| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
७. लक्खणसुत्तवण्णना
7. Lakkhaṇasuttavaṇṇanā
द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणवण्णना
Dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇavaṇṇanā
१९९. एवं मे सुतन्ति लक्खणसुत्तं। तत्रायमनुत्तानपदवण्णना। द्वत्तिंसिमानीति द्वत्तिंस इमानि। महापुरिसलक्खणानीति महापुरिसब्यञ्जनानि महापुरिसनिमित्तानि ‘‘अयं महापुरिसो’’ति सञ्जाननकारणानि। ‘‘येहि समन्नागतस्स महापुरिसस्सा’’तिआदि महापदाने वित्थारितनयेनेव वेदितब्बं।
199.Evaṃme sutanti lakkhaṇasuttaṃ. Tatrāyamanuttānapadavaṇṇanā. Dvattiṃsimānīti dvattiṃsa imāni. Mahāpurisalakkhaṇānīti mahāpurisabyañjanāni mahāpurisanimittāni ‘‘ayaṃ mahāpuriso’’ti sañjānanakāraṇāni. ‘‘Yehi samannāgatassa mahāpurisassā’’tiādi mahāpadāne vitthāritanayeneva veditabbaṃ.
‘‘बाहिरकापि इसयो धारेन्ति, नो च खो जानन्ति ‘इमस्स कम्मस्स कतत्ता इमं लक्खणं पटिलभती’ति’’ कस्मा आह? अट्ठुप्पत्तिया अनुरूपत्ता। इदञ्हि सुत्तं सअट्ठुप्पत्तिकं। सा पनस्स अट्ठुप्पत्ति कत्थ समुट्ठिता? अन्तोगामे मनुस्सानं अन्तरे। तदा किर सावत्थिवासिनो अत्तनो अत्तनो गेहेसु च गेहद्वारेसु च सन्थागारादीसु च निसीदित्वा कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘भगवतो असीतिअनुब्यञ्जनानि ब्यामप्पभा द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणानि, येहि च भगवतो कायो, सब्बफालिफुल्लो विय पारिच्छत्तको, विकसितमिव कमलवनं, नानारतनविचित्तं विय सुवण्णतोरणं, तारामरिचिविरोचमिव गगनतलं, इतो चितो च विधावमाना विप्फन्दमाना छब्बण्णरस्मियो मुञ्चन्तो अतिविय सोभति। भगवतो च इमिना नाम कम्मेन इदं लक्खणं निब्बत्तन्ति कथितं नत्थि, यागुउळुङ्कमत्तम्पि पन कटच्छुभत्तमत्तं वा पुब्बे दिन्नपच्चया एवं उप्पज्जतीति भगवता वुत्तं। किं नु खो सत्था कम्मं अकासि, येनस्स इमानि लक्खणानि निब्बत्तन्ती’’ति।
‘‘Bāhirakāpi isayo dhārenti, no ca kho jānanti ‘imassa kammassa katattā imaṃ lakkhaṇaṃ paṭilabhatī’ti’’ kasmā āha? Aṭṭhuppattiyā anurūpattā. Idañhi suttaṃ saaṭṭhuppattikaṃ. Sā panassa aṭṭhuppatti kattha samuṭṭhitā? Antogāme manussānaṃ antare. Tadā kira sāvatthivāsino attano attano gehesu ca gehadvāresu ca santhāgārādīsu ca nisīditvā kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘bhagavato asītianubyañjanāni byāmappabhā dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni, yehi ca bhagavato kāyo, sabbaphāliphullo viya pāricchattako, vikasitamiva kamalavanaṃ, nānāratanavicittaṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ, tārāmaricivirocamiva gaganatalaṃ, ito cito ca vidhāvamānā vipphandamānā chabbaṇṇarasmiyo muñcanto ativiya sobhati. Bhagavato ca iminā nāma kammena idaṃ lakkhaṇaṃ nibbattanti kathitaṃ natthi, yāguuḷuṅkamattampi pana kaṭacchubhattamattaṃ vā pubbe dinnapaccayā evaṃ uppajjatīti bhagavatā vuttaṃ. Kiṃ nu kho satthā kammaṃ akāsi, yenassa imāni lakkhaṇāni nibbattantī’’ti.
अथायस्मा आनन्दो अन्तोगामे चरन्तो इमं कथासल्लापं सुत्वा कतभत्तकिच्चो विहारं आगन्त्वा सत्थु वत्तं कत्वा वन्दित्वा ठितो ‘‘मया, भन्ते, अन्तोगामे एका कथा सुता’’ति आह। ततो भगवता ‘‘किं ते, आनन्द, सुत’’न्ति वुत्ते सब्बं आरोचेसि। सत्था थेरस्स वचनं सुत्वा परिवारेत्वा निसिन्ने भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘द्वत्तिंसिमानि, भिक्खवे, महापुरिसस्स महापुरिसलक्खणानी’’ति पटिपाटिया लक्खणानि दस्सेत्वा येन कम्मेन यं निब्बत्तं, तस्स दस्सनत्थं एवमाह।
Athāyasmā ānando antogāme caranto imaṃ kathāsallāpaṃ sutvā katabhattakicco vihāraṃ āgantvā satthu vattaṃ katvā vanditvā ṭhito ‘‘mayā, bhante, antogāme ekā kathā sutā’’ti āha. Tato bhagavatā ‘‘kiṃ te, ānanda, suta’’nti vutte sabbaṃ ārocesi. Satthā therassa vacanaṃ sutvā parivāretvā nisinne bhikkhū āmantetvā ‘‘dvattiṃsimāni, bhikkhave, mahāpurisassa mahāpurisalakkhaṇānī’’ti paṭipāṭiyā lakkhaṇāni dassetvā yena kammena yaṃ nibbattaṃ, tassa dassanatthaṃ evamāha.
सुप्पतिट्ठितपादतालक्खणवण्णना
Suppatiṭṭhitapādatālakkhaṇavaṇṇanā
२०१. पुरिमं जातिन्तिआदीसु पुब्बे निवुत्थक्खन्धा जातवसेन ‘‘जाती’’ति वुत्ता। तथा भवनवसेन ‘‘भवो’’ति, निवुत्थवसेन आलयट्ठेन वा ‘‘निकेतो’’ति। तिण्णम्पि पदानं पुब्बे निवुत्थक्खन्धसन्ताने ठितोति अत्थो। इदानि यस्मा तं खन्धसन्तानं देवलोकादीसुपि वत्तति। लक्खणनिब्बत्तनसमत्थं पन कुसलकम्मं तत्थ न सुकरं, मनुस्सभूतस्सेव सुकरं। तस्मा यथाभूतेन यं कम्मं कतं, तं दस्सेन्तो पुब्बे मनुस्सभूतो समानोति आह। अकारणं वा एतं। हत्थिअस्समिगमहिंसवानरादिभूतोपि महापुरिसो पारमियो पूरेतियेव। यस्मा पन एवरूपे अत्तभावे ठितेन कतकम्मं न सक्का सुखेन दीपेतुं, मनुस्सभावे ठितेन कतकम्मं पन सक्का सुखेन दीपेतुं। तस्मा ‘‘पुब्बे मनुस्सभूतो समानो’’ति आह।
201.Purimaṃjātintiādīsu pubbe nivutthakkhandhā jātavasena ‘‘jātī’’ti vuttā. Tathā bhavanavasena ‘‘bhavo’’ti, nivutthavasena ālayaṭṭhena vā ‘‘niketo’’ti. Tiṇṇampi padānaṃ pubbe nivutthakkhandhasantāne ṭhitoti attho. Idāni yasmā taṃ khandhasantānaṃ devalokādīsupi vattati. Lakkhaṇanibbattanasamatthaṃ pana kusalakammaṃ tattha na sukaraṃ, manussabhūtasseva sukaraṃ. Tasmā yathābhūtena yaṃ kammaṃ kataṃ, taṃ dassento pubbe manussabhūto samānoti āha. Akāraṇaṃ vā etaṃ. Hatthiassamigamahiṃsavānarādibhūtopi mahāpuriso pāramiyo pūretiyeva. Yasmā pana evarūpe attabhāve ṭhitena katakammaṃ na sakkā sukhena dīpetuṃ, manussabhāve ṭhitena katakammaṃ pana sakkā sukhena dīpetuṃ. Tasmā ‘‘pubbe manussabhūto samāno’’ti āha.
दळ्हसमादानोति थिरगहणो। कुसलेसु धम्मेसूति दसकुसलकम्मपथेसु। अवत्थितसमादानोति निच्चलगहणो अनिवत्तितगहणो। महासत्तस्स हि अकुसलकम्मतो अग्गिं पत्वा कुक्कुटपत्तं विय चित्तं पटिकुटति, कुसलं पत्वा वितानं विय पसारियति। तस्मा दळ्हसमादानो होति अवत्थितसमादानो। न सक्का केनचि समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा कुसलसमादानं विस्सज्जापेतुं।
Daḷhasamādānoti thiragahaṇo. Kusalesu dhammesūti dasakusalakammapathesu. Avatthitasamādānoti niccalagahaṇo anivattitagahaṇo. Mahāsattassa hi akusalakammato aggiṃ patvā kukkuṭapattaṃ viya cittaṃ paṭikuṭati, kusalaṃ patvā vitānaṃ viya pasāriyati. Tasmā daḷhasamādāno hoti avatthitasamādāno. Na sakkā kenaci samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā kusalasamādānaṃ vissajjāpetuṃ.
तत्रिमानि वत्थूनि – पुब्बे किर महापुरिसो कलन्दकयोनियं निब्बत्ति। अथ देवे वुट्ठे ओघो आगन्त्वा कुलावकं गहेत्वा समुद्दमेव पवेसेसि। महापुरिसो ‘‘पुत्तके नीहरिस्सामी’’ति नङ्गुट्ठं तेमेत्वा तेमेत्वा समुद्दतो उदकं बहि खिपि। सत्तमे दिवसे सक्को आवज्जित्वा तत्थ आगम्म ‘‘किं करोसी’’ति पुच्छि? सो तस्स आरोचेसि। सक्को महासमुद्दतो उदकस्स दुन्नीहरणीयभावं कथेसि। बोधिसत्तो तादिसेन कुसीतेन सद्धिं कथेतुम्पि न वट्टति। ‘‘मा इध तिट्ठा’’ति अपसारेसि। सक्को ‘‘अनोमपुरिसेन गहितगहणं न सक्का विस्सज्जापेतु’’न्ति तुट्ठो तस्स पुत्तके आनेत्वा अदासि। महाजनककालेपि महासमुद्दं तरमानो ‘‘कस्मा महासमुद्दं तरसी’’ति देवताय पुट्ठो ‘‘पारं गन्त्वा कुलसन्तके रट्ठे रज्जं गहेत्वा दानं दातुं तरामी’’ति आह। ततो देवताय – ‘‘अयं महासमुद्दो गम्भीरो चेव पुथुलो च, कदा नं तरिस्सती’’ति वुत्ते सो आह ‘‘तवेसो महासमुद्दसदिसो, मय्हं पन अज्झासयं आगम्म खुद्दकमातिका विय खायति। त्वंयेव मं दक्खिस्ससि समुद्दं तरित्वा समुद्दपारतो धनं आहरित्वा कुलसन्तकं रज्जं गहेत्वा दानं ददमान’’न्ति। देवता ‘‘अनोमपुरिसेन गहितगहणं न सक्का विस्सज्जापेतु’’न्ति बोधिसत्तं आलिङ्गेत्वा हरित्वा उय्याने निपज्जापेसि। सो छत्तं उस्सापेत्वा दिवसे दिवसे पञ्चसतसहस्सपरिच्चागं कत्वा अपरभागे निक्खम्म पब्बजितो। एवं महासत्तो न सक्का केनचि समणेन वा…पे॰… ब्रह्मुना वा कुसलसमादानं विस्सज्जापेतुं। तेन वुत्तं – ‘‘दळ्हसमादानो अहोसि कुसलेसु धम्मेसु अवत्थितसमादानो’’ति।
Tatrimāni vatthūni – pubbe kira mahāpuriso kalandakayoniyaṃ nibbatti. Atha deve vuṭṭhe ogho āgantvā kulāvakaṃ gahetvā samuddameva pavesesi. Mahāpuriso ‘‘puttake nīharissāmī’’ti naṅguṭṭhaṃ temetvā temetvā samuddato udakaṃ bahi khipi. Sattame divase sakko āvajjitvā tattha āgamma ‘‘kiṃ karosī’’ti pucchi? So tassa ārocesi. Sakko mahāsamuddato udakassa dunnīharaṇīyabhāvaṃ kathesi. Bodhisatto tādisena kusītena saddhiṃ kathetumpi na vaṭṭati. ‘‘Mā idha tiṭṭhā’’ti apasāresi. Sakko ‘‘anomapurisena gahitagahaṇaṃ na sakkā vissajjāpetu’’nti tuṭṭho tassa puttake ānetvā adāsi. Mahājanakakālepi mahāsamuddaṃ taramāno ‘‘kasmā mahāsamuddaṃ tarasī’’ti devatāya puṭṭho ‘‘pāraṃ gantvā kulasantake raṭṭhe rajjaṃ gahetvā dānaṃ dātuṃ tarāmī’’ti āha. Tato devatāya – ‘‘ayaṃ mahāsamuddo gambhīro ceva puthulo ca, kadā naṃ tarissatī’’ti vutte so āha ‘‘taveso mahāsamuddasadiso, mayhaṃ pana ajjhāsayaṃ āgamma khuddakamātikā viya khāyati. Tvaṃyeva maṃ dakkhissasi samuddaṃ taritvā samuddapārato dhanaṃ āharitvā kulasantakaṃ rajjaṃ gahetvā dānaṃ dadamāna’’nti. Devatā ‘‘anomapurisena gahitagahaṇaṃ na sakkā vissajjāpetu’’nti bodhisattaṃ āliṅgetvā haritvā uyyāne nipajjāpesi. So chattaṃ ussāpetvā divase divase pañcasatasahassapariccāgaṃ katvā aparabhāge nikkhamma pabbajito. Evaṃ mahāsatto na sakkā kenaci samaṇena vā…pe… brahmunā vā kusalasamādānaṃ vissajjāpetuṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘daḷhasamādāno ahosi kusalesu dhammesu avatthitasamādāno’’ti.
इदानि येसु कुसलेसु धम्मेसु अवत्थितसमादानो अहोसि, ते दस्सेतुं कायसुचरितेतिआदिमाह। दानसंविभागेति एत्थ च दानमेव दिय्यनवसेन दानं, संविभागकरणवसेन संविभागो। सीलसमादानेति पञ्चसीलदससीलचतुपारिसुद्धिसीलपूरणकाले। उपोसथूपवासेति चातुद्दसिकादिभेदस्स उपोसथस्स उपवसनकाले। मत्तेय्यतायाति मातुकातब्बवत्ते। सेसपदेसुपि एसेव नयो। अञ्ञतरञ्ञतरेसु चाति अञ्ञेसु च एवरूपेसु। अधिकुसलेसूति एत्थ अत्थि कुसला, अत्थि अधिकुसला। सब्बेपि कामावचरा कुसला कुसला नाम, रूपावचरा अधिकुसला। उभोपि ते कुसला नाम, अरूपावचरा अधिकुसला। सब्बेपि ते कुसला नाम, सावकपारमीपटिलाभपच्चया कुसला अधिकुसला नाम। तेपि कुसला नाम, पच्चेकबोधिपटिलाभपच्चया कुसला अधिकुसला। तेपि कुसला नाम, सब्बञ्ञुतञ्ञाणप्पटिलाभपच्चया पन कुसला इध ‘‘अधिकुसला’’ति अधिप्पेता। तेसु अधिकुसलेसु धम्मेसु दळ्हसमादानो अहोसि अवत्थितसमादानो।
Idāni yesu kusalesu dhammesu avatthitasamādāno ahosi, te dassetuṃ kāyasucaritetiādimāha. Dānasaṃvibhāgeti ettha ca dānameva diyyanavasena dānaṃ, saṃvibhāgakaraṇavasena saṃvibhāgo. Sīlasamādāneti pañcasīladasasīlacatupārisuddhisīlapūraṇakāle. Uposathūpavāseti cātuddasikādibhedassa uposathassa upavasanakāle. Matteyyatāyāti mātukātabbavatte. Sesapadesupi eseva nayo. Aññataraññataresu cāti aññesu ca evarūpesu. Adhikusalesūti ettha atthi kusalā, atthi adhikusalā. Sabbepi kāmāvacarā kusalā kusalā nāma, rūpāvacarā adhikusalā. Ubhopi te kusalā nāma, arūpāvacarā adhikusalā. Sabbepi te kusalā nāma, sāvakapāramīpaṭilābhapaccayā kusalā adhikusalā nāma. Tepi kusalā nāma, paccekabodhipaṭilābhapaccayā kusalā adhikusalā. Tepi kusalā nāma, sabbaññutaññāṇappaṭilābhapaccayā pana kusalā idha ‘‘adhikusalā’’ti adhippetā. Tesu adhikusalesu dhammesu daḷhasamādāno ahosi avatthitasamādāno.
कटत्ता उपचितत्ताति एत्थ सकिम्पि कतं कतमेव, अभिण्हकरणेन पन उपचितं होति। उस्सन्नत्ताति पिण्डीकतं रासीकतं कम्मं उस्सन्नन्ति वुच्चति। तस्मा ‘‘उस्सन्नत्ता’’ति वदन्तो मया कतकम्मस्स चक्कवाळं अतिसम्बाधं, भवग्गं अतिनीचं, एवं मे उस्सन्नं कम्मन्ति दस्सेति। विपुलत्ताति अप्पमाणत्ता। इमिना ‘‘अनन्तं अपरिमाणं मया कतं कम्म’’न्ति दस्सेति। अधिग्गण्हातीति अधिभवति, अञ्ञेहि देवेहि अतिरेकं लभतीति अत्थो। पटिलभतीति अधिगच्छति।
Kaṭattā upacitattāti ettha sakimpi kataṃ katameva, abhiṇhakaraṇena pana upacitaṃ hoti. Ussannattāti piṇḍīkataṃ rāsīkataṃ kammaṃ ussannanti vuccati. Tasmā ‘‘ussannattā’’ti vadanto mayā katakammassa cakkavāḷaṃ atisambādhaṃ, bhavaggaṃ atinīcaṃ, evaṃ me ussannaṃ kammanti dasseti. Vipulattāti appamāṇattā. Iminā ‘‘anantaṃ aparimāṇaṃ mayā kataṃ kamma’’nti dasseti. Adhiggaṇhātīti adhibhavati, aññehi devehi atirekaṃ labhatīti attho. Paṭilabhatīti adhigacchati.
सब्बावन्तेहि पादतलेहीति इदं ‘‘समं पादं भूमियं निक्खिपती’’ति एतस्स वित्थारवचनं। तत्थ सब्बावन्तेहीति सब्बपदेसवन्तेहि, न एकेन पदेसेन पठमं फुसति, न एकेन पच्छा, सब्बेहेव पादतलेहि समं फुसति, समं उद्धरति। सचेपि हि तथागतो ‘‘अनेकसतपोरिसं नरकं अक्कमिस्सामी’’ति पादं अभिनीहरति। तावदेव निन्नट्ठानं वातपूरिता विय कम्मारभस्ता उन्नमित्वा पथविसमं होति। उन्नतट्ठानम्पि अन्तो पविसति। ‘‘दूरे अक्कमिस्सामी’’ति अभिनीहरन्तस्स सिनेरुप्पमाणोपि पब्बतो सुसेदितवेत्तङ्कुरो विय ओनमित्वा पादसमीपं आगच्छति। तथा हिस्स यमकपाटिहारियं कत्वा ‘‘युगन्धरपब्बतं अक्कमिस्सामी’’ति पादे अभिनीहटे पब्बतो ओनमित्वा पादसमीपं आगतो। सोपि तं अक्कमित्वा दुतियपादेन तावतिंसभवनं अक्कमि। न हि चक्कलक्खणेन पतिट्ठातब्बट्ठानं विसमं भवितुं सक्कोति। खाणु वा कण्टको वा सक्खरा वा कथला वा उच्चारपस्सावखेळसिङ्घाणिकादीनि वा पुरिमतरं वा अपगच्छन्ति, तत्थ तत्थेव वा पथविं पविसन्ति। तथागतस्स हि सीलतेजेन पुञ्ञतेजेन धम्मतेजेन दसन्नं पारमीनं आनुभावेन अयं महापथवी सम्मा मुदुपुप्फाभिकिण्णा होति।
Sabbāvantehi pādatalehīti idaṃ ‘‘samaṃ pādaṃ bhūmiyaṃ nikkhipatī’’ti etassa vitthāravacanaṃ. Tattha sabbāvantehīti sabbapadesavantehi, na ekena padesena paṭhamaṃ phusati, na ekena pacchā, sabbeheva pādatalehi samaṃ phusati, samaṃ uddharati. Sacepi hi tathāgato ‘‘anekasataporisaṃ narakaṃ akkamissāmī’’ti pādaṃ abhinīharati. Tāvadeva ninnaṭṭhānaṃ vātapūritā viya kammārabhastā unnamitvā pathavisamaṃ hoti. Unnataṭṭhānampi anto pavisati. ‘‘Dūre akkamissāmī’’ti abhinīharantassa sineruppamāṇopi pabbato suseditavettaṅkuro viya onamitvā pādasamīpaṃ āgacchati. Tathā hissa yamakapāṭihāriyaṃ katvā ‘‘yugandharapabbataṃ akkamissāmī’’ti pāde abhinīhaṭe pabbato onamitvā pādasamīpaṃ āgato. Sopi taṃ akkamitvā dutiyapādena tāvatiṃsabhavanaṃ akkami. Na hi cakkalakkhaṇena patiṭṭhātabbaṭṭhānaṃ visamaṃ bhavituṃ sakkoti. Khāṇu vā kaṇṭako vā sakkharā vā kathalā vā uccārapassāvakheḷasiṅghāṇikādīni vā purimataraṃ vā apagacchanti, tattha tattheva vā pathaviṃ pavisanti. Tathāgatassa hi sīlatejena puññatejena dhammatejena dasannaṃ pāramīnaṃ ānubhāvena ayaṃ mahāpathavī sammā mudupupphābhikiṇṇā hoti.
२०२. सागरपरियन्तन्ति सागरसीमं। न हि तस्स रज्जं करोन्तस्स अन्तरा रुक्खो वा पब्बतो वा नदी वा सीमा होति महासमुद्दोव सीमा। तेन वुत्तं ‘‘सागरपरियन्त’’न्ति। अखिलमनिमित्तमकण्टकन्ति निच्चोरं। चोरा हि खरसम्फस्सट्ठेन खिला, उपद्दवपच्चयट्ठेन निमित्ता, विज्झनट्ठेन कण्टकाति वुच्चन्ति। इद्धन्ति समिद्धं। फीतन्ति सब्बसम्पत्तिफालिफुल्लं। खेमन्ति निब्भयं। सिवन्ति निरुपद्दवं। निरब्बुदन्ति अब्बुदविरहितं, गुम्बं गुम्बं हुत्वा चरन्तेहि चोरेहि विरहितन्ति अत्थो। अक्खम्भियोति अविक्खम्भनीयो। न नं कोचि ठानतो चालेतुं सक्कोति। पच्चत्थिकेनाति पटिपक्खं इच्छन्तेन। पच्चामित्तेनाति पटिविरुद्धेन अमित्तेन। उभयम्पेतं सपत्तवेवचनं। अब्भन्तरेहीति अन्तो उट्ठितेहि रागादीहि।
202.Sāgarapariyantanti sāgarasīmaṃ. Na hi tassa rajjaṃ karontassa antarā rukkho vā pabbato vā nadī vā sīmā hoti mahāsamuddova sīmā. Tena vuttaṃ ‘‘sāgarapariyanta’’nti. Akhilamanimittamakaṇṭakanti niccoraṃ. Corā hi kharasamphassaṭṭhena khilā, upaddavapaccayaṭṭhena nimittā, vijjhanaṭṭhena kaṇṭakāti vuccanti. Iddhanti samiddhaṃ. Phītanti sabbasampattiphāliphullaṃ. Khemanti nibbhayaṃ. Sivanti nirupaddavaṃ. Nirabbudanti abbudavirahitaṃ, gumbaṃ gumbaṃ hutvā carantehi corehi virahitanti attho. Akkhambhiyoti avikkhambhanīyo. Na naṃ koci ṭhānato cāletuṃ sakkoti. Paccatthikenāti paṭipakkhaṃ icchantena. Paccāmittenāti paṭiviruddhena amittena. Ubhayampetaṃ sapattavevacanaṃ. Abbhantarehīti anto uṭṭhitehi rāgādīhi.
बाहिरेहीति समणादीहि। तथा हि नं बाहिरा देवदत्तकोकालिकादयो समणापि सोणदण्डकूटदण्डादयो ब्राह्मणापि सक्कसदिसा देवतापि सत्त वस्सानि अनुबन्धमानो मारोपि बकादयो ब्रह्मानोपि विक्खम्भेतुं नासक्खिंसु।
Bāhirehīti samaṇādīhi. Tathā hi naṃ bāhirā devadattakokālikādayo samaṇāpi soṇadaṇḍakūṭadaṇḍādayo brāhmaṇāpi sakkasadisā devatāpi satta vassāni anubandhamāno māropi bakādayo brahmānopi vikkhambhetuṃ nāsakkhiṃsu.
एत्तावता भगवता कम्मञ्च कम्मसरिक्खकञ्च लक्खणञ्च लक्खणानिसंसो च वुत्तो होति। कम्मं नाम सतसहस्सकप्पाधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि दळ्हवीरियेन हुत्वा कतं कम्मं। कम्मसरिक्खकं नाम दळ्हेन हुत्वा कतभावं सदेवको लोको जानातूति सुप्पतिट्ठितपादमहापुरिसलक्खणं। लक्खणं नाम सुप्पतिट्ठितपादता। लक्खणानिसंसो नाम पच्चत्थिकेहि अविक्खम्भनीयता।
Ettāvatā bhagavatā kammañca kammasarikkhakañca lakkhaṇañca lakkhaṇānisaṃso ca vutto hoti. Kammaṃ nāma satasahassakappādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni daḷhavīriyena hutvā kataṃ kammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma daḷhena hutvā katabhāvaṃ sadevako loko jānātūti suppatiṭṭhitapādamahāpurisalakkhaṇaṃ. Lakkhaṇaṃ nāma suppatiṭṭhitapādatā. Lakkhaṇānisaṃso nāma paccatthikehi avikkhambhanīyatā.
२०३. तत्थेतं वुच्चतीति तत्थ वुत्ते कम्मादिभेदे अपरम्पि इदं वुच्चति, गाथाबन्धं सन्धाय वुत्तं। एता पन गाथा पोराणकत्थेरा ‘‘आनन्दत्थेरेन ठपिता वण्णनागाथा’’ति वत्वा गता। अपरभागे थेरा ‘‘एकपदिको अत्थुद्धारो’’ति आहंसु।
203.Tatthetaṃvuccatīti tattha vutte kammādibhede aparampi idaṃ vuccati, gāthābandhaṃ sandhāya vuttaṃ. Etā pana gāthā porāṇakattherā ‘‘ānandattherena ṭhapitā vaṇṇanāgāthā’’ti vatvā gatā. Aparabhāge therā ‘‘ekapadiko atthuddhāro’’ti āhaṃsu.
तत्थ सच्चेति वचीसच्चे। धम्मेति दसकुसलकम्मपथधम्मे। दमेति इन्द्रियदमने। संयमेति सीलसंयमे। ‘‘सोचेय्यसीलालयुपोसथेसु चा’’ति एत्थ कायसोचेय्यादि तिविधं सोचेय्यं। आलयभूतं सीलमेव सीलालयो। उपोसथकम्मं उपोसथो। अहिंसायाति अविहिंसाय। समत्तमाचरीति सकलं अचरि।
Tattha sacceti vacīsacce. Dhammeti dasakusalakammapathadhamme. Dameti indriyadamane. Saṃyameti sīlasaṃyame. ‘‘Soceyyasīlālayuposathesu cā’’ti ettha kāyasoceyyādi tividhaṃ soceyyaṃ. Ālayabhūtaṃ sīlameva sīlālayo. Uposathakammaṃ uposatho. Ahiṃsāyāti avihiṃsāya. Samattamācarīti sakalaṃ acari.
अन्वभीति अनुभवि। वेय्यञ्जनिकाति लक्खणपाठका। पराभिभूति परे अभिभवनसमत्थो। सत्तुभीति सपत्तेहि अक्खम्भियो होति।
Anvabhīti anubhavi. Veyyañjanikāti lakkhaṇapāṭhakā. Parābhibhūti pare abhibhavanasamattho. Sattubhīti sapattehi akkhambhiyo hoti.
न सो गच्छति जातु खम्भनन्ति सो एकंसेनेव अग्गपुग्गलो विक्खम्भेतब्बतं न गच्छति। एसा हि तस्स धम्मताति तस्स हि एसा धम्मता अयं सभावो।
Na so gacchati jātu khambhananti so ekaṃseneva aggapuggalo vikkhambhetabbataṃ na gacchati. Esā hi tassa dhammatāti tassa hi esā dhammatā ayaṃ sabhāvo.
पादतलचक्कलक्खणवण्णना
Pādatalacakkalakkhaṇavaṇṇanā
२०४. उब्बेगउत्तासभयन्ति उब्बेगभयञ्चेव उत्तासभयञ्च। तत्थ चोरतो वा राजतो वा पच्चत्थिकतो वा विलोपनबन्धनादिनिस्सयं भयं उब्बेगो नाम, तंमुहुत्तिकं चण्डहत्थिअस्सादीनि वा अहियक्खादयो वा पटिच्च लोमहंसनकरं भयं उत्तासभयं नाम। तं सब्बं अपनुदिता वूपसमेता। संविधाताति संविदहिता। कथं संविदहति? अटवियं सासङ्कट्ठानेसु दानसालं कारेत्वा तत्थ आगते भोजेत्वा मनुस्से दत्वा अतिवाहेति, तं ठानं पविसितुं असक्कोन्तानं मनुस्से पेसेत्वा पवेसेति। नगरादीसुपि तेसु तेसु ठानेसु आरक्खं ठपेति, एवं संविदहति। सपरिवारञ्च दानं अदासीति अन्नं पानन्ति दसविधं दानवत्थुं।
204.Ubbegauttāsabhayanti ubbegabhayañceva uttāsabhayañca. Tattha corato vā rājato vā paccatthikato vā vilopanabandhanādinissayaṃ bhayaṃ ubbego nāma, taṃmuhuttikaṃ caṇḍahatthiassādīni vā ahiyakkhādayo vā paṭicca lomahaṃsanakaraṃ bhayaṃ uttāsabhayaṃ nāma. Taṃ sabbaṃ apanuditā vūpasametā. Saṃvidhātāti saṃvidahitā. Kathaṃ saṃvidahati? Aṭaviyaṃ sāsaṅkaṭṭhānesu dānasālaṃ kāretvā tattha āgate bhojetvā manusse datvā ativāheti, taṃ ṭhānaṃ pavisituṃ asakkontānaṃ manusse pesetvā paveseti. Nagarādīsupi tesu tesu ṭhānesu ārakkhaṃ ṭhapeti, evaṃ saṃvidahati. Saparivārañca dānaṃ adāsīti annaṃ pānanti dasavidhaṃ dānavatthuṃ.
तत्थ अन्नन्ति यागुभत्तं। तं ददन्तो न द्वारे ठपेत्वा अदासि, अथ खो अन्तोनिवेसने हरितुपलित्तट्ठाने लाजा चेव पुप्फानि च विकिरित्वा आसनं पञ्ञपेत्वा वितानं बन्धित्वा गन्धधूमादीहि सक्कारं कत्वा भिक्खुसङ्घं निसीदापेत्वा यागुं अदासि। यागुं देन्तो च सब्यञ्जनं अदासि। यागुपानावसाने पादे धोवित्वा तेलेन मक्खेत्वा नानप्पकारकं अनन्तं खज्जकं दत्वा परियोसाने अनेकसूपं अनेकब्यञ्जनं पणीतभोजनं अदासि । पानं देन्तो अम्बपानादिअट्ठविधं पानं अदासि, तम्पि यागुभत्तं दत्वा। वत्थं देन्तो न सुद्धवत्थमेव अदासि, एकपट्टदुपट्टादिपहोनकं पन दत्वा सुचिम्पि अदासि, सुत्तम्पि अदासि, सुत्तं वट्टेसि, सूचिकम्मकरणट्ठाने भिक्खूनं आसनानि, यागुभत्तं, पादमक्खनं, पिट्ठिमक्खनं, रजनं, पण्डुपलासं, रजनदोणिकं, अन्तमसो चीवररजनकं कप्पियकारकम्पि अदासि।
Tattha annanti yāgubhattaṃ. Taṃ dadanto na dvāre ṭhapetvā adāsi, atha kho antonivesane haritupalittaṭṭhāne lājā ceva pupphāni ca vikiritvā āsanaṃ paññapetvā vitānaṃ bandhitvā gandhadhūmādīhi sakkāraṃ katvā bhikkhusaṅghaṃ nisīdāpetvā yāguṃ adāsi. Yāguṃ dento ca sabyañjanaṃ adāsi. Yāgupānāvasāne pāde dhovitvā telena makkhetvā nānappakārakaṃ anantaṃ khajjakaṃ datvā pariyosāne anekasūpaṃ anekabyañjanaṃ paṇītabhojanaṃ adāsi . Pānaṃ dento ambapānādiaṭṭhavidhaṃ pānaṃ adāsi, tampi yāgubhattaṃ datvā. Vatthaṃ dento na suddhavatthameva adāsi, ekapaṭṭadupaṭṭādipahonakaṃ pana datvā sucimpi adāsi, suttampi adāsi, suttaṃ vaṭṭesi, sūcikammakaraṇaṭṭhāne bhikkhūnaṃ āsanāni, yāgubhattaṃ, pādamakkhanaṃ, piṭṭhimakkhanaṃ, rajanaṃ, paṇḍupalāsaṃ, rajanadoṇikaṃ, antamaso cīvararajanakaṃ kappiyakārakampi adāsi.
यानन्ति उपाहनं। तं ददन्तोपि उपाहनत्थविकं उपाहनदण्डकं मक्खनतेलं हेट्ठा वुत्तानि च अन्नादीनि तस्सेव परिवारं कत्वा अदासि। मालं देन्तोपि न सुद्धमालमेव अदासि, अथ खो नं गन्धेहि मिस्सेत्वा हेट्ठिमानि चत्तारि तस्सेव परिवारं कत्वा अदासि। बोधिचेतियआसनपोत्थकादिपूजनत्थाय चेव चेतियघरधूपनत्थाय च गन्धं देन्तोपि न सुद्धगन्धमेव अदासि, गन्धपिसनकनिसदाय चेव पक्खिपनकभाजनेन च सद्धिं हेट्ठिमानि पञ्च तस्स परिवारं कत्वा अदासि। चेतियपूजादीनं अत्थाय हरितालमनोसिलाचीनपिट्ठादिविलेपनं देन्तोपि न सुद्धविलेपनमेव अदासि, विलेपनभाजनेन सद्धिं हेट्ठिमानि छ तस्स परिवारं कत्वा अदासि। सेय्याति मञ्चपीठं। तं देन्तोपि न सुद्धकमेव अदासि, कोजवकम्बलपच्चत्थरणमञ्चप्पटिपादकेहि सद्धिं अन्तमसो मङ्गुलसोधनदण्डकं हेट्ठिमानि च सत्त तस्स परिवारं कत्वा अदासि। आवसथं देन्तोपि न गेहमत्तमेव अदासि, अथ खो नं मालाकम्मलताकम्मपटिमण्डितं सुपञ्ञत्तं मञ्चपीठं कारेत्वा हेट्ठिमानि अट्ठ तस्स परिवारं कत्वा अदासि। पदीपेय्यन्ति पदीपतेलं। तं देन्तो चेतियङ्गणे बोधियङ्गणे धम्मस्सवनग्गे वसनगेहे पोत्थकवाचनट्ठाने इमिना दीपं जालापेथाति न सुद्धतेलमेव अदासि, वट्टि कपल्लकतेलभाजनादीहि सद्धिं हेट्ठिमानि नव तस्स परिवारं कत्वा अदासि। सुविभत्तन्तरानीति सुविभत्तअन्तरानि।
Yānanti upāhanaṃ. Taṃ dadantopi upāhanatthavikaṃ upāhanadaṇḍakaṃ makkhanatelaṃ heṭṭhā vuttāni ca annādīni tasseva parivāraṃ katvā adāsi. Mālaṃ dentopi na suddhamālameva adāsi, atha kho naṃ gandhehi missetvā heṭṭhimāni cattāri tasseva parivāraṃ katvā adāsi. Bodhicetiyaāsanapotthakādipūjanatthāya ceva cetiyagharadhūpanatthāya ca gandhaṃ dentopi na suddhagandhameva adāsi, gandhapisanakanisadāya ceva pakkhipanakabhājanena ca saddhiṃ heṭṭhimāni pañca tassa parivāraṃ katvā adāsi. Cetiyapūjādīnaṃ atthāya haritālamanosilācīnapiṭṭhādivilepanaṃ dentopi na suddhavilepanameva adāsi, vilepanabhājanena saddhiṃ heṭṭhimāni cha tassa parivāraṃ katvā adāsi. Seyyāti mañcapīṭhaṃ. Taṃ dentopi na suddhakameva adāsi, kojavakambalapaccattharaṇamañcappaṭipādakehi saddhiṃ antamaso maṅgulasodhanadaṇḍakaṃ heṭṭhimāni ca satta tassa parivāraṃ katvā adāsi. Āvasathaṃ dentopi na gehamattameva adāsi, atha kho naṃ mālākammalatākammapaṭimaṇḍitaṃ supaññattaṃ mañcapīṭhaṃ kāretvā heṭṭhimāni aṭṭha tassa parivāraṃ katvā adāsi. Padīpeyyanti padīpatelaṃ. Taṃ dento cetiyaṅgaṇe bodhiyaṅgaṇe dhammassavanagge vasanagehe potthakavācanaṭṭhāne iminā dīpaṃ jālāpethāti na suddhatelameva adāsi, vaṭṭi kapallakatelabhājanādīhi saddhiṃ heṭṭhimāni nava tassa parivāraṃ katvā adāsi. Suvibhattantarānīti suvibhattaantarāni.
राजानोति अभिसित्ता। भोगियाति भोजका कुमाराति राजकुमारा। इध कम्मं नाम सपरिवारं दानं। कम्मसरिक्खकं नाम सपरिवारं कत्वा दानं अदासीति इमिना कारणेन सदेवको लोको जानातूति निब्बत्तं चक्कलक्खणं। लक्खणं नाम तदेव चक्कलक्खणं। आनिसंसो महापरिवारता।
Rājānoti abhisittā. Bhogiyāti bhojakā kumārāti rājakumārā. Idha kammaṃ nāma saparivāraṃ dānaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma saparivāraṃ katvā dānaṃ adāsīti iminā kāraṇena sadevako loko jānātūti nibbattaṃ cakkalakkhaṇaṃ. Lakkhaṇaṃ nāma tadeva cakkalakkhaṇaṃ. Ānisaṃso mahāparivāratā.
२०५. तत्थेतं वुच्चतीति इमा तदत्थपरिदीपना गाथा वुच्चन्ति। दुविधा हि गाथा होन्ति – तदत्थपरिदीपना च विसेसत्थपरिदीपना च। तत्थ पाळिआगतमेव अत्थं परिदीपना तदत्थपरिदीपना नाम। पाळियं अनागतं परिदीपना विसेसत्थपरिदीपना नाम। इमा पन तदत्थपरिदीपना। तत्थ पुरेति पुब्बे। पुरत्थाति तस्सेव वेवचनं। पुरिमासु जातीसूति इमिस्सा जातिया पुब्बेकतकम्मपटिक्खेपदीपनं। उब्बेगउत्तासभयापनूदनोति उब्बेगभयस्स च उत्तासभयस्स च अपनूदनो। उस्सुकोति अधिमुत्तो।
205.Tatthetaṃ vuccatīti imā tadatthaparidīpanā gāthā vuccanti. Duvidhā hi gāthā honti – tadatthaparidīpanā ca visesatthaparidīpanā ca. Tattha pāḷiāgatameva atthaṃ paridīpanā tadatthaparidīpanā nāma. Pāḷiyaṃ anāgataṃ paridīpanā visesatthaparidīpanā nāma. Imā pana tadatthaparidīpanā. Tattha pureti pubbe. Puratthāti tasseva vevacanaṃ. Purimāsu jātīsūti imissā jātiyā pubbekatakammapaṭikkhepadīpanaṃ. Ubbegauttāsabhayāpanūdanoti ubbegabhayassa ca uttāsabhayassa ca apanūdano. Ussukoti adhimutto.
सतपुञ्ञलक्खणन्ति सतेन सतेन पुञ्ञकम्मेन निब्बत्तं एकेकं लक्खणं। एवं सन्ते यो कोचि बुद्धो भवेय्याति न रोचयिंसु, अनन्तेसु पन चक्कवाळेसु सब्बे सत्ता एकेकं कम्मं सतक्खत्तुं करेय्युं, एत्तकेहि जनेहि कतं कम्मं बोधिसत्तो एकोव एकेकं सतगुणं कत्वा निब्बत्तो। तस्मा ‘‘सतपुञ्ञलक्खणो’’ति इममत्थं रोचयिंसु। मनुस्सासुरसक्करक्खसाति मनुस्सा च असुरा च सक्का च रक्खसा च।
Satapuññalakkhaṇanti satena satena puññakammena nibbattaṃ ekekaṃ lakkhaṇaṃ. Evaṃ sante yo koci buddho bhaveyyāti na rocayiṃsu, anantesu pana cakkavāḷesu sabbe sattā ekekaṃ kammaṃ satakkhattuṃ kareyyuṃ, ettakehi janehi kataṃ kammaṃ bodhisatto ekova ekekaṃ sataguṇaṃ katvā nibbatto. Tasmā ‘‘satapuññalakkhaṇo’’ti imamatthaṃ rocayiṃsu. Manussāsurasakkarakkhasāti manussā ca asurā ca sakkā ca rakkhasā ca.
आयतपण्हितादितिलक्खणवण्णना
Āyatapaṇhitāditilakkhaṇavaṇṇanā
२०६. अन्तराति पटिसन्धितो सरसचुतिया अन्तरे। इध कम्मं नाम पाणातिपाता विरति। कम्मसरिक्खकं नाम पाणातिपातं करोन्तो पदसद्दसवनभया अग्गग्गपादेहि अक्कमन्ता गन्त्वा परं पातेन्ति। अथ ते इमिना कारणेन तेसं तं कम्मं जनो जानातूति अन्तोवङ्कपादा वा बहिवङ्कपादा वा उक्कुटिकपादा वा अग्गकोण्डा वा पण्हिकोण्डा वा भवन्ति। अग्गपादेहि गन्त्वा परस्स अमारितभावं पन तथागतस्स सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति आयतपण्हि महापुरिसलक्खणं निब्बत्तति । तथा परं घातेन्ता उन्नतकायेन गच्छन्ता अञ्ञे पस्सिस्सन्तीति ओनता गन्त्वा परं घातेन्ति। अथ ते एवमिमे गन्त्वा परं घातयिंसूति नेसं तं कम्मं इमिना कारणेन परो जानातूति खुज्जा वा वामना वा पीठसप्पि वा भवन्ति। तथागतस्स पन एवं गन्त्वा परेसं अघातितभावं इमिना कारणेन सदेवको लोको जानातूति ब्रह्मुजुगत्तमहापुरिसलक्खणं निब्बत्तति। तथा परं घातेन्ता आवुधं वा मुग्गरं वा गण्हित्वा मुट्ठिकतहत्था परं घातेन्ति। ते एवं तेसं परस्स घातितभावं इमिना कारणेन जनो जानातूति रस्सङ्गुली वा रस्सहत्था वा वङ्कङ्गुली वा फणहत्थका वा भवन्ति। तथागतस्स पन एवं परेसं अघातितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति दीघङ्गुलिमहापुरिसलक्खणं निब्बत्तति। इदमेत्थ कम्मसरिक्खकं। इदमेव पन लक्खणत्तयं लक्खणं नाम। दीघायुकभावो लक्खणानिसंसो।
206.Antarāti paṭisandhito sarasacutiyā antare. Idha kammaṃ nāma pāṇātipātā virati. Kammasarikkhakaṃ nāma pāṇātipātaṃ karonto padasaddasavanabhayā aggaggapādehi akkamantā gantvā paraṃ pātenti. Atha te iminā kāraṇena tesaṃ taṃ kammaṃ jano jānātūti antovaṅkapādā vā bahivaṅkapādā vā ukkuṭikapādā vā aggakoṇḍā vā paṇhikoṇḍā vā bhavanti. Aggapādehi gantvā parassa amāritabhāvaṃ pana tathāgatassa sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti āyatapaṇhi mahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati . Tathā paraṃ ghātentā unnatakāyena gacchantā aññe passissantīti onatā gantvā paraṃ ghātenti. Atha te evamime gantvā paraṃ ghātayiṃsūti nesaṃ taṃ kammaṃ iminā kāraṇena paro jānātūti khujjā vā vāmanā vā pīṭhasappi vā bhavanti. Tathāgatassa pana evaṃ gantvā paresaṃ aghātitabhāvaṃ iminā kāraṇena sadevako loko jānātūti brahmujugattamahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati. Tathā paraṃ ghātentā āvudhaṃ vā muggaraṃ vā gaṇhitvā muṭṭhikatahatthā paraṃ ghātenti. Te evaṃ tesaṃ parassa ghātitabhāvaṃ iminā kāraṇena jano jānātūti rassaṅgulī vā rassahatthā vā vaṅkaṅgulī vā phaṇahatthakā vā bhavanti. Tathāgatassa pana evaṃ paresaṃ aghātitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti dīghaṅgulimahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati. Idamettha kammasarikkhakaṃ. Idameva pana lakkhaṇattayaṃ lakkhaṇaṃ nāma. Dīghāyukabhāvo lakkhaṇānisaṃso.
२०७. मरणवधभयत्तनोति एत्थ मरणसङ्खातो वधो मरणवधो, मरणवधतो भयं मरणवधभयं, तं अत्तनो जानित्वा। पटिविरतो परंमारणायाति यथा मय्हं मरणतो भयं मम जीवितं पियं, एवं परेसम्पीति ञत्वा परं मारणतो पटिविरतो अहोसि। सुचरितेनाति सुचिण्णेन। सग्गमगमाति सग्गं गतो।
207.Maraṇavadhabhayattanoti ettha maraṇasaṅkhāto vadho maraṇavadho, maraṇavadhato bhayaṃ maraṇavadhabhayaṃ, taṃ attano jānitvā. Paṭivirato paraṃmāraṇāyāti yathā mayhaṃ maraṇato bhayaṃ mama jīvitaṃ piyaṃ, evaṃ paresampīti ñatvā paraṃ māraṇato paṭivirato ahosi. Sucaritenāti suciṇṇena. Saggamagamāti saggaṃ gato.
चविय पुनरिधागतोति चवित्वा पुन इधागतो। दीघपासण्हिकोति दीघपण्हिको। ब्रह्माव सुजूति ब्रह्मा विय सुट्ठु उजु।
Caviya punaridhāgatoti cavitvā puna idhāgato. Dīghapāsaṇhikoti dīghapaṇhiko. Brahmāva sujūti brahmā viya suṭṭhu uju.
सुभुजोति सुन्दरभुजो। सुसूति महल्लककालेपि तरुणरूपो। सुसण्ठितोति सुसण्ठानसम्पन्नो। मुदुतलुनङ्गुलियस्साति मुदू च तलुना च अङ्गुलियो अस्स। तीभीति तीहि। पुरिसवरग्गलक्खणेहीति पुरिसवरस्स अग्गलक्खणेहि। चिरयपनायाति चिरं यापनाय, दीघायुकभावाय।
Subhujoti sundarabhujo. Susūti mahallakakālepi taruṇarūpo. Susaṇṭhitoti susaṇṭhānasampanno. Mudutalunaṅguliyassāti mudū ca talunā ca aṅguliyo assa. Tībhīti tīhi. Purisavaraggalakkhaṇehīti purisavarassa aggalakkhaṇehi. Cirayapanāyāti ciraṃ yāpanāya, dīghāyukabhāvāya.
चिरं यपेतीति चिरं यापेति। चिरतरं पब्बजति यदि ततोति ततो चिरतरं यापेति, यदि पब्बजतीति अत्थो। यापयति च वसिद्धिभावनायाति वसिप्पत्तो हुत्वा इद्धिभावनाय यापेति।
Ciraṃ yapetīti ciraṃ yāpeti. Cirataraṃ pabbajati yadi tatoti tato cirataraṃ yāpeti, yadi pabbajatīti attho. Yāpayatica vasiddhibhāvanāyāti vasippatto hutvā iddhibhāvanāya yāpeti.
सत्तुस्सदतालक्खणवण्णना
Sattussadatālakkhaṇavaṇṇanā
२०८. रसितानन्ति रससम्पन्नानं। ‘‘खादनीयान’’न्तिआदीसु खादनीयानि नाम पिट्ठखज्जकादीनि। भोजनीयानीति पञ्च भोजनानि। सायनीयानीति सायितब्बानि सप्पिनवनीतादीनि। लेहनीयानीति निल्लेहितब्बानि पिट्ठपायासादीनि। पानानीति अट्ठ पानकानि।
208.Rasitānanti rasasampannānaṃ. ‘‘Khādanīyāna’’ntiādīsu khādanīyāni nāma piṭṭhakhajjakādīni. Bhojanīyānīti pañca bhojanāni. Sāyanīyānīti sāyitabbāni sappinavanītādīni. Lehanīyānīti nillehitabbāni piṭṭhapāyāsādīni. Pānānīti aṭṭha pānakāni.
इध कम्मं नाम कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि दिन्नं इदं पणीतभोजनदानं। कम्मसरिक्खकं नाम लूखभोजने कुच्छिगते लोहितं सुस्सति, मंसं मिलायति। तस्मा लूखदायका सत्ता इमिना कारणेन नेसं लूखभोजनस्स दिन्नभावं जनो जानातूति अप्पमंसा अप्पलोहिता मनुस्सपेता विय दुल्लभन्नपाना भवन्ति। पणीतभोजने पन कुच्छिगते मंसलोहितं वड्ढति, परिपुण्णकाया पासादिका अभिरूपदस्सना होन्ति। तस्मा तथागतस्स दीघरत्तं पणीतभोजनदायकत्तं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति सत्तुस्सदमहापुरिसलक्खणं निब्बत्तति। लक्खणं नाम सत्तुस्सदलक्खणमेव। पणीतलाभिता आनिसंसो।
Idha kammaṃ nāma kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni dinnaṃ idaṃ paṇītabhojanadānaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma lūkhabhojane kucchigate lohitaṃ sussati, maṃsaṃ milāyati. Tasmā lūkhadāyakā sattā iminā kāraṇena nesaṃ lūkhabhojanassa dinnabhāvaṃ jano jānātūti appamaṃsā appalohitā manussapetā viya dullabhannapānā bhavanti. Paṇītabhojane pana kucchigate maṃsalohitaṃ vaḍḍhati, paripuṇṇakāyā pāsādikā abhirūpadassanā honti. Tasmā tathāgatassa dīgharattaṃ paṇītabhojanadāyakattaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti sattussadamahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma sattussadalakkhaṇameva. Paṇītalābhitā ānisaṃso.
२०९. खज्जभोज्जमथलेय्यसायितन्ति खज्जकञ्च भोजनञ्च लेहनीयञ्च सायनीयञ्च। उत्तमग्गरसदायकोति उत्तमो अग्गरसदायको, उत्तमानं वा अग्गरसानं दायको।
209.Khajjabhojjamathaleyyasāyitanti khajjakañca bhojanañca lehanīyañca sāyanīyañca. Uttamaggarasadāyakoti uttamo aggarasadāyako, uttamānaṃ vā aggarasānaṃ dāyako.
सत्त चुस्सदेति सत्त च उस्सदे। तदत्थजोतकन्ति खज्जभोज्जादिजोतकं, तेसं लाभसंवत्तनिकन्ति अत्थो। पब्बजम्पि चाति पब्बजमानोपि च। तदाधिगच्छतीति तं अधिगच्छति। लाभिरुत्तमन्ति लाभि उत्तमं।
Satta cussadeti satta ca ussade. Tadatthajotakanti khajjabhojjādijotakaṃ, tesaṃ lābhasaṃvattanikanti attho. Pabbajampi cāti pabbajamānopi ca. Tadādhigacchatīti taṃ adhigacchati. Lābhiruttamanti lābhi uttamaṃ.
करचरणादिलक्खणवण्णना
Karacaraṇādilakkhaṇavaṇṇanā
२१०. दानेनातिआदीसु एकच्चो दानेनेव सङ्गण्हितब्बो होति, तं दानेन सङ्गहेसि। पब्बजितानं पब्बजितपरिक्खारं, गिहीनं गिहिपरिक्खारं अदासि।
210.Dānenātiādīsu ekacco dāneneva saṅgaṇhitabbo hoti, taṃ dānena saṅgahesi. Pabbajitānaṃ pabbajitaparikkhāraṃ, gihīnaṃ gihiparikkhāraṃ adāsi.
पेय्यवज्जेनाति एकच्चो हि ‘‘अयं दातब्बं नाम देति, एकेन पन वचनेन सब्बं मक्खेत्वा नासेति, किं एतस्स दान’’न्ति वत्ता होति। एकच्चो ‘‘अयं किञ्चापि दानं न देति, कथेन्तो पन तेलेन विय मक्खेति। एसो देतु वा मा वा, वचनमेव तस्स सहस्सं अग्घती’’ति वत्ता होति। एवरूपो पुग्गलो दानं न पच्चासीसति, पियवचनमेव पच्चासीसति। तं पियवचनेन सङ्गहेसि।
Peyyavajjenāti ekacco hi ‘‘ayaṃ dātabbaṃ nāma deti, ekena pana vacanena sabbaṃ makkhetvā nāseti, kiṃ etassa dāna’’nti vattā hoti. Ekacco ‘‘ayaṃ kiñcāpi dānaṃ na deti, kathento pana telena viya makkheti. Eso detu vā mā vā, vacanameva tassa sahassaṃ agghatī’’ti vattā hoti. Evarūpo puggalo dānaṃ na paccāsīsati, piyavacanameva paccāsīsati. Taṃ piyavacanena saṅgahesi.
अत्थचरियायाति अत्थसंवड्ढनकथाय। एकच्चो हि नेव दानं, न पियवचनं पच्चासीसति। अत्तनो हितकथं वड्ढितकथमेव पच्चासीसति। एवरूपं पुग्गलं ‘‘इदं ते कातब्बं, इदं ते न कातब्बं। एवरूपो पुग्गलो सेवितब्बो, एवरूपो पुग्गलो न सेवितब्बो’’ति एवं अत्थचरियाय सङ्गहेसि।
Atthacariyāyāti atthasaṃvaḍḍhanakathāya. Ekacco hi neva dānaṃ, na piyavacanaṃ paccāsīsati. Attano hitakathaṃ vaḍḍhitakathameva paccāsīsati. Evarūpaṃ puggalaṃ ‘‘idaṃ te kātabbaṃ, idaṃ te na kātabbaṃ. Evarūpo puggalo sevitabbo, evarūpo puggalo na sevitabbo’’ti evaṃ atthacariyāya saṅgahesi.
समानत्ततायाति समानसुखदुक्खभावेन। एकच्चो हि दानादीसु एकम्पि न पच्चासीसति, एकासने निसज्जं, एकपल्लङ्के सयनं, एकतो भोजनन्ति एवं समानसुखदुक्खतं पच्चासीसति। तत्थ जातिया हीनो भोगेन अधिको दुस्सङ्गहो होति। न हि सक्का तेन सद्धिं एकपरिभोगो कातुं, तथा अकरियमाने च सो कुज्झति। भोगेन हीनो जातिया अधिकोपि दुस्सङ्गहो होति। सो हि ‘‘अहं जातिमा’’ति भोगसम्पन्नेन सद्धिं एकपरिभोगं न इच्छति, तस्मिं अकरियमाने कुज्झति। उभोहिपि हीनो पन सुसङ्गहो होति। न हि सो इतरेन सद्धिं एकपरिभोगं इच्छति, न अकरियमाने च कुज्झति। उभोहि सदिसोपि सुसङ्गहोयेव। भिक्खूसु दुस्सीलो दुस्सङ्गहो होति। न हि सक्का तेन सद्धिं एकपरिभोगो कातुं, तथा अकरियमाने च कुज्झति। सीलवा सुसङ्गहो होति। सीलवा हि अदीयमानेपि अकरियमानेपि न कुज्झति। अञ्ञं अत्तना सद्धिं परिभोगं अकरोन्तम्पि न पापकेन चित्तेन पस्सति। परिभोगोपि तेन सद्धिं सुकरो होति। तस्मा एवरूपं पुग्गलं एवं समानत्तताय सङ्गहेसि।
Samānattatāyāti samānasukhadukkhabhāvena. Ekacco hi dānādīsu ekampi na paccāsīsati, ekāsane nisajjaṃ, ekapallaṅke sayanaṃ, ekato bhojananti evaṃ samānasukhadukkhataṃ paccāsīsati. Tattha jātiyā hīno bhogena adhiko dussaṅgaho hoti. Na hi sakkā tena saddhiṃ ekaparibhogo kātuṃ, tathā akariyamāne ca so kujjhati. Bhogena hīno jātiyā adhikopi dussaṅgaho hoti. So hi ‘‘ahaṃ jātimā’’ti bhogasampannena saddhiṃ ekaparibhogaṃ na icchati, tasmiṃ akariyamāne kujjhati. Ubhohipi hīno pana susaṅgaho hoti. Na hi so itarena saddhiṃ ekaparibhogaṃ icchati, na akariyamāne ca kujjhati. Ubhohi sadisopi susaṅgahoyeva. Bhikkhūsu dussīlo dussaṅgaho hoti. Na hi sakkā tena saddhiṃ ekaparibhogo kātuṃ, tathā akariyamāne ca kujjhati. Sīlavā susaṅgaho hoti. Sīlavā hi adīyamānepi akariyamānepi na kujjhati. Aññaṃ attanā saddhiṃ paribhogaṃ akarontampi na pāpakena cittena passati. Paribhogopi tena saddhiṃ sukaro hoti. Tasmā evarūpaṃ puggalaṃ evaṃ samānattatāya saṅgahesi.
सुसङ्गहितास्स होन्तीति सुसङ्गहिता अस्स होन्ति। देतु वा मा वा देतु, करोतु वा मा वा करोतु, सुसङ्गहिताव होन्ति, न भिज्जन्ति। ‘‘यदास्स दातब्बं होति, तदा देति। इदानि मञ्ञे नत्थि, तेन न देति। किं मयं ददमानमेव उपट्ठहाम? अदेन्तं अकरोन्तं न उपट्ठहामा’’ति एवं चिन्तेन्ति।
Susaṅgahitāssa hontīti susaṅgahitā assa honti. Detu vā mā vā detu, karotu vā mā vā karotu, susaṅgahitāva honti, na bhijjanti. ‘‘Yadāssa dātabbaṃ hoti, tadā deti. Idāni maññe natthi, tena na deti. Kiṃ mayaṃ dadamānameva upaṭṭhahāma? Adentaṃ akarontaṃ na upaṭṭhahāmā’’ti evaṃ cintenti.
इध कम्मं नाम दीघरत्तं कतं दानादिसङ्गहकम्मं। कम्मसरिक्खकं नाम यो एवं असङ्गाहको होति, सो इमिना कारणेनस्स असङ्गाहकभावं जनो जानातूति थद्धहत्थपादो चेव होति, विसमट्ठितावयवलक्खणो च। तथागतस्स पन दीघरत्तं सङ्गाहकभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति इमानि द्वे लक्खणानि निब्बत्तन्ति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणद्वयं। सुसङ्गहितपरिजनता आनिसंसो।
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ kataṃ dānādisaṅgahakammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma yo evaṃ asaṅgāhako hoti, so iminā kāraṇenassa asaṅgāhakabhāvaṃ jano jānātūti thaddhahatthapādo ceva hoti, visamaṭṭhitāvayavalakkhaṇo ca. Tathāgatassa pana dīgharattaṃ saṅgāhakabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti imāni dve lakkhaṇāni nibbattanti. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Susaṅgahitaparijanatā ānisaṃso.
२११. करियाति करित्वा। चरियाति चरित्वा। अनवमतेनाति अनवञ्ञातेन। ‘‘अनपमोदेना’’तिपि पाठो, न अप्पमोदेन, न दीनेन न गब्भितेनाति अत्थो।
211.Kariyāti karitvā. Cariyāti caritvā. Anavamatenāti anavaññātena. ‘‘Anapamodenā’’tipi pāṭho, na appamodena, na dīnena na gabbhitenāti attho.
चवियाति चवित्वा। अतिरुचिर सुवग्गु दस्सनेय्यन्ति अतिरुचिरञ्च सुपासादिकं सुवग्गु च सुट्ठु छेकं दस्सनेय्यञ्च दट्ठब्बयुत्तं। सुसु कुमारोति सुट्ठु सुकुमारो।
Caviyāti cavitvā. Atirucira suvaggu dassaneyyanti atirucirañca supāsādikaṃ suvaggu ca suṭṭhu chekaṃ dassaneyyañca daṭṭhabbayuttaṃ. Susu kumāroti suṭṭhu sukumāro.
परिजनस्सवोति परिजनो अस्सवो वचनकरो। विधेय्योति कत्तब्बाकत्तब्बेसु यथारुचि विधातब्बो। महिमन्ति महिं इमं। पियवदू हितसुखतं जिगीसमानोति पियवदो हुत्वा हितञ्च सुखञ्च परियेसमानो। वचनपटिकरस्सा भिप्पसन्नाति वचनपटिकरा अस्स अभिप्पसन्ना। धम्मानुधम्मन्ति धम्मञ्च अनुधम्मञ्च।
Parijanassavoti parijano assavo vacanakaro. Vidheyyoti kattabbākattabbesu yathāruci vidhātabbo. Mahimanti mahiṃ imaṃ. Piyavadū hitasukhataṃ jigīsamānoti piyavado hutvā hitañca sukhañca pariyesamāno. Vacanapaṭikarassā bhippasannāti vacanapaṭikarā assa abhippasannā. Dhammānudhammanti dhammañca anudhammañca.
उस्सङ्खपादादिलक्खणवण्णना
Ussaṅkhapādādilakkhaṇavaṇṇanā
२१२. अत्थूपसंहितन्ति इधलोकपरलोकत्थनिस्सितं। धम्मूपसंहितन्ति दसकुसलकम्मपथनिस्सितं। बहुजनं निदंसेसीति बहुजनस्स निदंसनकथं कथेसि। पाणीनन्ति सत्तानं। ‘‘अग्गो’’तिआदीनि सब्बानि अञ्ञमञ्ञवेवचनानि। इध कम्मं नाम दीघरत्तं भासिता उद्धङ्गमनीया अत्थूपसंहिता वाचा। कम्मसरिक्खकं नाम यो एवरूपं उग्गतवाचं न भासति, सो इमिना कारणेन उग्गतवाचाय अभासनं जनो जानातूति अधोसङ्खपादो च होति अधोनतलोमो च। तथागतस्स पन दीघरत्तं एवरूपाय उग्गतवाचाय भासितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति उस्सङ्खपादलक्खणञ्च उद्धग्गलोमलक्खणञ्च निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणद्वयं। उत्तमभावो आनिसंसो।
212.Atthūpasaṃhitanti idhalokaparalokatthanissitaṃ. Dhammūpasaṃhitanti dasakusalakammapathanissitaṃ. Bahujanaṃ nidaṃsesīti bahujanassa nidaṃsanakathaṃ kathesi. Pāṇīnanti sattānaṃ. ‘‘Aggo’’tiādīni sabbāni aññamaññavevacanāni. Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ bhāsitā uddhaṅgamanīyā atthūpasaṃhitā vācā. Kammasarikkhakaṃ nāma yo evarūpaṃ uggatavācaṃ na bhāsati, so iminā kāraṇena uggatavācāya abhāsanaṃ jano jānātūti adhosaṅkhapādo ca hoti adhonatalomo ca. Tathāgatassa pana dīgharattaṃ evarūpāya uggatavācāya bhāsitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti ussaṅkhapādalakkhaṇañca uddhaggalomalakkhaṇañca nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Uttamabhāvo ānisaṃso.
२१३. एरयन्ति भणन्तो। बहुजनं निदंसयीति बहुजनस्स हितं दस्सेति। धम्मयागन्ति धम्मदानयञ्ञं।
213.Erayanti bhaṇanto. Bahujanaṃ nidaṃsayīti bahujanassa hitaṃ dasseti. Dhammayāganti dhammadānayaññaṃ.
उब्भमुप्पतितलोमवा ससोति सो एस उद्धग्गतलोमवा होति। पादगण्ठिरहूति पादगोप्फका अहेसुं। साधुसण्ठिताति सुट्ठु सण्ठिता। मंसलोहिताचिताति मंसेन च लोहितेन च आचिता। तचोत्थताति तचेन परियोनद्धा निगुळ्हा। वजतीति गच्छति। अनोमनिक्कमोति अनोमविहारी सेट्ठविहारी।
Ubbhamuppatitalomavā sasoti so esa uddhaggatalomavā hoti. Pādagaṇṭhirahūti pādagopphakā ahesuṃ. Sādhusaṇṭhitāti suṭṭhu saṇṭhitā. Maṃsalohitācitāti maṃsena ca lohitena ca ācitā. Tacotthatāti tacena pariyonaddhā niguḷhā. Vajatīti gacchati. Anomanikkamoti anomavihārī seṭṭhavihārī.
एणिजङ्घलक्खणवण्णना
Eṇijaṅghalakkhaṇavaṇṇanā
२१४. सिप्पं वातिआदीसु सिप्पं नाम द्वे सिप्पानि – हीनञ्च सिप्पं, उक्कट्ठञ्च सिप्पं। हीनं नाम सिप्पं नळकारसिप्पं, कुम्भकारसिप्पं पेसकारसिप्पं नहापितसिप्पं। उक्कट्ठं नाम सिप्पं लेखा मुद्दा गणना। विज्जाति अहिविज्जादिअनेकविधा। चरणन्ति पञ्चसीलं दससीलं पातिमोक्खसंवरसीलं। कम्मन्ति कम्मस्सकताजाननपञ्ञा। किलिस्सेय्युन्ति किलमेय्युं। अन्तेवासिकवत्तं नाम दुक्खं, तं नेसं मा चिरमहोसीति चिन्तेसि।
214.Sippaṃ vātiādīsu sippaṃ nāma dve sippāni – hīnañca sippaṃ, ukkaṭṭhañca sippaṃ. Hīnaṃ nāma sippaṃ naḷakārasippaṃ, kumbhakārasippaṃ pesakārasippaṃ nahāpitasippaṃ. Ukkaṭṭhaṃ nāma sippaṃ lekhā muddā gaṇanā. Vijjāti ahivijjādianekavidhā. Caraṇanti pañcasīlaṃ dasasīlaṃ pātimokkhasaṃvarasīlaṃ. Kammanti kammassakatājānanapaññā. Kilisseyyunti kilameyyuṃ. Antevāsikavattaṃ nāma dukkhaṃ, taṃ nesaṃ mā ciramahosīti cintesi.
राजारहानीति रञ्ञो अनुरूपानि हत्थिअस्सादीनि, तानियेव रञ्ञो सेनाय अङ्गभूतत्ता राजङ्गानीति वुच्चन्ति। राजूपभोगानीति रञ्ञो उपभोगपरिभोगभण्डानि, तानि चेव सत्तरतनानि च। राजानुच्छविकानीति रञ्ञो अनुच्छविकानि। तेसंयेव सब्बेसं इदं गहणं। समणारहानीति समणानं अनुरूपानि चीवरादीनि। समणङ्गानीति समणानं कोट्ठासभूता चतस्सो परिसा। समणूपभोगानीति समणानं उपभोगपरिक्खारा। समणानुच्छविकानीति तेसंयेव अधिवचनं।
Rājārahānīti rañño anurūpāni hatthiassādīni, tāniyeva rañño senāya aṅgabhūtattā rājaṅgānīti vuccanti. Rājūpabhogānīti rañño upabhogaparibhogabhaṇḍāni, tāni ceva sattaratanāni ca. Rājānucchavikānīti rañño anucchavikāni. Tesaṃyeva sabbesaṃ idaṃ gahaṇaṃ. Samaṇārahānīti samaṇānaṃ anurūpāni cīvarādīni. Samaṇaṅgānīti samaṇānaṃ koṭṭhāsabhūtā catasso parisā. Samaṇūpabhogānīti samaṇānaṃ upabhogaparikkhārā. Samaṇānucchavikānīti tesaṃyeva adhivacanaṃ.
इध पन कम्मं नाम दीघरत्तं सक्कच्चं सिप्पादिवाचनं। कम्मसरिक्खकं नाम यो एवं सक्कच्चं सिप्पं अवाचेन्तो अन्तेवासिके उक्कुटिकासनजङ्घपेसनिकादीहि किलमेति, तस्स जङ्घमंसं लिखित्वा पातितं विय होति। तथागतस्स पन सक्कच्चं वाचितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति अनुपुब्बउग्गतवट्टितं एणिजङ्घलक्खणं निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणं। अनुच्छविकलाभिता आनिसंसो।
Idha pana kammaṃ nāma dīgharattaṃ sakkaccaṃ sippādivācanaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma yo evaṃ sakkaccaṃ sippaṃ avācento antevāsike ukkuṭikāsanajaṅghapesanikādīhi kilameti, tassa jaṅghamaṃsaṃ likhitvā pātitaṃ viya hoti. Tathāgatassa pana sakkaccaṃ vācitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti anupubbauggatavaṭṭitaṃ eṇijaṅghalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Anucchavikalābhitā ānisaṃso.
२१५. यदूपघातायाति यं सिप्पं कस्सचि उपघाताय न होति। किलिस्सतीति किलमिस्सति। सुखुमत्तचोत्थताति सुखुमत्तचेन परियोनद्धा। किं पन अञ्ञेन कम्मेन अञ्ञं लक्खणं निब्बत्ततीति? न निब्बत्तति। यं पन निब्बत्तति, तं अनुब्यञ्जनं होति, तस्मा इध वुत्तं।
215.Yadūpaghātāyāti yaṃ sippaṃ kassaci upaghātāya na hoti. Kilissatīti kilamissati. Sukhumattacotthatāti sukhumattacena pariyonaddhā. Kiṃ pana aññena kammena aññaṃ lakkhaṇaṃ nibbattatīti? Na nibbattati. Yaṃ pana nibbattati, taṃ anubyañjanaṃ hoti, tasmā idha vuttaṃ.
सुखुमच्छविलक्खणवण्णना
Sukhumacchavilakkhaṇavaṇṇanā
२१६. समणं वाति समितपापट्ठेन समणं। ब्राह्मणं वाति बाहितपापट्ठेन ब्राह्मणं।
216.Samaṇaṃ vāti samitapāpaṭṭhena samaṇaṃ. Brāhmaṇaṃ vāti bāhitapāpaṭṭhena brāhmaṇaṃ.
महापञ्ञोतिआदीसु महापञ्ञादीहि समन्नागतो होतीति अत्थो। तत्रिदं महापञ्ञादीनं नानत्तं।
Mahāpaññotiādīsu mahāpaññādīhi samannāgato hotīti attho. Tatridaṃ mahāpaññādīnaṃ nānattaṃ.
तत्थ कतमा महापञ्ञा? महन्ते सीलक्खन्धे परिग्गण्हातीति महापञ्ञा, महन्ते समाधिक्खन्धे पञ्ञाक्खन्धे विमुत्तिक्खन्धे विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे परिग्गण्हातीति महापञ्ञा। महन्तानि ठानाठानानि महन्ता विहारसमापत्तियो महन्तानि अरियसच्चानि महन्ते सतिपट्ठाने सम्मप्पधाने इद्धिपादे महन्तानि इन्द्रियानि बलानि महन्ते बोज्झङ्गे महन्ते अरियमग्गे महन्तानि सामञ्ञफलानि महन्ता अभिञ्ञायो महन्तं परमत्थं निब्बानं परिग्गण्हातीति महापञ्ञा।
Tattha katamā mahāpaññā? Mahante sīlakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā, mahante samādhikkhandhe paññākkhandhe vimuttikkhandhe vimuttiñāṇadassanakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā. Mahantāni ṭhānāṭhānāni mahantā vihārasamāpattiyo mahantāni ariyasaccāni mahante satipaṭṭhāne sammappadhāne iddhipāde mahantāni indriyāni balāni mahante bojjhaṅge mahante ariyamagge mahantāni sāmaññaphalāni mahantā abhiññāyo mahantaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ pariggaṇhātīti mahāpaññā.
कतमा पुथुपञ्ञा? पुथुनानाखन्धेसु ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा। पुथुनानाधातूसु पुथुनानाआयतनेसु पुथुनानापटिच्चसमुप्पादेसु पुथुनानासुञ्ञतमनुपलब्भेसु पुथुनानाअत्थेसु धम्मेसु निरुत्तीसु पटिभानेसु। पुथुनानासीलक्खन्धेसु पुथुनानासमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञादस्सनक्खन्धेसु पुथुनानाठानाठानेसु पुथुनानाविहारसमापत्तीसु पुथुनानाअरियसच्चेसु पुथुनानासतिपट्ठानेसु सम्मप्पधानेसु इद्धिपादेसु इन्द्रियेसु बलेसु बोज्झङ्गेसु पुथुनानाअरियमग्गेसु सामञ्ञफलेसु अभिञ्ञासु पुथुज्जनसाधारणे धम्मे समतिक्कम्म परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा।
Katamā puthupaññā? Puthunānākhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā. Puthunānādhātūsu puthunānāāyatanesu puthunānāpaṭiccasamuppādesu puthunānāsuññatamanupalabbhesu puthunānāatthesu dhammesu niruttīsu paṭibhānesu. Puthunānāsīlakkhandhesu puthunānāsamādhipaññāvimuttivimuttiñādassanakkhandhesu puthunānāṭhānāṭhānesu puthunānāvihārasamāpattīsu puthunānāariyasaccesu puthunānāsatipaṭṭhānesu sammappadhānesu iddhipādesu indriyesu balesu bojjhaṅgesu puthunānāariyamaggesu sāmaññaphalesu abhiññāsu puthujjanasādhāraṇe dhamme samatikkamma paramatthe nibbāne ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā.
कतमा हासपञ्ञा? इधेकच्चो हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो सीलं परिपूरेति इन्द्रियसंवरं परिपूरेति भोजने मत्तञ्ञुतं जागरियानुयोगं सीलक्खन्धं समाधिक्खन्धं पञ्ञाक्खन्धं विमुत्तिक्खन्धं विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं परिपूरेतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो…पे॰… पामोज्जबहुलो ठानाठानं पटिविज्झतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो विहारसमापत्तियो परिपूरेतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो अरियसच्चानि पटिविज्झतीति हासपञ्ञा। सतिपट्ठाने सम्मप्पधाने इद्धिपादे इन्द्रियानि बलानि बोज्झङ्गे अरियमग्गं भावेतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो सामञ्ञफलानि सच्छिकरोतीति हासपञ्ञा। अभिञ्ञायो पटिविज्झतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो वेदतुट्ठिपामोज्जबहुलो परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति हासपञ्ञा।
Katamā hāsapaññā? Idhekacco hāsabahulo vedabahulo tuṭṭhibahulo pāmojjabahulo sīlaṃ paripūreti indriyasaṃvaraṃ paripūreti bhojane mattaññutaṃ jāgariyānuyogaṃ sīlakkhandhaṃ samādhikkhandhaṃ paññākkhandhaṃ vimuttikkhandhaṃ vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ paripūretīti hāsapaññā. Hāsabahulo…pe… pāmojjabahulo ṭhānāṭhānaṃ paṭivijjhatīti hāsapaññā. Hāsabahulo vihārasamāpattiyo paripūretīti hāsapaññā. Hāsabahulo ariyasaccāni paṭivijjhatīti hāsapaññā. Satipaṭṭhāne sammappadhāne iddhipāde indriyāni balāni bojjhaṅge ariyamaggaṃ bhāvetīti hāsapaññā. Hāsabahulo sāmaññaphalāni sacchikarotīti hāsapaññā. Abhiññāyo paṭivijjhatīti hāsapaññā. Hāsabahulo vedatuṭṭhipāmojjabahulo paramatthaṃ nibbānaṃ sacchikarotīti hāsapaññā.
कतमा जवनपञ्ञा? यंकिञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं तं रूपं अनिच्चतो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। दुक्खतो खिप्पं अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। या काचि वेदना…पे॰… यंकिञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं, सब्बं तं विञ्ञाणं अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। चक्खु…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन दुक्खं भयट्ठेन अनत्ता असारकट्ठेनाति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा रूपनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाणं चक्खु…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन…पे॰… विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं । चक्खुं…पे॰… जरामरणं अनिच्चं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मन्ति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा।
Katamā javanapaññā? Yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ taṃ rūpaṃ aniccato khippaṃ javatīti javanapaññā. Dukkhato khippaṃ anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Yā kāci vedanā…pe… yaṃkiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ, sabbaṃ taṃ viññāṇaṃ aniccato dukkhato anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccato dukkhato anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena dukkhaṃ bhayaṭṭhena anattā asārakaṭṭhenāti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā rūpanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena…pe… vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ . Cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā.
कतमा तिक्खपञ्ञा? खिप्पं किलेसे छिन्दतीति तिक्खपञ्ञा। उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति, उप्पन्नं ब्यापादवितक्कं, उप्पन्नं विहिंसावितक्कं, उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे उप्पन्नं रागं दोसं मोहं कोधं उपनाहं मक्खं पळासं इस्सं मच्छरियं मायं साठेय्यं थम्भं सारम्भं मानं अतिमानं मदं पमादं सब्बे किलेसे सब्बे दुच्चरिते सब्बे अभिसङ्खारे सब्बे भवगामिकम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्ती करोति अनभावं गमेतीति तिक्खपञ्ञा। एकस्मिं आसने चत्तारो अरियमग्गा चत्तारि सामञ्ञफलानि चतस्सो पटिसम्भिदायो छ अभिञ्ञायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञायाति तिक्खपञ्ञा।
Katamā tikkhapaññā? Khippaṃ kilese chindatīti tikkhapaññā. Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti, uppannaṃ byāpādavitakkaṃ, uppannaṃ vihiṃsāvitakkaṃ, uppannuppanne pāpake akusale dhamme uppannaṃ rāgaṃ dosaṃ mohaṃ kodhaṃ upanāhaṃ makkhaṃ paḷāsaṃ issaṃ macchariyaṃ māyaṃ sāṭheyyaṃ thambhaṃ sārambhaṃ mānaṃ atimānaṃ madaṃ pamādaṃ sabbe kilese sabbe duccarite sabbe abhisaṅkhāre sabbe bhavagāmikamme nādhivāseti pajahati vinodeti byantī karoti anabhāvaṃ gametīti tikkhapaññā. Ekasmiṃ āsane cattāro ariyamaggā cattāri sāmaññaphalāni catasso paṭisambhidāyo cha abhiññāyo adhigatā honti sacchikatā phassitā paññāyāti tikkhapaññā.
कतमा निब्बेधिकपञ्ञा? इधेकच्चो सब्बसङ्खारेसु उब्बेगबहुलो होति उत्तासबहुलो उक्कण्ठनबहुलो अरतिबहुलो अनभिरतिबहुलो बहिमुखो न रमति सब्बसङ्खारेसु, अनिब्बिद्धपुब्बं अपदालितपुब्बं लोभक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा। अनिब्बिद्धपुब्बं अपदालितपुब्बं दोसक्खन्धं मोहक्खन्धं कोधं उपनाहं…पे॰… सब्बे भवगामिकम्मे निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञाति (पटि॰ म॰ ३.३)।
Katamā nibbedhikapaññā? Idhekacco sabbasaṅkhāresu ubbegabahulo hoti uttāsabahulo ukkaṇṭhanabahulo aratibahulo anabhiratibahulo bahimukho na ramati sabbasaṅkhāresu, anibbiddhapubbaṃ apadālitapubbaṃ lobhakkhandhaṃ nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā. Anibbiddhapubbaṃ apadālitapubbaṃ dosakkhandhaṃ mohakkhandhaṃ kodhaṃ upanāhaṃ…pe… sabbe bhavagāmikamme nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññāti (paṭi. ma. 3.3).
२१७. पब्बजितं उपासिताति पण्डितं पब्बजितं उपसङ्कमित्वा पयिरुपासिता। अत्थन्तरोति यथा एके रन्धगवेसिनो उपारम्भचित्तताय दोसं अब्भन्तरं करित्वा निसामयन्ति, एवं अनिसामेत्वा अत्थं अब्भन्तरं कत्वा अत्थयुत्तं कथं निसामयि उपधारयि।
217.Pabbajitaṃ upāsitāti paṇḍitaṃ pabbajitaṃ upasaṅkamitvā payirupāsitā. Atthantaroti yathā eke randhagavesino upārambhacittatāya dosaṃ abbhantaraṃ karitvā nisāmayanti, evaṃ anisāmetvā atthaṃ abbhantaraṃ katvā atthayuttaṃ kathaṃ nisāmayi upadhārayi.
पटिलाभगतेनाति पटिलाभत्थाय गतेन। उप्पादनिमित्तकोविदाति उप्पादे च निमित्ते च छेका। अवेच्च दक्खितीति ञत्वा पस्सिस्सति।
Paṭilābhagatenāti paṭilābhatthāya gatena. Uppādanimittakovidāti uppāde ca nimitte ca chekā. Avecca dakkhitīti ñatvā passissati.
अत्थानुसिट्ठीसु परिग्गहेसु चाति ये अत्थानुसासनेसु परिग्गहा अत्थानत्थं परिग्गाहकानि ञाणानि, तेसूति अत्थो।
Atthānusiṭṭhīsu pariggahesu cāti ye atthānusāsanesu pariggahā atthānatthaṃ pariggāhakāni ñāṇāni, tesūti attho.
सुवण्णवण्णलक्खणवण्णना
Suvaṇṇavaṇṇalakkhaṇavaṇṇanā
२१८. अक्कोधनोति न अनागामिमग्गेन कोधस्स पहीनत्ता, अथ खो सचेपि मे कोधो उप्पज्जेय्य, खिप्पमेव नं पटिविनोदेय्यन्ति एवं अक्कोधवसिकत्ता। नाभिसज्जीति कुटिलकण्टको विय तत्थ तत्थ मम्मं तुदन्तो विय न लग्गि। न कुप्पि न ब्यापज्जीतिआदीसु पुब्बुप्पत्तिको कोपो। ततो बलवतरो ब्यापादो। ततो बलवतरा पतित्थियना। तं सब्बं अकरोन्तो न कुप्पि न ब्यापज्जि न पतित्थियि। अप्पच्चयन्ति दोमनस्सं। न पात्वाकासीति न कायविकारेन वा वचीविकारेन वा पाकटमकासि।
218.Akkodhanoti na anāgāmimaggena kodhassa pahīnattā, atha kho sacepi me kodho uppajjeyya, khippameva naṃ paṭivinodeyyanti evaṃ akkodhavasikattā. Nābhisajjīti kuṭilakaṇṭako viya tattha tattha mammaṃ tudanto viya na laggi. Na kuppi na byāpajjītiādīsu pubbuppattiko kopo. Tato balavataro byāpādo. Tato balavatarā patitthiyanā. Taṃ sabbaṃ akaronto na kuppi na byāpajji na patitthiyi. Appaccayanti domanassaṃ. Na pātvākāsīti na kāyavikārena vā vacīvikārena vā pākaṭamakāsi.
इध कम्मं नाम दीघरत्तं अक्कोधनता चेव सुखुमत्थरणादिदानञ्च। कम्मसरिक्खकं नाम कोधनस्स छविवण्णो आविलो होति मुखं दुद्दसियं वत्थच्छादनसदिसञ्च मण्डनं नाम नत्थि। तस्मा यो कोधनो चेव वत्थच्छादनानञ्च अदाता, सो इमिना कारणेनस्स जनो कोधनादिभावं जानातूति दुब्बण्णो होति दुस्सण्ठानो। अक्कोधनस्स पन मुखं विरोचति, छविवण्णो विप्पसीदति। सत्ता हि चतूहि कारणेहि पासादिका होन्ति आमिसदानेन वा वत्थदानेन वा सम्मज्जनेन वा अक्कोधनताय वा। इमानि चत्तारिपि कारणानि दीघरत्तं तथागतेन कतानेव। तेनस्स इमेसं कतभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति सुवण्णवण्णं महापुरिसलक्खणं निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणं। सुखुमत्थरणादिलाभिता आनिसंसो।
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ akkodhanatā ceva sukhumattharaṇādidānañca. Kammasarikkhakaṃ nāma kodhanassa chavivaṇṇo āvilo hoti mukhaṃ duddasiyaṃ vatthacchādanasadisañca maṇḍanaṃ nāma natthi. Tasmā yo kodhano ceva vatthacchādanānañca adātā, so iminā kāraṇenassa jano kodhanādibhāvaṃ jānātūti dubbaṇṇo hoti dussaṇṭhāno. Akkodhanassa pana mukhaṃ virocati, chavivaṇṇo vippasīdati. Sattā hi catūhi kāraṇehi pāsādikā honti āmisadānena vā vatthadānena vā sammajjanena vā akkodhanatāya vā. Imāni cattāripi kāraṇāni dīgharattaṃ tathāgatena katāneva. Tenassa imesaṃ katabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti suvaṇṇavaṇṇaṃ mahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Sukhumattharaṇādilābhitā ānisaṃso.
२१९. अभिविस्सजीति अभिविस्सज्जेसि। महिमिव सुरो अभिवस्सन्ति सुरो वुच्चति देवो, महापथविं अभिवस्सन्तो देवो विय।
219.Abhivissajīti abhivissajjesi. Mahimiva suro abhivassanti suro vuccati devo, mahāpathaviṃ abhivassanto devo viya.
सुरवरतरोरिव इन्दोति सुरानं वरतरो इन्दो विय।
Suravarataroriva indoti surānaṃ varataro indo viya.
अपब्बज्जमिच्छन्ति अपब्बज्जं गिहिभावं इच्छन्तो। महतिमहिन्ति महन्तिं पथविं।
Apabbajjamicchanti apabbajjaṃ gihibhāvaṃ icchanto. Mahatimahinti mahantiṃ pathaviṃ.
अच्छादनवत्थमोक्खपावुरणानन्ति अच्छादनानञ्चेव वत्थानञ्च उत्तमपावुरणानञ्च। पनासोति विनासो।
Acchādanavatthamokkhapāvuraṇānanti acchādanānañceva vatthānañca uttamapāvuraṇānañca. Panāsoti vināso.
कोसोहितवत्थगुय्हलक्खणवण्णना
Kosohitavatthaguyhalakkhaṇavaṇṇanā
२२०. मातरम्पि पुत्तेन समानेता अहोसीति इमं कम्मं रज्जे पतिट्ठितेन सक्का कातुं। तस्मा बोधिसत्तोपि रज्जं कारयमानो अन्तोनगरे चतुक्कादीसु चतूसु नगरद्वारेसु बहिनगरे चतूसु दिसासु इमं कम्मं करोथाति मनुस्से ठपेसि। ते मातरं कुहिं मे पुत्तो पुत्तं न पस्सामीति विलपन्तिं परियेसमानं दिस्वा एहि, अम्म, पुत्तं दक्खसीति तं आदाय गन्त्वा नहापेत्वा भोजेत्वा पुत्तमस्सा परियेसित्वा दस्सेन्ति। एस नयो सब्बत्थ।
220.Mātarampiputtena samānetā ahosīti imaṃ kammaṃ rajje patiṭṭhitena sakkā kātuṃ. Tasmā bodhisattopi rajjaṃ kārayamāno antonagare catukkādīsu catūsu nagaradvāresu bahinagare catūsu disāsu imaṃ kammaṃ karothāti manusse ṭhapesi. Te mātaraṃ kuhiṃ me putto puttaṃ na passāmīti vilapantiṃ pariyesamānaṃ disvā ehi, amma, puttaṃ dakkhasīti taṃ ādāya gantvā nahāpetvā bhojetvā puttamassā pariyesitvā dassenti. Esa nayo sabbattha.
इध कम्मं नाम दीघरत्तं ञातीनं समङ्गिभावकरणं। कम्मसरिक्खकं नाम ञातयो हि समङ्गीभूता अञ्ञमञ्ञस्स वज्जं पटिच्छादेन्ति। किञ्चापि हि ते कलहकाले कलहं करोन्ति, एकस्स पन दोसे उप्पन्ने अञ्ञं जानापेतुं न इच्छन्ति। अयं नाम एतस्स दोसोति वुत्ते सब्बे उट्ठहित्वा केन दिट्ठं केन सुतं, अम्हाकं ञातीसु एवरूपं कत्ता नाम नत्थीति। तथागतेन च तं ञातिसङ्गहं करोन्तेन दीघरत्तं इदं वज्जप्पटिच्छादनकम्मं नाम कतं होति। अथस्स सदेवको लोको इमिना कारणेन एवरूपस्स कम्मस्स कतभावं जानातूति कोसोहितवत्थगुय्हलक्खणं निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणं। पहूतपुत्तता आनिसंसो।
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ ñātīnaṃ samaṅgibhāvakaraṇaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma ñātayo hi samaṅgībhūtā aññamaññassa vajjaṃ paṭicchādenti. Kiñcāpi hi te kalahakāle kalahaṃ karonti, ekassa pana dose uppanne aññaṃ jānāpetuṃ na icchanti. Ayaṃ nāma etassa dosoti vutte sabbe uṭṭhahitvā kena diṭṭhaṃ kena sutaṃ, amhākaṃ ñātīsu evarūpaṃ kattā nāma natthīti. Tathāgatena ca taṃ ñātisaṅgahaṃ karontena dīgharattaṃ idaṃ vajjappaṭicchādanakammaṃ nāma kataṃ hoti. Athassa sadevako loko iminā kāraṇena evarūpassa kammassa katabhāvaṃ jānātūti kosohitavatthaguyhalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Pahūtaputtatā ānisaṃso.
२२१. वत्थछादियन्ति वत्थेन छादेतब्बं वत्थगुय्हं।
221.Vatthachādiyanti vatthena chādetabbaṃ vatthaguyhaṃ.
अमित्ततापनाति अमित्तानं पतापना। गिहिस्स पीतिं जननाति गिहिभूतस्स सतो पीतिजनना।
Amittatāpanāti amittānaṃ patāpanā. Gihissa pītiṃ jananāti gihibhūtassa sato pītijananā.
परिमण्डलादिलक्खणवण्णना
Parimaṇḍalādilakkhaṇavaṇṇanā
२२२. समं जानातीति ‘‘अयं तारुक्खसमो अयं पोक्खरसातिसमो’’ति एवं तेन तेन समं जानाति। सामं जानातीति सयं जानाति। पुरिसं जानातीति ‘‘अयं सेट्ठसम्मतो’’ति पुरिसं जानाति। पुरिसविसेसं जानातीति मुग्गं मासेन समं अकत्वा गुणविसिट्ठस्स विसेसं जानाति। अयमिदमरहतीति अयं पुरिसो इदं नाम दानसक्कारं अरहति । पुरिसविसेसकरो अहोसीति पुरिसविसेसं ञत्वा कारको अहोसि। यो यं अरहति, तस्सेव तं अदासि। यो हि कहापणारहस्स अड्ढं देति, सो परस्स अड्ढं नासेति। यो द्वे कहापणे देति, सो अत्तनो कहापणं नासेति। तस्मा इदं उभयम्पि अकत्वा यो यं अरहति, तस्स तदेव अदासि। सद्धाधनन्तिआदीसु सम्पत्तिपटिलाभट्ठेन सद्धादीनं धनभावो वेदितब्बो।
222.Samaṃ jānātīti ‘‘ayaṃ tārukkhasamo ayaṃ pokkharasātisamo’’ti evaṃ tena tena samaṃ jānāti. Sāmaṃ jānātīti sayaṃ jānāti. Purisaṃ jānātīti ‘‘ayaṃ seṭṭhasammato’’ti purisaṃ jānāti. Purisavisesaṃ jānātīti muggaṃ māsena samaṃ akatvā guṇavisiṭṭhassa visesaṃ jānāti. Ayamidamarahatīti ayaṃ puriso idaṃ nāma dānasakkāraṃ arahati . Purisavisesakaro ahosīti purisavisesaṃ ñatvā kārako ahosi. Yo yaṃ arahati, tasseva taṃ adāsi. Yo hi kahāpaṇārahassa aḍḍhaṃ deti, so parassa aḍḍhaṃ nāseti. Yo dve kahāpaṇe deti, so attano kahāpaṇaṃ nāseti. Tasmā idaṃ ubhayampi akatvā yo yaṃ arahati, tassa tadeva adāsi. Saddhādhanantiādīsu sampattipaṭilābhaṭṭhena saddhādīnaṃ dhanabhāvo veditabbo.
इध कम्मं नाम दीघरत्तं पुरिसविसेसं ञत्वा कतं समसङ्गहकम्मं। कम्मसरिक्खकं नाम तदस्स कम्मं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति इमानि द्वे लक्खणानि निब्बत्तन्ति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणद्वयं। धनसम्पत्ति आनिसंसो।
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ purisavisesaṃ ñatvā kataṃ samasaṅgahakammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma tadassa kammaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti imāni dve lakkhaṇāni nibbattanti. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Dhanasampatti ānisaṃso.
२२३. तुलियाति तुलयित्वा। पटिविचयाति पटिविचिनित्वा। महाजनसङ्गाहकन्ति महाजनसङ्गहणं। समेक्खमानोति समं पेक्खमानो। अतिनिपुणा मनुजाति अतिनिपुणा सुखुमपञ्ञा लक्खणपाठकमनुस्सा। बहुविविधा गिहीनं अरहानीति बहू विविधानि गिहीनं अनुच्छविकानि पटिलभति। दहरो सुसु कुमारो ‘‘अयं दहरो कुमारो पटिलभिस्सती’’ति ब्याकंसु महीपतिस्साति रञ्ञो।
223.Tuliyāti tulayitvā. Paṭivicayāti paṭivicinitvā. Mahājanasaṅgāhakanti mahājanasaṅgahaṇaṃ. Samekkhamānoti samaṃ pekkhamāno. Atinipuṇāmanujāti atinipuṇā sukhumapaññā lakkhaṇapāṭhakamanussā. Bahuvividhā gihīnaṃ arahānīti bahū vividhāni gihīnaṃ anucchavikāni paṭilabhati. Daharo susu kumāro ‘‘ayaṃ daharo kumāro paṭilabhissatī’’ti byākaṃsu mahīpatissāti rañño.
सीहपुब्बद्धकायादिलक्खणवण्णना
Sīhapubbaddhakāyādilakkhaṇavaṇṇanā
२२४. योगक्खेमकामोति योगतो खेमकामो। पञ्ञायाति कम्मस्सकतपञ्ञाय। इध कम्मं नाम महाजनस्स अत्थकामता। कम्मसरिक्खकं नाम तं महाजनस्स अत्थकामताय वड्ढिमेव पच्चासीसितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति इमानि समन्तपरिपूरानि अपरिहीनानि तीणि लक्खणानि निब्बत्तन्ति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणत्तयं। धनादीहि चेव सद्धादीहि च अपरिहानि आनिसंसो।
224.Yogakkhemakāmoti yogato khemakāmo. Paññāyāti kammassakatapaññāya. Idha kammaṃ nāma mahājanassa atthakāmatā. Kammasarikkhakaṃ nāma taṃ mahājanassa atthakāmatāya vaḍḍhimeva paccāsīsitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti imāni samantaparipūrāni aparihīnāni tīṇi lakkhaṇāni nibbattanti. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇattayaṃ. Dhanādīhi ceva saddhādīhi ca aparihāni ānisaṃso.
२२५. सद्धायाति ओकप्पनसद्धाय पसादसद्धाय। सीलेनाति पञ्चसीलेन दससीलेन। सुतेनाति परियत्तिसवनेन। बुद्धियाति एतेसं बुद्धिया , ‘‘किन्ति एतेहि वड्ढेय्यु’’न्ति एवं चिन्तेसीति अत्थो। धम्मेनाति लोकियधम्मेन। बहूहि साधूहीति अञ्ञेहिपि बहूहि उत्तमगुणेहि। असहानधम्मतन्ति अपरिहीनधम्मं।
225.Saddhāyāti okappanasaddhāya pasādasaddhāya. Sīlenāti pañcasīlena dasasīlena. Sutenāti pariyattisavanena. Buddhiyāti etesaṃ buddhiyā , ‘‘kinti etehi vaḍḍheyyu’’nti evaṃ cintesīti attho. Dhammenāti lokiyadhammena. Bahūhi sādhūhīti aññehipi bahūhi uttamaguṇehi. Asahānadhammatanti aparihīnadhammaṃ.
रसग्गसग्गितालक्खणवण्णना
Rasaggasaggitālakkhaṇavaṇṇanā
२२६. समाभिवाहिनियोति यथा तिलफलमत्तम्पि जिव्हग्गे ठपितं सब्बत्थ फरति, एवं समा हुत्वा वहन्ति। इध कम्मं नाम अविहेठनकम्मं। कम्मसरिक्खकं नाम पाणिआदीहि पहारं लद्धस्स तत्थ तत्थ लोहितं सण्ठाति, गण्ठि गण्ठि हुत्वा अन्तोव पुब्बं गण्हाति, अन्तोव भिज्जति, एवं सो बहुरोगो होति। तथागतेन पन दीघरत्तं इमं आरोग्यकरणकम्मं कतं। तदस्स सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति आरोग्यकरं रसग्गसग्गिलक्खणं निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणं। अप्पाबाधता आनिसंसो।
226.Samābhivāhiniyoti yathā tilaphalamattampi jivhagge ṭhapitaṃ sabbattha pharati, evaṃ samā hutvā vahanti. Idha kammaṃ nāma aviheṭhanakammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma pāṇiādīhi pahāraṃ laddhassa tattha tattha lohitaṃ saṇṭhāti, gaṇṭhi gaṇṭhi hutvā antova pubbaṃ gaṇhāti, antova bhijjati, evaṃ so bahurogo hoti. Tathāgatena pana dīgharattaṃ imaṃ ārogyakaraṇakammaṃ kataṃ. Tadassa sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti ārogyakaraṃ rasaggasaggilakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Appābādhatā ānisaṃso.
२२७. मरणवधेनाति ‘‘एतं मारेथ एतं घातेथा’’ति एवं आणत्तेन मरणवधेन। उब्बाधनायाति बन्धनागारप्पवेसनेन।
227.Maraṇavadhenāti ‘‘etaṃ māretha etaṃ ghātethā’’ti evaṃ āṇattena maraṇavadhena. Ubbādhanāyāti bandhanāgārappavesanena.
अभिनीलनेत्तादिलक्खणवण्णना
Abhinīlanettādilakkhaṇavaṇṇanā
२२८. न च विसटन्ति कक्कटको विय अक्खीनि नीहरित्वा न कोधवसेन पेक्खिता अहोसि। न च विसाचीति वङ्कक्खिकोटिया पेक्खितापि नाहोसि। न च पन विचेय्य पेक्खिताति विचेय्य पेक्खिता नाम यो कुज्झित्वा यदा नं परो ओलोकेति, तदा निम्मीलेति न ओलोकेति, पुन गच्छन्तं कुज्झित्वा ओलोकेति, एवरूपो नाहोसि। ‘‘विनेय्यपेक्खिता’’तिपि पाठो, अयमेवत्थो। उजुं तथा पसटमुजुमनोति उजुमनो हुत्वा उजु पेक्खिता होति, यथा च उजुं, तथा पसटं विपुलं वित्थतं पेक्खिता होति। पियदस्सनोति पियायमानेहि पस्सितब्बो।
228.Na ca visaṭanti kakkaṭako viya akkhīni nīharitvā na kodhavasena pekkhitā ahosi. Na ca visācīti vaṅkakkhikoṭiyā pekkhitāpi nāhosi. Na ca pana viceyya pekkhitāti viceyya pekkhitā nāma yo kujjhitvā yadā naṃ paro oloketi, tadā nimmīleti na oloketi, puna gacchantaṃ kujjhitvā oloketi, evarūpo nāhosi. ‘‘Vineyyapekkhitā’’tipi pāṭho, ayamevattho. Ujuṃ tathā pasaṭamujumanoti ujumano hutvā uju pekkhitā hoti, yathā ca ujuṃ, tathā pasaṭaṃ vipulaṃ vitthataṃ pekkhitā hoti. Piyadassanoti piyāyamānehi passitabbo.
इध कम्मं नाम दीघरत्तं महाजनस्स पियचक्खुना ओलोकनकम्मं। कम्मसरिक्खकं नाम कुज्झित्वा ओलोकेन्तो काणो विय काकक्खि विय होति, वङ्कक्खि पन आविलक्खि च होतियेव। पसन्नचित्तस्स पन ओलोकयतो अक्खीनं पञ्चवण्णो पसादो पञ्ञायति। तथागतो च तथा ओलोकेसि। अथस्स तं दीघरत्तं पियचक्खुना ओलोकितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति इमानि नेत्तसम्पत्तिकरानि द्वे महापुरिसलक्खणानि निब्बत्तन्ति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणद्वयं। पियदस्सनता आनिसंसो। अभियोगिनोति लक्खणसत्थे युत्ता।
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ mahājanassa piyacakkhunā olokanakammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma kujjhitvā olokento kāṇo viya kākakkhi viya hoti, vaṅkakkhi pana āvilakkhi ca hotiyeva. Pasannacittassa pana olokayato akkhīnaṃ pañcavaṇṇo pasādo paññāyati. Tathāgato ca tathā olokesi. Athassa taṃ dīgharattaṃ piyacakkhunā olokitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti imāni nettasampattikarāni dve mahāpurisalakkhaṇāni nibbattanti. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Piyadassanatā ānisaṃso. Abhiyoginoti lakkhaṇasatthe yuttā.
उण्हीससीसलक्खणवण्णना
Uṇhīsasīsalakkhaṇavaṇṇanā
२३०. बहुजनपुब्बङ्गमो अहोसीति बहुजनस्स पुब्बङ्गमो अहोसि गणजेट्ठको। तस्स दिट्ठानुगतिं अञ्ञे आपज्जिंसु। इध कम्मं नाम पुब्बङ्गमता। कम्मसरिक्खकं नाम यो पुब्बङ्गमो हुत्वा दानादीनि कुसलकम्मानि करोति, सो अमङ्कुभूतो सीसं उक्खिपित्वा पीतिपामोज्जेन परिपुण्णसीसो विचरति, महापुरिसो च होति। तथागतो च तथा अकासि। अथस्स सदेवको लोको इमिना कारणेन इदं पुब्बङ्गमकम्मं जानातूति उण्हीससीसलक्खणं निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणं। महाजनानुवत्तनता आनिसंसो।
230.Bahujanapubbaṅgamo ahosīti bahujanassa pubbaṅgamo ahosi gaṇajeṭṭhako. Tassa diṭṭhānugatiṃ aññe āpajjiṃsu. Idha kammaṃ nāma pubbaṅgamatā. Kammasarikkhakaṃ nāma yo pubbaṅgamo hutvā dānādīni kusalakammāni karoti, so amaṅkubhūto sīsaṃ ukkhipitvā pītipāmojjena paripuṇṇasīso vicarati, mahāpuriso ca hoti. Tathāgato ca tathā akāsi. Athassa sadevako loko iminā kāraṇena idaṃ pubbaṅgamakammaṃ jānātūti uṇhīsasīsalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Mahājanānuvattanatā ānisaṃso.
२३१. बहुजनं हेस्सतीति बहुजनस्स भविस्सति। पटिभोगियाति वेय्यावच्चकरा, एतस्स बहू वेय्यावच्चकरा भविस्सन्तीति अत्थो। अभिहरन्ति तदाति दहरकालेयेव तदा एवं ब्याकरोन्ति। पटिहारकन्ति वेय्यावच्चकरभावं। विसवीति चिण्णवसी।
231.Bahujanaṃhessatīti bahujanassa bhavissati. Paṭibhogiyāti veyyāvaccakarā, etassa bahū veyyāvaccakarā bhavissantīti attho. Abhiharanti tadāti daharakāleyeva tadā evaṃ byākaronti. Paṭihārakanti veyyāvaccakarabhāvaṃ. Visavīti ciṇṇavasī.
एकेकलोमतादिलक्खणवण्णना
Ekekalomatādilakkhaṇavaṇṇanā
२३२. उपवत्ततीति अज्झासयं अनुवत्तति, इध कम्मं नाम दीघरत्तं सच्चकथनं। कम्मसरिक्खकं नाम दीघरत्तं अद्वेज्झकथाय परिसुद्धकथाय कथितभावमस्स सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति एकेकलोमलक्खणञ्च उण्णालक्खणञ्च निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणद्वयं। महाजनस्स अज्झासयानुकूलेन अनुवत्तनता आनिसंसो। एकेकलोमूपचितङ्गवाति एकेकेहि लोमेहि उपचितसरीरो।
232.Upavattatīti ajjhāsayaṃ anuvattati, idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ saccakathanaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma dīgharattaṃ advejjhakathāya parisuddhakathāya kathitabhāvamassa sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti ekekalomalakkhaṇañca uṇṇālakkhaṇañca nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Mahājanassa ajjhāsayānukūlena anuvattanatā ānisaṃso. Ekekalomūpacitaṅgavāti ekekehi lomehi upacitasarīro.
चत्तालीसादिलक्खणवण्णना
Cattālīsādilakkhaṇavaṇṇanā
२३४. अभेज्जपरिसोति अभिन्दितब्बपरिसो। इध कम्मं नाम दीघरत्तं अपिसुणवाचाय कथनं। कम्मसरिक्खकं नाम पिसुणवाचस्स किर समग्गभावं भिन्दनतो दन्ता अपरिपुण्णा चेव होन्ति विरळा च। तथागतस्स पन दीघरत्तं अपिसुणवाचतं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति इदं लक्खणद्वयं निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणद्वयं। अभेज्जपरिसता आनिसंसो। चतुरो दसाति चत्तारो दस चत्तालीसं।
234.Abhejjaparisoti abhinditabbapariso. Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ apisuṇavācāya kathanaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma pisuṇavācassa kira samaggabhāvaṃ bhindanato dantā aparipuṇṇā ceva honti viraḷā ca. Tathāgatassa pana dīgharattaṃ apisuṇavācataṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti idaṃ lakkhaṇadvayaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Abhejjaparisatā ānisaṃso. Caturo dasāti cattāro dasa cattālīsaṃ.
पहूतजिव्हादिलक्खणवण्णना
Pahūtajivhādilakkhaṇavaṇṇanā
२३६. आदेय्यवाचो होतीति गहेतब्बवचनो होति। इध कम्मं नाम दीघरत्तं अफरुसवादिता। कम्मसरिक्खकं नाम ये फरुसवाचा होन्ति, ते इमिना कारणेन नेसं जिव्हं परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा फरुसवाचाय कथितभावं जनो जानातूति बद्धजिव्हा वा होन्ति, गूळ्हजिव्हा वा द्विजिव्हा वा मम्मना वा। ये पन जिव्हं परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा फरुसवाचं न वदन्ति, ते बद्धजिव्हा गूळ्हजिव्हा द्विजिव्हा न होन्ति। मुदु नेसं जिव्हा होति रत्तकम्बलवण्णा। तस्मा तथागतस्स दीघरत्तं जिव्हं परिवत्तेत्वा फरुसाय वाचाय अकथितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति पहूतजिव्हालक्खणं निब्बत्तति। फरुसवाचं कथेन्तानञ्च सद्दो भिज्जति। ते सद्दभेदं कत्वा फरुसवाचाय कथितभावं जनो जानातूति छिन्नस्सरा वा होन्ति भिन्नस्सरा वा काकस्सरा वा। ये पन सरभेदकरं फरुसवाचं न कथेन्ति, तेसं सद्दो मधुरो च होति पेमनीयो। तस्मा तथागतस्स दीघरत्तं सरभेदकराय फरुसवाचाय अकथितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति ब्रह्मस्सरलक्खणं निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणद्वयं। आदेय्यवचनता आनिसंसो।
236.Ādeyyavāco hotīti gahetabbavacano hoti. Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ apharusavāditā. Kammasarikkhakaṃ nāma ye pharusavācā honti, te iminā kāraṇena nesaṃ jivhaṃ parivattetvā parivattetvā pharusavācāya kathitabhāvaṃ jano jānātūti baddhajivhā vā honti, gūḷhajivhā vā dvijivhā vā mammanā vā. Ye pana jivhaṃ parivattetvā parivattetvā pharusavācaṃ na vadanti, te baddhajivhā gūḷhajivhā dvijivhā na honti. Mudu nesaṃ jivhā hoti rattakambalavaṇṇā. Tasmā tathāgatassa dīgharattaṃ jivhaṃ parivattetvā pharusāya vācāya akathitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti pahūtajivhālakkhaṇaṃ nibbattati. Pharusavācaṃ kathentānañca saddo bhijjati. Te saddabhedaṃ katvā pharusavācāya kathitabhāvaṃ jano jānātūti chinnassarā vā honti bhinnassarā vā kākassarā vā. Ye pana sarabhedakaraṃ pharusavācaṃ na kathenti, tesaṃ saddo madhuro ca hoti pemanīyo. Tasmā tathāgatassa dīgharattaṃ sarabhedakarāya pharusavācāya akathitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti brahmassaralakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Ādeyyavacanatā ānisaṃso.
२३७. उब्बाधिकन्ति अक्कोसयुत्तत्ता आबाधकरिं बहुजनप्पमद्दनन्ति बहुजनानं पमद्दनिं अबाळ्हं गिरं सो न भणि फरुसन्ति एत्थ अकारो परतो भणिसद्देन योजेतब्बो। बाळ्हन्ति बलवं अतिफरुसं। बाळ्हं गिरं सो न अभणीति अयमेत्थ अत्थो। सुसंहितन्ति सुट्ठु पेमसञ्हितं। सखिलन्ति मुदुकं। वाचाति वाचायो। कण्णसुखाति कण्णसुखायो। ‘‘कण्णसुख’’न्तिपि पाठो, यथा कण्णानं सुखं होति, एवं एरयतीति अत्थो। वेदयथाति वेदयित्थ। ब्रह्मस्सरत्तन्ति ब्रह्मस्सरतं। बहुनो बहुन्ति बहुजनस्स बहुं। ‘‘बहूनं बहुन्ति’’पि पाठो, बहुजनानं बहुन्ति अत्थो।
237.Ubbādhikanti akkosayuttattā ābādhakariṃ bahujanappamaddananti bahujanānaṃ pamaddaniṃ abāḷhaṃ giraṃ so na bhaṇi pharusanti ettha akāro parato bhaṇisaddena yojetabbo. Bāḷhanti balavaṃ atipharusaṃ. Bāḷhaṃ giraṃ so na abhaṇīti ayamettha attho. Susaṃhitanti suṭṭhu pemasañhitaṃ. Sakhilanti mudukaṃ. Vācāti vācāyo. Kaṇṇasukhāti kaṇṇasukhāyo. ‘‘Kaṇṇasukha’’ntipi pāṭho, yathā kaṇṇānaṃ sukhaṃ hoti, evaṃ erayatīti attho. Vedayathāti vedayittha. Brahmassarattanti brahmassarataṃ. Bahuno bahunti bahujanassa bahuṃ. ‘‘Bahūnaṃ bahunti’’pi pāṭho, bahujanānaṃ bahunti attho.
सीहहनुलक्खणवण्णना
Sīhahanulakkhaṇavaṇṇanā
२३८. अप्पधंसिको होतीति गुणतो वा ठानतो वा पधंसेतुं चावेतुं असक्कुणेय्यो। इध कम्मं नाम पलापकथाय अकथनं। कम्मसरिक्खकं नाम ये तं कथेन्ति, ते इमिना कारणेन नेसं हनुकं चालेत्वा चालेत्वा पलापकथाय कथितभावं जनो जानातूति अन्तोपविट्ठहनुका वा वङ्कहनुका वा पब्भारहनुका वा होन्ति। तथागतो पन तथा न कथेसि। तेनस्स हनुकं चालेत्वा चालेत्वा दीघरत्तं पलापकथाय अकथितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति सीहहनुलक्खणं निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणं। अप्पधंसिकता आनिसंसो।
238.Appadhaṃsiko hotīti guṇato vā ṭhānato vā padhaṃsetuṃ cāvetuṃ asakkuṇeyyo. Idha kammaṃ nāma palāpakathāya akathanaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma ye taṃ kathenti, te iminā kāraṇena nesaṃ hanukaṃ cāletvā cāletvā palāpakathāya kathitabhāvaṃ jano jānātūti antopaviṭṭhahanukā vā vaṅkahanukā vā pabbhārahanukā vā honti. Tathāgato pana tathā na kathesi. Tenassa hanukaṃ cāletvā cāletvā dīgharattaṃ palāpakathāya akathitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti sīhahanulakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Appadhaṃsikatā ānisaṃso.
२३९. अविकिण्णवचनब्यप्पथो चाति अविकिण्णवचनानं विय पुरिमबोधिसत्तानं वचनपथो अस्साति अविकिण्णवचनब्यप्पथो। द्विदुगमवरतरहनुत्तमलत्थाति द्वीहि द्वीहि गच्छतीति द्विदुगमो, द्वीहि द्वीहीति चतूहि, चतुप्पदानं वरतरस्स सीहस्सेव हनुभावं अलत्थाति अत्थो। मनुजाधिपतीति मनुजानं अधिपति। तथत्तोति तथसभावो।
239.Avikiṇṇavacanabyappatho cāti avikiṇṇavacanānaṃ viya purimabodhisattānaṃ vacanapatho assāti avikiṇṇavacanabyappatho. Dvidugamavaratarahanuttamalatthāti dvīhi dvīhi gacchatīti dvidugamo, dvīhi dvīhīti catūhi, catuppadānaṃ varatarassa sīhasseva hanubhāvaṃ alatthāti attho. Manujādhipatīti manujānaṃ adhipati. Tathattoti tathasabhāvo.
समदन्तादिलक्खणवण्णना
Samadantādilakkhaṇavaṇṇanā
२४०. सुचिपरिवारोति परिसुद्धपरिवारो। इध कम्मं नाम सम्माजीवता। कम्मसरिक्खकं नाम यो विसमेन संकिलिट्ठाजीवेन जीवितं कप्पेति, तस्स दन्तापि विसमा होन्ति दाठापि किलिट्ठा। तथागतस्स पन समेन सुद्धाजीवेन जीवितं कप्पितभावं सदेवको लोको इमिना कारणेन जानातूति समदन्तलक्खणञ्च सुसुक्कदाठालक्खणञ्च निब्बत्तति। लक्खणं नाम इदमेव लक्खणद्वयं। सुचिपरिवारता आनिसंसो।
240.Suciparivāroti parisuddhaparivāro. Idha kammaṃ nāma sammājīvatā. Kammasarikkhakaṃ nāma yo visamena saṃkiliṭṭhājīvena jīvitaṃ kappeti, tassa dantāpi visamā honti dāṭhāpi kiliṭṭhā. Tathāgatassa pana samena suddhājīvena jīvitaṃ kappitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti samadantalakkhaṇañca susukkadāṭhālakkhaṇañca nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Suciparivāratā ānisaṃso.
२४१. अवस्सजीति पहासि तिदिवपुरवरसमोति तिदिवपुरवरेन सक्केन समो। लपनजन्ति मुखजं, दन्तन्ति अत्थो। दिजसमसुक्कसुचिसोभनदन्तोति द्वे वारे जातत्ता दिजनामका सुक्का सुचि सोभना च दन्ता अस्साति दिजसमसुक्कसुचिसोभनदन्तो। न च जनपदतुदनन्ति यो तस्स चक्कवाळपरिच्छिन्नो जनपदो, तस्स अञ्ञेन तुदनं पीळा वा आबाधो वा नत्थि। हितमपि च बहुजन सुखञ्च चरन्तीति बहुजना समानसुखदुक्खा हुत्वा तस्मिं जनपदे अञ्ञमञ्ञस्स हितञ्चेव सुखञ्च चरन्ति। विपापोति विगतपापो। विगतदरथकिलमथोति विगतकायिकदरथकिलमथो। मलखिलकलिकिलेसे पनुदेहीति रागादिमलानञ्चेव रागादिखिलानञ्च दोसकलीनञ्च सब्बकिलेसानञ्च अपनुदेहि। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
241.Avassajīti pahāsi tidivapuravarasamoti tidivapuravarena sakkena samo. Lapanajanti mukhajaṃ, dantanti attho. Dijasamasukkasucisobhanadantoti dve vāre jātattā dijanāmakā sukkā suci sobhanā ca dantā assāti dijasamasukkasucisobhanadanto. Na ca janapadatudananti yo tassa cakkavāḷaparicchinno janapado, tassa aññena tudanaṃ pīḷā vā ābādho vā natthi. Hitamapi ca bahujana sukhañca carantīti bahujanā samānasukhadukkhā hutvā tasmiṃ janapade aññamaññassa hitañceva sukhañca caranti. Vipāpoti vigatapāpo. Vigatadarathakilamathoti vigatakāyikadarathakilamatho. Malakhilakalikilese panudehīti rāgādimalānañceva rāgādikhilānañca dosakalīnañca sabbakilesānañca apanudehi. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथाय
Sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya
लक्खणसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Lakkhaṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ७. लक्खणसुत्तं • 7. Lakkhaṇasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ७. लक्खणसुत्तवण्णना • 7. Lakkhaṇasuttavaṇṇanā
