហរិត្វា ‘‘សុសិររុក្ខោ ឯសោ និស្សារោ, ហិយ្យោ អនុបធារេត្វាវ ពលិកម្មំ ករិម្ហា’’តិ ឯកឃនំ មហារុក្ខំ គរហិត្វា បក្កាមិ។ រុក្ខទេវតា ពោធិសត្តំ និស្សាយ វិមានស្ស សាមិនី ជាតា។
Rukkhadevatā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘sve mayhaṃ vimānaṃ nāsessanti, dārake gahetvā kuhiṃ gamissāmī’’ti gantabbaṭṭhānaṃ apassantī puttake gīvāya gahetvā parodi. Tassā sandiṭṭhasambhattā rukkhadevatā āgantvā ‘‘kiṃ eta’’nti pucchitvā taṃ kāraṇaṃ sutvā sayampi vaḍḍhakīnaṃ paṭikkamanūpāyaṃ apassantiyo taṃ parissajitvā rodituṃ ārabhiṃsu. Tasmiṃ samaye bodhisatto ‘‘rukkhadevataṃ passissāmī’’ti tattha gantvā taṃ kāraṇaṃ sutvā ‘‘hotu, mā cintayittha, ahaṃ rukkhaṃ chindituṃ na dassāmi, sve vaḍḍhakīnaṃ āgatakāle mama kāraṇaṃ passathā’’ti tā devatā samassāsetvā punadivase vaḍḍhakīnaṃ āgatavelāya kakaṇṭakavesaṃ gahetvā vaḍḍhakīnaṃ purato gantvā maṅgalarukkhassa mūlantaraṃ pavisitvā taṃ rukkhaṃ susiraṃ viya katvā rukkhamajjhena abhiruhitvā khandhamatthakena nikkhamitvā sīsaṃ kampayamāno nipajji. Mahāvaḍḍhakī taṃ kakaṇṭakaṃ disvā rukkhaṃ hatthena paharitvā ‘‘susirarukkho eso nissāro, hiyyo anupadhāretvāva balikammaṃ karimhā’’ti ekaghanaṃ mahārukkhaṃ garahitvā pakkāmi. Rukkhadevatā bodhisattaṃ nissāya vimānassa sāminī jātā.
តស្សា បដិសន្ថារត្ថាយ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា ពហូ ទេវតា សន្និបតិំសុ។ រុក្ខទេវតា ‘‘វិមានំ មេ លទ្ធ’’ន្តិ តុដ្ឋចិត្តា តាសំ ទេវតានំ មជ្ឈេ ពោធិសត្តស្ស គុណំ កថយមានា ‘‘ភោ, ទេវតា, មយំ មហេសក្ខា ហុត្វាបិ ទន្ធបញ្ញតាយ ឥមំ ឧបាយំ ន ជានិម្ហ, កុសនាឡិទេវតា បន អត្តនោ ញាណសម្បត្តិយា អម្ហេ វិមានសាមិកេ អកាសិ, មិត្តោ នាម សទិសោបិ អធិកោបិ ហីនោបិ កត្តព្ពោវ។ សព្ពេបិ ហិ អត្តនោ ថាមេន សហាយកានំ ឧប្បន្នំ ទុក្ខំ និត្ថរិត្វា សុខេ បតិដ្ឋាបេន្តិយេវា’’តិ មិត្តធម្មំ វណ្ណេត្វា ឥមំ គាថមាហ –
Tassā paṭisanthāratthāya sandiṭṭhasambhattā bahū devatā sannipatiṃsu. Rukkhadevatā ‘‘vimānaṃ me laddha’’nti tuṭṭhacittā tāsaṃ devatānaṃ majjhe bodhisattassa guṇaṃ kathayamānā ‘‘bho, devatā, mayaṃ mahesakkhā hutvāpi dandhapaññatāya imaṃ upāyaṃ na jānimha, kusanāḷidevatā pana attano ñāṇasampattiyā amhe vimānasāmike akāsi, mitto nāma sadisopi adhikopi hīnopi kattabbova. Sabbepi hi attano thāmena sahāyakānaṃ uppannaṃ dukkhaṃ nittharitvā sukhe patiṭṭhāpentiyevā’’ti mittadhammaṃ vaṇṇetvā imaṃ gāthamāha –
១២១.
121.
‘‘ករេ សរិក្ខោ អថ វាបិ សេដ្ឋោ, និហីនកោ វាបិ ករេយ្យ ឯកោ;
‘‘Kare sarikkho atha vāpi seṭṭho, nihīnako vāpi kareyya eko;
ករេយ្យុមេតេ ព្យសនេ ឧត្តមត្ថំ, យថា អហំ កុសនាឡិ រុចាយ’’ន្តិ។
Kareyyumete byasane uttamatthaṃ, yathā ahaṃ kusanāḷi rucāya’’nti.
តត្ថ ករេ សរិក្ខោតិ ជាតិអាទីហិ សទិសោបិ មិត្តធម្មំ ករេយ្យ។ អថ វាបិ សេដ្ឋោតិ ជាតិអាទីហិ អធិកោបិ ករេយ្យ។ និហីនកោ វាបិ ករេយ្យ ឯកោតិ ឯកោ ជាតិអាទីហិ ហីនោបិ មិត្តធម្មំ ករេយ្យ។ តស្មា សព្ពេបិ ឯតេ មិត្តា កាតព្ពាយេវាតិ ទីបេតិ។ កិំការណា? ករេយ្យុមេតេ ព្យសនេ ឧត្តមត្ថន្តិ សព្ពេបេតេ សហាយស្ស ព្យសនេ ឧប្បន្នេ អត្តនោ អត្តនោ បត្តភារំ វហមានា ឧត្តមត្ថំ ករេយ្យុំ, កាយិកចេតសិកទុក្ខតោ តំ សហាយកំ មោចេយ្យុមេវាតិ អត្ថោ។ តស្មា ហីនោបិ មិត្តោ កាតព្ពោយេវ, បគេវ ឥតរេ។ តត្រិទំ ឱបម្មំ – យថា អហំ កុសនាឡិ រុចាយន្តិ, យថា អហំ រុចាយំ និព្ពត្តទេវតា អយញ្ច កុសនាឡិទេវតា, អប្បេសក្ខាបិ មិត្តសន្ថវំ ករិម្ហ, តត្របាហំ មហេសក្ខាបិ សមានា អត្តនោ ឧប្បន្នទុក្ខំ ពាលតាយ អនុបាយកុសលតាយ ហរិតុំ នាសក្ខិំ, ឥមំ បន អប្បេសក្ខម្បិ សមានំ បណ្ឌិតទេវតំ និស្សាយ ទុក្ខតោ មុត្តោម្ហិ។ តស្មា អញ្ញេហិបិ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមេហិ សមវិសិដ្ឋភាវំ អនោលោកេត្វា ហីនោបិ បណ្ឌិតោ មិត្តោ កាតព្ពោតិ។
Tattha kare sarikkhoti jātiādīhi sadisopi mittadhammaṃ kareyya. Atha vāpi seṭṭhoti jātiādīhi adhikopi kareyya. Nihīnako vāpi kareyya ekoti eko jātiādīhi hīnopi mittadhammaṃ kareyya. Tasmā sabbepi ete mittā kātabbāyevāti dīpeti. Kiṃkāraṇā? Kareyyumetebyasane uttamatthanti sabbepete sahāyassa byasane uppanne attano attano pattabhāraṃ vahamānā uttamatthaṃ kareyyuṃ, kāyikacetasikadukkhato taṃ sahāyakaṃ moceyyumevāti attho. Tasmā hīnopi mitto kātabboyeva, pageva itare. Tatridaṃ opammaṃ – yathā ahaṃ kusanāḷi rucāyanti, yathā ahaṃ rucāyaṃ nibbattadevatā ayañca kusanāḷidevatā, appesakkhāpi mittasanthavaṃ karimha, tatrapāhaṃ mahesakkhāpi samānā attano uppannadukkhaṃ bālatāya anupāyakusalatāya harituṃ nāsakkhiṃ, imaṃ pana appesakkhampi samānaṃ paṇḍitadevataṃ nissāya dukkhato muttomhi. Tasmā aññehipi dukkhā muccitukāmehi samavisiṭṭhabhāvaṃ anoloketvā hīnopi paṇḍito mitto kātabboti.
រុចាទេវតា ឥមាយ គាថាយ ទេវសង្ឃស្ស ធម្មំ ទេសេត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា សទ្ធិំ កុសនាឡិទេវតាយ យថាកម្មំ គតា។
Rucādevatā imāya gāthāya devasaṅghassa dhammaṃ desetvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā saddhiṃ kusanāḷidevatāya yathākammaṃ gatā.
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រុចាទេវតា អានន្ទោ អហោសិ, កុសនាឡិទេវតា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rucādevatā ānando ahosi, kusanāḷidevatā pana ahameva ahosi’’nti.
កុសនាឡិជាតកវណ្ណនា បឋមា។
Kusanāḷijātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ជាតកបាឡិ • Jātakapāḷi / ១២១. កុសនាឡិជាតកំ • 121. Kusanāḷijātakaṃ