| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
२. लकुण्डकभद्दियत्थेरगाथावण्णना
2. Lakuṇḍakabhaddiyattheragāthāvaṇṇanā
परे अम्बाटकारामेतिआदिका आयस्मतो लकुण्डकभद्दियत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयं किर पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे महाभोगे कुले निब्बत्तित्वा, वयप्पत्तो सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तो निसिन्नो तस्मिं खणे सत्थारं एकं भिक्खुं मञ्जुस्सरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा, सयम्पि तं ठानं पत्थेन्तो बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा, ‘‘अहो वताहम्पि अनागते अयं भिक्खु विय एकस्स बुद्धस्स सासने मञ्जुस्सरानं अग्गो भवेय्य’’न्ति पणिधानं अकासि। भगवा च तस्स अनन्तरायतं दिस्वा ब्याकरित्वा पक्कामि।
Pare ambāṭakārāmetiādikā āyasmato lakuṇḍakabhaddiyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare mahābhoge kule nibbattitvā, vayappatto satthu santike dhammaṃ suṇanto nisinno tasmiṃ khaṇe satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ mañjussarānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā, sayampi taṃ ṭhānaṃ patthento buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā, ‘‘aho vatāhampi anāgate ayaṃ bhikkhu viya ekassa buddhassa sāsane mañjussarānaṃ aggo bhaveyya’’nti paṇidhānaṃ akāsi. Bhagavā ca tassa anantarāyataṃ disvā byākaritvā pakkāmi.
सो तत्थ यावजीवं पुञ्ञानि कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो फुस्सस्स भगवतो काले चित्तपत्तकोकिलो हुत्वा राजुय्यानतो मधुरं अम्बफलं तुण्डेनादाय गच्छन्तो सत्थारं दिस्वा पसन्नमानसो ‘‘दस्सामी’’ति चित्तं उप्पादेसि। सत्था तस्स चित्तं ञत्वा पत्तं गहेत्वा निसीदि। कोकिलो दसबलस्स पत्ते अम्बपक्कं पतिट्ठापेसि। सत्था तं परिभुञ्जि। सो कोकिलो पसन्नमानसो तेनेव पीतिसुखेन सत्ताहं वीतिनामेसि। तेन च पुञ्ञकम्मेन मञ्जुस्सरो अहोसि। कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले पन चेतिये आरद्धे किं पमाणं करोम? सत्तयोजनप्पमाणं। अतिमहन्तमेतं। छयोजनप्पमाणं। एतम्पि अतिमहन्तं। पञ्चयोजनं, चतुयोजनं, तियोजनं, द्वियोजनन्ति वुत्ते अयं तदा जेट्ठवड्ढकी हुत्वा ‘‘एथ, भो, अनागते सुखपटिजग्गियं कातुं वट्टती’’ति वत्वा रज्जुया परिक्खिपन्तो गावुतमत्तके ठत्वा ‘‘एकेकं मुखं गावुतं गावुतं होतु, चेतियं एकयोजनावट्टं योजनुब्बेधं भविस्सती’’ति आह। ते तस्स वचने अट्ठंसु। इति अप्पमाणस्स बुद्धस्स पमाणं अकासीति। तेन पन कम्मेन निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने अञ्ञेहि नीचतरप्पमाणो होति।
So tattha yāvajīvaṃ puññāni katvā devamanussesu saṃsaranto phussassa bhagavato kāle cittapattakokilo hutvā rājuyyānato madhuraṃ ambaphalaṃ tuṇḍenādāya gacchanto satthāraṃ disvā pasannamānaso ‘‘dassāmī’’ti cittaṃ uppādesi. Satthā tassa cittaṃ ñatvā pattaṃ gahetvā nisīdi. Kokilo dasabalassa patte ambapakkaṃ patiṭṭhāpesi. Satthā taṃ paribhuñji. So kokilo pasannamānaso teneva pītisukhena sattāhaṃ vītināmesi. Tena ca puññakammena mañjussaro ahosi. Kassapasammāsambuddhakāle pana cetiye āraddhe kiṃ pamāṇaṃ karoma? Sattayojanappamāṇaṃ. Atimahantametaṃ. Chayojanappamāṇaṃ. Etampi atimahantaṃ. Pañcayojanaṃ, catuyojanaṃ, tiyojanaṃ, dviyojananti vutte ayaṃ tadā jeṭṭhavaḍḍhakī hutvā ‘‘etha, bho, anāgate sukhapaṭijaggiyaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vatvā rajjuyā parikkhipanto gāvutamattake ṭhatvā ‘‘ekekaṃ mukhaṃ gāvutaṃ gāvutaṃ hotu, cetiyaṃ ekayojanāvaṭṭaṃ yojanubbedhaṃ bhavissatī’’ti āha. Te tassa vacane aṭṭhaṃsu. Iti appamāṇassa buddhassa pamāṇaṃ akāsīti. Tena pana kammena nibbattanibbattaṭṭhāne aññehi nīcatarappamāṇo hoti.
सो अम्हाकं सत्थु काले सावत्थियं महाभोगकुले निब्बत्ति, भद्दियोतिस्स नामं अहोसि। अतिरस्सताय पन लकुण्डकभद्दियोति पञ्ञायित्थ। सो सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा, पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा, बहुस्सुतो धम्मकथिको हुत्वा मधुरेन सरेन परेसं धम्मं कथेसि। अथेकस्मिं उस्सवदिवसे एकेन ब्राह्मणेन सद्धिं रथेन गच्छन्ती अञ्ञतरा गणिका थेरं दिस्वा दन्तविदंसकं हसि। थेरो तस्सा दन्तट्ठिके निमित्तं गहेत्वा झानं उप्पादेत्वा, तं पादकं कत्वा, विपस्सनं पट्ठपेत्वा, अनागामी अहोसि। सो अभिण्हं कायगताय सतिया विहरन्तो एकदिवसं आयस्मता धम्मसेनापतिना ओवदियमानो अरहत्ते पतिट्ठहि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५५.१-३३) –
So amhākaṃ satthu kāle sāvatthiyaṃ mahābhogakule nibbatti, bhaddiyotissa nāmaṃ ahosi. Atirassatāya pana lakuṇḍakabhaddiyoti paññāyittha. So satthu santike dhammaṃ sutvā, paṭiladdhasaddho pabbajitvā, bahussuto dhammakathiko hutvā madhurena sarena paresaṃ dhammaṃ kathesi. Athekasmiṃ ussavadivase ekena brāhmaṇena saddhiṃ rathena gacchantī aññatarā gaṇikā theraṃ disvā dantavidaṃsakaṃ hasi. Thero tassā dantaṭṭhike nimittaṃ gahetvā jhānaṃ uppādetvā, taṃ pādakaṃ katvā, vipassanaṃ paṭṭhapetvā, anāgāmī ahosi. So abhiṇhaṃ kāyagatāya satiyā viharanto ekadivasaṃ āyasmatā dhammasenāpatinā ovadiyamāno arahatte patiṭṭhahi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.55.1-33) –
‘‘पदुमुत्तरो नाम जिनो, सब्बधम्मेसु चक्खुमा।
‘‘Padumuttaro nāma jino, sabbadhammesu cakkhumā;
इतो सतसहस्सम्हि, कप्पे उप्पज्जि नायको॥
Ito satasahassamhi, kappe uppajji nāyako.
‘‘तदाहं हंसवतियं सेट्ठिपुत्तो महद्धनो।
‘‘Tadāhaṃ haṃsavatiyaṃ seṭṭhiputto mahaddhano;
जङ्घाविहारं विचरं, सङ्घारामं अगच्छहं॥
Jaṅghāvihāraṃ vicaraṃ, saṅghārāmaṃ agacchahaṃ.
‘‘तदा सो लोकपज्जोतो, धम्मं देसेसि नायको।
‘‘Tadā so lokapajjoto, dhammaṃ desesi nāyako;
मञ्जुस्सरानं पवरं, सावकं अभिकित्तयि॥
Mañjussarānaṃ pavaraṃ, sāvakaṃ abhikittayi.
‘‘तं सुत्वा मुदितो हुत्वा, कारं कत्वा महेसिनो।
‘‘Taṃ sutvā mudito hutvā, kāraṃ katvā mahesino;
वन्दित्वा सत्थुनो पादे, तं ठानमभिपत्थयिं॥
Vanditvā satthuno pāde, taṃ ṭhānamabhipatthayiṃ.
‘‘तदा बुद्धो वियाकासि, सङ्घमज्झे विनायको।
‘‘Tadā buddho viyākāsi, saṅghamajjhe vināyako;
अनागतम्हि अद्धाने, लच्छसे तं मनोरथं॥
Anāgatamhi addhāne, lacchase taṃ manorathaṃ.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Satasahassito kappe, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘तस्स धम्मेसु दायादो, ओरसो धम्मनिम्मितो।
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
भद्दियो नाम नामेन, हेस्सति सत्थु सावको॥
Bhaddiyo nāma nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘तेन कम्मेन सुकतेन, चेतनापणिधीहि च।
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
जहित्वा मानुसं देहं, तावतिंसमगच्छहं॥
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘द्वेनवुते इतो कप्पे, फुस्सो उप्पज्जि नायको।
‘‘Dvenavute ito kappe, phusso uppajji nāyako;
दुरासदो दुप्पसहो, सब्बलोकुत्तमो जिनो॥
Durāsado duppasaho, sabbalokuttamo jino.
‘‘चरणेन च सम्पन्नो, ब्रहा उजु पतापवा।
‘‘Caraṇena ca sampanno, brahā uju patāpavā;
हितेसी सब्बसत्तानं, बहुं मोचेसि बन्धना॥
Hitesī sabbasattānaṃ, bahuṃ mocesi bandhanā.
‘‘नन्दारामवने तस्स, अहोसिं फुस्सकोकिलो।
‘‘Nandārāmavane tassa, ahosiṃ phussakokilo;
गन्धकुटिसमासन्ने, अम्बरुक्खे वसामहं॥
Gandhakuṭisamāsanne, ambarukkhe vasāmahaṃ.
‘‘तदा पिण्डाय गच्छन्तं, दक्खिणेय्यं जिनुत्तमं।
‘‘Tadā piṇḍāya gacchantaṃ, dakkhiṇeyyaṃ jinuttamaṃ;
दिस्वा चित्तं पसादेत्वा, मञ्जुनाभिनिकूजहं॥
Disvā cittaṃ pasādetvā, mañjunābhinikūjahaṃ.
‘‘राजुय्यानं तदा गन्त्वा, सुपक्कं कनकत्तचं।
‘‘Rājuyyānaṃ tadā gantvā, supakkaṃ kanakattacaṃ;
अम्बपिण्डं गहेत्वान, सम्बुद्धस्सोपनामयिं॥
Ambapiṇḍaṃ gahetvāna, sambuddhassopanāmayiṃ.
‘‘तदा मे चित्तमञ्ञाय, महाकारुणिको जिनो।
‘‘Tadā me cittamaññāya, mahākāruṇiko jino;
उपट्ठाकस्स हत्थतो, पत्तं पग्गण्हि नायको॥
Upaṭṭhākassa hatthato, pattaṃ paggaṇhi nāyako.
‘‘अदासिं हट्ठचित्तोहं, अम्बपिण्डं महामुने।
‘‘Adāsiṃ haṭṭhacittohaṃ, ambapiṇḍaṃ mahāmune;
पत्ते पक्खिप्प पक्खेहि, पञ्जलिं कत्वान मञ्जुना॥
Patte pakkhippa pakkhehi, pañjaliṃ katvāna mañjunā.
‘‘सरेन रजनीयेन, सवनीयेन वग्गुना।
‘‘Sarena rajanīyena, savanīyena vaggunā;
वस्सन्तो बुद्धपूजत्थं, नीळं गन्त्वा निपज्जहं॥
Vassanto buddhapūjatthaṃ, nīḷaṃ gantvā nipajjahaṃ.
‘‘तदा मुदितचित्तं मं, बुद्धपेमगतासयं।
‘‘Tadā muditacittaṃ maṃ, buddhapemagatāsayaṃ;
सकुणग्घि उपागन्त्वा, घातयी दुट्ठमानसो॥
Sakuṇagghi upāgantvā, ghātayī duṭṭhamānaso.
‘‘ततो चुतोहं तुसिते, अनुभोत्वा महासुखं।
‘‘Tato cutohaṃ tusite, anubhotvā mahāsukhaṃ;
मनुस्सयोनिमागच्छिं, तस्स कम्मस्स वाहसा॥
Manussayonimāgacchiṃ, tassa kammassa vāhasā.
‘‘इमम्हि भद्दके कप्पे, ब्रह्मबन्धु महायसो।
‘‘Imamhi bhaddake kappe, brahmabandhu mahāyaso;
कस्सपो नाम गोत्तेन, उप्पज्जि वदतं वरो॥
Kassapo nāma gottena, uppajji vadataṃ varo.
‘‘सासनं जोतयित्वा सो, अभिभुय्य कुतित्थिये।
‘‘Sāsanaṃ jotayitvā so, abhibhuyya kutitthiye;
विनयित्वान वेनेय्ये, निब्बुतो सो ससावको॥
Vinayitvāna veneyye, nibbuto so sasāvako.
‘‘निब्बुते तम्हि लोकग्गे, पसन्ना जनता बहू।
‘‘Nibbute tamhi lokagge, pasannā janatā bahū;
पूजनत्थाय बुद्धस्स, थूपं कुब्बन्ति सत्थुनो॥
Pūjanatthāya buddhassa, thūpaṃ kubbanti satthuno.
‘‘सत्तयोजनिकं थूपं, सत्तरतनभूसितं।
‘‘Sattayojanikaṃ thūpaṃ, sattaratanabhūsitaṃ;
करिस्साम महेसिस्स, इच्चेवं मन्तयन्ति ते॥
Karissāma mahesissa, iccevaṃ mantayanti te.
‘‘किकिनो कासिराजस्स, तदा सेनाय नायको।
‘‘Kikino kāsirājassa, tadā senāya nāyako;
हुत्वाहं अप्पमाणस्स, पमाणं चेतिये वदिं॥
Hutvāhaṃ appamāṇassa, pamāṇaṃ cetiye vadiṃ.
‘‘तदा ते मम वाक्येन, चेतियं योजनुग्गतं।
‘‘Tadā te mama vākyena, cetiyaṃ yojanuggataṃ;
अकंसु नरवीरस्स, नानारतनभूसितं॥
Akaṃsu naravīrassa, nānāratanabhūsitaṃ.
‘‘तेन कम्मेन सुकतेन, चेतनापणिधीहि च।
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
जहित्वा मानुसं देहं, तावतिंसमगच्छहं॥
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘पच्छिमे च भवे दानि, जातो सेट्ठिकुले अहं।
‘‘Pacchime ca bhave dāni, jāto seṭṭhikule ahaṃ;
सावत्थियं पुरवरे, इद्धे फीते महद्धने॥
Sāvatthiyaṃ puravare, iddhe phīte mahaddhane.
‘‘पुरप्पवेसे सुगतं, दिस्वा विम्हितमानसो।
‘‘Purappavese sugataṃ, disvā vimhitamānaso;
पब्बजित्वान न चिरं, अरहत्तमपापुणिं॥
Pabbajitvāna na ciraṃ, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘चेतियस्स पमाणं यं, अकरिं तेन कम्मुना।
‘‘Cetiyassa pamāṇaṃ yaṃ, akariṃ tena kammunā;
लकुण्डकसरीरोहं, जातो परिभवारहो॥
Lakuṇḍakasarīrohaṃ, jāto paribhavāraho.
‘‘सरेन मधुरेनाहं, पूजित्वा इसिसत्तमं।
‘‘Sarena madhurenāhaṃ, pūjitvā isisattamaṃ;
मञ्जुस्सरानं भिक्खूनं, अग्गत्तमनुपापुणिं॥
Mañjussarānaṃ bhikkhūnaṃ, aggattamanupāpuṇiṃ.
‘‘फलदानेन बुद्धस्स, गुणानुस्सरणेन च।
‘‘Phaladānena buddhassa, guṇānussaraṇena ca;
सामञ्ञफलसम्पन्नो, विहरामि अनासवो॥
Sāmaññaphalasampanno, viharāmi anāsavo.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अपरभागे अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Aparabhāge aññaṃ byākaronto –
४६६.
466.
‘‘परे अम्बाटकारामे, वनसण्डम्हि भद्दियो।
‘‘Pare ambāṭakārāme, vanasaṇḍamhi bhaddiyo;
समूलं तण्हमब्बुय्ह, तत्थ भद्दोव झायति॥
Samūlaṃ taṇhamabbuyha, tattha bhaddova jhāyati.
४६७.
467.
‘‘रमन्तेके मुदिङ्गेहि, वीणाहि पणवेहि च।
‘‘Ramanteke mudiṅgehi, vīṇāhi paṇavehi ca;
अहञ्च रुक्खमूलस्मिं, रतो बुद्धस्स सासने॥
Ahañca rukkhamūlasmiṃ, rato buddhassa sāsane.
४६८.
468.
‘‘बुद्धो चे मे वरं दज्जा, सो च लब्भेथ मे वरो।
‘‘Buddho ce me varaṃ dajjā, so ca labbhetha me varo;
गण्हेहं सब्बलोकस्स, निच्चं कायगतं सति’’न्ति॥ –
Gaṇhehaṃ sabbalokassa, niccaṃ kāyagataṃ sati’’nti. –
इमा तिस्सो गाथा अभासि।
Imā tisso gāthā abhāsi.
तत्थ परेति सेट्ठे अधिके, विसिट्ठेति अत्थो। अधिकवाची हि अयं परसद्दो ‘‘परं विय मत्ताया’’तिआदीसु विय। अम्बाटकारामेति एवंनामके आरामे। सो किर छायूदकसम्पन्नो वनसण्डमण्डितो रमणीयो होति तेन ‘‘परे’’ति विसेसेत्वा वुत्तो। ‘‘अम्बाटकवने अम्बाटकेहि अभिलक्खितवने’’ति च वदन्ति। वनसण्डम्हीति वनगहने, घननिचितरुक्खगच्छलतासमूहे वनेति अत्थो। भद्दियोति एवंनामको, अत्तानमेव थेरो अञ्ञं विय वदति। समूलं तण्हमब्बुय्हाति तण्हाय मूलं नाम अविज्जा। तस्मा साविज्जं तण्हं अग्गमग्गेन समुग्घाटेत्वाति अत्थो। तत्थ भद्दोव झायतीति लोकुत्तरेहि सीलादीहि भद्दो सुन्दरो तस्मिंयेव वनसण्डे कतकिच्चताय दिट्ठधम्मसुखविहारवसेन अग्गफलझानेन झायति।
Tattha pareti seṭṭhe adhike, visiṭṭheti attho. Adhikavācī hi ayaṃ parasaddo ‘‘paraṃ viya mattāyā’’tiādīsu viya. Ambāṭakārāmeti evaṃnāmake ārāme. So kira chāyūdakasampanno vanasaṇḍamaṇḍito ramaṇīyo hoti tena ‘‘pare’’ti visesetvā vutto. ‘‘Ambāṭakavane ambāṭakehi abhilakkhitavane’’ti ca vadanti. Vanasaṇḍamhīti vanagahane, ghananicitarukkhagacchalatāsamūhe vaneti attho. Bhaddiyoti evaṃnāmako, attānameva thero aññaṃ viya vadati. Samūlaṃ taṇhamabbuyhāti taṇhāya mūlaṃ nāma avijjā. Tasmā sāvijjaṃ taṇhaṃ aggamaggena samugghāṭetvāti attho. Tattha bhaddova jhāyatīti lokuttarehi sīlādīhi bhaddo sundaro tasmiṃyeva vanasaṇḍe katakiccatāya diṭṭhadhammasukhavihāravasena aggaphalajhānena jhāyati.
फलसुखेन च झानसमापत्तीहि च वीतिनामेतीति अत्तनो विवेकरतिं दस्सेत्वा ‘‘रमन्तेके’’ति गाथायपि ब्यतिरेकमुखेन तमेवत्थं दस्सेति। तत्थ मुदिङ्गेहीति अङ्गिकादीहि मुरजेहि। वीणाहीति नन्दिनीआदीहि वीणाहि। पणवेहीति तुरियेहि रमन्ति एके कामभोगिनो, सा पन तेसं रति अनरिया अनत्थसंहिता। अहञ्चा ति अहं पन, एकको बुद्धस्स भगवतो सासने रतो, ततो एव रुक्खमूलस्मिं रतो अभिरतो विहरामीति अत्थो।
Phalasukhena ca jhānasamāpattīhi ca vītināmetīti attano vivekaratiṃ dassetvā ‘‘ramanteke’’ti gāthāyapi byatirekamukhena tamevatthaṃ dasseti. Tattha mudiṅgehīti aṅgikādīhi murajehi. Vīṇāhīti nandinīādīhi vīṇāhi. Paṇavehīti turiyehi ramanti eke kāmabhogino, sā pana tesaṃ rati anariyā anatthasaṃhitā. Ahañcā ti ahaṃ pana, ekako buddhassa bhagavato sāsane rato, tato eva rukkhamūlasmiṃ rato abhirato viharāmīti attho.
एवं अत्तनो विवेकाभिरतिं कित्तेत्वा इदानि यं कायगतासतिकम्मट्ठानं भावेत्वा अरहत्तं पत्तो, तस्स पसंसनत्थं ‘‘बुद्धो चे मे’’ति गाथमाह। तस्सत्थो – सचे बुद्धो भगवा ‘‘एकाहं, भन्ते, भगवन्तं वरं याचामी’’ति मया याचितो ‘‘अतिक्कन्तवरा खो, भिक्खु, तथागता’’ति अपटिक्खिपित्वा मय्हं यथायाचितं वरं ददेय्य, सो च वरो ममाधिप्पायपूरको लब्भेथ मय्हं मनोरथं मत्थकं पापेय्याति थेरो परिकप्पवसेन वदति। ‘‘भन्ते, सब्बो लोको सब्बकालं कायगतासतिकम्मट्ठानं भावेतू’’ति ‘‘सब्बलोकस्स निच्चं कायगतासति भावेतब्बा’’ति कत्वा वरं गण्हे अहन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘गण्हेहं सब्बलोकस्स, निच्चं कायगतं सति’’न्ति। इदानि अपरिक्खणगरहामुखेन परिक्खणं पसंसन्तो –
Evaṃ attano vivekābhiratiṃ kittetvā idāni yaṃ kāyagatāsatikammaṭṭhānaṃ bhāvetvā arahattaṃ patto, tassa pasaṃsanatthaṃ ‘‘buddho ce me’’ti gāthamāha. Tassattho – sace buddho bhagavā ‘‘ekāhaṃ, bhante, bhagavantaṃ varaṃ yācāmī’’ti mayā yācito ‘‘atikkantavarā kho, bhikkhu, tathāgatā’’ti apaṭikkhipitvā mayhaṃ yathāyācitaṃ varaṃ dadeyya, so ca varo mamādhippāyapūrako labbhetha mayhaṃ manorathaṃ matthakaṃ pāpeyyāti thero parikappavasena vadati. ‘‘Bhante, sabbo loko sabbakālaṃ kāyagatāsatikammaṭṭhānaṃ bhāvetū’’ti ‘‘sabbalokassa niccaṃ kāyagatāsati bhāvetabbā’’ti katvā varaṃ gaṇhe ahanti dassento āha ‘‘gaṇhehaṃ sabbalokassa, niccaṃ kāyagataṃ sati’’nti. Idāni aparikkhaṇagarahāmukhena parikkhaṇaṃ pasaṃsanto –
४६९.
469.
‘‘ये मं रूपेन पामिंसु, ये च घोसेन अन्वगू।
‘‘Ye maṃ rūpena pāmiṃsu, ye ca ghosena anvagū;
छन्दरागवसूपेता, न मं जानन्ति ते जना॥
Chandarāgavasūpetā, na maṃ jānanti te janā.
४७०.
470.
‘‘अज्झत्तञ्च न जानाति, बहिद्धा च न पस्सति।
‘‘Ajjhattañca na jānāti, bahiddhā ca na passati;
समन्तावरणो बालो, स वे घोसेन वुय्हति॥
Samantāvaraṇo bālo, sa ve ghosena vuyhati.
४७१.
471.
‘‘अज्झत्तञ्च न जानाति, बहिद्धा च विपस्सति।
‘‘Ajjhattañca na jānāti, bahiddhā ca vipassati;
बहिद्धा फलदस्सावी, सोपि घोसेन वुय्हति॥
Bahiddhā phaladassāvī, sopi ghosena vuyhati.
४७२.
472.
‘‘अज्झत्तञ्च पजानाति, बहिद्धा च विपस्सति।
‘‘Ajjhattañca pajānāti, bahiddhā ca vipassati;
अनावरणदस्सावी, न सो घोसेन वुय्हती’’ति॥ –
Anāvaraṇadassāvī, na so ghosena vuyhatī’’ti. –
इमा चतस्सो गाथा अभासि।
Imā catasso gāthā abhāsi.
तत्थ ये मं रूपेन पामिंसूति ये जना अविद्दसू मम रूपेन अपसादिकेन निहीनेन ‘‘आकारसदिसी पञ्ञा’’ति, धम्मसरीरेन च मं निहीनं पामिंसु, ‘‘ओरको अय’’न्ति हीळेन्ता परिच्छिन्दनवसेन मञ्ञिंसूति अत्थो। ये च घोसेन अन्वगूति ये च सत्ता घोसेन मञ्जुना मं सम्भावनावसेन अनुगता बहु मञ्ञिंसु, तं तेसं मिच्छा, न हि अहं रूपमत्तेन अवमन्तब्बो, घोसमत्तेन वा न बहुं मन्तब्बो, तस्मा छन्दरागवसूपेता, न मं जानन्ति ते जनाति ते दुविधापि जना छन्दरागस्स वसं उपेता अप्पहीनछन्दरागा सब्बसो पहीनछन्दरागं मं न जानन्ति।
Tattha ye maṃ rūpena pāmiṃsūti ye janā aviddasū mama rūpena apasādikena nihīnena ‘‘ākārasadisī paññā’’ti, dhammasarīrena ca maṃ nihīnaṃ pāmiṃsu, ‘‘orako aya’’nti hīḷentā paricchindanavasena maññiṃsūti attho. Ye ca ghosena anvagūti ye ca sattā ghosena mañjunā maṃ sambhāvanāvasena anugatā bahu maññiṃsu, taṃ tesaṃ micchā, na hi ahaṃ rūpamattena avamantabbo, ghosamattena vā na bahuṃ mantabbo, tasmā chandarāgavasūpetā, na maṃ jānanti te janāti te duvidhāpi janā chandarāgassa vasaṃ upetā appahīnachandarāgā sabbaso pahīnachandarāgaṃ maṃ na jānanti.
अविसयो तेसं मादिसो अज्झत्तं बहिद्धा च अपरिञ्ञातवत्थुतायाति दस्सेतुं ‘‘अज्झत्त’’न्तिआदि वुत्तं। अज्झत्तन्ति अत्तनो सन्ताने खन्धायतनादिधम्मं। बहिद्धाति परसन्ताने। अथ वा अज्झत्तन्ति, मम अब्भन्तरे असेक्खसीलक्खन्धादिं। बहिद्धाति, ममेव आकप्पसम्पत्तियादियुत्तं बहिद्धा रूपधम्मप्पवत्तिं चक्खुविञ्ञाणादिप्पवत्तिञ्च। समन्तावरणोति एवं अज्झत्तञ्च बहिद्धा च अजाननेन समन्ततो आवरणयुत्तो आवटञाणगतिको। स वे घोसेन वुय्हतीति सो परनेय्यबुद्धिको बालो घोसेन परेसं वचनेन वुय्हति निय्यति आकड्ढीयति।
Avisayo tesaṃ mādiso ajjhattaṃ bahiddhā ca apariññātavatthutāyāti dassetuṃ ‘‘ajjhatta’’ntiādi vuttaṃ. Ajjhattanti attano santāne khandhāyatanādidhammaṃ. Bahiddhāti parasantāne. Atha vā ajjhattanti, mama abbhantare asekkhasīlakkhandhādiṃ. Bahiddhāti, mameva ākappasampattiyādiyuttaṃ bahiddhā rūpadhammappavattiṃ cakkhuviññāṇādippavattiñca. Samantāvaraṇoti evaṃ ajjhattañca bahiddhā ca ajānanena samantato āvaraṇayutto āvaṭañāṇagatiko. Sa ve ghosena vuyhatīti so paraneyyabuddhiko bālo ghosena paresaṃ vacanena vuyhati niyyati ākaḍḍhīyati.
बहिद्धा च विपस्सतीति यो च वुत्तनयेन अज्झत्तं न जानाति, बहिद्धा पन सुतानुसारेन आकप्पसम्पत्तिआदिउपधारणेन वा विसेसतो पस्सति। ‘‘गुणविसेसयुत्तो सिया’’ति मञ्ञति, सोपि बहिद्धा फलदस्सावी नयग्गाहेन फलमत्तं गण्हन्तो वुत्तनयेन घोसेन वुय्हति, सोपि मादिसे न जानातीति अत्थो।
Bahiddhā ca vipassatīti yo ca vuttanayena ajjhattaṃ na jānāti, bahiddhā pana sutānusārena ākappasampattiādiupadhāraṇena vā visesato passati. ‘‘Guṇavisesayutto siyā’’ti maññati, sopi bahiddhā phaladassāvī nayaggāhena phalamattaṃ gaṇhanto vuttanayena ghosena vuyhati, sopi mādise na jānātīti attho.
यो पन अज्झत्तञ्च खीणासवस्स अब्भन्तरे असेक्खसीलक्खन्धादिगुणं जानाति, बहिद्धा चस्स पटिपत्तिसल्लक्खणेन विसेसतो गुणविसेसयोगं पस्सति। अनावरणदस्सावी केनचि अनावटो हुत्वा अरियानं गुणे दट्ठुं ञातुं समत्थो, न सो घोसमत्तेन वुय्हति याथावतो दस्सनतोति।
Yo pana ajjhattañca khīṇāsavassa abbhantare asekkhasīlakkhandhādiguṇaṃ jānāti, bahiddhā cassa paṭipattisallakkhaṇena visesato guṇavisesayogaṃ passati. Anāvaraṇadassāvī kenaci anāvaṭo hutvā ariyānaṃ guṇe daṭṭhuṃ ñātuṃ samattho, na so ghosamattena vuyhati yāthāvato dassanatoti.
लकुण्डकभद्दियत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Lakuṇḍakabhaddiyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / २. लकुण्डकभद्दियत्थेरगाथा • 2. Lakuṇḍakabhaddiyattheragāthā
