| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī |
५. लक्खणहारविभङ्गविभावना
5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavibhāvanā
२३. येन येन संवण्णनाविसेसभूतेन पदट्ठानविभङ्गेन अविज्जादीनं पदट्ठानानि विभत्तानि, सो संवण्णनाविसेसभूतो पदट्ठानहारविभङ्गो परिपुण्णो, ‘‘कतमो लक्खणहारविभङ्गो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो लक्खणो हारो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थ-सद्दस्स अत्थो वुत्तोव। कतमो संवण्णनाविसेसो लक्खणो हारो लक्खणहारविभङ्गोति पुच्छति। ‘‘वुत्तम्हि एकधम्मे’’तिआदिनिद्देसस्स इदानि मया वुच्चमानो ‘‘ये धम्मा’’तिआदिको वित्थारसंवण्णनाविसेसो लक्खणो हारो लक्खणहारविभङ्गो नामाति विञ्ञेय्योति। तेन वुत्तं –‘‘तत्थ कतमो लक्खणो हारोतिआदि लक्खणहारविभङ्गो नामा’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २३)। अयं इदानि वुच्चमानो वित्थारभूतो लक्खणो हारो पिटकत्तये देसितेसु धम्मेसु किं नाम लक्खितब्बं धम्मं लक्खीयतीति पुच्छित्वा पुच्छिते लक्खणहारविचये धम्मे सङ्खेपेन दस्सेतुं ‘‘ये धम्मा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ये धम्माति ये समूहा धम्मा। एकलक्खणाति समानलक्खणा। तेसं धम्मानन्ति समानलक्खणानं तेसं समूहधम्मानं, निद्धारणे चेतं। एकस्मिं धम्मेति समानलक्खणे एकस्मिं धम्मे, पाळियं भगवता वुत्ते सति वुत्तधम्मतो अवसिट्ठसमानलक्खणा धम्मा समानलक्खणेन वुत्ता भवन्तीति अत्थो।
23. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena padaṭṭhānavibhaṅgena avijjādīnaṃ padaṭṭhānāni vibhattāni, so saṃvaṇṇanāvisesabhūto padaṭṭhānahāravibhaṅgo paripuṇṇo, ‘‘katamo lakkhaṇahāravibhaṅgo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo lakkhaṇo hāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha tattha-saddassa attho vuttova. Katamo saṃvaṇṇanāviseso lakkhaṇo hāro lakkhaṇahāravibhaṅgoti pucchati. ‘‘Vuttamhi ekadhamme’’tiādiniddesassa idāni mayā vuccamāno ‘‘ye dhammā’’tiādiko vitthārasaṃvaṇṇanāviseso lakkhaṇo hāro lakkhaṇahāravibhaṅgo nāmāti viññeyyoti. Tena vuttaṃ –‘‘tattha katamo lakkhaṇo hārotiādi lakkhaṇahāravibhaṅgo nāmā’’ti (netti. aṭṭha. 23). Ayaṃ idāni vuccamāno vitthārabhūto lakkhaṇo hāro piṭakattaye desitesu dhammesu kiṃ nāma lakkhitabbaṃ dhammaṃ lakkhīyatīti pucchitvā pucchite lakkhaṇahāravicaye dhamme saṅkhepena dassetuṃ ‘‘ye dhammā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ye dhammāti ye samūhā dhammā. Ekalakkhaṇāti samānalakkhaṇā. Tesaṃ dhammānanti samānalakkhaṇānaṃ tesaṃ samūhadhammānaṃ, niddhāraṇe cetaṃ. Ekasmiṃ dhammeti samānalakkhaṇe ekasmiṃ dhamme, pāḷiyaṃ bhagavatā vutte sati vuttadhammato avasiṭṭhasamānalakkhaṇā dhammā samānalakkhaṇena vuttā bhavantīti attho.
लक्खणहारविसये धम्मे वित्थारतो इमस्मिं धम्मे वुत्ते इमे समानलक्खणा धम्मापि वुत्ता भवन्तीति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘यथा किं भवे’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – यथा येन पकारेन वुत्ता भवन्ति, सो पकारो किं भवेति पुच्छति। यथा येन पकारेन वुत्ता भवन्ति, सो पकारो समानलक्खणाति भावो भवेति अत्थो। किन्ति भगवा आह? ‘‘चक्खुं भिक्खवे’’तिआदिं भगवा आह। ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अनवट्ठित’’न्तिआदिम्हि वुत्ते ‘‘सोतं, भिक्खवे, अनवट्ठित’’न्तिआदिवचनम्पि वुत्तमेव भवति।
Lakkhaṇahāravisaye dhamme vitthārato imasmiṃ dhamme vutte ime samānalakkhaṇā dhammāpi vuttā bhavantīti niyametvā dassetuṃ ‘‘yathā kiṃ bhave’’tiādimāha. Tassattho – yathā yena pakārena vuttā bhavanti, so pakāro kiṃ bhaveti pucchati. Yathā yena pakārena vuttā bhavanti, so pakāro samānalakkhaṇāti bhāvo bhaveti attho. Kinti bhagavā āha? ‘‘Cakkhuṃ bhikkhave’’tiādiṃ bhagavā āha. ‘‘Cakkhuṃ, bhikkhave, anavaṭṭhita’’ntiādimhi vutte ‘‘sotaṃ, bhikkhave, anavaṭṭhita’’ntiādivacanampi vuttameva bhavati.
‘‘अनवट्ठितादिलक्खणेन समानलक्खणत्ता वा अज्झत्तिकायतनभावेन समानलक्खणत्ता वाति आयतनवसेनेव एकलक्खणं वत्तब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता खन्धवसेनपि एकलक्खणं दस्सेतुं ‘‘यथा चाहा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘अतीते, राध, रूपे अनपेक्खो होति, अनागतं रूपं मा अभिनन्दि , पच्चुप्पन्नस्स रूपस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय चागाय पटिनिस्सग्गाय पटिपज्जा’’ति वुत्ते ‘‘अतीताय, राध, वेदनाय अनपेक्खो होति, अनागतं वेदनं मा अभिनन्दि, पच्चुप्पन्नाय वेदनाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय चागाय पटिनिस्सग्गाय पटिपज्जा’’तिआदि वुत्तं भवे।
‘‘Anavaṭṭhitādilakkhaṇena samānalakkhaṇattā vā ajjhattikāyatanabhāvena samānalakkhaṇattā vāti āyatanavaseneva ekalakkhaṇaṃ vattabba’’nti vattabbattā khandhavasenapi ekalakkhaṇaṃ dassetuṃ ‘‘yathā cāhā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Atīte, rādha, rūpe anapekkho hoti, anāgataṃ rūpaṃ mā abhinandi , paccuppannassa rūpassa nibbidāya virāgāya nirodhāya cāgāya paṭinissaggāya paṭipajjā’’ti vutte ‘‘atītāya, rādha, vedanāya anapekkho hoti, anāgataṃ vedanaṃ mā abhinandi, paccuppannāya vedanāya nibbidāya virāgāya nirodhāya cāgāya paṭinissaggāya paṭipajjā’’tiādi vuttaṃ bhave.
‘‘अनपेक्खनीयलक्खणेन समानलक्खणत्ता वा खन्धलक्खणेन समानलक्खणत्ता वाति खन्धायतनवसेनेव एकलक्खणधम्मा वत्तब्बा’’ति वत्तब्बत्ता सतिपट्ठानवसेनापि वत्तब्बाति दस्सेतुं ‘‘यथाहा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यथा येन एकलक्खणत्तेन च भगवा आह, तथा च तेन एकलक्खणत्तेन च अवुत्तापि धम्मा वुत्ता भवन्तीति अत्थो। ये विपस्सका पुग्गला पञ्चसु खन्धेसु निच्चं सुसमारद्धा निच्चं कायगतासतिं भावेन्ति, ते विपस्सका अकिच्चं सुभसुखादिकं, कसिवाणिज्जादिकम्मं वा न सेवन्ति, किच्चे असुभासुखादिके, कायादिके वा सातच्चकारिनो होन्तीति भगवा आहाति योजना।
‘‘Anapekkhanīyalakkhaṇena samānalakkhaṇattā vā khandhalakkhaṇena samānalakkhaṇattā vāti khandhāyatanavaseneva ekalakkhaṇadhammā vattabbā’’ti vattabbattā satipaṭṭhānavasenāpi vattabbāti dassetuṃ ‘‘yathāhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathā yena ekalakkhaṇattena ca bhagavā āha, tathā ca tena ekalakkhaṇattena ca avuttāpi dhammā vuttā bhavantīti attho. Ye vipassakā puggalā pañcasu khandhesu niccaṃ susamāraddhā niccaṃ kāyagatāsatiṃ bhāventi, te vipassakā akiccaṃ subhasukhādikaṃ, kasivāṇijjādikammaṃ vā na sevanti, kicce asubhāsukhādike, kāyādike vā sātaccakārino hontīti bhagavā āhāti yojanā.
इतिसद्दस्स चेत्थ एकस्स लोपो। इति एवं ‘‘येसञ्चा’’तिआदिगाथाय केसादिके काये गताय पवत्ताय सतिया भगवता सरूपेन वुत्ताय विज्जमानाय तदवसेसा वेदनागता सति च चित्तगता सति च धम्मगता सति च सतिपट्ठानभावेन एकलक्खणत्तेन वुत्ता भवन्तीति सङ्खेपतो निच्चं सुसमारद्धा निच्चं वेदनागता सति च…पे॰… निच्चं चित्तगता सति च…पे॰… निच्चं धम्मगता सतीति वत्तब्बाति।
Itisaddassa cettha ekassa lopo. Iti evaṃ ‘‘yesañcā’’tiādigāthāya kesādike kāye gatāya pavattāya satiyā bhagavatā sarūpena vuttāya vijjamānāya tadavasesā vedanāgatā sati ca cittagatā sati ca dhammagatā sati ca satipaṭṭhānabhāvena ekalakkhaṇattena vuttā bhavantīti saṅkhepato niccaṃ susamāraddhā niccaṃ vedanāgatā sati ca…pe… niccaṃ cittagatā sati ca…pe… niccaṃ dhammagatā satīti vattabbāti.
‘‘सतिपट्ठानवसेनेव एकलक्खणा धम्मा वत्तब्बा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तथा यं किञ्ची’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यं किञ्चि रूपायतनं चक्खुविञ्ञाणेन दिट्ठं, यं किञ्चि सद्दायतनं सोतविञ्ञाणेन सुतं, यं किञ्चि गन्धरसफोट्ठब्बायतनं घानविञ्ञाणादित्तयेन विञ्ञाणेन मुतं, इति एवं दिट्ठादित्तये भगवता सरूपेन वुत्ते सति तदवसेसं यं किञ्चि विञ्ञातं धम्मारम्मणपरियापन्नं रूपं भगवता आलम्बितब्बभावेन एकलक्खणत्ता वुत्तं भवतीति अत्थो। अथ वा यं किञ्चि रूपायतनं दिट्ठं भगवता वुत्तं, तस्मिं वुत्ते सति तदवसेसं सुतादिकम्पि वुत्तं होतीति आदिअत्थो विसुं विसुं योजेतब्बो। तेन वुत्तं – ‘‘दिट्ठं वा सुतं वा मुतं वा’’ति।
‘‘Satipaṭṭhānavaseneva ekalakkhaṇā dhammā vattabbā’’ti vattabbattā ‘‘tathā yaṃ kiñcī’’tiādi vuttaṃ. Tattha yaṃ kiñci rūpāyatanaṃ cakkhuviññāṇena diṭṭhaṃ, yaṃ kiñci saddāyatanaṃ sotaviññāṇena sutaṃ, yaṃ kiñci gandharasaphoṭṭhabbāyatanaṃ ghānaviññāṇādittayena viññāṇena mutaṃ, iti evaṃ diṭṭhādittaye bhagavatā sarūpena vutte sati tadavasesaṃ yaṃ kiñci viññātaṃ dhammārammaṇapariyāpannaṃ rūpaṃ bhagavatā ālambitabbabhāvena ekalakkhaṇattā vuttaṃ bhavatīti attho. Atha vā yaṃ kiñci rūpāyatanaṃ diṭṭhaṃ bhagavatā vuttaṃ, tasmiṃ vutte sati tadavasesaṃ sutādikampi vuttaṃ hotīti ādiattho visuṃ visuṃ yojetabbo. Tena vuttaṃ – ‘‘diṭṭhaṃ vā sutaṃ vā mutaṃ vā’’ti.
‘‘कायगताय सतिया वुत्ताय तदवसेसा वेदनागतासतिआदयोयेव वत्तब्बा’’ति पुच्छितब्बत्ता सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मापि वुत्ता भवन्तीति दस्सेतुं ‘‘यथा चाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यथा येन निय्यानिकलक्खणेन एकलक्खणत्तेन च भगवा आह, तथा तेन एकलक्खणत्तेन च भगवा आह, तथा तेन एकलक्खणत्तेन च वुत्ता भवन्तीति अत्थो। ‘‘तस्मा अभिज्झादोमनस्सेन अभिभूतत्ता इह मम सासने, भिक्खु, त्वं आतापी सम्पजानो सतिमा हुत्वा लोके अभिज्झादोमनस्सं तदङ्गप्पहानेन वा विक्खम्भनप्पहानेन वा विनेय्य विनयित्वा काये केसादिरूपकाये कायानुपस्सी केसादिरूपकायानुपस्सी हुत्वा विहराही’’ति भगवता वुत्ते सति ‘‘तस्मातिह, त्वं भिक्खु, वेदनासु वेदनानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं, तस्मातिह, त्वं भिक्खु, चित्ते चित्तानुपस्सी विहराहि…पे॰… दोमनस्सं, तस्मातिह, त्वं भिक्खु, धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि…पे॰… दोमनस्स’’न्ति वुत्तं भवतीति सङ्खेपत्थो वेदितब्बो। वित्थारत्थो पन अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २३) बहुधा वुत्तोति अम्हेहि न वित्थारितो।
‘‘Kāyagatāya satiyā vuttāya tadavasesā vedanāgatāsatiādayoyeva vattabbā’’ti pucchitabbattā sattatiṃsabodhipakkhiyadhammāpi vuttā bhavantīti dassetuṃ ‘‘yathā cāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yathā yena niyyānikalakkhaṇena ekalakkhaṇattena ca bhagavā āha, tathā tena ekalakkhaṇattena ca bhagavā āha, tathā tena ekalakkhaṇattena ca vuttā bhavantīti attho. ‘‘Tasmā abhijjhādomanassena abhibhūtattā iha mama sāsane, bhikkhu, tvaṃ ātāpī sampajāno satimā hutvā loke abhijjhādomanassaṃ tadaṅgappahānena vā vikkhambhanappahānena vā vineyya vinayitvā kāye kesādirūpakāye kāyānupassī kesādirūpakāyānupassī hutvā viharāhī’’ti bhagavatā vutte sati ‘‘tasmātiha, tvaṃ bhikkhu, vedanāsu vedanānupassī viharāhi ātāpī sampajāno satimā vineyya loke abhijjhādomanassaṃ, tasmātiha, tvaṃ bhikkhu, citte cittānupassī viharāhi…pe… domanassaṃ, tasmātiha, tvaṃ bhikkhu, dhammesu dhammānupassī viharāhi…pe… domanassa’’nti vuttaṃ bhavatīti saṅkhepattho veditabbo. Vitthārattho pana aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 23) bahudhā vuttoti amhehi na vitthārito.
‘‘एकस्मिं सतिपट्ठाने वुत्ते कस्मा चत्तारो सतिपट्ठाना वुत्ता भवेय्यु’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘आतापीति वीरियिन्द्रिय’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘आतापी’’ति इमिना पदेन कायवेदनाचित्तधम्मेसु पवत्तं वीरियिन्द्रियं वुत्तं। ‘‘सम्पजानो’’ति पदेन कायवेदनाचित्तधम्मेसु पवत्तं पञ्ञिन्द्रियं वुत्तं। ‘‘सतिमा’’ति पदेन कायवेदनाचित्तधम्मेसु पवत्तं सतिन्द्रियं वुत्तं। ‘‘विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्स’’न्ति पदेन कायवेदनाचित्तधम्मेसु पवत्तं समाधिन्द्रियं वुत्तं, न कायेयेव पवत्तं। एवं पकारेन काये कायानुपस्सिनो योगावचरस्स चत्तारो सतिपट्ठाना भावनापारिपूरिं गच्छन्तीति चे वदेय्य, एवं सति चतुन्नं वीरियपञ्ञासतिसमाधीनं इन्द्रियानं चतुन्नं सतिपट्ठानानं साधकभावेन एकलक्खणत्ता समानलक्खणत्ता पारिपूरिं गच्छन्तीति योजना। तेन वुत्तं अट्ठकथायं – ‘‘चतुसतिपट्ठानसाधने इमेसं इन्द्रियानं सभावभेदाभावतो समानलक्खणत्ता’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ २३)।
‘‘Ekasmiṃ satipaṭṭhāne vutte kasmā cattāro satipaṭṭhānā vuttā bhaveyyu’’nti vattabbattā ‘‘ātāpīti vīriyindriya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘ātāpī’’ti iminā padena kāyavedanācittadhammesu pavattaṃ vīriyindriyaṃ vuttaṃ. ‘‘Sampajāno’’ti padena kāyavedanācittadhammesu pavattaṃ paññindriyaṃ vuttaṃ. ‘‘Satimā’’ti padena kāyavedanācittadhammesu pavattaṃ satindriyaṃ vuttaṃ. ‘‘Vineyya loke abhijjhādomanassa’’nti padena kāyavedanācittadhammesu pavattaṃ samādhindriyaṃ vuttaṃ, na kāyeyeva pavattaṃ. Evaṃ pakārena kāye kāyānupassino yogāvacarassa cattāro satipaṭṭhānā bhāvanāpāripūriṃ gacchantīti ce vadeyya, evaṃ sati catunnaṃ vīriyapaññāsatisamādhīnaṃ indriyānaṃ catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ sādhakabhāvena ekalakkhaṇattā samānalakkhaṇattā pāripūriṃ gacchantīti yojanā. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ – ‘‘catusatipaṭṭhānasādhane imesaṃ indriyānaṃ sabhāvabhedābhāvato samānalakkhaṇattā’’ti (netti. aṭṭha. 23).
२४. ‘‘एवं वुत्तेपि चत्तारो सतिपट्ठानायेव वत्तब्बा भवेय्युं, कथं सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मा वत्तब्बा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘चतूसु सतिपट्ठानेसू’’तिआदि वुत्तं। तत्थ चतूसु सतिपट्ठानेसु येन योगावचरेन भावियमानेसु तस्स योगावचरस्स चत्तारो सम्मप्पधाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति। एवं सेसेसुपि योजना कातब्बा। चतुन्नं सच्चानं बुज्झनं बोधं, अरियमग्गञाणं, बोधं गच्छन्तीति बोधङ्गमा। बोधस्स अरियमग्गञाणस्स पक्खे भवाति बोधिपक्खिया।
24. ‘‘Evaṃ vuttepi cattāro satipaṭṭhānāyeva vattabbā bhaveyyuṃ, kathaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammā vattabbā’’ti vattabbattā ‘‘catūsu satipaṭṭhānesū’’tiādi vuttaṃ. Tattha catūsu satipaṭṭhānesu yena yogāvacarena bhāviyamānesu tassa yogāvacarassa cattāro sammappadhānā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti. Evaṃ sesesupi yojanā kātabbā. Catunnaṃ saccānaṃ bujjhanaṃ bodhaṃ, ariyamaggañāṇaṃ, bodhaṃ gacchantīti bodhaṅgamā. Bodhassa ariyamaggañāṇassa pakkhe bhavāti bodhipakkhiyā.
‘‘कुसलायेव धम्मा एकलक्खणभावेन नीहरिता किं, उदाहु अकुसलापि धम्मा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘एवं अकुसलापी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ कुसला धम्मा एकलक्खणत्तेन निद्धारिता यथा, एवं अकुसलापि धम्मा एकलक्खणत्तेन निद्धारितब्बायेवाति अत्थो। ‘‘कथं निद्धारेतब्बा’’ति पुच्छितब्बत्ता पहानेकट्ठभावेन निद्धारेतब्बाति दस्सेन्तो ‘‘एकलक्खणत्ता पहानं अब्भत्थं गच्छन्ती’’ति आह। तत्थ एकलक्खणत्ताति पहानेकट्ठभावेन समानलक्खणत्ता। ‘‘कतमं पहानं अब्भत्थं गच्छन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘चतूसु सतिपट्ठानेसू’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Kusalāyeva dhammā ekalakkhaṇabhāvena nīharitā kiṃ, udāhu akusalāpi dhammā’’ti pucchitabbattā ‘‘evaṃ akusalāpī’’tiādi vuttaṃ. Tattha kusalā dhammā ekalakkhaṇattena niddhāritā yathā, evaṃ akusalāpi dhammā ekalakkhaṇattena niddhāritabbāyevāti attho. ‘‘Kathaṃ niddhāretabbā’’ti pucchitabbattā pahānekaṭṭhabhāvena niddhāretabbāti dassento ‘‘ekalakkhaṇattā pahānaṃ abbhatthaṃ gacchantī’’ti āha. Tattha ekalakkhaṇattāti pahānekaṭṭhabhāvena samānalakkhaṇattā. ‘‘Katamaṃ pahānaṃ abbhatthaṃ gacchantī’’ti pucchitabbattā ‘‘catūsu satipaṭṭhānesū’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ चतूसु…पे॰… परिञ्ञं गच्छन्तीति कायागतासतिपट्ठाने योगावचरेन भावियमाने सति तेन योगावचरेन असुभे केसादिके रूपकाये ‘‘सुभ’’न्ति विपल्लासो पहीयति, अस्स योगावचरस्स कबळीकाराहारो परिञ्ञं गच्छति, ‘‘आहारसमुदया रूपसमुदयो’’ति (सं॰ नि॰ ३.५६) वुत्तत्ता रूपकाये छन्दरागं पजहन्तस्स तस्स समुदये कबळीकाराहारेपि छन्दरागो पहीयतीति अत्थो। वेदनागतासतिपट्ठाने भावियमाने सति दुक्खे ‘‘सुख’’न्ति विपल्लासो पहीयति, अस्स योगावचरस्स फस्साहारो परिञ्ञं गच्छति, ‘‘फस्सपच्चया वेदना’’ति (म॰ नि॰ ३.१२६; सं॰ नि॰ २.१, ३९; महाव॰ १; उदा॰ १; विभ॰ २२५) वुत्तत्ता वेदनाय छन्दरागं पजहन्तस्स तस्स पच्चये फस्साहारे छन्दरागो पहीयति। चित्तगतासतिपट्ठाने भावियमाने अनिच्चे ‘‘निच्च’’न्ति विपल्लासो पहीयति, अस्स योगावचरस्स विञ्ञाणाहारो परिञ्ञं गच्छति। धम्मगतासतिपट्ठाने भावियमाने अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति विपल्लासो पहीयति, अस्स योगावचरस्स मनोसञ्चेतनाहारो परिञ्ञं गच्छतीति विसुं विसुं योजेत्वा एकेकस्मिं पहातब्बे वुत्ते तदवसेसा पहातब्बा वुत्ता भवन्ति पहातब्बभावेन एकलक्खणत्ताति अत्थो गहेतब्बो।
Tattha catūsu…pe… pariññaṃ gacchantīti kāyāgatāsatipaṭṭhāne yogāvacarena bhāviyamāne sati tena yogāvacarena asubhe kesādike rūpakāye ‘‘subha’’nti vipallāso pahīyati, assa yogāvacarassa kabaḷīkārāhāro pariññaṃ gacchati, ‘‘āhārasamudayā rūpasamudayo’’ti (saṃ. ni. 3.56) vuttattā rūpakāye chandarāgaṃ pajahantassa tassa samudaye kabaḷīkārāhārepi chandarāgo pahīyatīti attho. Vedanāgatāsatipaṭṭhāne bhāviyamāne sati dukkhe ‘‘sukha’’nti vipallāso pahīyati, assa yogāvacarassa phassāhāro pariññaṃ gacchati, ‘‘phassapaccayā vedanā’’ti (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1, 39; mahāva. 1; udā. 1; vibha. 225) vuttattā vedanāya chandarāgaṃ pajahantassa tassa paccaye phassāhāre chandarāgo pahīyati. Cittagatāsatipaṭṭhāne bhāviyamāne anicce ‘‘nicca’’nti vipallāso pahīyati, assa yogāvacarassa viññāṇāhāro pariññaṃ gacchati. Dhammagatāsatipaṭṭhāne bhāviyamāne anattani ‘‘attā’’ti vipallāso pahīyati, assa yogāvacarassa manosañcetanāhāro pariññaṃ gacchatīti visuṃ visuṃ yojetvā ekekasmiṃ pahātabbe vutte tadavasesā pahātabbā vuttā bhavanti pahātabbabhāvena ekalakkhaṇattāti attho gahetabbo.
‘‘आहारा चस्स परिञ्ञं गच्छन्ती’’ति वचने आहारेसु पवत्ता कामरागदोसमोहा ब्यन्तीकता होन्तीति अत्थो गहितो। कबळीकाराहारञ्हि आरब्भ पवत्ते कामरागे विज्जमाने कबळीकाराहारस्स विजानना नत्थेव, तस्मिं कामरागे पन पहीने परिजानना भवतीति। सेसाहारजाननम्पि एसेव नयो। यस्स योगावचरस्स सतिपट्ठाना भाविता, विपल्लासा पहीना, आहारपरिजानना उप्पन्ना, सो योगावचरो उपादानेहि अनुपादानो भवति। सुभसञ्ञिते हि काये कामुपादानं विसेसेन भवतीति सुभसञ्ञितो कायो कामुपादानस्स वत्थु, कायगताय सतिया अनुसरितब्बो असुभसञ्ञितो केसादि कामुपादानस्स वत्थु न होत्वेव। सुखवेदनाय अस्सादवसेन दिट्ठुपादानं भवतीति सुखसञ्ञिता वेदना दिट्ठुपादानस्स वत्थु, वेदनागताय पन सतिया अनुपस्सितब्बा वेदना दिट्ठुपादानस्स वत्थु न होत्वेव। ‘‘चित्तं निच्च’’न्ति दिट्ठिगहणवसेन तस्स तस्स अत्तनो सीलवतवसेन परिसुद्धीति परामसनं होतीति चित्तं सीलब्बतुपादानस्स वत्थु, चित्तगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बं चित्तं सीलब्बतुपादानस्स वत्थु न होत्वेव। धम्मे नामरूपपरिच्छेदेन यथाभूतं अपस्सन्तस्स धम्मेसु अत्ताभिनिवेसो होतीति धम्मा अत्तवादुपादानस्स वत्थु, धम्मगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बा धम्मा अत्तवादुपादानस्स वत्थु न होन्ति एव। तस्मा चतूसु सतिपट्ठानेसु भावियमानेसु उपादानेहि अनुपादानो भवतीति वुत्तन्ति अधिप्पायो गहेतब्बो।
‘‘Āhārā cassa pariññaṃ gacchantī’’ti vacane āhāresu pavattā kāmarāgadosamohā byantīkatā hontīti attho gahito. Kabaḷīkārāhārañhi ārabbha pavatte kāmarāge vijjamāne kabaḷīkārāhārassa vijānanā nattheva, tasmiṃ kāmarāge pana pahīne parijānanā bhavatīti. Sesāhārajānanampi eseva nayo. Yassa yogāvacarassa satipaṭṭhānā bhāvitā, vipallāsā pahīnā, āhāraparijānanā uppannā, so yogāvacaro upādānehi anupādāno bhavati. Subhasaññite hi kāye kāmupādānaṃ visesena bhavatīti subhasaññito kāyo kāmupādānassa vatthu, kāyagatāya satiyā anusaritabbo asubhasaññito kesādi kāmupādānassa vatthu na hotveva. Sukhavedanāya assādavasena diṭṭhupādānaṃ bhavatīti sukhasaññitā vedanā diṭṭhupādānassa vatthu, vedanāgatāya pana satiyā anupassitabbā vedanā diṭṭhupādānassa vatthu na hotveva. ‘‘Cittaṃ nicca’’nti diṭṭhigahaṇavasena tassa tassa attano sīlavatavasena parisuddhīti parāmasanaṃ hotīti cittaṃ sīlabbatupādānassa vatthu, cittagatāya pana satiyā anupassitabbaṃ cittaṃ sīlabbatupādānassa vatthu na hotveva. Dhamme nāmarūpaparicchedena yathābhūtaṃ apassantassa dhammesu attābhiniveso hotīti dhammā attavādupādānassa vatthu, dhammagatāya pana satiyā anupassitabbā dhammā attavādupādānassa vatthu na honti eva. Tasmā catūsu satipaṭṭhānesu bhāviyamānesu upādānehi anupādāno bhavatīti vuttanti adhippāyo gahetabbo.
‘‘येन योगावचरेन सतिपट्ठाना भाविता, सो योगावचरो उपादानेहियेव अनुपादानो भवती’’ति पुच्छितब्बत्ता योगादीहिपि विसंयुत्तो भवतीति दस्सेतुं ‘‘योगेहि च विसंयुत्तो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ योगेहि चाति कामयोगभवयोगदिट्ठियोगअविज्जायोगेहि च। विसंयुत्तोति तदङ्गप्पहानविक्खम्भनप्पहानसमुच्छेदप्पहानवसेन विगतो, विमुत्तो च भवतीति अत्थो। सुभसञ्ञितो हि रूपकायो कामरागस्स वत्थु होति, कायगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बो कायो कामरागस्स वत्थु न होत्वेव। ‘‘सुखो’’ति वा ‘‘सुखहेतू’’ति वा गहणीयो भवो भवरागस्स वत्थु होति, वेदनागताय पन सतिया अनुपस्सितब्बो भवो भवरागस्स वत्थु न होति। ‘‘अत्ता’’ति अभिनिविसितब्बं चित्तं दिट्ठियोगस्स वत्थु होति, चित्तगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बं चित्तं दिट्ठियोगस्स वत्थु न होति। विनिब्भोगस्स दुक्करत्ता, धम्मानं धम्ममत्तताय च दुप्पटिविज्झत्ता अविनिब्भुजितब्बा, धम्ममत्तताय अप्पटिविज्झितब्बा धम्मा अविज्जायोगस्स वत्थु होन्ति, धम्मगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बा धम्मा अविज्जायोगस्स वत्थु न होन्ति। तस्मा चतुसतिपट्ठानानुपस्सको ‘‘योगेहि च विसंयुत्तो’’ति वुत्तो। अयं नयो आसवेहि च अनासवो भवति, ओघेहि च नित्थिण्णो भवतीति एत्थापि योजेतब्बो।
‘‘Yena yogāvacarena satipaṭṭhānā bhāvitā, so yogāvacaro upādānehiyeva anupādāno bhavatī’’ti pucchitabbattā yogādīhipi visaṃyutto bhavatīti dassetuṃ ‘‘yogehi ca visaṃyutto’’tiādi vuttaṃ. Tattha yogehi cāti kāmayogabhavayogadiṭṭhiyogaavijjāyogehi ca. Visaṃyuttoti tadaṅgappahānavikkhambhanappahānasamucchedappahānavasena vigato, vimutto ca bhavatīti attho. Subhasaññito hi rūpakāyo kāmarāgassa vatthu hoti, kāyagatāya pana satiyā anupassitabbo kāyo kāmarāgassa vatthu na hotveva. ‘‘Sukho’’ti vā ‘‘sukhahetū’’ti vā gahaṇīyo bhavo bhavarāgassa vatthu hoti, vedanāgatāya pana satiyā anupassitabbo bhavo bhavarāgassa vatthu na hoti. ‘‘Attā’’ti abhinivisitabbaṃ cittaṃ diṭṭhiyogassa vatthu hoti, cittagatāya pana satiyā anupassitabbaṃ cittaṃ diṭṭhiyogassa vatthu na hoti. Vinibbhogassa dukkarattā, dhammānaṃ dhammamattatāya ca duppaṭivijjhattā avinibbhujitabbā, dhammamattatāya appaṭivijjhitabbā dhammā avijjāyogassa vatthu honti, dhammagatāya pana satiyā anupassitabbā dhammā avijjāyogassa vatthu na honti. Tasmā catusatipaṭṭhānānupassako ‘‘yogehi ca visaṃyutto’’ti vutto. Ayaṃ nayo āsavehi ca anāsavo bhavati, oghehi ca nitthiṇṇo bhavatīti etthāpi yojetabbo.
गन्थेहि च विप्पयुत्तो भवतीति एत्थ पन सुभसञ्ञितो रूपकायो अभिज्झाकायगन्थस्स वत्थु, कायगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बो रूपकायो अभिज्झाकायगन्थस्स वत्थु न होति। दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खसङ्खारदुक्खभूता वेदना ब्यापादकायगन्थस्स वत्थु होन्ति, तेन वुत्तं – ‘‘दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो अनुसेती’’ति (म॰ नि॰ १.४६५)। वेदनागताय पन सतिया अनुपस्सितब्बा वेदना ब्यापादकायगन्थस्स वत्थु न होति। ‘‘चित्तं निच्च’’न्ति अभिनिवेसवसेन सस्सतस्स ‘‘अत्तनो सीलेन सुद्धि, वतेन सुद्धी’’ति परामसनं होति, तस्मा ‘‘निच्च’’न्ति गहितं चित्तं सीलब्बतपरामासकायगन्थस्स वत्थु, चित्तगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बं चित्तं सीलब्बतपरामासस्स वत्थु न होति। धम्मानं सप्पच्चयनामरूपसभावस्स अदस्सनतो भवदिट्ठिविभवदिट्ठि होति, तस्मा ‘‘इदं सच्च’’न्ति अभिनिविसितब्बा धम्मा इदंसच्चाभिनिवेसकायगन्थस्स वत्थु, धम्मगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बा धम्मा इदंसच्चाभिनिवेसकायगन्थस्स वत्थु न होन्ति, तस्मा चतुसतिपट्ठानानुपस्सको ‘‘गन्थेहि च विप्पयुत्तो’’ति वुत्तो।
Ganthehi ca vippayutto bhavatīti ettha pana subhasaññito rūpakāyo abhijjhākāyaganthassa vatthu, kāyagatāya pana satiyā anupassitabbo rūpakāyo abhijjhākāyaganthassa vatthu na hoti. Dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhabhūtā vedanā byāpādakāyaganthassa vatthu honti, tena vuttaṃ – ‘‘dukkhāya vedanāya paṭighānusayo anusetī’’ti (ma. ni. 1.465). Vedanāgatāya pana satiyā anupassitabbā vedanā byāpādakāyaganthassa vatthu na hoti. ‘‘Cittaṃ nicca’’nti abhinivesavasena sassatassa ‘‘attano sīlena suddhi, vatena suddhī’’ti parāmasanaṃ hoti, tasmā ‘‘nicca’’nti gahitaṃ cittaṃ sīlabbataparāmāsakāyaganthassa vatthu, cittagatāya pana satiyā anupassitabbaṃ cittaṃ sīlabbataparāmāsassa vatthu na hoti. Dhammānaṃ sappaccayanāmarūpasabhāvassa adassanato bhavadiṭṭhivibhavadiṭṭhi hoti, tasmā ‘‘idaṃ sacca’’nti abhinivisitabbā dhammā idaṃsaccābhinivesakāyaganthassa vatthu, dhammagatāya pana satiyā anupassitabbā dhammā idaṃsaccābhinivesakāyaganthassa vatthu na honti, tasmā catusatipaṭṭhānānupassako ‘‘ganthehi ca vippayutto’’ti vutto.
सुभसञ्ञितो च कायो रागसल्लस्स वत्थु, कायगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बो कायो रागसल्लस्स वत्थु न होति। सुखसञ्ञिताय वेदनाय दोसो होति, तस्मा वेदना दोससल्लस्स वत्थु, वेदनागताय पन सतिया अनुपस्सितब्बा वेदना दोससल्लस्स वत्थु न होति। ‘‘चित्तं अत्ता’’ति गहेत्वा ‘‘अत्ता सेय्यो’’तिआदिवसेन पवत्तस्स मानसल्लस्स चित्तं वत्थु, चित्तगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बं चित्तं मानसल्लस्स वत्थु न होति। धम्मानं सप्पच्चयनामरूपसभावस्स अजाननतो धम्मा मोहसल्लस्स वत्थु, धम्मगताय पन सतिया अनुपस्सितब्बा धम्मा मोहसल्लस्स वत्थु न होन्ति, तस्मा चतुसतिपट्ठानानुपस्सको ‘‘सल्लेहि च विसल्लो भवती’’ति वुत्तो।
Subhasaññito ca kāyo rāgasallassa vatthu, kāyagatāya pana satiyā anupassitabbo kāyo rāgasallassa vatthu na hoti. Sukhasaññitāya vedanāya doso hoti, tasmā vedanā dosasallassa vatthu, vedanāgatāya pana satiyā anupassitabbā vedanā dosasallassa vatthu na hoti. ‘‘Cittaṃ attā’’ti gahetvā ‘‘attā seyyo’’tiādivasena pavattassa mānasallassa cittaṃ vatthu, cittagatāya pana satiyā anupassitabbaṃ cittaṃ mānasallassa vatthu na hoti. Dhammānaṃ sappaccayanāmarūpasabhāvassa ajānanato dhammā mohasallassa vatthu, dhammagatāya pana satiyā anupassitabbā dhammā mohasallassa vatthu na honti, tasmā catusatipaṭṭhānānupassako ‘‘sallehi ca visallo bhavatī’’ti vutto.
‘‘आहारा चस्स परिञ्ञं गच्छन्ती’’ति आचरियेन वुत्तं, ‘‘किं पन आहाराव अस्स योगावचरस्स परिञ्ञं गच्छन्ति, उदाहु अञ्ञेपी’’ति पुच्छितब्बत्ता विञ्ञाणट्ठितियो च अस्स योगावचरस्स परिञ्ञं गच्छन्तीति दस्सेतुं ‘‘विञ्ञाणट्ठितियो चस्स परिञ्ञं गच्छन्ती’’ति वुत्तं। येन योगावचरेन चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता, तस्स योगावचरस्स कायवेदनाचित्तधम्माव परिञ्ञं गच्छेय्युं, न विञ्ञाणट्ठितियोति चे वदेय्य कायानुपस्सनादीहि च कायवेदनाचित्तधम्मेसु परिञ्ञातेसु सञ्ञायपि परिञ्ञातब्बभावतो। सा हि वेदनाचित्तसङ्खातेन धम्मेसु परिञ्ञातेसु अविनाभावतो परिञ्ञातावाति।
‘‘Āhārā cassa pariññaṃ gacchantī’’ti ācariyena vuttaṃ, ‘‘kiṃ pana āhārāva assa yogāvacarassa pariññaṃ gacchanti, udāhu aññepī’’ti pucchitabbattā viññāṇaṭṭhitiyo ca assa yogāvacarassa pariññaṃ gacchantīti dassetuṃ ‘‘viññāṇaṭṭhitiyo cassa pariññaṃ gacchantī’’ti vuttaṃ. Yena yogāvacarena cattāro satipaṭṭhānā bhāvitā, tassa yogāvacarassa kāyavedanācittadhammāva pariññaṃ gaccheyyuṃ, na viññāṇaṭṭhitiyoti ce vadeyya kāyānupassanādīhi ca kāyavedanācittadhammesu pariññātesu saññāyapi pariññātabbabhāvato. Sā hi vedanācittasaṅkhātena dhammesu pariññātesu avinābhāvato pariññātāvāti.
येन चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता, सो योगावचरो उपादानेहि अनुपादानो च, योगेहि विसंयुत्तो च, खन्धेहि विप्पयुत्तो च, आसवेहि अनासवो च, ओघेहि नित्थिण्णो च, सल्लेहि विसल्लो च भवतीति वुत्तो, ‘‘किं पन तथाविधोव होति, उदाहु अञ्ञथापी’’ति पुच्छितब्बत्ता अगतिम्पि न गच्छतीति दस्सेन्तो ‘‘अगतिगमनेहि च न अगतिं गच्छती’’ति आह। सुभादिसञ्ञिते रूपकाये अपेक्खमानो पुग्गलो छन्दागतिं गच्छतीति सुभादिसञ्ञितो रूपकायो विसेसतो छन्दागतिया वत्थु होति, कायानुपस्सनासतिपट्ठानेन पन अनुपस्सितब्बो अस्सासपस्सासादिको कायो छन्दागतिया वत्थु न होति, तस्मा कायानुपस्सनासतिपट्ठानभावनं भावेन्तो पुग्गलो छन्दागतिं न गच्छति। सुखवेदनस्सादवसेन वेदयमानो तदभावेन ब्यापादं आगच्छतीति सुखवेदना दोसागतिया वत्थु होति, वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानेन पन अनुपस्सितब्बा वेदना दोसागतिया वत्थु न होति , तस्मा वेदनासतिपट्ठानभावनं भावेन्तो पुग्गलो दोसागतिं न गच्छति। सन्ततिघनवसेन ‘‘निच्चं, धुव’’न्ति गहितं चित्तं मोहस्स वत्थु होति, चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानेन पन अनुपस्सितब्बं चित्तं मोहस्स वत्थु न होति, तस्मा चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानभावनं भावेन्तो पुग्गलो दोसागतिं न गच्छति। विभजित्वा धम्मसभावं अजानन्तस्स भयं जायतीति विभजित्वा अजानियसभावा धम्मा भयस्स वत्थु होन्ति, धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानेन पन अनुपस्सितब्बा विभजित्वा जानितब्बा धम्मा रागस्स वत्थु न होन्ति, तस्मा धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानभावनं भावेन्तो पुग्गलो भयागतिं न गच्छति। एवं पहातब्बभावेन एकलक्खणे अकुसलेपि धम्मे नीहरित्वा इदानि निगमेतुं ‘‘एवं अकुसलापि धम्मा एकलक्खणत्ता पहानं अब्भत्थं गच्छन्ती’’ति पुन वुत्तं।
Yena cattāro satipaṭṭhānā bhāvitā, so yogāvacaro upādānehi anupādāno ca, yogehi visaṃyutto ca, khandhehi vippayutto ca, āsavehi anāsavo ca, oghehi nitthiṇṇo ca, sallehi visallo ca bhavatīti vutto, ‘‘kiṃ pana tathāvidhova hoti, udāhu aññathāpī’’ti pucchitabbattā agatimpi na gacchatīti dassento ‘‘agatigamanehi ca na agatiṃ gacchatī’’ti āha. Subhādisaññite rūpakāye apekkhamāno puggalo chandāgatiṃ gacchatīti subhādisaññito rūpakāyo visesato chandāgatiyā vatthu hoti, kāyānupassanāsatipaṭṭhānena pana anupassitabbo assāsapassāsādiko kāyo chandāgatiyā vatthu na hoti, tasmā kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanaṃ bhāvento puggalo chandāgatiṃ na gacchati. Sukhavedanassādavasena vedayamāno tadabhāvena byāpādaṃ āgacchatīti sukhavedanā dosāgatiyā vatthu hoti, vedanānupassanāsatipaṭṭhānena pana anupassitabbā vedanā dosāgatiyā vatthu na hoti , tasmā vedanāsatipaṭṭhānabhāvanaṃ bhāvento puggalo dosāgatiṃ na gacchati. Santatighanavasena ‘‘niccaṃ, dhuva’’nti gahitaṃ cittaṃ mohassa vatthu hoti, cittānupassanāsatipaṭṭhānena pana anupassitabbaṃ cittaṃ mohassa vatthu na hoti, tasmā cittānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanaṃ bhāvento puggalo dosāgatiṃ na gacchati. Vibhajitvā dhammasabhāvaṃ ajānantassa bhayaṃ jāyatīti vibhajitvā ajāniyasabhāvā dhammā bhayassa vatthu honti, dhammānupassanāsatipaṭṭhānena pana anupassitabbā vibhajitvā jānitabbā dhammā rāgassa vatthu na honti, tasmā dhammānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanaṃ bhāvento puggalo bhayāgatiṃ na gacchati. Evaṃ pahātabbabhāvena ekalakkhaṇe akusalepi dhamme nīharitvā idāni nigametuṃ ‘‘evaṃ akusalāpi dhammā ekalakkhaṇattā pahānaṃ abbhatthaṃ gacchantī’’ti puna vuttaṃ.
भावेतब्बेसु धम्मेसु एकदेसेसु वुत्ते तदवसेसापि भावेतब्बा धम्मा एकलक्खणत्ता नीहरित्वा वत्तब्बा, पहातब्बेसुपि धम्मेसु एकदेसे वुत्ते तदवसेसापि धम्मा पहातब्बा एकलक्खणत्ता नीहरित्वा वत्तब्बाति आचरियेन वुत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘अञ्ञथापि यदि वत्तब्बा सियुं, तेपि वदथा’’ति वत्तब्बभावतो अञ्ञेनपि परियायेन लक्खणहारस्स उदाहरणानि दस्सेतुं ‘‘यत्थ वा पना’’तिआदि वुत्तं । तत्थ यत्थ यस्सं रूपेकदेसदेसनायं रूपिन्द्रियं रुप्पनलक्खणं चक्खुन्द्रियादिजीवितिन्द्रियपरियोसानं अट्ठविधं इन्द्रियं रूपेकदेसं भगवता देसितं। तत्थेव तस्सं रूपेकदेसदेसनायं रूपधातु रुप्पनलक्खणा चक्खुधातादिफोट्ठब्बधातुपरियोसाना दसविधा रूपधातु रुप्पनलक्खणेन एकलक्खणत्ता देसिता। सब्बो रूपक्खन्धो च देसितो। रूपायतनं रुप्पनलक्खणं चक्खायतनादिफोट्ठब्बायतनपरियोसानं दसविधं आयतनं रुप्पनलक्खणेन एकलक्खणत्ता भगवता देसितं।
Bhāvetabbesu dhammesu ekadesesu vutte tadavasesāpi bhāvetabbā dhammā ekalakkhaṇattā nīharitvā vattabbā, pahātabbesupi dhammesu ekadese vutte tadavasesāpi dhammā pahātabbā ekalakkhaṇattā nīharitvā vattabbāti ācariyena vuttā, amhehi ca ñātā, ‘‘aññathāpi yadi vattabbā siyuṃ, tepi vadathā’’ti vattabbabhāvato aññenapi pariyāyena lakkhaṇahārassa udāharaṇāni dassetuṃ ‘‘yattha vā panā’’tiādi vuttaṃ . Tattha yattha yassaṃ rūpekadesadesanāyaṃ rūpindriyaṃ ruppanalakkhaṇaṃ cakkhundriyādijīvitindriyapariyosānaṃ aṭṭhavidhaṃ indriyaṃ rūpekadesaṃ bhagavatā desitaṃ. Tattheva tassaṃ rūpekadesadesanāyaṃ rūpadhātu ruppanalakkhaṇā cakkhudhātādiphoṭṭhabbadhātupariyosānā dasavidhā rūpadhātu ruppanalakkhaṇena ekalakkhaṇattā desitā. Sabbo rūpakkhandho ca desito. Rūpāyatanaṃ ruppanalakkhaṇaṃ cakkhāyatanādiphoṭṭhabbāyatanapariyosānaṃ dasavidhaṃ āyatanaṃ ruppanalakkhaṇena ekalakkhaṇattā bhagavatā desitaṃ.
यत्थ वा पन यस्सं वेदनेकदेसदेसनायं सुखा वेदना भगवता देसिता, तत्थ तस्सं वेदनेकदेसदेसनायं सुखिन्द्रियञ्च देसितं, सोमनस्सिन्द्रियञ्च देसितं, दुक्खसमुदयो अरियसच्चञ्च देसितं सुखवेदनाभावेन एकलक्खणत्ता। यत्थ वा पन यस्सं वेदनेकदेसदेसनायं दुक्खा वेदना भगवता देसिता, तत्थ तस्सं वेदनेकदेसदेसनायं दुक्खिन्द्रियञ्च देसितं दोमनस्सिन्द्रियञ्च देसितं, दुक्खं अरियसच्चञ्च देसितं दुक्खवेदनाभावेन एकलक्खणत्ता। यत्थ वा पन यस्सं वेदनेकदेसदेसनायं अदुक्खमसुखा वेदना भगवता देसिता, तत्थ तस्सं वेदनेकदेसदेसनायं उपेक्खिन्द्रियञ्च देसितं, सब्बो पटिच्चसमुप्पादो च देसितोति योजना कातब्बा।
Yattha vā pana yassaṃ vedanekadesadesanāyaṃ sukhā vedanā bhagavatā desitā, tattha tassaṃ vedanekadesadesanāyaṃ sukhindriyañca desitaṃ, somanassindriyañca desitaṃ, dukkhasamudayo ariyasaccañca desitaṃ sukhavedanābhāvena ekalakkhaṇattā. Yattha vā pana yassaṃ vedanekadesadesanāyaṃ dukkhā vedanā bhagavatā desitā, tattha tassaṃ vedanekadesadesanāyaṃ dukkhindriyañca desitaṃ domanassindriyañca desitaṃ, dukkhaṃ ariyasaccañca desitaṃ dukkhavedanābhāvena ekalakkhaṇattā. Yattha vā pana yassaṃ vedanekadesadesanāyaṃ adukkhamasukhā vedanā bhagavatā desitā, tattha tassaṃ vedanekadesadesanāyaṃ upekkhindriyañca desitaṃ, sabbo paṭiccasamuppādo ca desitoti yojanā kātabbā.
यस्सं देसनायं अदुक्खमसुखा वेदना देसिता, तस्सं देसनायं उपेक्खिन्द्रियं देसितं होतु समानलक्खणत्ता, ‘‘केन पटिच्चसमुप्पादो देसितो भवेय्या’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘केन कारणेना’’ति पुच्छित्वा कारणं दस्सेतुं ‘‘अदुक्खमसुखाया’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अदुक्खमसुखाय वेदनाय हि यस्मा अविज्जा अनुसेति, तस्मा अविज्जा देसिता होति। अविज्जाय च देसिताय अविज्जामूलको सब्बोपि पटिच्चसमुप्पादो ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा…पे॰… दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति देसितोव होतीति अधिप्पायो दट्ठब्बो।
Yassaṃ desanāyaṃ adukkhamasukhā vedanā desitā, tassaṃ desanāyaṃ upekkhindriyaṃ desitaṃ hotu samānalakkhaṇattā, ‘‘kena paṭiccasamuppādo desito bhaveyyā’’ti vattabbabhāvato ‘‘kena kāraṇenā’’ti pucchitvā kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘adukkhamasukhāyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha adukkhamasukhāya vedanāya hi yasmā avijjā anuseti, tasmā avijjā desitā hoti. Avijjāya ca desitāya avijjāmūlako sabbopi paṭiccasamuppādo ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā…pe… dukkhakkhandhassa samudayo hotī’’ti desitova hotīti adhippāyo daṭṭhabbo.
‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा…पे॰… समुदयो होती’’ति अनुलोमवसेन पवत्तो यो पटिच्चसमुप्पादो देसितोति आचरियेन वुत्तो, ‘‘यदि तथा पवत्तो सो च पटिच्चसमुप्पादो देसितो, एवं सति सब्बो च पटिच्चसमुप्पादो देसितो’’ति न वत्तब्बोति चोदनं मनसि कत्वा ‘‘सो चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यो च अनुलोमवसेन पवत्तो, सो च सरागसदोससमोहसंकिलेसपक्खेन हातब्बो। यो च पटिलोमवसेन ‘‘अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो’’तिआदिको पवत्तो, सो च वीतरागवीतदोसवीतमोहअरियधम्मेहि हातब्बो। यो च अनुलोमपटिलोमवसेन पवत्तो, सो च तदुभयेहि हातब्बो। तस्मा ‘‘सब्बो च पटिच्चसमुप्पादो देसितो’’ति वत्तब्बोवाति अधिप्पायो गहेतब्बो।
‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā…pe… samudayo hotī’’ti anulomavasena pavatto yo paṭiccasamuppādo desitoti ācariyena vutto, ‘‘yadi tathā pavatto so ca paṭiccasamuppādo desito, evaṃ sati sabbo ca paṭiccasamuppādo desito’’ti na vattabboti codanaṃ manasi katvā ‘‘so cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yo ca anulomavasena pavatto, so ca sarāgasadosasamohasaṃkilesapakkhena hātabbo. Yo ca paṭilomavasena ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’tiādiko pavatto, so ca vītarāgavītadosavītamohaariyadhammehi hātabbo. Yo ca anulomapaṭilomavasena pavatto, so ca tadubhayehi hātabbo. Tasmā ‘‘sabbo ca paṭiccasamuppādo desito’’ti vattabbovāti adhippāyo gahetabbo.
‘‘ये धम्मा एकलक्खणा, तेसं धम्मानं एकस्मिं धम्मे वुत्ते अवसिट्ठा धम्मा वुत्ता भवन्तीतिआदिना (नेत्ति॰ २३) आचरियेन या लक्खणहारयोजना वुत्ता, साव कातब्बा, न अञ्ञथा कातब्बा’’ति पुच्छितब्बभावतो अञ्ञथापि लक्खणहारयोजना कातब्बायेवाति दस्सेतुं ‘‘एवं ये धम्मा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ये पथवीआदयो रूपधम्मा, ये फस्सादयो अरूपधम्मा सन्धारणादिकिच्चतो सङ्घट्टनादिकिच्चतो एकलक्खणा, तेसं रूपारूपधम्मानं एकस्मिं धम्मे वुत्ते अवसिट्ठा रूपारूपधम्मा वुत्ता भवन्ति। ये पथवीआदयो रूपधम्मा, ये फस्सादयो अरूपधम्मा कक्खळादिलक्खणतो फुसनादिलक्खणतो एकलक्खणा, तेसं रूपारूपधम्मानं एकस्मिं धम्मे वुत्ते अवसिट्ठा रूपारूपधम्मा वुत्ता भवन्ति। ये धम्मा रुप्पनसामञ्ञतो नमनसामञ्ञतो अनिच्चादिसामञ्ञतो वा खन्धायतनादिसामञ्ञतो वा एकलक्खणा, तेसं सङ्खतधम्मानं एकस्मिं सङ्खतधम्मे वुत्ते अवसिट्ठा धम्मा वुत्ता भवन्ति। ये सङ्खतधम्मा भङ्गुप्पादतो सङ्खतो चुतूपपाततो समाननिरोधुप्पादसङ्खततो वा चुतूपपाततो एकलक्खणा, तेसं सङ्खतधम्मानं एकस्मिं सङ्खतधम्मे वुत्ते अवसिट्ठा सङ्खतधम्मा वुत्ता भवन्तीति अत्थयोजना कातब्बा।
‘‘Ye dhammā ekalakkhaṇā, tesaṃ dhammānaṃ ekasmiṃ dhamme vutte avasiṭṭhā dhammā vuttā bhavantītiādinā (netti. 23) ācariyena yā lakkhaṇahārayojanā vuttā, sāva kātabbā, na aññathā kātabbā’’ti pucchitabbabhāvato aññathāpi lakkhaṇahārayojanā kātabbāyevāti dassetuṃ ‘‘evaṃ ye dhammā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ye pathavīādayo rūpadhammā, ye phassādayo arūpadhammā sandhāraṇādikiccato saṅghaṭṭanādikiccato ekalakkhaṇā, tesaṃ rūpārūpadhammānaṃ ekasmiṃ dhamme vutte avasiṭṭhā rūpārūpadhammā vuttā bhavanti. Ye pathavīādayo rūpadhammā, ye phassādayo arūpadhammā kakkhaḷādilakkhaṇato phusanādilakkhaṇato ekalakkhaṇā, tesaṃ rūpārūpadhammānaṃ ekasmiṃ dhamme vutte avasiṭṭhā rūpārūpadhammā vuttā bhavanti. Ye dhammā ruppanasāmaññato namanasāmaññato aniccādisāmaññato vā khandhāyatanādisāmaññato vā ekalakkhaṇā, tesaṃ saṅkhatadhammānaṃ ekasmiṃ saṅkhatadhamme vutte avasiṭṭhā dhammā vuttā bhavanti. Ye saṅkhatadhammā bhaṅguppādato saṅkhato cutūpapātato samānanirodhuppādasaṅkhatato vā cutūpapātato ekalakkhaṇā, tesaṃ saṅkhatadhammānaṃ ekasmiṃ saṅkhatadhamme vutte avasiṭṭhā saṅkhatadhammā vuttā bhavantīti atthayojanā kātabbā.
किच्चतो च लक्खणतो चातिआदीसु च-सद्देन सहचरणसमानहेतुतादयो सङ्गहिताति दट्ठब्बा । सहचरणादीसु च यं वत्तब्बं, तं ‘‘नानत्तकायनानत्तसञ्ञिनो (दी॰ नि॰ ३.३४१, ३५७, ३५९; अ॰ नि॰ ९.२४), नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा’’तिआदीसु सहचारिताय सञ्ञासहगता धम्मा निद्धारितातिआदिना वुत्तमेव।
Kiccato ca lakkhaṇato cātiādīsu ca-saddena sahacaraṇasamānahetutādayo saṅgahitāti daṭṭhabbā . Sahacaraṇādīsu ca yaṃ vattabbaṃ, taṃ ‘‘nānattakāyanānattasaññino (dī. ni. 3.341, 357, 359; a. ni. 9.24), nānattasaññānaṃ amanasikārā’’tiādīsu sahacāritāya saññāsahagatā dhammā niddhāritātiādinā vuttameva.
‘‘एकस्मिं धम्मे सरूपतो वुत्ते एकलक्खणादितो अवसिट्ठधम्मानम्पि वुत्तभावो केन अम्हेहि जानितब्बो सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेन अवसिट्ठधम्मानम्पि वुत्तभावेन ‘‘वुत्तम्हि एकधम्मे’’तिआदिकं यं वचनं आयस्मा महाकच्चानो आह, तेन वचनेन तुम्हेहि अवसिट्ठानम्पि वुत्तभावो जानितब्बो सद्दहितब्बोति वुत्तं होति।
‘‘Ekasmiṃ dhamme sarūpato vutte ekalakkhaṇādito avasiṭṭhadhammānampi vuttabhāvo kena amhehi jānitabbo saddahitabbo’’ti vattabbabhāvato ‘‘tenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tena avasiṭṭhadhammānampi vuttabhāvena ‘‘vuttamhi ekadhamme’’tiādikaṃ yaṃ vacanaṃ āyasmā mahākaccāno āha, tena vacanena tumhehi avasiṭṭhānampi vuttabhāvo jānitabbo saddahitabboti vuttaṃ hoti.
‘‘एत्तावता च लक्खणहारो परिपुण्णो, अञ्ञो नियुत्तो नत्थी’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘नियुत्तो लक्खणो हारो’’ति वुत्तं। तत्थ यस्सं पाळियं एकस्मिं धम्मे वुत्ते अवसिट्ठधम्मापि येन लक्खणहारेन निद्धारिता, तस्सं पाळियं सो लक्खणो हारो नियुत्तो निद्धारेत्वा योजितोति अत्थो दट्ठब्बोति।
‘‘Ettāvatā ca lakkhaṇahāro paripuṇṇo, añño niyutto natthī’’ti vattabbattā ‘‘niyutto lakkhaṇo hāro’’ti vuttaṃ. Tattha yassaṃ pāḷiyaṃ ekasmiṃ dhamme vutte avasiṭṭhadhammāpi yena lakkhaṇahārena niddhāritā, tassaṃ pāḷiyaṃ so lakkhaṇo hāro niyutto niddhāretvā yojitoti attho daṭṭhabboti.
इति लक्खणहारविभङ्गे सत्तिबलानुरूपा रचिता
Iti lakkhaṇahāravibhaṅge sattibalānurūpā racitā
विभावना निट्ठिता।
Vibhāvanā niṭṭhitā.
पण्डितेहि पन अट्ठकथाटीकानुसारेन गम्भीरत्थो वित्थारतो विभजित्वा गहेतब्बोति।
Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ५. लक्खणहारविभङ्गो • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ५. लक्खणहारविभङ्गवण्णना • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ५. लक्खणहारविभङ्गवण्णना • 5. Lakkhaṇahāravibhaṅgavaṇṇanā
