| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
५. लक्खणहारविभङ्गवण्णना
5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanā
२३. तत्थ कतमो लक्खणो हारोतिआदि लक्खणहारविभङ्गो। तत्थ किं लक्खयतीति लक्खणहारस्स विसयं पुच्छति। ‘‘ये धम्मा’’तिआदिना लक्खणहारं सङ्खेपतो दस्सेत्वा तं उदाहरणेहि विभजितुं ‘‘चक्खु’’न्तिआदि आरद्धं। तत्थ ‘‘वधकट्ठेन एकलक्खणानी’’ति इमिना अनवट्ठितभावादिनापि एकलक्खणता वुत्ता एवाति दट्ठब्बं।
23.Tatthakatamo lakkhaṇo hārotiādi lakkhaṇahāravibhaṅgo. Tattha kiṃ lakkhayatīti lakkhaṇahārassa visayaṃ pucchati. ‘‘Ye dhammā’’tiādinā lakkhaṇahāraṃ saṅkhepato dassetvā taṃ udāharaṇehi vibhajituṃ ‘‘cakkhu’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha ‘‘vadhakaṭṭhena ekalakkhaṇānī’’ti iminā anavaṭṭhitabhāvādināpi ekalakkhaṇatā vuttā evāti daṭṭhabbaṃ.
एवं आयतनवसेन एकलक्खणतं दस्सेत्वा इदानि खन्धादिवसेन दस्सेतुं ‘‘अतीते, राध, रूपे अनपेक्खो होती’’तिआदि सुत्तं आभतं। यमकोवादसुत्ते (सं॰ नि॰ ३.८५) वधकट्ठेन एकलक्खणा वुत्ताति तस्मिं सुत्ते ‘‘वधकं रूपं वधकं रूपन्ति यथाभूतं नप्पजानाती’’तिआदिना आगतत्ता वुत्तं। इतीति एवं, इमिस्सं गाथायं कायगताय सतिया वुत्ताय सति वेदनागता सति चित्तगता सति धम्मगता च सति वुत्ता भवति सतिपट्ठानभावेन एकलक्खणत्ताति अधिप्पायो। दिट्ठन्तिआदीनं अत्थं परतो वण्णयिस्साम।
Evaṃ āyatanavasena ekalakkhaṇataṃ dassetvā idāni khandhādivasena dassetuṃ ‘‘atīte, rādha, rūpe anapekkho hotī’’tiādi suttaṃ ābhataṃ. Yamakovādasutte (saṃ. ni. 3.85) vadhakaṭṭhena ekalakkhaṇā vuttāti tasmiṃ sutte ‘‘vadhakaṃ rūpaṃ vadhakaṃ rūpanti yathābhūtaṃ nappajānātī’’tiādinā āgatattā vuttaṃ. Itīti evaṃ, imissaṃ gāthāyaṃ kāyagatāya satiyā vuttāya sati vedanāgatā sati cittagatā sati dhammagatā ca sati vuttā bhavati satipaṭṭhānabhāvena ekalakkhaṇattāti adhippāyo. Diṭṭhantiādīnaṃ atthaṃ parato vaṇṇayissāma.
काये कायानुपस्सी विहराहीति एत्थ कायेति रूपकाये। रूपकायो हि इध अङ्गपच्चङ्गानं केसादीनञ्च समूहट्ठेन कायोति अधिप्पेतो। यथा च समूहट्ठेन, एवं कुच्छितानं आयट्ठेन। कुच्छितानञ्हि परमजेगुच्छानं सो आयोतिपि कायो, आयोति उप्पत्तिदेसो। तत्रायं वचनत्थो – आयन्ति ततोति आयो। के आयन्ति? कुच्छिता केसादयो, इति कुच्छितानं आयोति कायो।
Kāyekāyānupassī viharāhīti ettha kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca samūhaṭṭhena kāyoti adhippeto. Yathā ca samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānañhi paramajegucchānaṃ so āyotipi kāyo, āyoti uppattideso. Tatrāyaṃ vacanattho – āyanti tatoti āyo. Ke āyanti? Kucchitā kesādayo, iti kucchitānaṃ āyoti kāyo.
कायानुपस्सीति कायं अनुपस्सनसीलो, कायं वा अनुपस्समानो। ‘‘काये’’ति च वत्वा पुन ‘‘कायानुपस्सी’’ति दुतियं कायग्गहणं असम्मिस्सतो ववत्थानघनविनिब्भोगादिदस्सनत्थं। तेन न काये वेदनानुपस्सी चित्तधम्मानुपस्सी वा, अथ खो कायानुपस्सी एवाति कायसङ्खाते वत्थुस्मिं कायानुपस्सनाकारस्सेव दस्सनेन असम्मिस्सतो ववत्थानं दस्सितं होति। तथा न काये अङ्गपच्चङ्गविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सी, नापि केसलोमादिविनिमुत्तइत्थिपुरिसानुपस्सी।
Kāyānupassīti kāyaṃ anupassanasīlo, kāyaṃ vā anupassamāno. ‘‘Kāye’’ti ca vatvā puna ‘‘kāyānupassī’’ti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ. Tena na kāye vedanānupassī cittadhammānupassī vā, atha kho kāyānupassī evāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassī, nāpi kesalomādivinimuttaitthipurisānupassī.
योपि चेत्थ केसलोमादिको भूतुपादायसमूहसङ्खातो कायो, तत्थपि न भूतुपादायविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सी , अथ खो रथसम्भारानुपस्सको विय अङ्गपच्चङ्गसमूहानुपस्सी, नगरावयवानुपस्सको विय केसलोमादिसमूहानुपस्सी, कदलिक्खन्धपत्तवट्टिविनिब्भुज्जको विय रित्तमुट्ठिविनिवेठको विय च भूतुपादायसमूहानुपस्सी एवाति नानप्पकारतो समूहवसेनेव कायसङ्खातस्स वत्थुनो दस्सनेन घनविनिब्भोगो दस्सितो होति। न हेत्थ यथावुत्तसमूहविनिमुत्तो कायो वा अञ्ञो वा कोचि धम्मो दिस्सति, यथावुत्तधम्मसमूहमत्ते एव पन तथा तथा सत्ता मिच्छाभिनिवेसं करोन्ति। तेनाहु पोराणा –
Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthapi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassī , atha kho rathasambhārānupassako viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassī, nagarāvayavānupassako viya kesalomādisamūhānupassī, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibbhujjako viya rittamuṭṭhiviniveṭhako viya ca bhūtupādāyasamūhānupassī evāti nānappakārato samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatte eva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti. Tenāhu porāṇā –
‘‘यं पस्सति न तं दिट्ठं, यं दिट्ठं तं न पस्सति।
‘‘Yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ, yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati;
अपस्सं बज्झते मूळ्हो, बज्झमानो न मुच्चती’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३७३; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०६; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ १.१.३६; महानि॰ अट्ठ॰ ३)।
Apassaṃ bajjhate mūḷho, bajjhamāno na muccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.373; ma. ni. aṭṭha. 1.106; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.36; mahāni. aṭṭha. 3);
घनविनिब्भोगादिदस्सनत्थन्ति आदिसद्देन अयमत्थो वेदितब्बो। अयञ्हि एतस्मिं काये कायानुपस्सीयेव, न अञ्ञधम्मानुपस्सी।
Ghanavinibbhogādidassanatthanti ādisaddena ayamattho veditabbo. Ayañhi etasmiṃ kāye kāyānupassīyeva, na aññadhammānupassī.
इदं वुत्तं होति – यथा अनुदकभूतायपि मरीचिया उदकानुपस्सिनो होन्ति, न एवं अनिच्चदुक्खानत्तअसुभभूते एव इमस्मिं काये निच्चसुखअत्तसुभभावानुपस्सी , अथ खो कायानुपस्सी अनिच्चदुक्खअनत्तअसुभाकारसमूहानुपस्सीति अत्थो। अथ वा य्वायं महासतिपट्ठाने (दी॰ नि॰ २.३७४ आदयो) अस्सासपस्सासादिचुण्णिकजातअट्ठिकपरियोसानो कायो वुत्तो, यो च ‘‘इधेकच्चो पथवीकायं अनिच्चतो अनुपस्सति, आपोकायं तेजोकायं वायोकायं केसकायं…पे॰… अट्ठिमिञ्जकाय’’न्ति पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ ३.३४ आदयो) कायो वुत्तो, तस्स सब्बस्स इमस्मिंयेव काये अनुपस्सनतो काये कायानुपस्सीति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassino honti, na evaṃ aniccadukkhānattaasubhabhūte eva imasmiṃ kāye niccasukhaattasubhabhāvānupassī , atha kho kāyānupassī aniccadukkhaanattaasubhākārasamūhānupassīti attho. Atha vā yvāyaṃ mahāsatipaṭṭhāne (dī. ni. 2.374 ādayo) assāsapassāsādicuṇṇikajātaaṭṭhikapariyosāno kāyo vutto, yo ca ‘‘idhekacco pathavīkāyaṃ aniccato anupassati, āpokāyaṃ tejokāyaṃ vāyokāyaṃ kesakāyaṃ…pe… aṭṭhimiñjakāya’’nti paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 3.34 ādayo) kāyo vutto, tassa sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassīti evampettha attho daṭṭhabbo.
अथ वा काये अहन्ति वा ममन्ति वा गहेतब्बस्स कस्सचि अननुपस्सनतो, तस्स पन केसलोमादिकस्स नानाधम्मसमूहस्स अनुपस्सनतो काये केसादिधम्मसमूहसङ्खाते कायानुपस्सीति अत्थो दट्ठब्बो। अपि च ‘‘इमस्मिं काये अनिच्चतो अनुपस्सति नो निच्चतो’’तिआदिना अनुक्कमेन पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ ३.३४ आदयो) आगतनयस्स सब्बस्सेव अनिच्चलक्खणादिकस्स आकारसमूहसङ्खातस्स कायस्स अनुपस्सनतो काये कायानुपस्सीति अत्थो।
Atha vā kāye ahanti vā mamanti vā gahetabbassa kassaci ananupassanato, tassa pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa anupassanato kāye kesādidhammasamūhasaṅkhāte kāyānupassīti attho daṭṭhabbo. Api ca ‘‘imasmiṃ kāye aniccato anupassati no niccato’’tiādinā anukkamena paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 3.34 ādayo) āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādikassa ākārasamūhasaṅkhātassa kāyassa anupassanato kāye kāyānupassīti attho.
विहराहीति वत्ताहि। आतापीति तीसु भवेसु किलेसे आतापेतीति आतापो, सो अस्स अत्थीति आतापी। सम्पजानोति सम्पजञ्ञसङ्खातेन ञाणेन समन्नागतो। सतिमाति कायपरिग्गाहिकाय सतिया समन्नागतो। अयं पन यस्मा सतिया आरम्मणं परिग्गहेत्वा पञ्ञाय अनुपस्सति, न हि सतिविरहिता अनुपस्सना अत्थि, तेनेवाह – ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)। अनातापिनो च अन्तो सङ्कोचो अन्तरायकरो होति, कम्मट्ठानं न सम्पज्जति। तस्मा येसं धम्मानं आनुभावेन तं सम्पज्जति, तं दस्सनत्थं ‘‘आतापी’’तिआदि वुत्तं।
Viharāhīti vattāhi. Ātāpīti tīsu bhavesu kilese ātāpetīti ātāpo, so assa atthīti ātāpī. Sampajānoti sampajaññasaṅkhātena ñāṇena samannāgato. Satimāti kāyapariggāhikāya satiyā samannāgato. Ayaṃ pana yasmā satiyā ārammaṇaṃ pariggahetvā paññāya anupassati, na hi sativirahitā anupassanā atthi, tenevāha – ‘‘satiñca khvāhaṃ, bhikkhave, sabbatthikaṃ vadāmī’’ti (saṃ. ni. 5.234). Anātāpino ca anto saṅkoco antarāyakaro hoti, kammaṭṭhānaṃ na sampajjati. Tasmā yesaṃ dhammānaṃ ānubhāvena taṃ sampajjati, taṃ dassanatthaṃ ‘‘ātāpī’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ विनेय्याति तदङ्गविनयेन वा विक्खम्भनविनयेन वा विनयित्वा। लोकेति तस्मिंयेव काये। कायो हि इध लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोकोति अधिप्पेतो। अभिज्झाग्गहणेन चेत्थ कामच्छन्दो, दोमनस्सग्गहणेन ब्यापादो गहितोति नीवरणेसु बलवधम्मद्वयप्पहानदस्सनेन नीवरणप्पहानं वुत्तन्ति कायानुपस्सनासतिपट्ठानस्स पहानङ्गं दस्सितं। ‘‘आतापी’’तिआदिना पन सम्पयोगङ्गं दस्सितन्ति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘आतापी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अभिज्झादोमनस्सानं समथो उजुपटिपक्खोति अभिज्झादोमनस्सविनयो वुच्चमानो समाधिन्द्रियं दीपेतीति आह – ‘‘विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सन्ति समाधिन्द्रिय’’न्ति (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.५.३६७)। एकलक्खणत्ता चतुन्नं इन्द्रियानन्ति यथा वीरियपञ्ञासमाधिन्द्रियेहि कायानुपस्सनासतिपट्ठानं इज्झति, एवं वेदनाचित्तधम्मानुपस्सनासतिपट्ठानानिपि तेहि इज्झन्तीति चतुसतिपट्ठानसाधने इमेसं इन्द्रियानं सभावभेदाभावतो समानलक्खणत्ता इतरानि सतिपट्ठानानिपि वुत्तानि एव होन्तीति अत्थो।
Tattha vineyyāti tadaṅgavinayena vā vikkhambhanavinayena vā vinayitvā. Loketi tasmiṃyeva kāye. Kāyo hi idha lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti adhippeto. Abhijjhāggahaṇena cettha kāmacchando, domanassaggahaṇena byāpādo gahitoti nīvaraṇesu balavadhammadvayappahānadassanena nīvaraṇappahānaṃ vuttanti kāyānupassanāsatipaṭṭhānassa pahānaṅgaṃ dassitaṃ. ‘‘Ātāpī’’tiādinā pana sampayogaṅgaṃ dassitanti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘ātāpī’’tiādi vuttaṃ. Tattha abhijjhādomanassānaṃ samatho ujupaṭipakkhoti abhijjhādomanassavinayo vuccamāno samādhindriyaṃ dīpetīti āha – ‘‘vineyya loke abhijjhādomanassanti samādhindriya’’nti (saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.367). Ekalakkhaṇattā catunnaṃ indriyānanti yathā vīriyapaññāsamādhindriyehi kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ ijjhati, evaṃ vedanācittadhammānupassanāsatipaṭṭhānānipi tehi ijjhantīti catusatipaṭṭhānasādhane imesaṃ indriyānaṃ sabhāvabhedābhāvato samānalakkhaṇattā itarāni satipaṭṭhānānipi vuttāni eva hontīti attho.
२४. इदानि सतिपट्ठानेसु गहितेसु सब्बेसं बोधिपक्खियधम्मानं गहितभावं दस्सेतुं ‘‘चतूसु सतिपट्ठानेसू’’तिआदि वुत्तं। तत्थ बोधङ्गमाति बोधं अरियमग्गञाणं गच्छन्तीति बोधङ्गमा। यथावुत्तस्स बोधस्स पक्खे भवाति बोधिपक्खिया। नेय्यानिकलक्खणेनाति एत्थ निमित्ततो पवत्ततो च वुट्ठानं निय्यानं, निय्याने नियुत्ताति नेय्यानिका, यथा दोवारिकोति। निय्यानसङ्खातं वा फलं अरहन्तीति नेय्यानिका। निय्यानं पयोजनं एतेसन्ति वा नेय्यानिका। ‘‘निय्यानिका’’तिपि पाठो, तत्थ निय्यानं एतेसं अत्थीति निय्यानिकाति अत्थो। ‘‘निय्यानिया’’तिपि पाठो, तस्स निय्यन्तीति निय्यानियाति अत्थो दट्ठब्बो। निय्यानिकलक्खणेनाति निय्यानिकसभावेन।
24. Idāni satipaṭṭhānesu gahitesu sabbesaṃ bodhipakkhiyadhammānaṃ gahitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘catūsu satipaṭṭhānesū’’tiādi vuttaṃ. Tattha bodhaṅgamāti bodhaṃ ariyamaggañāṇaṃ gacchantīti bodhaṅgamā. Yathāvuttassa bodhassa pakkhe bhavāti bodhipakkhiyā. Neyyānikalakkhaṇenāti ettha nimittato pavattato ca vuṭṭhānaṃ niyyānaṃ, niyyāne niyuttāti neyyānikā, yathā dovārikoti. Niyyānasaṅkhātaṃ vā phalaṃ arahantīti neyyānikā. Niyyānaṃ payojanaṃ etesanti vā neyyānikā. ‘‘Niyyānikā’’tipi pāṭho, tattha niyyānaṃ etesaṃ atthīti niyyānikāti attho. ‘‘Niyyāniyā’’tipi pāṭho, tassa niyyantīti niyyāniyāti attho daṭṭhabbo. Niyyānikalakkhaṇenāti niyyānikasabhāvena.
एवं अकुसलापि धम्माति यथा कुसला धम्मा एकलक्खणभावेन निद्धारिता, एवं अकुसलापि धम्मा एकलक्खणट्ठेन निद्धारेतब्बा। कथं? पहानेकट्ठतावसेनाति दस्सेन्तो ‘‘पहानं अब्भत्थं गच्छन्ती’’ति आह। इदानि तं पहानं दस्सेतुं ‘‘चतूसु सतिपट्ठानेसू’’तिआदि वुत्तं। तत्थ कायानुपस्सनादीसु चतूसु सतिपट्ठानेसु भावियमानेसु असुभे सुभन्तिआदयो चत्तारो विपल्लासा पहीयन्ति, कबळीकाराहारादयो चत्तारो आहारा चस्स परिञ्ञं गच्छन्ति, तेसं परिजाननस्स परिबन्धिनो कामरागादयो ब्यन्तीकता होन्तीति अत्थो, कस्मा? तेहि पहातब्बभावेन एकलक्खणत्ताति। एवं सब्बत्थ अत्थो योजेतब्बो। तेनेवाह – ‘‘एवं अकुसलापि धम्मा एकलक्खणत्ता पहानं अब्भत्थं गच्छन्ती’’ति।
Evaṃ akusalāpi dhammāti yathā kusalā dhammā ekalakkhaṇabhāvena niddhāritā, evaṃ akusalāpi dhammā ekalakkhaṇaṭṭhena niddhāretabbā. Kathaṃ? Pahānekaṭṭhatāvasenāti dassento ‘‘pahānaṃ abbhatthaṃ gacchantī’’ti āha. Idāni taṃ pahānaṃ dassetuṃ ‘‘catūsu satipaṭṭhānesū’’tiādi vuttaṃ. Tattha kāyānupassanādīsu catūsu satipaṭṭhānesu bhāviyamānesu asubhe subhantiādayo cattāro vipallāsā pahīyanti, kabaḷīkārāhārādayo cattāro āhārā cassa pariññaṃ gacchanti, tesaṃ parijānanassa paribandhino kāmarāgādayo byantīkatā hontīti attho, kasmā? Tehi pahātabbabhāvena ekalakkhaṇattāti. Evaṃ sabbattha attho yojetabbo. Tenevāha – ‘‘evaṃ akusalāpi dhammā ekalakkhaṇattā pahānaṃ abbhatthaṃ gacchantī’’ti.
इदानि अञ्ञेनपि परियायेन लक्खणहारस्स उदाहरणानि दस्सेतुं ‘‘यत्थ वा पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यत्थाति यस्सं देसनायं। वा-सद्दो विकप्पत्थो। पनाति पदपूरणो। रूपिन्द्रियन्ति रुप्पनसभावं अट्ठविधं इन्द्रियं। तत्थाति तस्सं देसनायं। रूपधातूति रुप्पनसभावा दस धातुयो। रूपायतनन्ति रुप्पनसभावं दसायतनं, रूपीनि दसायतनानीति अत्थो। रुप्पनलक्खणेन एकलक्खणत्ता इमानि देसितानीति अधिप्पायो। देसितं तत्थ सुखिन्द्रियं सोमनस्सिन्द्रियं सुखवेदनाभावेन एकलक्खणत्ताति अधिप्पायो।
Idāni aññenapi pariyāyena lakkhaṇahārassa udāharaṇāni dassetuṃ ‘‘yattha vā panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yatthāti yassaṃ desanāyaṃ. Vā-saddo vikappattho. Panāti padapūraṇo. Rūpindriyanti ruppanasabhāvaṃ aṭṭhavidhaṃ indriyaṃ. Tatthāti tassaṃ desanāyaṃ. Rūpadhātūti ruppanasabhāvā dasa dhātuyo. Rūpāyatananti ruppanasabhāvaṃ dasāyatanaṃ, rūpīni dasāyatanānīti attho. Ruppanalakkhaṇena ekalakkhaṇattā imāni desitānīti adhippāyo. Desitaṃ tattha sukhindriyaṃ somanassindriyaṃ sukhavedanābhāvena ekalakkhaṇattāti adhippāyo.
दुक्खसमुदयो च अरियसच्चन्ति इदं अकुसलस्स सोमनस्सस्स वसेन वुत्तं, सासवकुसलस्सापि वसेन युज्जति एव। सब्बो च पटिच्चसमुप्पादो देसितोति सम्बन्धो। अविज्जानुसयितत्ता अदुक्खमसुखाय वेदनाय। वुत्तञ्हेतं – ‘‘अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो अनुसेती’’ति (म॰ नि॰ १.४६५)। तथा च वुत्तं ‘‘अदुक्खमसुखाय हि वेदनाय अविज्जा अनुसेती’’ति। एतेन अदुक्खमसुखावेदनाग्गहणेन अविज्जा गहिताति दस्सेति। सति च अविज्जाग्गहणे सब्बो पटिच्चसमुप्पादो देसितोति दस्सेतुं ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदि वुत्तं। सो चाति एत्थ च-सद्दो ब्यतिरेकत्थो, तेन सो पटिच्चसमुप्पादो अनुलोमपटिलोमवसेन दुविधोति इमं वक्खमानविसेसं जोतेति। तेसु अनुलोमतो पटिच्चसमुप्पादो यथादस्सितो सरागसदोससमोहसंकिलेसपक्खेन हातब्बोति वुत्तो, पटिलोमतो पन पटिच्चसमुप्पादो यो ‘‘अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा’’तिआदिना पाळियं (म॰ नि॰ ३.१२६; महाव॰ १) वुत्तो, तं सन्धाय ‘‘वीतरागवीतदोसवीतमोहअरियधम्मेहि हातब्बो’’ति वुत्तं।
Dukkhasamudayo ca ariyasaccanti idaṃ akusalassa somanassassa vasena vuttaṃ, sāsavakusalassāpi vasena yujjati eva. Sabbo ca paṭiccasamuppādo desitoti sambandho. Avijjānusayitattā adukkhamasukhāya vedanāya. Vuttañhetaṃ – ‘‘adukkhamasukhāya vedanāya avijjānusayo anusetī’’ti (ma. ni. 1.465). Tathā ca vuttaṃ ‘‘adukkhamasukhāya hi vedanāya avijjā anusetī’’ti. Etena adukkhamasukhāvedanāggahaṇena avijjā gahitāti dasseti. Sati ca avijjāggahaṇe sabbo paṭiccasamuppādo desitoti dassetuṃ ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādi vuttaṃ. So cāti ettha ca-saddo byatirekattho, tena so paṭiccasamuppādo anulomapaṭilomavasena duvidhoti imaṃ vakkhamānavisesaṃ joteti. Tesu anulomato paṭiccasamuppādo yathādassito sarāgasadosasamohasaṃkilesapakkhena hātabboti vutto, paṭilomato pana paṭiccasamuppādo yo ‘‘avijjāyatveva asesavirāganirodhā’’tiādinā pāḷiyaṃ (ma. ni. 3.126; mahāva. 1) vutto, taṃ sandhāya ‘‘vītarāgavītadosavītamohaariyadhammehi hātabbo’’ti vuttaṃ.
इदानि एकलक्खणताविभावनेन लक्खणहारयोजनाय नयं दस्सेतुं ‘‘एवं ये धम्मा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ किच्चतोति पथवीआदीनं फस्सादीनञ्च रूपारूपधम्मानं सन्धारणसङ्घट्टनादिकिच्चतो, तेसं तेसं वा पच्चयधम्मानं तंतंपच्चयुप्पन्नधम्मस्स पच्चयभावसङ्खातकिच्चतो। लक्खणतोति कक्खळफुसनादिसभावतो। सामञ्ञतोति रुप्पननमनादितो अनिच्चतादितो खन्धायतनादितो च। चुतूपपाततोति सङ्खतधम्मानं भङ्गतो उप्पादतो च, समाननिरोधतो समानुप्पादतो चाति अत्थो। एत्थ च सहचरणं समानहेतुता समानफलता समानभूमिता समानविसयता समानारम्मणताति एवमादयोपि च-सद्देन सङ्गहिताति दट्ठब्बं। सेसं उत्तानत्थमेव।
Idāni ekalakkhaṇatāvibhāvanena lakkhaṇahārayojanāya nayaṃ dassetuṃ ‘‘evaṃ ye dhammā’’tiādi vuttaṃ. Tattha kiccatoti pathavīādīnaṃ phassādīnañca rūpārūpadhammānaṃ sandhāraṇasaṅghaṭṭanādikiccato, tesaṃ tesaṃ vā paccayadhammānaṃ taṃtaṃpaccayuppannadhammassa paccayabhāvasaṅkhātakiccato. Lakkhaṇatoti kakkhaḷaphusanādisabhāvato. Sāmaññatoti ruppananamanādito aniccatādito khandhāyatanādito ca. Cutūpapātatoti saṅkhatadhammānaṃ bhaṅgato uppādato ca, samānanirodhato samānuppādato cāti attho. Ettha ca sahacaraṇaṃ samānahetutā samānaphalatā samānabhūmitā samānavisayatā samānārammaṇatāti evamādayopi ca-saddena saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. Sesaṃ uttānatthameva.
लक्खणहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ५. लक्खणहारविभङ्गो • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ५. लक्खणहारविभङ्गवण्णना • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / ५. लक्खणहारविभङ्गविभावना • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavibhāvanā
