Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ජාතක-අට්ඨකථා • Jātaka-aṭṭhakathā |
13. කුසනාළිවග්ගො
13. Kusanāḷivaggo
[121] 1. කුසනාළිජාතකවණ්ණනා
[121] 1. Kusanāḷijātakavaṇṇanā
කරෙ සරික්ඛොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස මිත්තං ආරබ්භ කථෙසි. අනාථපිණ්ඩිකස්ස හි මිත්තසුහජ්ජඤාතිබන්ධවා එකතො හුත්වා ‘‘මහාසෙට්ඨි අයං තයා ජාතිගොත්තධනධඤ්ඤාදීහි නෙව සදිසො, න උත්තරිතරො, කස්මා එතෙන සද්ධිං සන්ථවං කරොසි, මා කරොහී’’ති පුනප්පුනං නිවාරෙසුං. අනාථපිණ්ඩිකො පන ‘‘මිත්තසන්ථවො නාම හීනෙහිපි සමෙහිපි අතිරෙකෙහිපි කත්තබ්බොයෙවා’’ති තෙසං වචනං අග්ගහෙත්වා භොගගාමං ගච්ඡන්තො තං කුටුම්බරක්ඛකං කත්වා අගමාසීති සබ්බං කාළකණ්ණිවත්ථුස්මිං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉධ පන අනාථපිණ්ඩිකෙන අත්තනො ඝරෙ පවත්තියා ආරොචිතාය සත්ථා ‘‘ගහපති, මිත්තො නාම ඛුද්දකො නත්ථි, මිත්තධම්මං රක්ඛිතුං සමත්ථභාවොවෙත්ථ පමාණං, මිත්තො නාම අත්තනා සමොපි හීනොපි සෙට්ඨොපි ගහෙතබ්බො. සබ්බෙපි හෙතෙ අත්තනො පත්තභාරං නිත්ථරන්තියෙව, ඉදානි තාව ත්වං අත්තනො නීචමිත්තං නිස්සාය කුටුම්බස්ස සාමිකො ජාතො, පොරාණා පන නීචමිත්තං නිස්සාය විමානසාමිකා ජාතා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
Karesarikkhoti idaṃ satthā jetavane viharanto anāthapiṇḍikassa mittaṃ ārabbha kathesi. Anāthapiṇḍikassa hi mittasuhajjañātibandhavā ekato hutvā ‘‘mahāseṭṭhi ayaṃ tayā jātigottadhanadhaññādīhi neva sadiso, na uttaritaro, kasmā etena saddhiṃ santhavaṃ karosi, mā karohī’’ti punappunaṃ nivāresuṃ. Anāthapiṇḍiko pana ‘‘mittasanthavo nāma hīnehipi samehipi atirekehipi kattabboyevā’’ti tesaṃ vacanaṃ aggahetvā bhogagāmaṃ gacchanto taṃ kuṭumbarakkhakaṃ katvā agamāsīti sabbaṃ kāḷakaṇṇivatthusmiṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Idha pana anāthapiṇḍikena attano ghare pavattiyā ārocitāya satthā ‘‘gahapati, mitto nāma khuddako natthi, mittadhammaṃ rakkhituṃ samatthabhāvovettha pamāṇaṃ, mitto nāma attanā samopi hīnopi seṭṭhopi gahetabbo. Sabbepi hete attano pattabhāraṃ nittharantiyeva, idāni tāva tvaṃ attano nīcamittaṃ nissāya kuṭumbassa sāmiko jāto, porāṇā pana nīcamittaṃ nissāya vimānasāmikā jātā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො රඤ්ඤො උය්යානෙ කුසනාළිගච්ඡෙ දෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්මිංයෙව ච උය්යානෙ මඞ්ගලසිලං නිස්සාය උජුගතක්ඛන්ධො පරිමණ්ඩලසාඛාවිටපසම්පන්නො රඤ්ඤො සන්තිකා ලද්ධසම්මානො රුචමඞ්ගලරුක්ඛො අත්ථි, ‘‘මුඛකො’’තිපි වුච්චති. තස්මිං එකො මහෙසක්ඛො දෙවරාජා නිබ්බත්ති. බොධිසත්තස්ස තෙන සද්ධිං මිත්තසන්ථවො අහොසි. තදා රාජා එකස්මිං එකත්ථම්භකෙ පාසාදෙ වසති, තස්ස සො ථම්භො චලි. අථස්ස චලිතභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා වඩ්ඪකී පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාතා, මම එකත්ථම්භකස්ස මඞ්ගලපාසාදස්ස ථම්භො චලිතො, එකං සාරත්ථම්භං ආහරිත්වා තං නිච්චලං කරොථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධු, දෙවා’’ති රඤ්ඤො වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තදනුච්ඡවිකං රුක්ඛං පරියෙසමානා අඤ්ඤත්ථ අදිස්වා උය්යානං පවිසිත්වා තං මුඛකරුක්ඛං දිස්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං, තාතා, දිට්ඨො වො තදනුච්ඡවිකො රුක්ඛො’’ති වුත්තෙ ‘‘දිට්ඨො, දෙව, අපිච තං ඡින්දිතුං න විසහාමා’’ති ආහංසු. ‘‘කිංකාරණා’’ති? මයඤ්හි අඤ්ඤත්ථ රුක්ඛං අපස්සන්තා උය්යානං පවිසිම්හ, තත්රපි ඨපෙත්වා මඞ්ගලරුක්ඛං අඤ්ඤං න පස්සාම. ඉති නං මඞ්ගලරුක්ඛතාය ඡින්දිතුං න විසහාමාති. ගච්ඡථ, තං ඡින්දිත්වා පාසාදං ථිරං කරොථ, මයං අඤ්ඤං මඞ්ගලරුක්ඛං කරිස්සාමාති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති බලිකම්මං ගහෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා ‘‘ස්වෙ ඡින්දිස්සාමා’’ති රුක්ඛස්ස බලිකම්මං කත්වා නික්ඛමිංසු.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto rañño uyyāne kusanāḷigacche devatā hutvā nibbatti. Tasmiṃyeva ca uyyāne maṅgalasilaṃ nissāya ujugatakkhandho parimaṇḍalasākhāviṭapasampanno rañño santikā laddhasammāno rucamaṅgalarukkho atthi, ‘‘mukhako’’tipi vuccati. Tasmiṃ eko mahesakkho devarājā nibbatti. Bodhisattassa tena saddhiṃ mittasanthavo ahosi. Tadā rājā ekasmiṃ ekatthambhake pāsāde vasati, tassa so thambho cali. Athassa calitabhāvaṃ rañño ārocesuṃ. Rājā vaḍḍhakī pakkosāpetvā ‘‘tātā, mama ekatthambhakassa maṅgalapāsādassa thambho calito, ekaṃ sāratthambhaṃ āharitvā taṃ niccalaṃ karothā’’ti āha. Te ‘‘sādhu, devā’’ti rañño vacanaṃ sampaṭicchitvā tadanucchavikaṃ rukkhaṃ pariyesamānā aññattha adisvā uyyānaṃ pavisitvā taṃ mukhakarukkhaṃ disvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ, tātā, diṭṭho vo tadanucchaviko rukkho’’ti vutte ‘‘diṭṭho, deva, apica taṃ chindituṃ na visahāmā’’ti āhaṃsu. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti? Mayañhi aññattha rukkhaṃ apassantā uyyānaṃ pavisimha, tatrapi ṭhapetvā maṅgalarukkhaṃ aññaṃ na passāma. Iti naṃ maṅgalarukkhatāya chindituṃ na visahāmāti. Gacchatha, taṃ chinditvā pāsādaṃ thiraṃ karotha, mayaṃ aññaṃ maṅgalarukkhaṃ karissāmāti. Te ‘‘sādhū’’ti balikammaṃ gahetvā uyyānaṃ gantvā ‘‘sve chindissāmā’’ti rukkhassa balikammaṃ katvā nikkhamiṃsu.
රුක්ඛදෙවතා තං කාරණං ඤත්වා ‘‘ස්වෙ මය්හං විමානං නාසෙස්සන්ති, දාරකෙ ගහෙත්වා කුහිං ගමිස්සාමී’’ති ගන්තබ්බට්ඨානං අපස්සන්තී පුත්තකෙ ගීවාය ගහෙත්වා පරොදි. තස්සා සන්දිට්ඨසම්භත්තා රුක්ඛදෙවතා ආගන්ත්වා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡිත්වා තං කාරණං සුත්වා සයම්පි වඩ්ඪකීනං පටික්කමනූපායං අපස්සන්තියො තං පරිස්සජිත්වා රොදිතුං ආරභිංසු. තස්මිං සමයෙ බොධිසත්තො ‘‘රුක්ඛදෙවතං පස්සිස්සාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා තං කාරණං සුත්වා ‘‘හොතු, මා චින්තයිත්ථ, අහං රුක්ඛං ඡින්දිතුං න දස්සාමි, ස්වෙ වඩ්ඪකීනං ආගතකාලෙ මම කාරණං පස්සථා’’ති තා දෙවතා සමස්සාසෙත්වා පුනදිවසෙ වඩ්ඪකීනං ආගතවෙලාය කකණ්ටකවෙසං ගහෙත්වා වඩ්ඪකීනං පුරතො ගන්ත්වා මඞ්ගලරුක්ඛස්ස මූලන්තරං පවිසිත්වා තං රුක්ඛං සුසිරං විය කත්වා රුක්ඛමජ්ඣෙන අභිරුහිත්වා ඛන්ධමත්ථකෙන නික්ඛමිත්වා සීසං කම්පයමානො නිපජ්ජි. මහාවඩ්ඪකී තං කකණ්ටකං දිස්වා රුක්ඛං හත්ථෙන පහරිත්වා ‘‘සුසිරරුක්ඛො එසො නිස්සාරො, හිය්යො අනුපධාරෙත්වාව බලිකම්මං කරිම්හා’’ති එකඝනං මහාරුක්ඛං ගරහිත්වා පක්කාමි. රුක්ඛදෙවතා බොධිසත්තං නිස්සාය විමානස්ස සාමිනී ජාතා.
Rukkhadevatā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘sve mayhaṃ vimānaṃ nāsessanti, dārake gahetvā kuhiṃ gamissāmī’’ti gantabbaṭṭhānaṃ apassantī puttake gīvāya gahetvā parodi. Tassā sandiṭṭhasambhattā rukkhadevatā āgantvā ‘‘kiṃ eta’’nti pucchitvā taṃ kāraṇaṃ sutvā sayampi vaḍḍhakīnaṃ paṭikkamanūpāyaṃ apassantiyo taṃ parissajitvā rodituṃ ārabhiṃsu. Tasmiṃ samaye bodhisatto ‘‘rukkhadevataṃ passissāmī’’ti tattha gantvā taṃ kāraṇaṃ sutvā ‘‘hotu, mā cintayittha, ahaṃ rukkhaṃ chindituṃ na dassāmi, sve vaḍḍhakīnaṃ āgatakāle mama kāraṇaṃ passathā’’ti tā devatā samassāsetvā punadivase vaḍḍhakīnaṃ āgatavelāya kakaṇṭakavesaṃ gahetvā vaḍḍhakīnaṃ purato gantvā maṅgalarukkhassa mūlantaraṃ pavisitvā taṃ rukkhaṃ susiraṃ viya katvā rukkhamajjhena abhiruhitvā khandhamatthakena nikkhamitvā sīsaṃ kampayamāno nipajji. Mahāvaḍḍhakī taṃ kakaṇṭakaṃ disvā rukkhaṃ hatthena paharitvā ‘‘susirarukkho eso nissāro, hiyyo anupadhāretvāva balikammaṃ karimhā’’ti ekaghanaṃ mahārukkhaṃ garahitvā pakkāmi. Rukkhadevatā bodhisattaṃ nissāya vimānassa sāminī jātā.
තස්සා පටිසන්ථාරත්ථාය සන්දිට්ඨසම්භත්තා බහූ දෙවතා සන්නිපතිංසු. රුක්ඛදෙවතා ‘‘විමානං මෙ ලද්ධ’’න්ති තුට්ඨචිත්තා තාසං දෙවතානං මජ්ඣෙ බොධිසත්තස්ස ගුණං කථයමානා ‘‘භො, දෙවතා, මයං මහෙසක්ඛා හුත්වාපි දන්ධපඤ්ඤතාය ඉමං උපායං න ජානිම්හ, කුසනාළිදෙවතා පන අත්තනො ඤාණසම්පත්තියා අම්හෙ විමානසාමිකෙ අකාසි, මිත්තො නාම සදිසොපි අධිකොපි හීනොපි කත්තබ්බොව. සබ්බෙපි හි අත්තනො ථාමෙන සහායකානං උප්පන්නං දුක්ඛං නිත්ථරිත්වා සුඛෙ පතිට්ඨාපෙන්තියෙවා’’ති මිත්තධම්මං වණ්ණෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –
Tassā paṭisanthāratthāya sandiṭṭhasambhattā bahū devatā sannipatiṃsu. Rukkhadevatā ‘‘vimānaṃ me laddha’’nti tuṭṭhacittā tāsaṃ devatānaṃ majjhe bodhisattassa guṇaṃ kathayamānā ‘‘bho, devatā, mayaṃ mahesakkhā hutvāpi dandhapaññatāya imaṃ upāyaṃ na jānimha, kusanāḷidevatā pana attano ñāṇasampattiyā amhe vimānasāmike akāsi, mitto nāma sadisopi adhikopi hīnopi kattabbova. Sabbepi hi attano thāmena sahāyakānaṃ uppannaṃ dukkhaṃ nittharitvā sukhe patiṭṭhāpentiyevā’’ti mittadhammaṃ vaṇṇetvā imaṃ gāthamāha –
121.
121.
