| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā |
५. लक्खणहारविभङ्गवण्णना
5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanā
२३. ‘‘लक्खणहारस्स विसयं पुच्छती’’ति वुत्तं, ‘‘को पन तस्स विसयो’’ति वुत्ते समानलक्खणा अवुत्तधम्मा। कायानुपस्सनाय समारद्धाय वेदनानुपस्सनादयो सुखेनेव सिज्झन्तीति तब्बचनेन वेदनागतासतिआदीनं वुत्तभावो दस्सितो सतिपट्ठानभावेन एकलक्खणत्ताति कायानुपस्सनासतिपट्ठानस्स सद्धानुग्गहितानि वीरियसतिसमाधिपञ्ञिन्द्रियानि साधनं, एवं इतरेसम्पीति कत्वा वुत्तं। अयं अत्थो अट्ठकथायमेव (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५१) परतो आगमिस्सति। इमिना नयेन सेसेसुपि एकलक्खणतानिद्देसेसु अत्थो वेदितब्बो। परतोति चतुब्यूहहारवण्णनायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २०)।
23.‘‘Lakkhaṇahārassa visayaṃ pucchatī’’ti vuttaṃ, ‘‘ko pana tassa visayo’’ti vutte samānalakkhaṇā avuttadhammā. Kāyānupassanāya samāraddhāya vedanānupassanādayo sukheneva sijjhantīti tabbacanena vedanāgatāsatiādīnaṃ vuttabhāvo dassito satipaṭṭhānabhāvena ekalakkhaṇattāti kāyānupassanāsatipaṭṭhānassa saddhānuggahitāni vīriyasatisamādhipaññindriyāni sādhanaṃ, evaṃ itaresampīti katvā vuttaṃ. Ayaṃ attho aṭṭhakathāyameva (netti. aṭṭha. 51) parato āgamissati. Iminā nayena sesesupi ekalakkhaṇatāniddesesu attho veditabbo. Paratoti catubyūhahāravaṇṇanāyaṃ (netti. aṭṭha. 20).
असम्मिस्सतोति वेदनादयोपि एत्थ सिता एत्थ पटिसन्धाति काये वेदनादिअनुपस्सनापसङ्गेपि आपन्ने तदसम्मिस्सतोति अत्थो।
Asammissatoti vedanādayopi ettha sitā ettha paṭisandhāti kāye vedanādianupassanāpasaṅgepi āpanne tadasammissatoti attho.
अवयविगाहसमञ्ञातिधावनसारादानाभिनिवेसनिसेधनत्थं कायं अङ्गपच्चङ्गेहि, तानि च केसादीहि, केसादिके च भूतुपादायरूपेहि विनिब्भुजितुं ‘‘तथा न काये’’तिआदिमाह। पासादादिनगरावयवसमूहे अवयविवादिनोपि अवयविगाहणं करोन्ति। नगरं नाम कोचि अत्थो अत्थीति पन केसञ्चि समञ्ञातिधावनं सियाति इत्थिपुरिसादिसमञ्ञातिधावने नगरनिदस्सनं वुत्तं। अञ्ञो कोचि सत्तादिको। यं पस्सति इत्थिं, पुरिसं वा। ननु चक्खुना इत्थिपुरिसदस्सनं नत्थीति? सच्चं नत्थि, ‘‘इत्थिं पस्सामि, पुरिसं पस्सामी’’ति पन पवत्तसमञ्ञावसेन ‘‘यं पस्सती’’ति वुत्तं। मिच्छादस्सनेन वा दिट्ठिया यं पस्सति, न तं दिट्ठं रूपायतनं होति, रूपायतनं वा तं न होतीति अत्थो। अथ वा तं कोसादिभूतुपादायसमूहसङ्खातं दिट्ठं न होति, दिट्ठं वा यथावुत्तं न होतीति अत्थो। यं दिट्ठं तं न पस्सतीति यं रूपायतनं, केसादिभूतुपादायसमूहसङ्खातं वा दिट्ठं, तं पञ्ञाचक्खुना भूततो न पस्सतीति अत्थो।
