| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
कुससङ्कामनवत्थुकथावण्णना
Kusasaṅkāmanavatthukathāvaṇṇanā
१३८. बलसाति बलेन। साटको भविस्सति, गण्हिस्सामीति अनागतवचनं पसिब्बकग्गहणतो पुरेतरं समुप्पन्नपरिकप्पदस्सनवसेन वुत्तं। गहणक्खणे पन ‘‘साटको चे, गण्हामी’’ति पसिब्बकं गण्हातीति एवमेत्थ अधिप्पायो गहेतब्बो, न पन बहि नीहरित्वा साटकभावं ञत्वा गहेस्सामीति, तेनाह ‘‘उद्धारेयेव पाराजिक’’न्ति। इतरथा ‘‘इदानि न गण्हामि, पच्छा अन्धकारे जाते विजाननकाले वा गण्हिस्सामि, इदानि ओलोकेन्तो विय हत्थगतं करोमी’’ति गण्हन्तस्सापि गहणक्खणे अवहारो भवेय्य, न च तं युत्तं तदा गहणे सन्निट्ठानाभावा। सन्निट्ठापकचेतनाय एव हि पाणातिपातादिअकुसलं विय। न हि ‘‘पच्छा वधिस्सामी’’ति पाणं गण्हन्तस्स तदेव तस्मिं मतेपि पाणातिपातो होति वधकचेतनाय पयोगस्स अकतत्ता, एवमिधापि अत्थङ्गते सूरिये अवहरिस्सामीतिआदिना कालपरिकप्पनवसेन ठाना चावितेपि तदापि अवहारो न होति ओकासपरिकप्पे (पारा॰ अट्ठ॰ १.१३८) विय, तस्मिं पन यथापरिकप्पितट्ठाने काले आगते भण्डं भूमियं अनिक्खिपित्वापि थेय्यचित्तेन गच्छतो पदवारेन अवहारोति खायति। तस्मा भण्डपरिकप्पो ओकासपरिकप्पो कालपरिकप्पोति तिविधोपि परिकप्पो गहेतब्बो। अट्ठकथायं पन ओकासपरिकप्पे समोधानेत्वा कालपरिकप्पो विसुं न वुत्तोति अम्हाकं खन्ति, वीमंसित्वा गहेतब्बं। पदवारेन कारेतब्बोति भूमियं अनिक्खिपित्वा वीमंसितत्ता वुत्तं। परियुट्ठितोति अनुबद्धो।
138.Balasāti balena. Sāṭako bhavissati, gaṇhissāmīti anāgatavacanaṃ pasibbakaggahaṇato puretaraṃ samuppannaparikappadassanavasena vuttaṃ. Gahaṇakkhaṇe pana ‘‘sāṭako ce, gaṇhāmī’’ti pasibbakaṃ gaṇhātīti evamettha adhippāyo gahetabbo, na pana bahi nīharitvā sāṭakabhāvaṃ ñatvā gahessāmīti, tenāha ‘‘uddhāreyeva pārājika’’nti. Itarathā ‘‘idāni na gaṇhāmi, pacchā andhakāre jāte vijānanakāle vā gaṇhissāmi, idāni olokento viya hatthagataṃ karomī’’ti gaṇhantassāpi gahaṇakkhaṇe avahāro bhaveyya, na ca taṃ yuttaṃ tadā gahaṇe sanniṭṭhānābhāvā. Sanniṭṭhāpakacetanāya eva hi pāṇātipātādiakusalaṃ viya. Na hi ‘‘pacchā vadhissāmī’’ti pāṇaṃ gaṇhantassa tadeva tasmiṃ matepi pāṇātipāto hoti vadhakacetanāya payogassa akatattā, evamidhāpi atthaṅgate sūriye avaharissāmītiādinā kālaparikappanavasena ṭhānā cāvitepi tadāpi avahāro na hoti okāsaparikappe (pārā. aṭṭha. 1.138) viya, tasmiṃ pana yathāparikappitaṭṭhāne kāle āgate bhaṇḍaṃ bhūmiyaṃ anikkhipitvāpi theyyacittena gacchato padavārena avahāroti khāyati. Tasmā bhaṇḍaparikappo okāsaparikappo kālaparikappoti tividhopi parikappo gahetabbo. Aṭṭhakathāyaṃ pana okāsaparikappe samodhānetvā kālaparikappo visuṃ na vuttoti amhākaṃ khanti, vīmaṃsitvā gahetabbaṃ. Padavārena kāretabboti bhūmiyaṃ anikkhipitvā vīmaṃsitattā vuttaṃ. Pariyuṭṭhitoti anubaddho.
परिकप्पो दिस्सतीति गहणक्खणे परिकप्पो दिस्सति, न तदा तेसं मतेन अवहारोति दस्सेति। दिस्वा हटत्ता परिकप्पावहारो न दिस्सतीति पच्छा पन बहि वीमंसित्वा साटकभावं ञत्वा ततो पच्छा थेय्यचित्तेन हटत्ता पुब्बे कतस्स परिकप्पस्स अवहारानङ्गत्ता ‘‘सुत्त’’न्ति ञत्वा हरणे विय थेय्यावहारो एव सिया। तस्मा परिकप्पावहारो न दिस्सति। साटको चे भविस्सतीतिआदिकस्स परिकप्पस्स तदा अविज्जमानत्ता केवलं अवहारो एव, न परिकप्पावहारोति अधिप्पायो, तेन भण्डपरिकप्पावहारस्स ‘‘साटको चे भविस्सति, गहेस्सामी’’ति एवं भण्डसन्निट्ठानाभावक्खणेयेव पवत्तिं दस्सेति, तेनाह ‘‘यं परिकप्पितं, तं अदिट्ठं परिकप्पितभावे ठितंयेव उद्धरन्तस्स अवहारो’’ति। यदि एवं कस्मा ओकासपअप्पावहारो भण्डं दिस्वा अवहरन्तस्स परिकप्पावहारो सियाति? नायं दोसो अभण्डविसयत्ता तस्स परिकप्पस्स, पुब्बेव दिस्वा ञातभण्डस्सेव हि ओकासपरिकप्पो वुत्तो। तं मञ्ञमानो तं अवहरीति इदं सुत्तं किञ्चापि ‘‘तञ्ञेवेत’’न्ति नियमेत्वा गण्हन्तस्स वसेन वुत्तं, तथापि ‘‘तञ्चे गण्हिस्सामी’’ति एवं पवत्ते इमस्मिं परिकप्पेपि ‘‘गण्हिस्सामी’’ति गहणे नियमसब्भावा अवहारत्थसाधकं होतीति उद्धटं, तेनेव ‘‘समेती’’ति वुत्तं।
Parikappo dissatīti gahaṇakkhaṇe parikappo dissati, na tadā tesaṃ matena avahāroti dasseti. Disvā haṭattā parikappāvahāro na dissatīti pacchā pana bahi vīmaṃsitvā sāṭakabhāvaṃ ñatvā tato pacchā theyyacittena haṭattā pubbe katassa parikappassa avahārānaṅgattā ‘‘sutta’’nti ñatvā haraṇe viya theyyāvahāro eva siyā. Tasmā parikappāvahāro na dissati. Sāṭako ce bhavissatītiādikassa parikappassa tadā avijjamānattā kevalaṃ avahāro eva, na parikappāvahāroti adhippāyo, tena bhaṇḍaparikappāvahārassa ‘‘sāṭako ce bhavissati, gahessāmī’’ti evaṃ bhaṇḍasanniṭṭhānābhāvakkhaṇeyeva pavattiṃ dasseti, tenāha ‘‘yaṃ parikappitaṃ, taṃ adiṭṭhaṃ parikappitabhāve ṭhitaṃyeva uddharantassa avahāro’’ti. Yadi evaṃ kasmā okāsapaappāvahāro bhaṇḍaṃ disvā avaharantassa parikappāvahāro siyāti? Nāyaṃ doso abhaṇḍavisayattā tassa parikappassa, pubbeva disvā ñātabhaṇḍasseva hi okāsaparikappo vutto. Taṃ maññamāno taṃ avaharīti idaṃ suttaṃ kiñcāpi ‘‘taññeveta’’nti niyametvā gaṇhantassa vasena vuttaṃ, tathāpi ‘‘tañce gaṇhissāmī’’ti evaṃ pavatte imasmiṃ parikappepi ‘‘gaṇhissāmī’’ti gahaṇe niyamasabbhāvā avahāratthasādhakaṃ hotīti uddhaṭaṃ, teneva ‘‘sametī’’ti vuttaṃ.
केचीति महाअट्ठकथायमेव एकच्चे आचरिया। महापच्चरियं पनातिआदिनापि केचिवादो गारय्हो, महाअट्ठकथावादोव युत्ततरोति दस्सेति।
Kecīti mahāaṭṭhakathāyameva ekacce ācariyā. Mahāpaccariyaṃ panātiādināpi kecivādo gārayho, mahāaṭṭhakathāvādova yuttataroti dasseti.
अलङ्कारभण्डन्ति अङ्गुलिमुद्दिकादि। कुसं पातेत्वाति विलीवमयं वा तालपण्णादिमयं वा कतसञ्ञाणं पातेत्वा। परकोट्ठासतो कुसे उद्धटेपि न ताव कुसस्स परिवत्तनं जातन्ति वुत्तं ‘‘उद्धारे रक्खती’’ति। हत्थतो मुत्तमत्ते पाराजिकन्ति इमिना ठानाचावनं धुरनिक्खेपञ्च विना कुससङ्कामनं नाम विसुं एकोयं अवहारोति दस्सेति। सब्बेपि हि अवहारा साहत्थिकाणत्तिकाधिप्पाययोगेहि निप्फादियमाना अत्थतो ठानाचावनधुरनिक्खेपकुससङ्कामनेसु तीसु समोसरन्तीति दट्ठब्बं। इतरो तस्स भागं उद्धरति, उद्धारे पाराजिकन्ति पुरिमस्स अत्तनो कोट्ठासे आलयस्स अविगतत्ता वुत्तं, आलये पन सब्बथा असति अवहारो न होति, तेनाह ‘‘विचिनितावसेसं गण्हन्तस्सापि अवहारो नत्थेवा’’ति।
Alaṅkārabhaṇḍanti aṅgulimuddikādi. Kusaṃ pātetvāti vilīvamayaṃ vā tālapaṇṇādimayaṃ vā katasaññāṇaṃ pātetvā. Parakoṭṭhāsato kuse uddhaṭepi na tāva kusassa parivattanaṃ jātanti vuttaṃ ‘‘uddhāre rakkhatī’’ti. Hatthato muttamatte pārājikanti iminā ṭhānācāvanaṃ dhuranikkhepañca vinā kusasaṅkāmanaṃ nāma visuṃ ekoyaṃ avahāroti dasseti. Sabbepi hi avahārā sāhatthikāṇattikādhippāyayogehi nipphādiyamānā atthato ṭhānācāvanadhuranikkhepakusasaṅkāmanesu tīsu samosarantīti daṭṭhabbaṃ. Itaro tassa bhāgaṃ uddharati, uddhāre pārājikanti purimassa attano koṭṭhāse ālayassa avigatattā vuttaṃ, ālaye pana sabbathā asati avahāro na hoti, tenāha ‘‘vicinitāvasesaṃ gaṇhantassāpi avahāro natthevā’’ti.
नायं ममाति जानन्तोपीति एत्थ पि-सद्देन तत्थ वेमतिकोपि हुत्वा थेय्यचित्तेन गण्हन्तोपि सङ्गय्हति। सिवेय्यकन्ति सिविरट्ठे जातं।
Nāyaṃ mamāti jānantopīti ettha pi-saddena tattha vematikopi hutvā theyyacittena gaṇhantopi saṅgayhati. Siveyyakanti siviraṭṭhe jātaṃ.
१४०-१. कप्पियं कारापेत्वाति पचापेत्वा। तस्मिं पाचित्तियन्ति अदिन्नादानभावेन सहपयोगस्सापि अभावा दुक्कटं न वुत्तन्ति वेदितब्बं। आणत्तेहीति सम्मतेन आणत्तेहि। आणत्तेनाति सामिकेहि आणत्तेन। भण्डदेय्यन्ति सम्मतादीहि दिन्नत्ता न पराजिकं जातं, असन्तं पुग्गलं वत्वा गहितत्ता पन भण्डदेय्यं वुत्तं। अञ्ञेन दिय्यमानन्ति सम्मतादीहि चतूहि अञ्ञेन दिय्यमानं। गण्हन्तोति ‘‘अपरस्स भागं देही’’ति वत्वा गण्हन्तो। अपरस्साति असन्तं पुग्गलं अदस्सेत्वा पन ‘‘अपरं भागं देही’’ति वा कूटवस्सानि गणेत्वा वा गण्हतो गिहिसन्तके सामिना च ‘‘इमस्स देही’’ति एवं आणत्तेन च दिन्ने भण्डदेय्यम्पि न होति, सङ्घसन्तके पन होतीति इमं विसेसं दस्सेतुं असम्मतेन वा अनाणत्तेन वातिआदि पुन वुत्तं। इतरेहि दिय्यमानन्ति सम्मतेन आणत्तेन वा दिय्यमानं। एवं गण्हतोति ‘‘अपरम्पि भागं देही’’ति वत्वा कूटवस्सानि गणेत्वा वा गण्हतो। सामिकेन पनाति एत्थ पन-सद्दो विसेसत्थजोतको, तेन ‘‘अपरम्पि भागं देही’’ति वा कूटवस्सानि गणेत्वा वा गण्हन्ते सामिकेन सयं देन्ते वा दापेन्ते वा विसेसो अत्थीति वुत्तं होति। सुदिन्नन्ति भण्डदेय्यं न होतीति अधिप्पायो। हेट्ठा पन सामिकेन तेन आणत्तेन वा दिय्यमानं गिहिसन्तकं ‘‘अपरस्स भागं देही’’ति वत्वा गण्हतो अपरस्स अभावतो सामिसन्तकमेव होतीति भण्डदेय्यं जातं, इध पन तेहियेव दिय्यमानं ‘‘अपरम्पि भागं देही’’ति वत्वा वा कूटवस्सानि गणेत्वा वा गण्हतो ‘‘देही’’ति वुत्तत्ता अञ्ञातकविञ्ञत्तिमत्तं ठपेत्वा भण्डदेय्यं न होतीति सुदिन्नमेवाति वुत्तं। अस्सामिकेन पन आणत्तेन दिन्नं भण्डं गण्हतो भण्डदेय्यमेवाति वदन्ति, पत्तचतुक्के विय अवहारतावेत्थ युत्ता, सङ्घसन्तके पन ‘‘देही’’ति वुत्तेपि सामिकस्स कस्सचि अभावा सम्मतेन दिन्नेपि भण्डदेय्यं वुत्तन्ति गहेतब्बं।
140-1.Kappiyaṃ kārāpetvāti pacāpetvā. Tasmiṃ pācittiyanti adinnādānabhāvena sahapayogassāpi abhāvā dukkaṭaṃ na vuttanti veditabbaṃ. Āṇattehīti sammatena āṇattehi. Āṇattenāti sāmikehi āṇattena. Bhaṇḍadeyyanti sammatādīhi dinnattā na parājikaṃ jātaṃ, asantaṃ puggalaṃ vatvā gahitattā pana bhaṇḍadeyyaṃ vuttaṃ. Aññena diyyamānanti sammatādīhi catūhi aññena diyyamānaṃ. Gaṇhantoti ‘‘aparassa bhāgaṃ dehī’’ti vatvā gaṇhanto. Aparassāti asantaṃ puggalaṃ adassetvā pana ‘‘aparaṃ bhāgaṃ dehī’’ti vā kūṭavassāni gaṇetvā vā gaṇhato gihisantake sāminā ca ‘‘imassa dehī’’ti evaṃ āṇattena ca dinne bhaṇḍadeyyampi na hoti, saṅghasantake pana hotīti imaṃ visesaṃ dassetuṃ asammatena vā anāṇattena vātiādi puna vuttaṃ. Itarehi diyyamānanti sammatena āṇattena vā diyyamānaṃ. Evaṃ gaṇhatoti ‘‘aparampi bhāgaṃ dehī’’ti vatvā kūṭavassāni gaṇetvā vā gaṇhato. Sāmikena panāti ettha pana-saddo visesatthajotako, tena ‘‘aparampi bhāgaṃ dehī’’ti vā kūṭavassāni gaṇetvā vā gaṇhante sāmikena sayaṃ dente vā dāpente vā viseso atthīti vuttaṃ hoti. Sudinnanti bhaṇḍadeyyaṃ na hotīti adhippāyo. Heṭṭhā pana sāmikena tena āṇattena vā diyyamānaṃ gihisantakaṃ ‘‘aparassa bhāgaṃ dehī’’ti vatvā gaṇhato aparassa abhāvato sāmisantakameva hotīti bhaṇḍadeyyaṃ jātaṃ, idha pana tehiyeva diyyamānaṃ ‘‘aparampi bhāgaṃ dehī’’ti vatvā vā kūṭavassāni gaṇetvā vā gaṇhato ‘‘dehī’’ti vuttattā aññātakaviññattimattaṃ ṭhapetvā bhaṇḍadeyyaṃ na hotīti sudinnamevāti vuttaṃ. Assāmikena pana āṇattena dinnaṃ bhaṇḍaṃ gaṇhato bhaṇḍadeyyamevāti vadanti, pattacatukke viya avahāratāvettha yuttā, saṅghasantake pana ‘‘dehī’’ti vuttepi sāmikassa kassaci abhāvā sammatena dinnepi bhaṇḍadeyyaṃ vuttanti gahetabbaṃ.
१४६-९. आहरापेन्तेसु भण्डदेय्यन्ति ‘‘गहिते अत्तमनो होती’’ति वचनतो अनत्तमनस्स सन्तकं गहितम्पि पुन दातब्बमेवाति वुत्तं। ‘‘सम्मुखीभूतेहि भाजेतब्ब’’न्ति वचनतो भाजनीयभण्डं उपचारसीमट्ठानमेव पापुणातीति आह ‘‘अन्तोउपचारसीमायं ठितस्सेव गहेतुं वट्टती’’ति। भण्डदेय्यन्ति उभिन्नं सालयभावेपि चोरस्स अदत्वा सामिकस्सेव दातब्बं चोरेनापि सामिकस्सेव दातब्बतो। एसेव नयोति पंसुकूलसञ्ञाय गहिते भण्डदेय्यं, थेय्यचित्तेन पाराजिकन्ति अत्थो।
146-9.Āharāpentesu bhaṇḍadeyyanti ‘‘gahite attamano hotī’’ti vacanato anattamanassa santakaṃ gahitampi puna dātabbamevāti vuttaṃ. ‘‘Sammukhībhūtehi bhājetabba’’nti vacanato bhājanīyabhaṇḍaṃ upacārasīmaṭṭhānameva pāpuṇātīti āha ‘‘antoupacārasīmāyaṃ ṭhitasseva gahetuṃ vaṭṭatī’’ti. Bhaṇḍadeyyanti ubhinnaṃ sālayabhāvepi corassa adatvā sāmikasseva dātabbaṃ corenāpi sāmikasseva dātabbato. Eseva nayoti paṃsukūlasaññāya gahite bhaṇḍadeyyaṃ, theyyacittena pārājikanti attho.
वुट्ठहन्तेसूति गामं छड्डेत्वा पलायन्तेसु। अविसेसेनाति सउस्साहतादिविसेसं अपरामसित्वा सामञ्ञतो। सउस्साहमत्तमेव आपत्तिभावस्स पमाणं सामिकानं परिच्छिन्नभावतो। ततोति गणसन्तकादितो। कुलसङ्गहणत्थाय देतीति पंसुकूलविस्सासिकादिसञ्ञाय गहेत्वा देति, तदा कुलसङ्गहपच्चया च दुक्कटं भण्डदेय्यञ्च, थेय्यचित्ते पन सति कुलसङ्गहणत्थाय गण्हतोपि पाराजिकमेव। ऊनपञ्चमासकादीसु कुलदूसकदुक्कटेन सद्धिं थुल्लच्चयदुक्कटानि। सेनासनत्थाय नियमितन्ति इदं इस्सरवताय ददतो थुल्लच्चयदस्सनत्थं वुत्तं। इतरपच्चयत्थाय दिन्नम्पि अथेय्यचित्तेन इस्सरवताय कुलसङ्गहणत्थाय वा ञातकादीनं वा ददतो दुक्कटं भण्डदेय्यञ्च होतेव। इस्सरवतायाति ‘‘मयि देन्ते को निवारेस्सति, अहमेवेत्थ पमाण’’न्ति एवं अत्तनो इस्सरियभावेन। थुल्लच्चयन्ति कुलसङ्गहणत्थाय वा अञ्ञथा वा कारणेन ददतो सेनासनत्थाय नियमितस्स गरुभण्डताय थुल्लच्चयं भण्डदेय्यञ्च। गीवाति एत्थ सेनासनत्थाय नियमिते थुल्लच्चयेन सद्धिं गीवा, इतरस्मिं दुक्कटेन सद्धिन्ति वेदितब्बं। सुखादितमेवाति अन्तोउपचारसीमायं ठत्वा भाजेत्वा अत्तनो सन्तकं कत्वा खादितत्ता वुत्तं। सङ्घिकञ्हि विहारपटिबद्धं वेभङ्गियं बहिउपचारसीमट्ठं भण्डं अन्तोउपचारट्ठेहि भिक्खूहि एव भाजेतब्बं, न बहि ठितेहि उपचारसीमाय भाजेतब्बन्ति।
Vuṭṭhahantesūti gāmaṃ chaḍḍetvā palāyantesu. Avisesenāti saussāhatādivisesaṃ aparāmasitvā sāmaññato. Saussāhamattameva āpattibhāvassa pamāṇaṃ sāmikānaṃ paricchinnabhāvato. Tatoti gaṇasantakādito. Kulasaṅgahaṇatthāya detīti paṃsukūlavissāsikādisaññāya gahetvā deti, tadā kulasaṅgahapaccayā ca dukkaṭaṃ bhaṇḍadeyyañca, theyyacitte pana sati kulasaṅgahaṇatthāya gaṇhatopi pārājikameva. Ūnapañcamāsakādīsu kuladūsakadukkaṭena saddhiṃ thullaccayadukkaṭāni. Senāsanatthāya niyamitanti idaṃ issaravatāya dadato thullaccayadassanatthaṃ vuttaṃ. Itarapaccayatthāya dinnampi atheyyacittena issaravatāya kulasaṅgahaṇatthāya vā ñātakādīnaṃ vā dadato dukkaṭaṃ bhaṇḍadeyyañca hoteva. Issaravatāyāti ‘‘mayi dente ko nivāressati, ahamevettha pamāṇa’’nti evaṃ attano issariyabhāvena. Thullaccayanti kulasaṅgahaṇatthāya vā aññathā vā kāraṇena dadato senāsanatthāya niyamitassa garubhaṇḍatāya thullaccayaṃ bhaṇḍadeyyañca. Gīvāti ettha senāsanatthāya niyamite thullaccayena saddhiṃ gīvā, itarasmiṃ dukkaṭena saddhinti veditabbaṃ. Sukhāditamevāti antoupacārasīmāyaṃ ṭhatvā bhājetvā attano santakaṃ katvā khāditattā vuttaṃ. Saṅghikañhi vihārapaṭibaddhaṃ vebhaṅgiyaṃ bahiupacārasīmaṭṭhaṃ bhaṇḍaṃ antoupacāraṭṭhehi bhikkhūhi eva bhājetabbaṃ, na bahi ṭhitehi upacārasīmāya bhājetabbanti.
१५०. ‘‘वुत्तो वज्जेमी’’ति वुत्तभिक्खुस्मिं ‘‘वुत्तो वज्जेही’’ति वुत्तस्स पच्छा उप्पज्जनकपाराजिकादिदोसारोपनतो, गहट्ठानं वा ‘‘भदन्ता अपरिच्छेदं कत्वा वदन्ती’’ति एवं दोसारोपनतो।
150. ‘‘Vutto vajjemī’’ti vuttabhikkhusmiṃ ‘‘vutto vajjehī’’ti vuttassa pacchā uppajjanakapārājikādidosāropanato, gahaṭṭhānaṃ vā ‘‘bhadantā aparicchedaṃ katvā vadantī’’ti evaṃ dosāropanato.
१५३-५. छातज्झत्तन्ति तेन छातेन जिघच्छाय उदरग्गिना झत्तं, दड्ढं पीळितन्ति अत्थो। धनुकन्ति खुद्दकधनुसण्ठानं लग्गनकदण्डं। मद्दन्तो गच्छति, भण्डदेय्यन्ति एत्थ एकसूकरग्घनकभण्डं दातब्बं एकस्मिं बन्धे अञ्ञेसं तत्थ अबज्झनतो। अदूहलन्ति यन्तपासाणो, येन अज्झोत्थटत्ता मिगा पलायितुं न सक्कोन्ति। पच्छा गच्छतीति तेन कतपयोगेन अगन्त्वा पच्छा सयमेव गच्छति, हेट्ठा वुत्तेसुपि ईदिसेसु ठानेसु एसेव नयो। रक्खं याचित्वाति राजपुरिसानं सन्तिकं गन्त्वा अनुद्दिस्स रक्खं याचित्वा। कुमीनमुखन्ति कुमीनस्स अन्तो मच्छानं पविसनमुखं।
153-5.Chātajjhattanti tena chātena jighacchāya udaragginā jhattaṃ, daḍḍhaṃ pīḷitanti attho. Dhanukanti khuddakadhanusaṇṭhānaṃ lagganakadaṇḍaṃ. Maddanto gacchati, bhaṇḍadeyyanti ettha ekasūkaragghanakabhaṇḍaṃ dātabbaṃ ekasmiṃ bandhe aññesaṃ tattha abajjhanato. Adūhalanti yantapāsāṇo, yena ajjhotthaṭattā migā palāyituṃ na sakkonti. Pacchā gacchatīti tena katapayogena agantvā pacchā sayameva gacchati, heṭṭhā vuttesupi īdisesu ṭhānesu eseva nayo. Rakkhaṃ yācitvāti rājapurisānaṃ santikaṃ gantvā anuddissa rakkhaṃ yācitvā. Kumīnamukhanti kumīnassa anto macchānaṃ pavisanamukhaṃ.
१५६. थेरानन्ति आगन्तुकत्थेरानं। तेसम्पीति आवासिकभिक्खूनम्पि। परिभोगत्थायाति सङ्घिके कत्तब्बविधिं कत्वा परिभुञ्जनत्थाय। गहणेति पाठसेसो दट्ठब्बो। यत्थाति यस्मिं आवासे। अञ्ञेसन्ति अञ्ञेसं आगन्तुकानं। तेसुपि आगन्तुका अनिस्सराति सेनासने निरन्तरं वसन्तानं चीवरत्थाय दायकेहि भिक्खूहि वा नियमेत्वा दिन्नत्ता भाजेत्वा खादितुं अनिस्सरा, आगन्तुकेहिपि इच्छन्तेहि तस्मिं विहारे वस्सानादीसु पविसित्वा चीवरत्थाय गहेतब्बं। तेसं कतिकाय ठातब्बन्ति सब्बानि फलाफलानि अभाजेत्वा ‘‘एत्तकेसु रुक्खेसु फलानि भाजेत्वा परिभुञ्जिस्साम, अञ्ञेसु फलाफलेहि सेनासनानि पटिजग्गिस्सामा’’ति वा, ‘‘पिण्डपातादिपच्चयं सम्पादेस्सामा’’ति वा, ‘‘किञ्चिपि अभाजेत्वा चतुपच्चयत्थायेव उपनेमा’’ति वा एवं सम्मा उपनेन्तानं आवासिकानं कतिकाय आगन्तुकेहि ठातब्बं। महाअट्ठकथायं ‘‘अनिस्सरा’’ति वचनेन दीपितो एव अत्थो, महापच्चरियं चतुन्नं पच्चयानन्तिआदिना वित्थारेत्वा दस्सितो। परिभोगवसेनेवाति एत्थ एव-सद्दो अट्ठानप्पयुत्तो, परिभोगवसेन तमेव भाजेत्वाति योजेतब्बं। एत्थाति एतस्मिं विहारे, रट्ठे वा।
156.Therānanti āgantukattherānaṃ. Tesampīti āvāsikabhikkhūnampi. Paribhogatthāyāti saṅghike kattabbavidhiṃ katvā paribhuñjanatthāya. Gahaṇeti pāṭhaseso daṭṭhabbo. Yatthāti yasmiṃ āvāse. Aññesanti aññesaṃ āgantukānaṃ. Tesupi āgantukā anissarāti senāsane nirantaraṃ vasantānaṃ cīvaratthāya dāyakehi bhikkhūhi vā niyametvā dinnattā bhājetvā khādituṃ anissarā, āgantukehipi icchantehi tasmiṃ vihāre vassānādīsu pavisitvā cīvaratthāya gahetabbaṃ. Tesaṃ katikāya ṭhātabbanti sabbāni phalāphalāni abhājetvā ‘‘ettakesu rukkhesu phalāni bhājetvā paribhuñjissāma, aññesu phalāphalehi senāsanāni paṭijaggissāmā’’ti vā, ‘‘piṇḍapātādipaccayaṃ sampādessāmā’’ti vā, ‘‘kiñcipi abhājetvā catupaccayatthāyeva upanemā’’ti vā evaṃ sammā upanentānaṃ āvāsikānaṃ katikāya āgantukehi ṭhātabbaṃ. Mahāaṭṭhakathāyaṃ ‘‘anissarā’’ti vacanena dīpito eva attho, mahāpaccariyaṃ catunnaṃ paccayānantiādinā vitthāretvā dassito. Paribhogavasenevāti ettha eva-saddo aṭṭhānappayutto, paribhogavasena tameva bhājetvāti yojetabbaṃ. Etthāti etasmiṃ vihāre, raṭṭhe vā.
सेनासनपच्चयन्ति सेनासनञ्च तदत्थाय नियमेत्वा ठपितञ्च। एकं वा द्वे वा वरसेनासनानि ठपेत्वाति वुत्तमेवत्थं पुन ब्यतिरेकमुखेन दस्सेतुं ‘‘मूलवत्थुच्छेदं पन कत्वा न उपनेतब्ब’’न्ति वुत्तं, सेनासनसङ्खातवत्थुनो मूलच्छेदं कत्वा सब्बानि सेनासनानि न विस्सज्जेतब्बानीति अत्थो। केचि पनेत्थ ‘‘एकं वा द्वे वा वरसेनासनानि ठपेत्वा लामकतो पट्ठाय विस्सज्जेन्तेहिपि सेनासनभूमियो न विस्सज्जेतब्बाति अयमत्थो वुत्तो’’ति वदन्ति, तम्पि युत्तमेव इमस्सापि अत्थस्स अवस्सं वत्तब्बतो, इतरथा केचि सह वत्थुनापि विस्सज्जेतब्बं मञ्ञेय्युं।
Senāsanapaccayanti senāsanañca tadatthāya niyametvā ṭhapitañca. Ekaṃ vā dve vā varasenāsanāni ṭhapetvāti vuttamevatthaṃ puna byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘mūlavatthucchedaṃ pana katvā na upanetabba’’nti vuttaṃ, senāsanasaṅkhātavatthuno mūlacchedaṃ katvā sabbāni senāsanāni na vissajjetabbānīti attho. Keci panettha ‘‘ekaṃ vā dve vā varasenāsanāni ṭhapetvā lāmakato paṭṭhāya vissajjentehipi senāsanabhūmiyo na vissajjetabbāti ayamattho vutto’’ti vadanti, tampi yuttameva imassāpi atthassa avassaṃ vattabbato, itarathā keci saha vatthunāpi vissajjetabbaṃ maññeyyuṃ.
पण्णं आरोपेत्वाति ‘‘एत्तके रुक्खे रक्खित्वा ततो एत्तकं गहेतब्ब’’न्ति पण्णं आरोपेत्वा। निमित्तसञ्ञं कत्वाति सङ्केतं कत्वा। दारकाति तेसं पुत्तनत्तादयो ये केचि गोपेन्ति, ते सब्बेपि इध ‘‘दारका’’ति वुत्ता। ततोति यथावुत्तदारुसम्भारतो। आपुच्छित्वाति कारकसङ्घं आपुच्छित्वा। तं सब्बम्पि आहरित्वाति अनापुच्छित्वापि तावकालिकं आहरित्वा। अयमेव भिक्खु इस्सरोतिआदितो पट्ठाय अत्तनो सन्तकेहि दारुसम्भारादीहि च कारापितत्ता पटिजग्गितत्ता च सङ्घिकसेनासने भागिताय च अयमेव इस्सरो, न च सो ततो वुट्ठापेतब्बोति वुत्तं होति। उदकपूजन्ति चेतियङ्गणे सिञ्चनादिपूजं। वत्तसीसेनाति केवलं सद्धाय, न वेतनादिअत्थाय। सवत्थुकन्ति सह भूमिया। कुट्टन्ति गेहभित्तिं। पाकारन्ति परिक्खेपपाकारं। ततोति छड्डितविहारतो। ततो आहरित्वा सेनासनं कतं होतीति सामन्तगामवासीहि भिक्खूहि छड्डितविहारतो दारुसम्भारादिं आहरित्वा सेनासनं कतं होति।
Paṇṇaṃ āropetvāti ‘‘ettake rukkhe rakkhitvā tato ettakaṃ gahetabba’’nti paṇṇaṃ āropetvā. Nimittasaññaṃ katvāti saṅketaṃ katvā. Dārakāti tesaṃ puttanattādayo ye keci gopenti, te sabbepi idha ‘‘dārakā’’ti vuttā. Tatoti yathāvuttadārusambhārato. Āpucchitvāti kārakasaṅghaṃ āpucchitvā. Taṃ sabbampi āharitvāti anāpucchitvāpi tāvakālikaṃ āharitvā. Ayameva bhikkhu issarotiādito paṭṭhāya attano santakehi dārusambhārādīhi ca kārāpitattā paṭijaggitattā ca saṅghikasenāsane bhāgitāya ca ayameva issaro, na ca so tato vuṭṭhāpetabboti vuttaṃ hoti. Udakapūjanti cetiyaṅgaṇe siñcanādipūjaṃ. Vattasīsenāti kevalaṃ saddhāya, na vetanādiatthāya. Savatthukanti saha bhūmiyā. Kuṭṭanti gehabhittiṃ. Pākāranti parikkhepapākāraṃ. Tatoti chaḍḍitavihārato. Tato āharitvā senāsanaṃ kataṃ hotīti sāmantagāmavāsīhi bhikkhūhi chaḍḍitavihārato dārusambhārādiṃ āharitvā senāsanaṃ kataṃ hoti.
१५७. ‘‘पुग्गलिकपरिभोगेन परिभुञ्जती’’ति वुत्तमत्थंयेव पाकटं कातुं ‘‘आगतागतानं वुड्ढतरानं न देती’’ति वुत्तं। चतुभागउदकसम्भिन्नेति चतुत्थभागेन सम्भिन्ने। पाळियं ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ १५७) सामिकेहि थुल्लनन्दं उद्दिस्स एतिस्सा हत्थे दिन्नत्ता, अथेय्यचित्तेन परिभुञ्जितत्ता च वुत्तं। थेय्यचित्तेन परिभुत्तेपि चस्सा भण्डदेय्यमेव उपनिक्खित्तभण्डट्ठानियत्ता। ओदनभाजनीयवत्थुस्मिन्ति ‘‘अपरस्स भागं देही’’ति आगतवत्थुस्मिं (पारा॰ १४१)।
157. ‘‘Puggalikaparibhogena paribhuñjatī’’ti vuttamatthaṃyeva pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘āgatāgatānaṃ vuḍḍhatarānaṃ na detī’’ti vuttaṃ. Catubhāgaudakasambhinneti catutthabhāgena sambhinne. Pāḷiyaṃ ‘‘anāpatti, bhikkhave, pārājikassā’’ti (pārā. 157) sāmikehi thullanandaṃ uddissa etissā hatthe dinnattā, atheyyacittena paribhuñjitattā ca vuttaṃ. Theyyacittena paribhuttepi cassā bhaṇḍadeyyameva upanikkhittabhaṇḍaṭṭhāniyattā. Odanabhājanīyavatthusminti ‘‘aparassa bhāgaṃ dehī’’ti āgatavatthusmiṃ (pārā. 141).
१५९. तस्स कुलस्स अनुकम्पाय पसादानुरक्खणत्थायातिआदिना कुलसङ्गहत्थं नाकासीति दस्सेति। ‘‘याव दारका पासादं आरोहन्ति, ताव पासादो तेसं सन्तिके होतू’’ति पुब्बे कालपरिच्छेदं कत्वा अधिट्ठितत्ता एव यथाकालपरिच्छेदमेव तत्थ तिट्ठति, ततो परं पासादो सयमेव यथाठानं गच्छति, तथागमनञ्च इद्धिविस्सज्जनेन सञ्जातं विय होतीति वुत्तं ‘‘थेरो इद्धिं पटिसंहरी’’ति। यस्मा एवं इद्धिविधञाणेन करोन्तस्स कायवचीपयोगा न सन्ति थेय्यचित्तञ्च नत्थि पासादस्सेव विचारितत्ता, तस्मा ‘‘एत्थ अवहारो नत्थी’’ति थेरो एवमकासीति दट्ठब्बं। अथ वा दारकेसु अनुकम्पाय आनयनत्थमेव पासादे उपनीते पासे बद्धसूकरादीनं आमिसं दस्सेत्वा ठानाचावनं विय करमरानीतेसु दारकेसु पासादं आरुळ्हेसुपि पुन पटिसंहरणे च इध अवहारो नत्थि कारुञ्ञाधिप्पायत्ता, भण्डदेय्यम्पि न होति कायवचीपयोगाभावा। कायवचीपयोगे सतियेव हि आपत्ति भण्डदेय्यं वा होति, तेनेव भगवा ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, अथेय्यचित्तस्सा’’तिआदिं अवत्वा ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, इद्धिमस्स इद्धिविसये’’ति (पारा॰ १५९) एत्तकमेव अवोच। इद्धिविसयेति चेत्थ परभण्डादायककायवचीपयोगासमुट्ठापकस्स केवलं मनोद्वारिकस्स अथेय्यचित्तभूतस्स इद्धिचित्तस्स विसये आपत्ति नाम नत्थीति अधिप्पायो गहेतब्बो। किं पन पटिक्खित्तं इद्धिपाटिहारियं कातुं वट्टतीति चोदनं सन्धायाह ‘‘ईदिसाय अधिट्ठानिद्धिया अनापत्ती’’ति। ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, इद्धिमस्स इद्धिविसये’’ति हि इमिनायेव सुत्तेन अधिट्ठानिद्धिया अप्पटिक्खित्तभावो सिज्झति। अत्तनो पकतिवण्णं अविजहित्वा बहिद्धा हत्थिआदिदस्सनं, ‘‘एकोपि हुत्वा बहुधा होती’’ति (दी॰ नि॰ १.२३८, २३९; म॰ नि॰ १.१४७; पटि॰ म॰ १.१०२) आगतञ्च अधिट्ठानवसेन निप्फन्नत्ता अधिट्ठानिद्धि नाम, ‘‘सो पकतिवण्णं विजहित्वा कुमारकवण्णं वा दस्सेति, नागवण्णं…पे॰… विविधम्पि सेनाब्यूहं दस्सेती’’ति (पटि॰ म॰ ३.१३) एवं आगता इद्धि पकतिवण्णविजहनविकारवसेन पवत्तत्ता विकुब्बनिद्धि नाम। अत्तनो पन पकतिरूपं यथासभावेन ठपेत्वाव बहि हत्थिआदिदस्सनं विकुब्बनिद्धि नाम न होति, अत्तनो रूपमेव हत्थिआदिरूपेन निम्मानं विकुब्बनिद्धीति वेदितब्बं।
159.Tassakulassa anukampāya pasādānurakkhaṇatthāyātiādinā kulasaṅgahatthaṃ nākāsīti dasseti. ‘‘Yāva dārakā pāsādaṃ ārohanti, tāva pāsādo tesaṃ santike hotū’’ti pubbe kālaparicchedaṃ katvā adhiṭṭhitattā eva yathākālaparicchedameva tattha tiṭṭhati, tato paraṃ pāsādo sayameva yathāṭhānaṃ gacchati, tathāgamanañca iddhivissajjanena sañjātaṃ viya hotīti vuttaṃ ‘‘thero iddhiṃ paṭisaṃharī’’ti. Yasmā evaṃ iddhividhañāṇena karontassa kāyavacīpayogā na santi theyyacittañca natthi pāsādasseva vicāritattā, tasmā ‘‘ettha avahāro natthī’’ti thero evamakāsīti daṭṭhabbaṃ. Atha vā dārakesu anukampāya ānayanatthameva pāsāde upanīte pāse baddhasūkarādīnaṃ āmisaṃ dassetvā ṭhānācāvanaṃ viya karamarānītesu dārakesu pāsādaṃ āruḷhesupi puna paṭisaṃharaṇe ca idha avahāro natthi kāruññādhippāyattā, bhaṇḍadeyyampi na hoti kāyavacīpayogābhāvā. Kāyavacīpayoge satiyeva hi āpatti bhaṇḍadeyyaṃ vā hoti, teneva bhagavā ‘‘anāpatti, bhikkhave, atheyyacittassā’’tiādiṃ avatvā ‘‘anāpatti, bhikkhave, iddhimassa iddhivisaye’’ti (pārā. 159) ettakameva avoca. Iddhivisayeti cettha parabhaṇḍādāyakakāyavacīpayogāsamuṭṭhāpakassa kevalaṃ manodvārikassa atheyyacittabhūtassa iddhicittassa visaye āpatti nāma natthīti adhippāyo gahetabbo. Kiṃ pana paṭikkhittaṃ iddhipāṭihāriyaṃ kātuṃ vaṭṭatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘īdisāya adhiṭṭhāniddhiyā anāpattī’’ti. ‘‘Anāpatti, bhikkhave, iddhimassa iddhivisaye’’ti hi imināyeva suttena adhiṭṭhāniddhiyā appaṭikkhittabhāvo sijjhati. Attano pakativaṇṇaṃ avijahitvā bahiddhā hatthiādidassanaṃ, ‘‘ekopi hutvā bahudhā hotī’’ti (dī. ni. 1.238, 239; ma. ni. 1.147; paṭi. ma. 1.102) āgatañca adhiṭṭhānavasena nipphannattā adhiṭṭhāniddhi nāma, ‘‘so pakativaṇṇaṃ vijahitvā kumārakavaṇṇaṃ vā dasseti, nāgavaṇṇaṃ…pe… vividhampi senābyūhaṃ dassetī’’ti (paṭi. ma. 3.13) evaṃ āgatā iddhi pakativaṇṇavijahanavikāravasena pavattattā vikubbaniddhi nāma. Attano pana pakatirūpaṃ yathāsabhāvena ṭhapetvāva bahi hatthiādidassanaṃ vikubbaniddhi nāma na hoti, attano rūpameva hatthiādirūpena nimmānaṃ vikubbaniddhīti veditabbaṃ.
पराजितकिलेसेनाति विजितकिलेसेन, निक्किलेसेनाति अत्थो। इधाति इमस्मिं सासने, तेन दुतियपाराजिकसिक्खापदेन समं अञ्ञं अनेकनयवोकिण्णं गम्भीरत्थविनिच्छयं किञ्चि सिक्खापदं न विज्जतीति योजना। तत्थ अत्थो नाम पाळिअत्थो, विनिच्छयो पाळिमुत्तकविनिच्छयो, ते गम्भीरा यस्मिं, तं गम्भीरत्थविनिच्छयं। वत्थुम्हि ओतिण्णेति चोदनावसेन वा अत्तनाव अत्तनो वीतिक्कमारोचनवसेन वा सङ्घमज्झे अदिन्नादानवत्थुस्मिं ओतिण्णे। एत्थाति ओतिण्णवत्थुम्हि। विनिच्छयोति आपत्तानापत्तिनियमनं। कप्पियेपि च वत्थुस्मिन्ति अत्तना गहेतुं युत्ते मातापितादीनं सन्तकेपि।
Parājitakilesenāti vijitakilesena, nikkilesenāti attho. Idhāti imasmiṃ sāsane, tena dutiyapārājikasikkhāpadena samaṃ aññaṃ anekanayavokiṇṇaṃ gambhīratthavinicchayaṃ kiñci sikkhāpadaṃ na vijjatīti yojanā. Tattha attho nāma pāḷiattho, vinicchayo pāḷimuttakavinicchayo, te gambhīrā yasmiṃ, taṃ gambhīratthavinicchayaṃ. Vatthumhi otiṇṇeti codanāvasena vā attanāva attano vītikkamārocanavasena vā saṅghamajjhe adinnādānavatthusmiṃ otiṇṇe. Etthāti otiṇṇavatthumhi. Vinicchayoti āpattānāpattiniyamanaṃ. Kappiyepi ca vatthusminti attanā gahetuṃ yutte mātāpitādīnaṃ santakepi.
इति समन्तपासादिकाय विनयट्ठकथाय विमतिविनोदनियं
Iti samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya vimativinodaniyaṃ
दुतियपाराजिकवण्णनानयो निट्ठितो।
Dutiyapārājikavaṇṇanānayo niṭṭhito.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / कुससङ्कामनवत्थुकथावण्णना • Kusasaṅkāmanavatthukathāvaṇṇanā