‘‘කරෙ සරික්ඛො අථ වාපි සෙට්ඨො, නිහීනකො වාපි කරෙය්ය එකො;
‘‘Kare sarikkho atha vāpi seṭṭho, nihīnako vāpi kareyya eko;
කරෙය්යුමෙතෙ බ්යසනෙ උත්තමත්ථං, යථා අහං කුසනාළි රුචාය’’න්ති.
Kareyyumete byasane uttamatthaṃ, yathā ahaṃ kusanāḷi rucāya’’nti.
තත්ථ කරෙ සරික්ඛොති ජාතිආදීහි සදිසොපි මිත්තධම්මං කරෙය්ය. අථ වාපි සෙට්ඨොති ජාතිආදීහි අධිකොපි කරෙය්ය. නිහීනකො වාපි කරෙය්ය එකොති එකො ජාතිආදීහි හීනොපි මිත්තධම්මං කරෙය්ය. තස්මා සබ්බෙපි එතෙ මිත්තා කාතබ්බායෙවාති දීපෙති. කිංකාරණා? කරෙය්යුමෙතෙ බ්යසනෙ උත්තමත්ථන්ති සබ්බෙපෙතෙ සහායස්ස බ්යසනෙ උප්පන්නෙ අත්තනො අත්තනො පත්තභාරං වහමානා උත්තමත්ථං කරෙය්යුං, කායිකචෙතසිකදුක්ඛතො තං සහායකං මොචෙය්යුමෙවාති අත්ථො. තස්මා හීනොපි මිත්තො කාතබ්බොයෙව, පගෙව ඉතරෙ. තත්රිදං ඔපම්මං – යථා අහං කුසනාළි රුචායන්ති, යථා අහං රුචායං නිබ්බත්තදෙවතා අයඤ්ච කුසනාළිදෙවතා, අප්පෙසක්ඛාපි මිත්තසන්ථවං කරිම්හ, තත්රපාහං මහෙසක්ඛාපි සමානා අත්තනො උප්පන්නදුක්ඛං බාලතාය අනුපායකුසලතාය හරිතුං නාසක්ඛිං, ඉමං පන අප්පෙසක්ඛම්පි සමානං පණ්ඩිතදෙවතං නිස්සාය දුක්ඛතො මුත්තොම්හි. තස්මා අඤ්ඤෙහිපි දුක්ඛා මුච්චිතුකාමෙහි සමවිසිට්ඨභාවං අනොලොකෙත්වා හීනොපි පණ්ඩිතො මිත්තො කාතබ්බොති.
Tattha kare sarikkhoti jātiādīhi sadisopi mittadhammaṃ kareyya. Atha vāpi seṭṭhoti jātiādīhi adhikopi kareyya. Nihīnako vāpi kareyya ekoti eko jātiādīhi hīnopi mittadhammaṃ kareyya. Tasmā sabbepi ete mittā kātabbāyevāti dīpeti. Kiṃkāraṇā? Kareyyumetebyasane uttamatthanti sabbepete sahāyassa byasane uppanne attano attano pattabhāraṃ vahamānā uttamatthaṃ kareyyuṃ, kāyikacetasikadukkhato taṃ sahāyakaṃ moceyyumevāti attho. Tasmā hīnopi mitto kātabboyeva, pageva itare. Tatridaṃ opammaṃ – yathā ahaṃ kusanāḷi rucāyanti, yathā ahaṃ rucāyaṃ nibbattadevatā ayañca kusanāḷidevatā, appesakkhāpi mittasanthavaṃ karimha, tatrapāhaṃ mahesakkhāpi samānā attano uppannadukkhaṃ bālatāya anupāyakusalatāya harituṃ nāsakkhiṃ, imaṃ pana appesakkhampi samānaṃ paṇḍitadevataṃ nissāya dukkhato muttomhi. Tasmā aññehipi dukkhā muccitukāmehi samavisiṭṭhabhāvaṃ anoloketvā hīnopi paṇḍito mitto kātabboti.
රුචාදෙවතා ඉමාය ගාථාය දෙවසඞ්ඝස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා යාවතායුකං ඨත්වා සද්ධිං කුසනාළිදෙවතාය යථාකම්මං ගතා.
Rucādevatā imāya gāthāya devasaṅghassa dhammaṃ desetvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā saddhiṃ kusanāḷidevatāya yathākammaṃ gatā.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රුචාදෙවතා ආනන්දො අහොසි, කුසනාළිදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rucādevatā ānando ahosi, kusanāḷidevatā pana ahameva ahosi’’nti.
කුසනාළිජාතකවණ්ණනා පඨමා.
Kusanāḷijātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / ජාතකපාළි • Jātakapāḷi / 121. කුසනාළිජාතකං • 121. Kusanāḷijātakaṃ