| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
कुससङ्कामनवत्थुकथावण्णना
Kusasaṅkāmanavatthukathāvaṇṇanā
१३८. महापच्चरियादीसु यं वुत्तं ‘‘पदुद्धारेनेव कारेतब्बो’’ति, तं सुवुत्तं। किन्तु तस्स परिकप्पावहारकमत्तं न दिस्सतीति दस्सनत्थं इदं वुत्तं। उद्धारे वायं आपन्नो, तस्मा दिस्वा गच्छन्तो ‘‘पदुद्धारेनेव कारेतब्बो’’ति इदं तत्थ दुवुत्तन्ति वुत्तं होति। कथं? ‘‘साटकत्थिको साटकपसिब्बकमेव गहेत्वा बहि निक्खमित्वा साटकभावं ञत्वा ‘पच्छा गण्हिस्सामी’ति एवं परिकप्पेत्वा गण्हति, न उद्धारे एवापज्जति। यदा बहि ठत्वा ‘साटको अय’न्ति दिस्वा गच्छति, तदा पदुद्धारेनेव कारेतब्बो’’ति न वुत्तमेतं, किन्तु किञ्चापि परिकप्पो दिस्सति, पुब्बभागे अवहारक्खणे न दिस्सतीति न सो परिकप्पावहारो, अयमत्थो महाअट्ठकथायं वुत्तोव, तस्मा ‘‘ञायमेवा’’ति वदन्ति। कम्मन्तसाला नाम कस्सकानं वनच्छेदकानं गेहानि। अयं तावाति सचे उपचारसीमन्तिआदि याव थेरवादो महाअट्ठकथानयो, तत्थ केचि पनातिआदि न गहेतब्बं थेरवादत्ता युत्तिअभावतो, न हि साहत्थिके एवंविधा अत्थसाधकचेतना होति। आणत्तिके एव अत्थसाधकचेतना। ‘‘सेसं महापच्चरियं वुत्तेनत्थेन समेती’’ति वुत्तं।
138.Mahāpaccariyādīsu yaṃ vuttaṃ ‘‘paduddhāreneva kāretabbo’’ti, taṃ suvuttaṃ. Kintu tassa parikappāvahārakamattaṃ na dissatīti dassanatthaṃ idaṃ vuttaṃ. Uddhāre vāyaṃ āpanno, tasmā disvā gacchanto ‘‘paduddhāreneva kāretabbo’’ti idaṃ tattha duvuttanti vuttaṃ hoti. Kathaṃ? ‘‘Sāṭakatthiko sāṭakapasibbakameva gahetvā bahi nikkhamitvā sāṭakabhāvaṃ ñatvā ‘pacchā gaṇhissāmī’ti evaṃ parikappetvā gaṇhati, na uddhāre evāpajjati. Yadā bahi ṭhatvā ‘sāṭako aya’nti disvā gacchati, tadā paduddhāreneva kāretabbo’’ti na vuttametaṃ, kintu kiñcāpi parikappo dissati, pubbabhāge avahārakkhaṇe na dissatīti na so parikappāvahāro, ayamattho mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttova, tasmā ‘‘ñāyamevā’’ti vadanti. Kammantasālā nāma kassakānaṃ vanacchedakānaṃ gehāni. Ayaṃ tāvāti sace upacārasīmantiādi yāva theravādo mahāaṭṭhakathānayo, tattha keci panātiādi na gahetabbaṃ theravādattā yuttiabhāvato, na hi sāhatthike evaṃvidhā atthasādhakacetanā hoti. Āṇattike eva atthasādhakacetanā. ‘‘Sesaṃ mahāpaccariyaṃ vuttenatthena sametī’’ti vuttaṃ.
कुससङ्कामनकरणे सचे परो ‘‘नायं मम सन्तको’’ति जानाति, इतरस्स हत्थतो मुत्तमत्ते पाराजिकापत्ति खीलसङ्कामने विय। ‘‘अत्तनो सन्तकं सचे जानाति, न होती’’ति वदन्ति। एवं सन्ते पञ्चकानि सङ्करानि होन्तीति उपपरिक्खितब्बं।
Kusasaṅkāmanakaraṇe sace paro ‘‘nāyaṃ mama santako’’ti jānāti, itarassa hatthato muttamatte pārājikāpatti khīlasaṅkāmane viya. ‘‘Attano santakaṃ sace jānāti, na hotī’’ti vadanti. Evaṃ sante pañcakāni saṅkarāni hontīti upaparikkhitabbaṃ.
१४०. परानुद्दयतायाति एत्थ परानुद्दयताय कोटिप्पत्तेन भगवता कस्मा ‘‘अनापत्ति पेतपरिग्गहे तिरच्छानगतपरिग्गहे’’ति (पारा॰ १३१) वुत्तन्ति चे? परानुद्दयताय एव। यस्स हि परिक्खारस्स आदाने राजानो चोरं गहेत्वा न हननादीनि करेय्युं, तस्मिम्पि नाम समणो गोतमो पाराजिकं पञ्ञपेत्वा भिक्खुं अभिक्खुं करोतीति महाजनो भगवति पसादञ्ञथत्तं आपज्जित्वा अपायुपगो होति। अपेतपरिग्गहिता रुक्खादी च दुल्लभा, न च सक्का ञातुन्ति रुक्खादीहि पापभीरुको उपासकजनो पटिमाघरचेतियबोधिघरविहारादीनि अकत्वा महतो पुञ्ञक्खन्धतो परिहायेय्य। ‘‘रुक्खमूलसेनासनं पंसुकूलचीवरं निस्साय पब्बज्जा’’ति (महाव॰ १२८) वुत्तनिस्सया च अनिस्सया होन्ति। परपरिग्गहितसञ्ञिनो हि भिक्खू रुक्खमूलपंसुकूलानि न सादियिस्सन्तीति, पब्बज्जा च न सम्भवेय्युं, सप्पदट्ठकाले छारिकत्थाय रुक्खं अग्गहेत्वा मरणं वा निगच्छेय्युं, अच्छिन्नचीवरादिकाले साखाभङ्गादिं अग्गहेत्वा नग्गा हुत्वा तित्थियलद्धिमेव सुलद्धि विय दीपेन्ता विचरेय्युं, ततो तित्थियेस्वेव लोको पसीदित्वा दिट्ठिग्गहणं पत्वा संसारखाणुको भवेय्य, तस्मा भगवा परानुद्दयताय एव ‘‘अनापत्ति पेतपरिग्गहे’’तिआदिमाहाति वेदितब्बं।
140.Parānuddayatāyāti ettha parānuddayatāya koṭippattena bhagavatā kasmā ‘‘anāpatti petapariggahe tiracchānagatapariggahe’’ti (pārā. 131) vuttanti ce? Parānuddayatāya eva. Yassa hi parikkhārassa ādāne rājāno coraṃ gahetvā na hananādīni kareyyuṃ, tasmimpi nāma samaṇo gotamo pārājikaṃ paññapetvā bhikkhuṃ abhikkhuṃ karotīti mahājano bhagavati pasādaññathattaṃ āpajjitvā apāyupago hoti. Apetapariggahitā rukkhādī ca dullabhā, na ca sakkā ñātunti rukkhādīhi pāpabhīruko upāsakajano paṭimāgharacetiyabodhigharavihārādīni akatvā mahato puññakkhandhato parihāyeyya. ‘‘Rukkhamūlasenāsanaṃ paṃsukūlacīvaraṃ nissāya pabbajjā’’ti (mahāva. 128) vuttanissayā ca anissayā honti. Parapariggahitasaññino hi bhikkhū rukkhamūlapaṃsukūlāni na sādiyissantīti, pabbajjā ca na sambhaveyyuṃ, sappadaṭṭhakāle chārikatthāya rukkhaṃ aggahetvā maraṇaṃ vā nigaccheyyuṃ, acchinnacīvarādikāle sākhābhaṅgādiṃ aggahetvā naggā hutvā titthiyaladdhimeva suladdhi viya dīpentā vicareyyuṃ, tato titthiyesveva loko pasīditvā diṭṭhiggahaṇaṃ patvā saṃsārakhāṇuko bhaveyya, tasmā bhagavā parānuddayatāya eva ‘‘anāpatti petapariggahe’’tiādimāhāti veditabbaṃ.
१४१. अपरम्पि भागं देहीति ‘‘गहितं विञ्ञत्तिसदिसत्ता नेव भण्डदेय्यं न पाराजिक’’न्ति लिखितं, इदं पकतिजने युज्जति। ‘‘सचे पन सामिको वा तेन आणत्तो वा ‘अपरस्स सहायभिक्खुस्स भागं एस गण्हाति याचति वा’ति यं अपरभागं देति, तं भण्डदेय्य’’न्ति वदन्ति।
141.Aparampibhāgaṃ dehīti ‘‘gahitaṃ viññattisadisattā neva bhaṇḍadeyyaṃ na pārājika’’nti likhitaṃ, idaṃ pakatijane yujjati. ‘‘Sace pana sāmiko vā tena āṇatto vā ‘aparassa sahāyabhikkhussa bhāgaṃ esa gaṇhāti yācati vā’ti yaṃ aparabhāgaṃ deti, taṃ bhaṇḍadeyya’’nti vadanti.
१४८-९. खादन्तस्स भण्डदेय्यन्ति चोरस्स वा सामिकस्स वा सम्पत्तस्स दिन्नं सुदिन्नमेव किर। अविसेसेनाति ‘‘उस्साहगतानं वा’’ति अवत्वा वुत्तं, न हि कतिपयानं अनुस्साहताय सङ्घिकमसङ्घिकं होति। महाअट्ठकथायम्पि ‘‘यदि सउस्साहाव गच्छन्ति, थेय्यचित्तेन परिभुञ्जतो अवहारो होती’’ति वुत्तत्ता तदुभयमेकं। छड्डितविहारे उपचारसीमाय पमाणं जानितुं न सक्का, अयं पन भिक्खु उपचारसीमाय बहि ठत्वा घण्टिपहरणादिं कत्वा परिभुञ्जति खादति, तेन एवं खादितं सुखादितन्ति अत्थो। ‘‘इतरविहारे तत्थ दित्तविधिनाव पटिपज्जितब्ब’’न्ति वुत्तं। ‘‘सुखादितं अन्तोविहारत्ता’’ति लिखितं, आगतानागतानं सन्तकत्ताति ‘‘चातुद्दिसस्स सङ्घस्स देमी’’ति दिन्नत्ता वुत्तं। एवं अवत्वा ‘‘सङ्घस्स देमी’’ति दिन्नम्पि तादिसमेव। तथा हि बहि ठितो लाभं न लभति भगवतो वचनेनाति वेदितब्बं।
148-9.Khādantassa bhaṇḍadeyyanti corassa vā sāmikassa vā sampattassa dinnaṃ sudinnameva kira. Avisesenāti ‘‘ussāhagatānaṃ vā’’ti avatvā vuttaṃ, na hi katipayānaṃ anussāhatāya saṅghikamasaṅghikaṃ hoti. Mahāaṭṭhakathāyampi ‘‘yadi saussāhāva gacchanti, theyyacittena paribhuñjato avahāro hotī’’ti vuttattā tadubhayamekaṃ. Chaḍḍitavihāre upacārasīmāya pamāṇaṃ jānituṃ na sakkā, ayaṃ pana bhikkhu upacārasīmāya bahi ṭhatvā ghaṇṭipaharaṇādiṃ katvā paribhuñjati khādati, tena evaṃ khāditaṃ sukhāditanti attho. ‘‘Itaravihāre tattha dittavidhināva paṭipajjitabba’’nti vuttaṃ. ‘‘Sukhāditaṃ antovihārattā’’ti likhitaṃ, āgatānāgatānaṃ santakattāti ‘‘cātuddisassa saṅghassa demī’’ti dinnattā vuttaṃ. Evaṃ avatvā ‘‘saṅghassa demī’’ti dinnampi tādisameva. Tathā hi bahi ṭhito lābhaṃ na labhati bhagavato vacanenāti veditabbaṃ.
१५३. ‘‘मतसूकरो’’ति वचनतो तमेव जीवन्तं भण्डदेय्यन्ति कत्वा दातुं न लभति। वज्झं वट्टतीति दीपितं होति। मद्दन्तो गच्छति, भण्डदेय्यन्ति एत्थ कित्तकं भण्डदेय्यं, न हि सक्का ‘‘एत्तका सूकरा मद्दित्वा गता गमिस्सन्ती’’ति जानितुन्ति? यत्तके सामिकानं दिन्ने ते ‘‘दिन्नं मम भण्ड’’न्ति तुस्सन्ति, तत्तकं दातब्बं। नो चे तुस्सन्ति, अतिक्कन्तसूकरमूलं दत्वा किं ओपातो खणित्वा दातब्बोति? न दातब्बो। अथ किं चोदियमानस्स उभिन्नं धुरनिक्खेपेन पाराजिकं होतीति? न होति, केवलं कप्पियपरिक्खारं दत्वा तोसेतब्बोव सामिको, एसेव नयो अञ्ञेसुपि एवरूपेसूति नो तक्कोति आचरियो। ‘‘तदहेव वा दुतियदिवसे वा मद्दन्तो गच्छती’’ति वुत्तं। गुम्बे खिपति, भण्डदेय्यमेवाति अवस्सं पविसनके सन्धाय वुत्तं। एत्थ एकस्मिं विहारे परचक्कादिभयं आगतं। मूलवत्थुच्छेदन्ति ‘‘सब्बसेनासनं एते इस्सरा’’ति वचनतो इतरे अनिस्सराति दीपितं होति।
153.‘‘Matasūkaro’’ti vacanato tameva jīvantaṃ bhaṇḍadeyyanti katvā dātuṃ na labhati. Vajjhaṃ vaṭṭatīti dīpitaṃ hoti. Maddanto gacchati, bhaṇḍadeyyanti ettha kittakaṃ bhaṇḍadeyyaṃ, na hi sakkā ‘‘ettakā sūkarā madditvā gatā gamissantī’’ti jānitunti? Yattake sāmikānaṃ dinne te ‘‘dinnaṃ mama bhaṇḍa’’nti tussanti, tattakaṃ dātabbaṃ. No ce tussanti, atikkantasūkaramūlaṃ datvā kiṃ opāto khaṇitvā dātabboti? Na dātabbo. Atha kiṃ codiyamānassa ubhinnaṃ dhuranikkhepena pārājikaṃ hotīti? Na hoti, kevalaṃ kappiyaparikkhāraṃ datvā tosetabbova sāmiko, eseva nayo aññesupi evarūpesūti no takkoti ācariyo. ‘‘Tadaheva vā dutiyadivase vā maddanto gacchatī’’ti vuttaṃ. Gumbe khipati, bhaṇḍadeyyamevāti avassaṃ pavisanake sandhāya vuttaṃ. Ettha ekasmiṃ vihāre paracakkādibhayaṃ āgataṃ. Mūlavatthucchedanti ‘‘sabbasenāsanaṃ ete issarā’’ti vacanato itare anissarāti dīpitaṃ hoti.
१५६. आरामरक्खकाति विस्सट्ठवसेन गहेतब्बं। अधिप्पायं ञत्वाति एत्थ यस्स दानं पटिग्गण्हन्तं भिक्खुं, भागं वा सामिका न रक्खन्ति न दण्डेन्ति, तस्स दानं अप्पटिच्छादेत्वा गहेतुं वट्टतीति इध सन्निट्ठानं। तम्पि ‘‘न वट्टति सङ्घिके’’ति वुत्तं। अयमेव भिक्खु इस्सरोति यत्थ सो इच्छति, तत्थ अत्तञातहेतुं लभति किर अत्थो। अपिच ‘‘दहरो’’ति वदन्ति। सवत्थुकन्ति सह भूमियाति वुत्तं होति। ‘‘गरुभण्डं होती’’ति वत्वा ‘‘तिणमत्तं पन न दातब्ब’’न्ति वुत्तं, तं किन्तु गरुभण्डन्ति चे, अरक्खियअगोपियट्ठाने, विनस्सनकभावे च ठितं सन्धाय वुत्तं। कप्पियेपि चाति वत्वा, अवत्वा वा गहणयुत्ते मातादिसन्तकेपि थेय्यचित्तुप्पादेन। इदं पन सिक्खापदं ‘‘राजापिमेसं अभिप्पसन्नो’’ति (पारा॰ ८६) वचनतो लाभग्गमहत्तं, वेपुल्लमहत्तञ्च पत्तकाले पञ्ञत्तन्ति सिद्धं।
156.Ārāmarakkhakāti vissaṭṭhavasena gahetabbaṃ. Adhippāyaṃ ñatvāti ettha yassa dānaṃ paṭiggaṇhantaṃ bhikkhuṃ, bhāgaṃ vā sāmikā na rakkhanti na daṇḍenti, tassa dānaṃ appaṭicchādetvā gahetuṃ vaṭṭatīti idha sanniṭṭhānaṃ. Tampi ‘‘na vaṭṭati saṅghike’’ti vuttaṃ. Ayameva bhikkhu issaroti yattha so icchati, tattha attañātahetuṃ labhati kira attho. Apica ‘‘daharo’’ti vadanti. Savatthukanti saha bhūmiyāti vuttaṃ hoti. ‘‘Garubhaṇḍaṃ hotī’’ti vatvā ‘‘tiṇamattaṃ pana na dātabba’’nti vuttaṃ, taṃ kintu garubhaṇḍanti ce, arakkhiyaagopiyaṭṭhāne, vinassanakabhāve ca ṭhitaṃ sandhāya vuttaṃ. Kappiyepi cāti vatvā, avatvā vā gahaṇayutte mātādisantakepi theyyacittuppādena. Idaṃ pana sikkhāpadaṃ ‘‘rājāpimesaṃ abhippasanno’’ti (pārā. 86) vacanato lābhaggamahattaṃ, vepullamahattañca pattakāle paññattanti siddhaṃ.
दुतियपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Dutiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / कुससङ्कामनवत्थुकथावण्णना • Kusasaṅkāmanavatthukathāvaṇṇanā
