| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[९८] ८. कूटवाणिजजातकवण्णना
[98] 8. Kūṭavāṇijajātakavaṇṇanā
साधु खो पण्डितो नामाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं कूटवाणिजं आरब्भ कथेसि। सावत्थियञ्हि द्वे जना एकतो वणिज्जं करोन्ता भण्डं सकटेनादाय जनपदं गन्त्वा लद्धलाभा पच्चागमिंसु। तेसु कूटवाणिजो चिन्तेसि ‘‘अयं बहू दिवसे दुब्भोजनेन दुक्खसेय्याय किलन्तो, इदानि अत्तनो घरे नानग्गरसेहि यावदत्थं सुभोजनं भुञ्जित्वा अजीरकेन मरिस्सति। अथाहं इमं भण्डं तयो कोट्ठासे कत्वा एकं तस्स दारकानं दस्सामि, द्वे कोट्ठासे अत्तना गहेस्सामी’’ति। सो ‘‘अज्ज भाजेस्साम, स्वे भाजेस्सामा’’ति भण्डं भाजेतुं न इच्छि। अथ नं पण्डितवाणिजो अकामकं निप्पीळेत्वा भाजापेत्वा विहारं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा कतपटिसन्थारो ‘‘अतिपपञ्चो ते कतो, इधागन्त्वापि चिरेन बुद्धुपट्ठानं आगतोसी’’ति वुत्ते तं पवत्तिं भगवतो आरोचेसि। सत्था ‘‘न खो सो, उपासक, इदानेव कूटवाणिजो, पुब्बेपि कूटवाणिजोयेव। इदानि पन तं वञ्चेतुकामो जातो, पुब्बे पण्डितेपि वञ्चेतुं उस्सही’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Sādhukho paṇḍito nāmāti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ kūṭavāṇijaṃ ārabbha kathesi. Sāvatthiyañhi dve janā ekato vaṇijjaṃ karontā bhaṇḍaṃ sakaṭenādāya janapadaṃ gantvā laddhalābhā paccāgamiṃsu. Tesu kūṭavāṇijo cintesi ‘‘ayaṃ bahū divase dubbhojanena dukkhaseyyāya kilanto, idāni attano ghare nānaggarasehi yāvadatthaṃ subhojanaṃ bhuñjitvā ajīrakena marissati. Athāhaṃ imaṃ bhaṇḍaṃ tayo koṭṭhāse katvā ekaṃ tassa dārakānaṃ dassāmi, dve koṭṭhāse attanā gahessāmī’’ti. So ‘‘ajja bhājessāma, sve bhājessāmā’’ti bhaṇḍaṃ bhājetuṃ na icchi. Atha naṃ paṇḍitavāṇijo akāmakaṃ nippīḷetvā bhājāpetvā vihāraṃ gantvā satthāraṃ vanditvā katapaṭisanthāro ‘‘atipapañco te kato, idhāgantvāpi cirena buddhupaṭṭhānaṃ āgatosī’’ti vutte taṃ pavattiṃ bhagavato ārocesi. Satthā ‘‘na kho so, upāsaka, idāneva kūṭavāṇijo, pubbepi kūṭavāṇijoyeva. Idāni pana taṃ vañcetukāmo jāto, pubbe paṇḍitepi vañcetuṃ ussahī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो बाराणसियं वाणिजकुले निब्बत्ति, नामग्गहणदिवसे चस्स ‘‘पण्डितो’’ति नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो अञ्ञेन वाणिजेन सद्धिं एकतो हुत्वा वणिज्जं करोति, तस्स ‘‘अतिपण्डितो’’ति नामं अहोसि। ते बाराणसितो पञ्चहि सकटसतेहि भण्डं आदाय जनपदं गन्त्वा वणिज्जं कत्वा लद्धलाभा पुन बाराणसिं आगमिंसु। अथ नेसं भण्डभाजनकाले अतिपण्डितो आह ‘‘मया द्वे कोट्ठासा लद्धब्बा’’ति। ‘‘किंकारणा’’ति? ‘‘त्वं पण्डितो, अहं अतिपण्डितो। पण्डितो एकं लद्धुं अरहति, अतिपण्डितो द्वे’’ति। ‘‘ननु अम्हाकं द्विन्नं भण्डमूलकम्पि गोणादयोपि समसमायेव, त्वं कस्मा द्वे कोट्ठासे लद्धुं अरहसी’’ति। ‘‘अतिपण्डितभावेना’’ति। एवं ते कथं वड्ढेत्वा कलहं अकंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto bārāṇasiyaṃ vāṇijakule nibbatti, nāmaggahaṇadivase cassa ‘‘paṇḍito’’ti nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto aññena vāṇijena saddhiṃ ekato hutvā vaṇijjaṃ karoti, tassa ‘‘atipaṇḍito’’ti nāmaṃ ahosi. Te bārāṇasito pañcahi sakaṭasatehi bhaṇḍaṃ ādāya janapadaṃ gantvā vaṇijjaṃ katvā laddhalābhā puna bārāṇasiṃ āgamiṃsu. Atha nesaṃ bhaṇḍabhājanakāle atipaṇḍito āha ‘‘mayā dve koṭṭhāsā laddhabbā’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti? ‘‘Tvaṃ paṇḍito, ahaṃ atipaṇḍito. Paṇḍito ekaṃ laddhuṃ arahati, atipaṇḍito dve’’ti. ‘‘Nanu amhākaṃ dvinnaṃ bhaṇḍamūlakampi goṇādayopi samasamāyeva, tvaṃ kasmā dve koṭṭhāse laddhuṃ arahasī’’ti. ‘‘Atipaṇḍitabhāvenā’’ti. Evaṃ te kathaṃ vaḍḍhetvā kalahaṃ akaṃsu.
ततो अतिपण्डितो ‘‘अत्थेको उपायो’’ति चिन्तेत्वा अत्तनो पितरं एकस्मिं सुसिररुक्खे पवेसेत्वा ‘‘त्वं अम्हेसु आगतेसु ‘अतिपण्डितो द्वे कोट्ठासे लद्धुं अरहती’ति वदेय्यासी’’ति वत्वा बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘सम्म, मय्हं द्विन्नं कोट्ठासानं युत्तभावं वा अयुत्तभावं वा एसा रुक्खदेवता जानाति, एहि, तं पुच्छिस्सामा’’ति तं तत्थ नेत्वा ‘‘अय्ये रुक्खदेवते, अम्हाकं अट्टं पच्छिन्दा’’ति आह। अथस्स पिता सरं परिवत्तेत्वा ‘‘तेन हि कथेथा’’ति आह। ‘‘अय्ये, अयं पण्डितो, अहं अतिपण्डितो। अम्हेहि एकतो वोहारो कतो, तत्थ केन किं लद्धब्बन्ति। पण्डितेन एको कोट्ठासो, अतिपण्डितेन पन द्वे कोट्ठासा लद्धब्बा’’ति। बोधिसत्तो एवं विनिच्छितं अट्टं सुत्वा ‘‘इदानि देवताभावं वा अदेवताभावं वा जानिस्सामी’’ति पलालं आहरित्वा सुसिरं पूरेत्वा अग्गिं अदासि, अतिपण्डितस्स पिता जालाय फुट्ठकाले अड्ढज्झामेन सरीरेन उपरि आरुय्ह साखं गहेत्वा ओलम्बन्तो भूमियं पतित्वा इमं गाथमाह –
Tato atipaṇḍito ‘‘attheko upāyo’’ti cintetvā attano pitaraṃ ekasmiṃ susirarukkhe pavesetvā ‘‘tvaṃ amhesu āgatesu ‘atipaṇḍito dve koṭṭhāse laddhuṃ arahatī’ti vadeyyāsī’’ti vatvā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘samma, mayhaṃ dvinnaṃ koṭṭhāsānaṃ yuttabhāvaṃ vā ayuttabhāvaṃ vā esā rukkhadevatā jānāti, ehi, taṃ pucchissāmā’’ti taṃ tattha netvā ‘‘ayye rukkhadevate, amhākaṃ aṭṭaṃ pacchindā’’ti āha. Athassa pitā saraṃ parivattetvā ‘‘tena hi kathethā’’ti āha. ‘‘Ayye, ayaṃ paṇḍito, ahaṃ atipaṇḍito. Amhehi ekato vohāro kato, tattha kena kiṃ laddhabbanti. Paṇḍitena eko koṭṭhāso, atipaṇḍitena pana dve koṭṭhāsā laddhabbā’’ti. Bodhisatto evaṃ vinicchitaṃ aṭṭaṃ sutvā ‘‘idāni devatābhāvaṃ vā adevatābhāvaṃ vā jānissāmī’’ti palālaṃ āharitvā susiraṃ pūretvā aggiṃ adāsi, atipaṇḍitassa pitā jālāya phuṭṭhakāle aḍḍhajjhāmena sarīrena upari āruyha sākhaṃ gahetvā olambanto bhūmiyaṃ patitvā imaṃ gāthamāha –
९८.
98.
‘‘साधु खो पण्डितो नाम, न त्वेव अतिपण्डितो।
‘‘Sādhu kho paṇḍito nāma, na tveva atipaṇḍito;
अतिपण्डितेन पुत्तेन, मनम्हि उपकूळितो’’ति॥
Atipaṇḍitena puttena, manamhi upakūḷito’’ti.
तत्थ साधु खो पण्डितो नामाति इमस्मिं लोके पण्डिच्चेन समन्नागतो कारणाकारणञ्ञू पुग्गलो साधु सोभनो। अतिपण्डितोति नाममत्तेन अतिपण्डितो कूटपुरिसो न त्वेव वरं। मनम्हि उपकूळितोति थोकेनम्हि झामो, अड्ढज्झामकोव मुत्तोति अत्थो। ते उभोपि मज्झे भिन्दित्वा समञ्ञेव कोट्ठासं गण्हित्वा यथाकम्मं गता।
Tattha sādhu kho paṇḍito nāmāti imasmiṃ loke paṇḍiccena samannāgato kāraṇākāraṇaññū puggalo sādhu sobhano. Atipaṇḍitoti nāmamattena atipaṇḍito kūṭapuriso na tveva varaṃ. Manamhi upakūḷitoti thokenamhi jhāmo, aḍḍhajjhāmakova muttoti attho. Te ubhopi majjhe bhinditvā samaññeva koṭṭhāsaṃ gaṇhitvā yathākammaṃ gatā.
सत्था ‘‘पुब्बेपि एस कूटवाणिजोयेवा’’ति इमं अतीतं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा कूटवाणिजो पच्चुप्पन्नेपि कूटवाणिजोयेव, पण्डितवाणिजो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā ‘‘pubbepi esa kūṭavāṇijoyevā’’ti imaṃ atītaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kūṭavāṇijo paccuppannepi kūṭavāṇijoyeva, paṇḍitavāṇijo pana ahameva ahosi’’nti.
कूटवाणिजजातकवण्णना अट्ठमा।
Kūṭavāṇijajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ९८. कूटवाणिजजातकं • 98. Kūṭavāṇijajātakaṃ