Avayavigāhasamaññātidhāvanasārādānābhinivesanisedhanatthaṃ kāyaṃ aṅgapaccaṅgehi, tāni ca kesādīhi, kesādike ca bhūtupādāyarūpehi vinibbhujituṃ ‘‘tathā na kāye’’tiādimāha. Pāsādādinagarāvayavasamūhe avayavivādinopi avayavigāhaṇaṃ karonti. Nagaraṃ nāma koci attho atthīti pana kesañci samaññātidhāvanaṃ siyāti itthipurisādisamaññātidhāvane nagaranidassanaṃ vuttaṃ. Añño koci sattādiko. Yaṃ passati itthiṃ, purisaṃ vā. Nanu cakkhunā itthipurisadassanaṃ natthīti? Saccaṃ natthi, ‘‘itthiṃ passāmi, purisaṃ passāmī’’ti pana pavattasamaññāvasena ‘‘yaṃ passatī’’ti vuttaṃ. Micchādassanena vā diṭṭhiyā yaṃ passati, na taṃ diṭṭhaṃ rūpāyatanaṃ hoti, rūpāyatanaṃ vā taṃ na hotīti attho. Atha vā taṃ kosādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ diṭṭhaṃ na hoti, diṭṭhaṃ vā yathāvuttaṃ na hotīti attho. Yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passatīti yaṃ rūpāyatanaṃ, kesādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ vā diṭṭhaṃ, taṃ paññācakkhunā bhūtato na passatīti attho.
न अञ्ञधम्मानुपस्सीति न अञ्ञसभावानुपस्सी, असुभादितो अञ्ञाकारानुपस्सी न होतीति वुत्तं होति।
Na aññadhammānupassīti na aññasabhāvānupassī, asubhādito aññākārānupassī na hotīti vuttaṃ hoti.
पथवीकायन्ति केसादिं पथवीधम्मसमूहत्ता ‘‘कायो’’ति वदति, लक्खणपथविमेव वा अनेकभेदभिन्नं सकलसरीरगतं पुब्बापरियभावेन पवत्तमानं समूहवसेन गहेत्वा ‘‘कायो’’ति वदति। एवं अञ्ञत्थापि।
Pathavīkāyanti kesādiṃ pathavīdhammasamūhattā ‘‘kāyo’’ti vadati, lakkhaṇapathavimeva vā anekabhedabhinnaṃ sakalasarīragataṃ pubbāpariyabhāvena pavattamānaṃ samūhavasena gahetvā ‘‘kāyo’’ti vadati. Evaṃ aññatthāpi.
आकारसमूहसङ्खातस्साति अनिच्चतादिआकारसमुदायपरियायस्स।
Ākārasamūhasaṅkhātassāti aniccatādiākārasamudāyapariyāyassa.
तीसु भवेसु किलेसेति भवत्तयविसयकिलेसे। सब्बत्थिकन्ति सब्बत्थ लीने, उद्धते च चित्ते इच्छितब्बत्था, सब्बे वा लीने, उद्धते च भावेतब्बा बोज्झङ्गा अत्थिका एतायाति सब्बत्थिका। अन्तो सङ्कोचोति अन्तो ओलीयना, कोसज्जन्ति अत्थो।
Tīsu bhavesu kileseti bhavattayavisayakilese. Sabbatthikanti sabbattha līne, uddhate ca citte icchitabbatthā, sabbe vā līne, uddhate ca bhāvetabbā bojjhaṅgā atthikā etāyāti sabbatthikā. Anto saṅkocoti anto olīyanā, kosajjanti attho.
२४. गहितेसूति भावनाग्गहणेन गहितेसु, भावितेसूति अत्थो, वचनेन वा गहितेसु। भावनाग्गहणदीपनत्थत्ता पन वचनेन गहणस्स भावनाग्गहणमेत्थ पधानं। यस्स सतिपट्ठाना भाविता, तस्स सम्मप्पधानादयो बोधिपक्खियधम्मा न भाविताति नेतं ठानं विज्जतीति च समानलक्खणतापदेसेन इममत्थं दस्सेतुं पाळियं ‘‘चतूसु सतिपट्ठानेसु भावियमानेसु चत्तारो सम्मप्पधाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ती’’तिआदि वुत्तं।
24.Gahitesūti bhāvanāggahaṇena gahitesu, bhāvitesūti attho, vacanena vā gahitesu. Bhāvanāggahaṇadīpanatthattā pana vacanena gahaṇassa bhāvanāggahaṇamettha padhānaṃ. Yassa satipaṭṭhānā bhāvitā, tassa sammappadhānādayo bodhipakkhiyadhammā na bhāvitāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti ca samānalakkhaṇatāpadesena imamatthaṃ dassetuṃ pāḷiyaṃ ‘‘catūsu satipaṭṭhānesu bhāviyamānesu cattāro sammappadhānā bhāvanāpāripūriṃ gacchantī’’tiādi vuttaṃ.
विपल्लासा पहीयन्ति उजुविपच्चनीकभावतो। ‘‘आहारसमुदया कायस्स समुदयो, फस्ससमुदया वेदनानं समुदयो (सं॰ नि॰ ५.४०८), सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति (सं॰ नि॰ १.१, ३९; म॰ नि॰ ३.१२६; महाव॰ १; उदा॰ १; विभ॰ २२५) वचनतो कायादीनं समुदयभूता कबळीकाराहारफस्समनोसञ्चेतनाविञ्ञाणाहाराकायादीनं परिजाननेन परिञ्ञाता होन्ति तप्पटिपक्खप्पहानतोति दस्सेन्तो ‘‘चत्तारो आहारा’’तिआदिमाह। सब्बत्थाति ‘‘उपादानेहि अनुपादानो भवती’’ति एवमादीसु।
Vipallāsāpahīyanti ujuvipaccanīkabhāvato. ‘‘Āhārasamudayā kāyassa samudayo, phassasamudayā vedanānaṃ samudayo (saṃ. ni. 5.408), saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti (saṃ. ni. 1.1, 39; ma. ni. 3.126; mahāva. 1; udā. 1; vibha. 225) vacanato kāyādīnaṃ samudayabhūtā kabaḷīkārāhāraphassamanosañcetanāviññāṇāhārākāyādīnaṃ parijānanena pariññātā honti tappaṭipakkhappahānatoti dassento ‘‘cattāroāhārā’’tiādimāha. Sabbatthāti ‘‘upādānehi anupādāno bhavatī’’ti evamādīsu.
तत्थ यस्मा पञ्च कामगुणा सविसेसा काये लब्भन्तीति विसेसेन कायो कामुपादानस्स वत्थु, सुखवेदनस्सादवसेन परलोकनिरपेक्खो ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदि (दी॰ नि॰ १.१७१; म॰ नि॰ १.४४५; २.९४-९५, २२५; ३.९१, ११६; सं॰ नि॰ ३.२१०; ध॰ स॰ १२२१; विभ॰ ९३८) परामासं उप्पादेतीति दिट्ठुपादानस्स वेदना, चित्ते निच्चग्गहणवसेन सस्सतस्स ‘‘अत्तनो सीलादिवसेन परिसुद्धपरामसनं होती’’ति सीलब्बतुपादानस्स चित्तं, नामरूपपरिच्छेदेन भूतं भूततो अपस्सन्तस्स ‘‘अत्ताभिनिवेसो होती’’ति अत्तवादुपादानस्स धम्मा वत्थु, तस्मा ‘‘चतूसु सतिपट्ठानेसु भावियमानेसु उपादानेहि अनुपादानो भवती’’ति वुत्तं।
Tattha yasmā pañca kāmaguṇā savisesā kāye labbhantīti visesena kāyo kāmupādānassa vatthu, sukhavedanassādavasena paralokanirapekkho ‘‘natthi dinna’’ntiādi (dī. ni. 1.171; ma. ni. 1.445; 2.94-95, 225; 3.91, 116; saṃ. ni. 3.210; dha. sa. 1221; vibha. 938) parāmāsaṃ uppādetīti diṭṭhupādānassa vedanā, citte niccaggahaṇavasena sassatassa ‘‘attano sīlādivasena parisuddhaparāmasanaṃ hotī’’ti sīlabbatupādānassa cittaṃ, nāmarūpaparicchedena bhūtaṃ bhūtato apassantassa ‘‘attābhiniveso hotī’’ti attavādupādānassa dhammā vatthu, tasmā ‘‘catūsu satipaṭṭhānesu bhāviyamānesu upādānehi anupādāno bhavatī’’ti vuttaṃ.
यस्मा पन वुत्तनयेनेव कायो कामयोगस्स वत्थु, भवेसु सुखग्गहणवसेन भवस्सादो होतीति भवयोगस्स वेदना, सन्ततिघनग्गहणवसेन चित्ते अत्ताभिनिवेसो होतीति दिट्ठियोगस्सचित्तं, धम्मविनिब्भोगस्स दुक्करत्ता, धम्मानं धम्ममत्तताय च दुप्पटिविज्झत्ता सम्मोहो होतीति अविज्जायोगस्स धम्मा, वत्थु, तस्मा चतुसतिपट्ठानभावनाय तेसु तेसं पहानसिद्धितो योगेहि विसंयुत्तता वुत्ता। एतेनेव आसवेहि अनासवता, ओघेहि नित्तिण्णता च संवण्णिता होति कामरागादीनं एव कामयोगकामासवकामोघादिभावतो।
Yasmā pana vuttanayeneva kāyo kāmayogassa vatthu, bhavesu sukhaggahaṇavasena bhavassādo hotīti bhavayogassa vedanā, santatighanaggahaṇavasena citte attābhiniveso hotīti diṭṭhiyogassacittaṃ, dhammavinibbhogassa dukkarattā, dhammānaṃ dhammamattatāya ca duppaṭivijjhattā sammoho hotīti avijjāyogassa dhammā, vatthu, tasmā catusatipaṭṭhānabhāvanāya tesu tesaṃ pahānasiddhito yogehi visaṃyuttatā vuttā. Eteneva āsavehi anāsavatā, oghehi nittiṇṇatā ca saṃvaṇṇitā hoti kāmarāgādīnaṃ eva kāmayogakāmāsavakāmoghādibhāvato.
वुत्तनयेनेव कायो अभिज्झाकायगन्थस्स वत्थु, ‘‘दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो अनुसेती’’ति (म॰ नि॰ १.४६५) दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खसङ्खारदुक्खभूता वेदना विसेसेन ब्यापादकायगन्थस्स वत्थु, चित्ते निच्चाभिनिवेसवसेन सस्सतस्स ‘‘अत्तनो सीलेन सुद्धी’’तिआदिपरामसनं होतीति सीलब्बतपरामासस्स चित्तं वत्थु, सप्पच्चयनामरूपदस्सनाभावतो भवविभवदिट्ठिसङ्खातो इदंसच्चाभिनिवेसो होतीति तस्स धम्मा वत्थूति चतुसतिपट्ठानाति योजेतब्बं।
Vuttanayeneva kāyo abhijjhākāyaganthassa vatthu, ‘‘dukkhāya vedanāya paṭighānusayo anusetī’’ti (ma. ni. 1.465) dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhabhūtā vedanā visesena byāpādakāyaganthassa vatthu, citte niccābhinivesavasena sassatassa ‘‘attano sīlena suddhī’’tiādiparāmasanaṃ hotīti sīlabbataparāmāsassa cittaṃ vatthu, sappaccayanāmarūpadassanābhāvato bhavavibhavadiṭṭhisaṅkhāto idaṃsaccābhiniveso hotīti tassa dhammā vatthūti catusatipaṭṭhānāti yojetabbaṃ.
वुत्तनयेनेव विसेसतो कायो रागसल्लस्स वत्थु, वेदना दोससल्लस्स, ‘‘चित्तं निच्चग्गहणवसेन अत्ताभिनिवेसं अत्तानं सेय्यादितो दहती’’ति चित्तं मानसल्लस्स, वुत्तनयेनेव धम्मा मोहसल्लस्स वत्थूति चतुसतिपट्ठानाति योजेतब्बं।
Vuttanayeneva visesato kāyo rāgasallassa vatthu, vedanā dosasallassa, ‘‘cittaṃ niccaggahaṇavasena attābhinivesaṃ attānaṃ seyyādito dahatī’’ti cittaṃ mānasallassa, vuttanayeneva dhammā mohasallassa vatthūti catusatipaṭṭhānāti yojetabbaṃ.
यस्मा पन कायानुपस्सनादीहि कायवेदनाचित्तधम्मेसु परिञ्ञातेसु रूपवेदनासञ्ञासङ्खारक्खन्धा परिञ्ञाता होन्ति, चित्ते हि परिञ्ञाते सञ्ञापि परिञ्ञाताव होति, तस्मा ‘‘विञ्ञाणट्ठितियो चस्स परिञ्ञं गच्छन्ती’’ति वुत्तं।
Yasmā pana kāyānupassanādīhi kāyavedanācittadhammesu pariññātesu rūpavedanāsaññāsaṅkhārakkhandhā pariññātā honti, citte hi pariññāte saññāpi pariññātāva hoti, tasmā ‘‘viññāṇaṭṭhitiyo cassa pariññaṃ gacchantī’’ti vuttaṃ.
तथा विसेसतो काये सापेक्खा छन्दागतिं गच्छतीति कायो छन्दागतिया वत्थु, वुत्तनयेनेव वेदना ब्यापादस्स निमित्तन्ति सा दोसागतिया वत्थु, सन्ततिघनग्गहणवसेन सरागादिचित्ते सम्मोहो होतीति मोहागतिया चित्तं, धम्मसभावानवबोधेन भयं होतीति भयागतिया धम्मा वत्थूति चतुसतिपट्ठानभावनाय अगतिगमनप्पहानं होतीति आह ‘‘अगतिगमनेहि च न अगतिं गच्छती’’ति।
Tathā visesato kāye sāpekkhā chandāgatiṃ gacchatīti kāyo chandāgatiyā vatthu, vuttanayeneva vedanā byāpādassa nimittanti sā dosāgatiyā vatthu, santatighanaggahaṇavasena sarāgādicitte sammoho hotīti mohāgatiyā cittaṃ, dhammasabhāvānavabodhena bhayaṃ hotīti bhayāgatiyā dhammā vatthūti catusatipaṭṭhānabhāvanāya agatigamanappahānaṃ hotīti āha ‘‘agatigamanehi ca na agatiṃ gacchatī’’ti.
‘‘अकुसलस्स सोमनस्सस्स वसेना’’ति इदं ‘‘अयम्पि अत्थो सम्भवती’’ति कत्वा वुत्तं। ‘‘सुखाय वेदनाय रागानुसयो अनुसेती’’ति (म॰ नि॰ १.४६५) पन वचनतो सुखवेदनाग्गहणेन तत्थानुसयनेन समुदयसच्चं देसितन्ति वेदितब्बं। देसितं दुक्खं अरियसच्चन्ति दुक्खदुक्खग्गहणेन सातिसयं दुक्खं अरियसच्चं पकासितं होतीति पाळियं ‘‘दुक्खं अरियसच्चं देसित’’न्ति वुत्तं। सहचरणादीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा निद्देसवारवण्णनायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५ आदयो) वुत्तं।
‘‘Akusalassa somanassassa vasenā’’ti idaṃ ‘‘ayampi attho sambhavatī’’ti katvā vuttaṃ. ‘‘Sukhāya vedanāya rāgānusayo anusetī’’ti (ma. ni. 1.465) pana vacanato sukhavedanāggahaṇena tatthānusayanena samudayasaccaṃ desitanti veditabbaṃ. Desitaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti dukkhadukkhaggahaṇena sātisayaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ pakāsitaṃ hotīti pāḷiyaṃ ‘‘dukkhaṃ ariyasaccaṃ desita’’nti vuttaṃ. Sahacaraṇādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā niddesavāravaṇṇanāyaṃ (netti. aṭṭha. 5 ādayo) vuttaṃ.
लक्खणहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ५. लक्खणहारविभङ्गो • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ५. लक्खणहारविभङ्गवण्णना • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / ५. लक्खणहारविभङ्गविभावना • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavibhāvanā
