| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
१. एककनिपातो
1. Ekakanipāto
१. पठमवग्गो
1. Paṭhamavaggo
१. लोभसुत्तवण्णना
1. Lobhasuttavaṇṇanā
१. इदानि एकधम्मं, भिक्खवे, पजहथातिआदिना नयेन भगवता निक्खित्तस्स सुत्तस्स वण्णनाय ओकासो अनुप्पत्तो। सा पनेसा अत्थवण्णना यस्मा सुत्तनिक्खेपं विचारेत्वा वुच्चमाना पाकटा होति, तस्मा सुत्तनिक्खेपं ताव विचारेस्साम। चत्तारो हि सुत्तनिक्खेपा – अत्तज्झासयो, परज्झासयो, पुच्छावसिको, अट्ठुप्पत्तिकोति। यथा हि अनेकसतअनेकसहस्सभेदानिपि सुत्तन्तानि संकिलेसभागियादिपट्ठाननयेन सोळसविधतं नातिवत्तन्ति, एवं अत्तज्झासयादिसुत्तनिक्खेपवसेन चतुब्बिधतं नातिवत्तन्तीति। तत्थ यथा अत्तज्झासयस्स अट्ठुप्पत्तिया च परज्झासयपुच्छावसिकेहि सद्धिं संसग्गभेदो सम्भवति अत्तज्झासयो च परज्झासयो च, अत्तज्झासयो च पुच्छावसिको च, अट्ठुप्पत्तिको च परज्झासयो च, अट्ठुप्पत्तिको च पुच्छावसिको चाति अज्झासयपुच्छानुसन्धिसम्भवतो; एवं यदिपि अट्ठुप्पत्तिया अत्तज्झासयेनपि संसग्गभेदो सम्भवति, अत्तज्झासयादीहि पन पुरतो ठितेहि अट्ठुप्पत्तिया संसग्गो नत्थीति निरवसेसो पट्ठाननयो न सम्भवति। तदन्तोगधत्ता वा सम्भवन्तानं सेसनिक्खेपानं मूलनिक्खेपवसेन चत्तारो सुत्तनिक्खेपा वुत्ताति वेदितब्बं।
1. Idāni ekadhammaṃ, bhikkhave, pajahathātiādinā nayena bhagavatā nikkhittassa suttassa vaṇṇanāya okāso anuppatto. Sā panesā atthavaṇṇanā yasmā suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hoti, tasmā suttanikkhepaṃ tāva vicāressāma. Cattāro hi suttanikkhepā – attajjhāsayo, parajjhāsayo, pucchāvasiko, aṭṭhuppattikoti. Yathā hi anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādipaṭṭhānanayena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhataṃ nātivattantīti. Tattha yathā attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāvasikehi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati attajjhāsayo ca parajjhāsayo ca, attajjhāsayo ca pucchāvasiko ca, aṭṭhuppattiko ca parajjhāsayo ca, aṭṭhuppattiko ca pucchāvasiko cāti ajjhāsayapucchānusandhisambhavato; evaṃ yadipi aṭṭhuppattiyā attajjhāsayenapi saṃsaggabhedo sambhavati, attajjhāsayādīhi pana purato ṭhitehi aṭṭhuppattiyā saṃsaggo natthīti niravaseso paṭṭhānanayo na sambhavati. Tadantogadhattā vā sambhavantānaṃ sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattāro suttanikkhepā vuttāti veditabbaṃ.
तत्रायं वचनत्थो – निक्खिपीयतीति निक्खेपो, सुत्तं एव निक्खेपो सुत्तनिक्खेपो। अथ वा निक्खिपनं निक्खेपो, सुत्तस्स निक्खेपो सुत्तनिक्खेपो, सुत्तदेसनाति अत्थो। अत्तनो अज्झासयो अत्तज्झासयो, सो अस्स अत्थि कारणभूतोति अत्तज्झासयो, अत्तनो अज्झासयो एतस्साति वा अत्तज्झासयो। परज्झासयेपि एसेव नयो। पुच्छाय वसोति पुच्छावसो। सो एतस्स अत्थीति पुच्छावसिको। सुत्तदेसनाय वत्थुभूतस्स अत्थस्स उप्पत्ति अत्थुप्पत्ति , अत्थुप्पत्ति एव अट्ठुप्पत्ति थ-कारस्स ठ-कारं कत्वा, सा एतस्स अत्थीति अट्ठुप्पत्तिको । अथ वा निक्खिपीयति सुत्तं एतेनाति निक्खेपो, अत्तज्झासयादि एव। एतस्मिं पन अत्थविकप्पे अत्तनो अज्झासयो अत्तज्झासयो। परेसं अज्झासयो परज्झासयो। पुच्छीयतीति पुच्छा, पुच्छितब्बो अत्थो, पुच्छावसेन पवत्तं धम्मप्पटिग्गाहकानं वचनं पुच्छावसं, तदेव निक्खेपसद्दापेक्खाय पुच्छावसिकोति पुल्लिङ्गवसेन वुत्तं। तथा अट्ठुप्पत्ति एव अट्ठुप्पत्तिकोति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो।
Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipīyatīti nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Atha vā nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo, attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vasoti pucchāvaso. So etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāya vatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti , atthuppatti eva aṭṭhuppatti tha-kārassa ṭha-kāraṃ katvā, sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti nikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ pana atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho, pucchāvasena pavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasaṃ, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pucchāvasikoti pulliṅgavasena vuttaṃ. Tathā aṭṭhuppatti eva aṭṭhuppattikoti evamettha attho veditabbo.
अपिच परेसं इन्द्रियपरिपाकादिकारणनिरपेक्खत्ता अत्तज्झासयस्स विसुं सुत्तनिक्खेपभावो युत्तो, केवलं अत्तनो अज्झासयेनेव धम्मतन्तिठपनत्थं पवत्तितदेसनत्ता। परज्झासयपुच्छावसिकानं पन परेसं अज्झासयपुच्छानं देसनापवत्तिहेतुभूतानं उप्पत्तियं पवत्तितानं कथं अट्ठुप्पत्तियं अनवरोधो, पुच्छावसिकट्ठुप्पत्तिकानं वा परज्झासयानुरोधेन पवत्तितानं कथं परज्झासये अनवरोधोति? न चोदेतब्बमेतं। परेसञ्हि अभिनीहारपरिपुच्छादिविनिमुत्तस्सेव सुत्तदेसनाकारणुप्पादस्स अट्ठुप्पत्तिभावेन गहितत्ता परज्झासयपुच्छावसिकानं विसुं गहणं। तथा हि ब्रह्मजालधम्मदायादसुत्तादीनं (दी॰ न॰ १.१ आदयो) वण्णावण्णआमिसुप्पादादिदेसनानिमित्तं अट्ठुप्पत्ति वुच्चति। परेसं पुच्छं विना अज्झासयमेव निमित्तं कत्वा देसितो परज्झासयो, पुच्छावसेन देसितो पुच्छावसिकोति पाकटोयमत्थोति।
Apica paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto, kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathaṃ aṭṭhuppattiyaṃ anavarodho, pucchāvasikaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāladhammadāyādasuttādīnaṃ (dī. na. 1.1 ādayo) vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ aṭṭhuppatti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayameva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti.
यानि भगवा परेहि अनज्झिट्ठो केवलं अत्तनो अज्झासयेनेव कथेति, सेय्यथिदं – आकङ्खेय्यसुत्तं, तुवट्टकसुत्तन्तिएवमादीनि (सु॰ नि॰ ९२१ आदयो; म॰ नि॰ १.६४ आदयो), तेसं अत्तज्झासयो निक्खेपो।
Yāni bhagavā parehi anajjhiṭṭho kevalaṃ attano ajjhāsayeneva katheti, seyyathidaṃ – ākaṅkheyyasuttaṃ, tuvaṭṭakasuttantievamādīni (su. ni. 921 ādayo; ma. ni. 1.64 ādayo), tesaṃ attajjhāsayo nikkhepo.
यानि पन ‘‘परिपक्का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा, यंनूनाहं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेय्य’’न्ति एवं परेसं अज्झासयं खन्तिं अभिनीहारं बुज्झनभावञ्च ओलोकेत्वा परज्झासयवसेन कथितानि, सेय्यथिदं – राहुलोवादसुत्तं, धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तिएवमादीनि (म॰ नि॰ २.१०७ आदयो; ३.४१६ आदयो; सं॰ नि॰ ३.५९; महाव॰ १९-२०), तेसं परज्झासयो निक्खेपो।
Yāni pana ‘‘paripakkā kho rāhulassa vimuttiparipācanīyā dhammā, yaṃnūnāhaṃ rāhulaṃ uttariṃ āsavānaṃ khaye vineyya’’nti evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ khantiṃ abhinīhāraṃ bujjhanabhāvañca oloketvā parajjhāsayavasena kathitāni, seyyathidaṃ – rāhulovādasuttaṃ, dhammacakkappavattanasuttantievamādīni (ma. ni. 2.107 ādayo; 3.416 ādayo; saṃ. ni. 3.59; mahāva. 19-20), tesaṃ parajjhāsayo nikkhepo.
भगवन्तं पन उपसङ्कमित्वा देवा मनुस्सा चतस्सो परिसा चत्तारो वण्णा च तथा तथा पञ्हं पुच्छन्ति ‘‘बोज्झङ्गा बोज्झङ्गाति, भन्ते, वुच्चन्ति, नीवरणा नीवरणाति वुच्चन्ती’’तिआदिना , एवं पुट्ठेन भगवता यानि कथितानि बोज्झङ्गसंयुत्तादीनि (सं॰ नि॰ ५.१८६) तेसं पुच्छावसिको निक्खेपो।
Bhagavantaṃ pana upasaṅkamitvā devā manussā catasso parisā cattāro vaṇṇā ca tathā tathā pañhaṃ pucchanti ‘‘bojjhaṅgā bojjhaṅgāti, bhante, vuccanti, nīvaraṇā nīvaraṇāti vuccantī’’tiādinā , evaṃ puṭṭhena bhagavatā yāni kathitāni bojjhaṅgasaṃyuttādīni (saṃ. ni. 5.186) tesaṃ pucchāvasiko nikkhepo.
यानि पन तानि उप्पन्नं कारणं पटिच्च कथितानि, सेय्यथिदं – धम्मदायादं, पुत्तमंसूपमं, दारुक्खन्धूपमन्तिएवमादीनि (म॰ नि॰ १.२९; सं॰ नि॰ २.६३), तेसं अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो।
Yāni pana tāni uppannaṃ kāraṇaṃ paṭicca kathitāni, seyyathidaṃ – dhammadāyādaṃ, puttamaṃsūpamaṃ, dārukkhandhūpamantievamādīni (ma. ni. 1.29; saṃ. ni. 2.63), tesaṃ aṭṭhuppattiko nikkhepo.
एवमिमेसु चतूसु सुत्तनिक्खेपेसु इमस्स सुत्तस्स परज्झासयो निक्खेपो। परज्झासयवसेन हेतं निक्खित्तं। केसं अज्झासयेन? लोभे आदीनवदस्सीनं पुग्गलानं। केचि पन ‘‘अत्तज्झासयो’’ति वदन्ति।
Evamimesu catūsu suttanikkhepesu imassa suttassa parajjhāsayo nikkhepo. Parajjhāsayavasena hetaṃ nikkhittaṃ. Kesaṃ ajjhāsayena? Lobhe ādīnavadassīnaṃ puggalānaṃ. Keci pana ‘‘attajjhāsayo’’ti vadanti.
तत्थ एकधम्मं, भिक्खवेतिआदीसु एकसद्दो अत्थेव अञ्ञत्थे ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति इत्थेके अभिवदन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२७)। अत्थि सेट्ठे ‘‘चेतसो एकोदिभाव’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२२८; पारा॰ ११)। अत्थि असहाये ‘‘एको वूपकट्ठो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.४०५)। अत्थि सङ्खायं ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.२९)। इधापि सङ्खायमेव दट्ठब्बो।
Tattha ekadhammaṃ, bhikkhavetiādīsu ekasaddo attheva aññatthe ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27). Atthi seṭṭhe ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (dī. ni. 1.228; pārā. 11). Atthi asahāye ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (dī. ni. 1.405). Atthi saṅkhāyaṃ ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29). Idhāpi saṅkhāyameva daṭṭhabbo.
धम्म-सद्दो परियत्तिसच्चसमाधिपञ्ञापकतिपुञ्ञापत्तिसुञ्ञताञेय्यसभावादीसु दिस्सति। तथा हिस्स ‘‘इध भिक्खु धम्मं परियापुणाती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.७३) परियत्ति अत्थो। ‘‘दिट्ठधम्मो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२९९) सच्चानि। ‘‘एवंधम्मा ते भगवन्तो अहेसु’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१३; ३.१४२) समाधि। ‘‘सच्चं धम्मो धिति चागो, सवे पेच्च न सोचती’’तिआदीसु (जा॰ १.१.५७) पञ्ञा। ‘‘जातिधम्मानं, भिक्खवे, सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्जती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३९८) पकति। ‘‘धम्मो हवे रक्खति धम्मचारि’’न्तिआदीसु (जा॰ १.१०.१०२) पुञ्ञं। ‘‘तिण्णं धम्मानं अञ्ञतरेन वदेय्य पाराजिकेन वा सङ्घादिसेसेन वा पाचित्तियेन वा’’तिआदीसु (पारा॰ ४४४) आपत्ति। ‘‘तस्मिं खो पन समये धम्मा होन्ती’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १२१) सुञ्ञता। ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ती’’तिआदीसु (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५) ञेय्यो। ‘‘कुसला धम्मा अकुसला धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ तिकमातिका १) सभावो अत्थो । इधापि सभावो। तस्मा एकधम्मन्ति एकं संकिलेससभावन्ति अधिप्पायो। एको च सो धम्मो चाति एकधम्मो, तं एकधम्मं।
Dhamma-saddo pariyattisaccasamādhipaññāpakatipuññāpattisuññatāñeyyasabhāvādīsu dissati. Tathā hissa ‘‘idha bhikkhu dhammaṃ pariyāpuṇātī’’tiādīsu (a. ni. 5.73) pariyatti attho. ‘‘Diṭṭhadhammo’’tiādīsu (dī. ni. 1.299) saccāni. ‘‘Evaṃdhammā te bhagavanto ahesu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.13; 3.142) samādhi. ‘‘Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, save pecca na socatī’’tiādīsu (jā. 1.1.57) paññā. ‘‘Jātidhammānaṃ, bhikkhave, sattānaṃ evaṃ icchā uppajjatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.398) pakati. ‘‘Dhammo have rakkhati dhammacāri’’ntiādīsu (jā. 1.10.102) puññaṃ. ‘‘Tiṇṇaṃ dhammānaṃ aññatarena vadeyya pārājikena vā saṅghādisesena vā pācittiyena vā’’tiādīsu (pārā. 444) āpatti. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā hontī’’tiādīsu (dha. sa. 121) suññatā. ‘‘Sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) ñeyyo. ‘‘Kusalā dhammā akusalā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 1) sabhāvo attho . Idhāpi sabhāvo. Tasmā ekadhammanti ekaṃ saṃkilesasabhāvanti adhippāyo. Eko ca so dhammo cāti ekadhammo, taṃ ekadhammaṃ.
भिक्खवेति भिक्खू आलपति। किमत्थं पन भगवा धम्मं देसेन्तो भिक्खू आलपति, न धम्ममेव देसेतीति? सतिजननत्थं। भिक्खू हि अञ्ञं चिन्तेन्तापि धम्मं पच्चवेक्खन्तापि कम्मट्ठानं मनसि करोन्तापि निसिन्ना होन्ति। ते पठमं अनालपित्वा धम्मे देसियमाने ‘‘अयं देसना किंनिदाना, किंपच्चया’’ति सल्लक्खेतुं न सक्कोन्ति। आलपिते पन सतिं उपट्ठपेत्वा सल्लक्खेतुं सक्कोन्ति, तस्मा सतिजननत्थं ‘‘भिक्खवे’’ति आलपति। तेन च तेसं भिक्खनसीलतादिगुणयोगसिद्धेन वचनेन हीनाधिकजनसेवितं वुत्तिं पकासेन्तो उद्धतदीनभावनिग्गहं करोति। ‘‘भिक्खवे’’ति इमिना करुणाविप्फारसोम्महदयनयननिपातपुब्बङ्गमेन वचनेन ते अत्तनो मुखाभिमुखे करोन्तो तेन च कथेतुकम्यतादीपकेन वचनेन नेसं सोतुकम्यतं जनेति। तेनेव च सम्बोधनत्थेन साधुकं सवनमनसिकारेपि नियोजेति। साधुकं सवनमनसिकारायत्ता हि सासनसम्पत्ति।
Bhikkhaveti bhikkhū ālapati. Kimatthaṃ pana bhagavā dhammaṃ desento bhikkhū ālapati, na dhammameva desetīti? Satijananatthaṃ. Bhikkhū hi aññaṃ cintentāpi dhammaṃ paccavekkhantāpi kammaṭṭhānaṃ manasi karontāpi nisinnā honti. Te paṭhamaṃ anālapitvā dhamme desiyamāne ‘‘ayaṃ desanā kiṃnidānā, kiṃpaccayā’’ti sallakkhetuṃ na sakkonti. Ālapite pana satiṃ upaṭṭhapetvā sallakkhetuṃ sakkonti, tasmā satijananatthaṃ ‘‘bhikkhave’’ti ālapati. Tena ca tesaṃ bhikkhanasīlatādiguṇayogasiddhena vacanena hīnādhikajanasevitaṃ vuttiṃ pakāsento uddhatadīnabhāvaniggahaṃ karoti. ‘‘Bhikkhave’’ti iminā karuṇāvipphārasommahadayanayananipātapubbaṅgamena vacanena te attano mukhābhimukhe karonto tena ca kathetukamyatādīpakena vacanena nesaṃ sotukamyataṃ janeti. Teneva ca sambodhanatthena sādhukaṃ savanamanasikārepi niyojeti. Sādhukaṃ savanamanasikārāyattā hi sāsanasampatti.
अञ्ञेसुपि देवमनुस्सेसु परिसपरियापन्नेसु विज्जमानेसु कस्मा भिक्खू एव आमन्तेसीति? जेट्ठसेट्ठासन्नसदासन्निहितभावतो। सब्बपरिससाधारणा हि भगवतो धम्मदेसना, परिसाय च जेट्ठा भिक्खू पठमुप्पन्नत्ता, सेट्ठा अनगारियभावं आदिं कत्वा सत्थु चरियानुविधायकत्ता सकलसासनपटिग्गाहकत्ता च, आसन्ना तत्थ निसिन्नेसु समीपवुत्तिया, सदासन्निहिता सत्थुसन्तिकावचरत्ता। अपिच ते धम्मदेसनाय भाजनं यथानुसिट्ठं पटिपत्तिसब्भावतो, विसेसतो च एकच्चे भिक्खू सन्धाय अयं देसनाति ते एव आलपि।
Aññesupi devamanussesu parisapariyāpannesu vijjamānesu kasmā bhikkhū eva āmantesīti? Jeṭṭhaseṭṭhāsannasadāsannihitabhāvato. Sabbaparisasādhāraṇā hi bhagavato dhammadesanā, parisāya ca jeṭṭhā bhikkhū paṭhamuppannattā, seṭṭhā anagāriyabhāvaṃ ādiṃ katvā satthu cariyānuvidhāyakattā sakalasāsanapaṭiggāhakattā ca, āsannā tattha nisinnesu samīpavuttiyā, sadāsannihitā satthusantikāvacarattā. Apica te dhammadesanāya bhājanaṃ yathānusiṭṭhaṃ paṭipattisabbhāvato, visesato ca ekacce bhikkhū sandhāya ayaṃ desanāti te eva ālapi.
पजहथाति एत्थ पहानं नाम तदङ्गप्पहानं, विक्खम्भनप्पहानं, समुच्छेदप्पहानं, पटिप्पस्सद्धिप्पहानं, निस्सरणप्पहानन्ति पञ्चविधं। तत्थ यं दीपालोकेनेव तमस्स पटिपक्खभावतो अलोभादीहि लोभादिकस्स, नामरूपपरिच्छेदादिविपस्सनाञाणेहि तस्स तस्स अनत्थस्स पहानं। सेय्यथिदं – परिच्चागेन लोभादिमलस्स, सीलेन पाणातिपातादिदुस्सील्यस्स, सद्धादीहि अस्सद्धियादिकस्स, नामरूपववत्थानेन सक्कायदिट्ठिया, पच्चयपरिग्गहेन अहेतुविसमहेतुदिट्ठीनं, तस्सेव अपरभागेन कङ्खावितरणेन कथंकथीभावस्स, कलापसम्मसनेन ‘‘अहं ममा’’ति गाहस्स, मग्गामग्गववत्थानेन अमग्गे मग्गसञ्ञाय, उदयदस्सनेन उच्छेददिट्ठिया, वयदस्सनेन सस्सतदिट्ठिया, भयदस्सनेन सभयेसु अभयसञ्ञाय, आदीनवदस्सनेन अस्सादसञ्ञाय, निब्बिदानुपस्सनेन अभिरतिसञ्ञाय, मुच्चितुकम्यताञाणेन अमुच्चितुकम्यताय उपेक्खाञाणेन अनुपेक्खाय, अनुलोमेन धम्मट्ठितिया, निब्बानेन पटिलोमभावस्स, गोत्रभुना सङ्खारनिमित्तग्गाहस्स पहानं, एतं तदङ्गप्पहानं नाम।
Pajahathāti ettha pahānaṃ nāma tadaṅgappahānaṃ, vikkhambhanappahānaṃ, samucchedappahānaṃ, paṭippassaddhippahānaṃ, nissaraṇappahānanti pañcavidhaṃ. Tattha yaṃ dīpālokeneva tamassa paṭipakkhabhāvato alobhādīhi lobhādikassa, nāmarūpaparicchedādivipassanāñāṇehi tassa tassa anatthassa pahānaṃ. Seyyathidaṃ – pariccāgena lobhādimalassa, sīlena pāṇātipātādidussīlyassa, saddhādīhi assaddhiyādikassa, nāmarūpavavatthānena sakkāyadiṭṭhiyā, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiṭṭhīnaṃ, tasseva aparabhāgena kaṅkhāvitaraṇena kathaṃkathībhāvassa, kalāpasammasanena ‘‘ahaṃ mamā’’ti gāhassa, maggāmaggavavatthānena amagge maggasaññāya, udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā, vayadassanena sassatadiṭṭhiyā, bhayadassanena sabhayesu abhayasaññāya, ādīnavadassanena assādasaññāya, nibbidānupassanena abhiratisaññāya, muccitukamyatāñāṇena amuccitukamyatāya upekkhāñāṇena anupekkhāya, anulomena dhammaṭṭhitiyā, nibbānena paṭilomabhāvassa, gotrabhunā saṅkhāranimittaggāhassa pahānaṃ, etaṃ tadaṅgappahānaṃ nāma.
यं पन उपचारप्पनाभेदेन समाधिना पवत्तिभावनिवारणतो घटप्पहारेनेव उदकपिट्ठे सेवालस्स तेसं तेसं नीवरणादिधम्मानं पहानं, एतं विक्खम्भनप्पहानं नाम। यं चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता तंतंमग्गवतो अत्तनो सन्ताने ‘‘दिट्ठिगतानं पहानाया’’तिआदिना (ध॰ स॰ २७७; विभ॰ ६२८) नयेन वुत्तस्स समुदयपक्खियस्स किलेसगणस्स अच्चन्तं अप्पवत्तिभावेन समुच्छिन्दनं, इदं समुच्छेदप्पहानं नाम। यं पन फलक्खणे पटिप्पस्सद्धत्तं किलेसानं, एतं पटिप्पस्सद्धिप्पहानं नाम। यं पन सब्बसङ्खतनिस्सटत्ता पहीनसब्बसङ्खतं निब्बानं, एतं निस्सरणप्पहानं नाम। एवं पञ्चविधे पहाने अनागामिकभावकरस्स पहानस्स अधिप्पेतत्ता इध समुच्छेदप्पहानन्ति वेदितब्बं। तस्मा पजहथाति परिच्चजथ, समुच्छिन्दथाति अत्थो।
Yaṃ pana upacārappanābhedena samādhinā pavattibhāvanivāraṇato ghaṭappahāreneva udakapiṭṭhe sevālassa tesaṃ tesaṃ nīvaraṇādidhammānaṃ pahānaṃ, etaṃ vikkhambhanappahānaṃ nāma. Yaṃ catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato attano santāne ‘‘diṭṭhigatānaṃ pahānāyā’’tiādinā (dha. sa. 277; vibha. 628) nayena vuttassa samudayapakkhiyassa kilesagaṇassa accantaṃ appavattibhāvena samucchindanaṃ, idaṃ samucchedappahānaṃ nāma. Yaṃ pana phalakkhaṇe paṭippassaddhattaṃ kilesānaṃ, etaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nāma. Yaṃ pana sabbasaṅkhatanissaṭattā pahīnasabbasaṅkhataṃ nibbānaṃ, etaṃ nissaraṇappahānaṃ nāma. Evaṃ pañcavidhe pahāne anāgāmikabhāvakarassa pahānassa adhippetattā idha samucchedappahānanti veditabbaṃ. Tasmā pajahathāti pariccajatha, samucchindathāti attho.
अहन्ति भगवा अत्तानं निद्दिसति। वोति अयं वोसद्दो पच्चत्तउपयोगकरणसामिवचनपदपूरणसम्पदानेसु दिस्सति। तथा हि ‘‘कच्चि, पन वो अनुरुद्धा, समग्गा सम्मोदमाना’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३२६) पच्चत्ते आगतो। ‘‘गच्छथ, भिक्खवे, पणामेमि वो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१५७) उपयोगे। ‘‘न वो मम सन्तिके वत्थब्ब’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१५७) करणे। ‘‘सब्बेसं वो, सारिपुत्त, सुभासित’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३४५) सामिवचने। ‘‘ये हि वो अरिया परिसुद्धकायकम्मन्ता’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३५) पदपूरणे। ‘‘वनपत्थपरियायं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१९०) सम्पदाने। इधापि सम्पदाने एव दट्ठब्बो।
Ahanti bhagavā attānaṃ niddisati. Voti ayaṃ vosaddo paccattaupayogakaraṇasāmivacanapadapūraṇasampadānesu dissati. Tathā hi ‘‘kacci, pana vo anuruddhā, samaggā sammodamānā’’tiādīsu (ma. ni. 1.326) paccatte āgato. ‘‘Gacchatha, bhikkhave, paṇāmemi vo’’tiādīsu (ma. ni. 2.157) upayoge. ‘‘Na vo mama santike vatthabba’’ntiādīsu (ma. ni. 2.157) karaṇe. ‘‘Sabbesaṃ vo, sāriputta, subhāsita’’ntiādīsu (ma. ni. 1.345) sāmivacane. ‘‘Ye hi vo ariyā parisuddhakāyakammantā’’tiādīsu (ma. ni. 1.35) padapūraṇe. ‘‘Vanapatthapariyāyaṃ vo, bhikkhave, desessāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.190) sampadāne. Idhāpi sampadāne eva daṭṭhabbo.
पाटिभोगोति पटिभू। सो हि धारणकं पटिच्च धनिकस्स, धनिकं पटिच्च धारणकस्स पटिनिधिभूतो धनिकसन्तकस्स ततो हरणादिसङ्खातेन भुञ्जनेन भोगोति पटिभोगो, पटिभोगो एव पाटिभोगो। अनागामितायाति अनागामिभावत्थाय। पटिसन्धिग्गहणवसेन हि कामभवस्स अनागमनतो अनागामी। यो यस्स धम्मस्स अधिगमेन अनागामीति वुच्चति, सफलो सो ततियमग्गो अनागामिता नाम। इति भगवा वेनेय्यदमनकुसलो वेनेय्यज्झासयानुकूलं ततियमग्गाधिगमं लहुना उपायेन एकधम्मपूरणतामत्तेन थिरं कत्वा दस्सेसि यथा तं सम्मासम्बुद्धो। भिन्नभूमिकापि हि पटिघसंयोजनादयो ततियमग्गवज्झा किलेसा कामरागप्पहानं नातिवत्तन्तीति।
Pāṭibhogoti paṭibhū. So hi dhāraṇakaṃ paṭicca dhanikassa, dhanikaṃ paṭicca dhāraṇakassa paṭinidhibhūto dhanikasantakassa tato haraṇādisaṅkhātena bhuñjanena bhogoti paṭibhogo, paṭibhogo eva pāṭibhogo. Anāgāmitāyāti anāgāmibhāvatthāya. Paṭisandhiggahaṇavasena hi kāmabhavassa anāgamanato anāgāmī. Yo yassa dhammassa adhigamena anāgāmīti vuccati, saphalo so tatiyamaggo anāgāmitā nāma. Iti bhagavā veneyyadamanakusalo veneyyajjhāsayānukūlaṃ tatiyamaggādhigamaṃ lahunā upāyena ekadhammapūraṇatāmattena thiraṃ katvā dassesi yathā taṃ sammāsambuddho. Bhinnabhūmikāpi hi paṭighasaṃyojanādayo tatiyamaggavajjhā kilesā kāmarāgappahānaṃ nātivattantīti.
कस्मा पनेत्थ भगवा अत्तानं पाटिभोगभावे ठपेसि? तेसं भिक्खूनं अनागामिमग्गाधिगमाय उस्साहजननत्थं। पस्सति हि भगवा ‘‘मया ‘एकधम्मं, भिक्खवे, पजहथ, अहं वो पाटिभोगो अनागामिताया’ति वुत्ते इमे भिक्खू अद्धा तं एकधम्मं पहाय सक्का ततियभूमिं समधिगन्तुं, यतो धम्मस्सामि पठममाह ‘अहं पाटिभोगो’ति उस्साहजाता तदत्थाय पटिपज्जितब्बं मञ्ञिस्सन्ती’’ति। तस्मा उस्साहजननत्थं अनागामिताय तेसं भिक्खूनं अत्तानं पाटिभोगभावे ठपेसि।
Kasmā panettha bhagavā attānaṃ pāṭibhogabhāve ṭhapesi? Tesaṃ bhikkhūnaṃ anāgāmimaggādhigamāya ussāhajananatthaṃ. Passati hi bhagavā ‘‘mayā ‘ekadhammaṃ, bhikkhave, pajahatha, ahaṃ vo pāṭibhogo anāgāmitāyā’ti vutte ime bhikkhū addhā taṃ ekadhammaṃ pahāya sakkā tatiyabhūmiṃ samadhigantuṃ, yato dhammassāmi paṭhamamāha ‘ahaṃ pāṭibhogo’ti ussāhajātā tadatthāya paṭipajjitabbaṃ maññissantī’’ti. Tasmā ussāhajananatthaṃ anāgāmitāya tesaṃ bhikkhūnaṃ attānaṃ pāṭibhogabhāve ṭhapesi.
कतमं एकधम्मन्ति एत्थ कतमन्ति पुच्छावचनं। पुच्छा च नामेसा पञ्चविधा – अदिट्ठजोतनापुच्छा, दिट्ठसंसन्दनापुच्छा, विमतिच्छेदनापुच्छा, अनुमतिपुच्छा , कथेतुकम्यतापुच्छाति। तत्थ पकतिया लक्खणं अञ्ञातं होति अदिट्ठं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अविभावितं, तस्स ञाणाय दस्सनाय तुलनाय तीरणाय विभूतत्थाय विभावनत्थाय पञ्हं पुच्छति, अयं अदिट्ठजोतनापुच्छा। पकतिया लक्खणं ञातं होति दिट्ठं तुलितं तीरितं विभूतं विभावितं। सो अञ्ञेहि पण्डितेहि सद्धिं संसन्दनत्थाय पञ्हं पुच्छति, अयं दिट्ठसंसन्दनापुच्छा। पकतिया संसयपक्खन्दो होति विमतिपक्खन्दो द्वेळ्हकजातो – ‘‘एवं नु खो, न नु खो, किं नु खो, कथं नु खो’’ति, सो विमतिच्छेदनत्थाय पञ्हं पुच्छति, अयं विमतिच्छेदनापुच्छा। भगवा हि अनुमतिग्गहणत्थं पञ्हं पुच्छति – ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ३.५९; महाव॰ २१), अयं अनुमतिपुच्छा। भगवा भिक्खूनं कथेतुकम्यताय पञ्हं पुच्छति – ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, आहारा भूतानं वा सत्तानं ठितिया सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाय। कतमे चत्तारो’’ति (सं॰ नि॰ २.११) अयं कथेतुकम्यतापुच्छा।
Katamaṃ ekadhammanti ettha katamanti pucchāvacanaṃ. Pucchā ca nāmesā pañcavidhā – adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā , kathetukamyatāpucchāti. Tattha pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ, tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā. Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ. So aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā. Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti, so vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ vimaticchedanāpucchā. Bhagavā hi anumatiggahaṇatthaṃ pañhaṃ pucchati – ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’tiādinā (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 21), ayaṃ anumatipucchā. Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati – ‘‘cattārome, bhikkhave, āhārā bhūtānaṃ vā sattānaṃ ṭhitiyā sambhavesīnaṃ vā anuggahāya. Katame cattāro’’ti (saṃ. ni. 2.11) ayaṃ kathetukamyatāpucchā.
तत्थ पुरिमा तिस्सो पुच्छा बुद्धानं नत्थि। कस्मा? तीसु हि अद्धासु किञ्चि सङ्खतं अद्धाविमुत्तं वा असङ्खतं सम्मासम्बुद्धानं अदिट्ठं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अविभावितं नाम नत्थि। तेन नेसं अदिट्ठजोतनापुच्छा नत्थि। यं पन तेहि अत्तनो ञाणेन पटिविद्धं, तस्स अञ्ञेन समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा सद्धिं संसन्दनकिच्चं नत्थि, तेन नेसं दिट्ठसंसन्दनापुच्छापि नत्थि। यस्मा पन बुद्धा भगवन्तो अकथंकथी तिण्णविचिकिच्छा सब्बधम्मेसु विगतसंसया, तेन नेसं विमतिच्छेदनापुच्छापि नत्थि। इतरा पन द्वे पुच्छा अत्थि, तासु अयं कथेतुकम्यतापुच्छाति वेदितब्बा।
Tattha purimā tisso pucchā buddhānaṃ natthi. Kasmā? Tīsu hi addhāsu kiñci saṅkhataṃ addhāvimuttaṃ vā asaṅkhataṃ sammāsambuddhānaṃ adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi. Tena nesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana tehi attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi, tena nesaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchāpi natthi. Yasmā pana buddhā bhagavanto akathaṃkathī tiṇṇavicikicchā sabbadhammesu vigatasaṃsayā, tena nesaṃ vimaticchedanāpucchāpi natthi. Itarā pana dve pucchā atthi, tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchāti veditabbā.
इदानि ताय पुच्छाय पुट्ठमत्थं सरूपतो दस्सेन्तो ‘‘लोभं, भिक्खवे, एकधम्म’’न्तिआदिमाह। तत्थ लुब्भन्ति तेन, सयं वा लुब्भति, लुब्भनमत्तमेव वा तन्ति लोभो। स्वायं आरम्मणग्गहणलक्खणो मक्कटालेपो विय, अभिसङ्गरसो तत्तकपाले पक्खित्तमंसपेसि विय, अपरिच्चागपच्चुपट्ठानो तेलञ्जनरागो विय, संयोजनियेसु धम्मेसु अस्साददस्सनपदट्ठानो, तण्हानदिभावेन वड्ढमानो यत्थ समुप्पन्नो, सीघसोता नदी विय महासमुद्दं अपायमेव तं सत्तं गहेत्वा गच्छतीति दट्ठब्बो। किञ्चापि अयं लोभसद्दो सब्बलोभसामञ्ञवचनो, इध पन कामरागवचनोति वेदितब्बो। सो हि अनागामिमग्गवज्झो।
Idāni tāya pucchāya puṭṭhamatthaṃ sarūpato dassento ‘‘lobhaṃ, bhikkhave, ekadhamma’’ntiādimāha. Tattha lubbhanti tena, sayaṃ vā lubbhati, lubbhanamattameva vā tanti lobho. Svāyaṃ ārammaṇaggahaṇalakkhaṇo makkaṭālepo viya, abhisaṅgaraso tattakapāle pakkhittamaṃsapesi viya, apariccāgapaccupaṭṭhāno telañjanarāgo viya, saṃyojaniyesu dhammesu assādadassanapadaṭṭhāno, taṇhānadibhāvena vaḍḍhamāno yattha samuppanno, sīghasotā nadī viya mahāsamuddaṃ apāyameva taṃ sattaṃ gahetvā gacchatīti daṭṭhabbo. Kiñcāpi ayaṃ lobhasaddo sabbalobhasāmaññavacano, idha pana kāmarāgavacanoti veditabbo. So hi anāgāmimaggavajjho.
पुन भिक्खवेति आलपनं धम्मस्स पटिग्गाहकभावेन अभिमुखीभूतानं तत्थ आदरजननत्थं। पजहथाति इमिना पहानाभिसमयो विहितो, सो च परिञ्ञासच्छिकिरियाभावनाभिसमयेहि सद्धिं एव पवत्तति, न विसुन्ति चतुसच्चाधिट्ठानानि चत्तारिपि सम्मादिट्ठिया किच्चानि विहितानेव होन्ति। यथा च ‘‘लोभं पजहथा’’ति वुत्ते पहानेकट्ठभावतो दोसादीनम्पि पहानं अत्थतो वुत्तमेव होति, एवं समुदयसच्चविसये सम्मादिट्ठिकिच्चे पहानाभिसमये वुत्ते तस्सा सहकारीकारणभूतानं सम्मासङ्कप्पादीनं सेसमग्गङ्गानम्पि समुदयसच्चविसयकिच्चं अत्थतो वुत्तमेव होतीति परिपुण्णो अरियमग्गब्यापारो इध कथितोति दट्ठब्बो। इमिना नयेन सतिपट्ठानादीनम्पि बोधिपक्खियधम्मानं ब्यापारस्स इध वुत्तभावो यथारहं वित्थारेतब्बो।
Puna bhikkhaveti ālapanaṃ dhammassa paṭiggāhakabhāvena abhimukhībhūtānaṃ tattha ādarajananatthaṃ. Pajahathāti iminā pahānābhisamayo vihito, so ca pariññāsacchikiriyābhāvanābhisamayehi saddhiṃ eva pavattati, na visunti catusaccādhiṭṭhānāni cattāripi sammādiṭṭhiyā kiccāni vihitāneva honti. Yathā ca ‘‘lobhaṃ pajahathā’’ti vutte pahānekaṭṭhabhāvato dosādīnampi pahānaṃ atthato vuttameva hoti, evaṃ samudayasaccavisaye sammādiṭṭhikicce pahānābhisamaye vutte tassā sahakārīkāraṇabhūtānaṃ sammāsaṅkappādīnaṃ sesamaggaṅgānampi samudayasaccavisayakiccaṃ atthato vuttameva hotīti paripuṇṇo ariyamaggabyāpāro idha kathitoti daṭṭhabbo. Iminā nayena satipaṭṭhānādīnampi bodhipakkhiyadhammānaṃ byāpārassa idha vuttabhāvo yathārahaṃ vitthāretabbo.
अपिचेत्थ लोभं पजहथाति एतेन पहानपरिञ्ञा वुत्ता। सा च तीरणपरिञ्ञाधिट्ठाना, तीरणपरिञ्ञा च ञातपरिञ्ञाधिट्ठानाति अविनाभावेन तिस्सोपि परिञ्ञा बोधिता होन्ति। एवमेत्थ सह फलेन चतुसच्चकम्मट्ठानं परिपुण्णं कत्वा पकासितन्ति दट्ठब्बं। अथ वा लोभं पजहथाति सह फलेन ञाणदस्सनविसुद्धि देसिता। सा च पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिसन्निस्सया…पे॰… चित्तविसुद्धिसीलविसुद्धिसन्निस्सया चाति नानन्तरिकभावेन सह फलेन सब्बापि सत्त विसुद्धियो विभाविताति वेदितब्बं।
Apicettha lobhaṃ pajahathāti etena pahānapariññā vuttā. Sā ca tīraṇapariññādhiṭṭhānā, tīraṇapariññā ca ñātapariññādhiṭṭhānāti avinābhāvena tissopi pariññā bodhitā honti. Evamettha saha phalena catusaccakammaṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ katvā pakāsitanti daṭṭhabbaṃ. Atha vā lobhaṃ pajahathāti saha phalena ñāṇadassanavisuddhi desitā. Sā ca paṭipadāñāṇadassanavisuddhisannissayā…pe… cittavisuddhisīlavisuddhisannissayā cāti nānantarikabhāvena saha phalena sabbāpi satta visuddhiyo vibhāvitāti veditabbaṃ.
एवमेताय विसुद्धिक्कमभावनाय परिञ्ञात्तयसम्पादनेन लोभं पजहितुकामेन –
Evametāya visuddhikkamabhāvanāya pariññāttayasampādanena lobhaṃ pajahitukāmena –
‘‘अनत्थजननो लोभो, लोभो चित्तप्पकोपनो।
‘‘Anatthajanano lobho, lobho cittappakopano;
भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥
Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.
‘‘लुद्धो अत्थं न जानाति, लुद्धो धम्मं न पस्सति।
‘‘Luddho atthaṃ na jānāti, luddho dhammaṃ na passati;
अन्धतमं तदा होति, यं लोभो सहते नरं’’॥ (इतिवु॰ ८८)।
Andhatamaṃ tadā hoti, yaṃ lobho sahate naraṃ’’. (itivu. 88);
रत्तो खो, आवुसो, रागेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो पाणम्पि हनति, अदिन्नम्पि आदियति, सन्धिम्पि छिन्दति, निल्लोपम्पि हरति, एकागारिकम्पि करोति, परिपन्थेपि तिट्ठति, परदारम्पि गच्छति, मुसापि भणति। तदपि तेसं भवतं समणब्राह्मणानं अजानतं अपस्सतं अवेदयतं तण्हानुगतानं परितस्सितं विप्फन्दितमेव (अ॰ नि॰ ३.५४)।
Ratto kho, āvuso, rāgena abhibhūto pariyādinnacitto pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, sandhimpi chindati, nillopampi harati, ekāgārikampi karoti, paripanthepi tiṭṭhati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇati. Tadapi tesaṃ bhavataṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ ajānataṃ apassataṃ avedayataṃ taṇhānugatānaṃ paritassitaṃ vipphanditameva (a. ni. 3.54).
‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धान संसरं।
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhāna saṃsaraṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति’’॥ (इतिवु॰ १५, १०५)।
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati’’. (itivu. 15, 105);
‘‘नत्थि रागसमो अग्गि, नत्थि दोससमो कलि’’॥ (ध॰ प॰ २०२, २५१)।
‘‘Natthi rāgasamo aggi, natthi dosasamo kali’’. (dha. pa. 202, 251);
‘‘कामरागेन डय्हामि, चित्तं मे परिडय्हति’’॥ (सं॰ नि॰ १.२१२)।
‘‘Kāmarāgena ḍayhāmi, cittaṃ me pariḍayhati’’. (saṃ. ni. 1.212);
‘‘ये रागरत्तानुपतन्ति सोतं, सयंकतं मक्कटकोव जाल’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३४७) च –
‘‘Ye rāgarattānupatanti sotaṃ, sayaṃkataṃ makkaṭakova jāla’’nti. (dha. pa. 347) ca –
एवमादिसुत्तपदानुसारेन नानानयेहि लोभस्स आदीनवं पच्चवेक्खित्वा तस्स पहानाय पटिपज्जितब्बं।
Evamādisuttapadānusārena nānānayehi lobhassa ādīnavaṃ paccavekkhitvā tassa pahānāya paṭipajjitabbaṃ.
अपिच छ धम्मा कामरागस्स पहानाय संवत्तन्ति, असुभनिमित्तस्स उग्गहो, असुभभावनानुयोगो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता, भोजने मत्तञ्ञुता, कल्याणमित्तता, सप्पायकथाति। दसविधञ्हि असुभनिमित्तं उग्गण्हन्तस्सापि कामरागो पहीयति, कायगतासतिभावनावसेन सविञ्ञाणके उद्धुमातकादिवसेन अविञ्ञाणके असुभे असुभभावनानुयोगमनुयुत्तस्सापि, मनच्छट्ठेसु इन्द्रियेसु संवरणवसेन सतिकवाटेन पिहितद्वारस्सापि , चतुन्नं पञ्चन्नं वा आलोपानं ओकासे सति उदकं पिवित्वा यापनसीलताय भोजने मत्तञ्ञुनोपि। तेनेवाह –
Apica cha dhammā kāmarāgassa pahānāya saṃvattanti, asubhanimittassa uggaho, asubhabhāvanānuyogo, indriyesu guttadvāratā, bhojane mattaññutā, kalyāṇamittatā, sappāyakathāti. Dasavidhañhi asubhanimittaṃ uggaṇhantassāpi kāmarāgo pahīyati, kāyagatāsatibhāvanāvasena saviññāṇake uddhumātakādivasena aviññāṇake asubhe asubhabhāvanānuyogamanuyuttassāpi, manacchaṭṭhesu indriyesu saṃvaraṇavasena satikavāṭena pihitadvārassāpi , catunnaṃ pañcannaṃ vā ālopānaṃ okāse sati udakaṃ pivitvā yāpanasīlatāya bhojane mattaññunopi. Tenevāha –
‘‘चत्तारो पञ्च आलोपे, अभुत्वा उदकं पिवे।
‘‘Cattāro pañca ālope, abhutvā udakaṃ pive;
अलं फासुविहाराय, पहितत्तस्स भिक्खुनो’’ति॥ (थेरगा॰ ९८३)।
Alaṃ phāsuvihārāya, pahitattassa bhikkhuno’’ti. (theragā. 983);
असुभकम्मट्ठानभावनारते कल्याणमित्ते सेवन्तस्सापि, ठाननिसज्जादीसु दसअसुभनिस्सितसप्पायकथायपि पहीयति। तेनेवाह –
Asubhakammaṭṭhānabhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu dasaasubhanissitasappāyakathāyapi pahīyati. Tenevāha –
‘‘अत्थि, भिक्खवे, असुभनिमित्तं, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स अनुप्पादाय उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स पहानाया’’ति।
‘‘Atthi, bhikkhave, asubhanimittaṃ, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa anuppādāya uppannassa vā kāmacchandassa pahānāyā’’ti.
एवं पुब्बभागे कामरागसङ्खातस्स लोभस्स पहानाय पटिपन्नो विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा ततियमग्गेन तं अनवसेसतो समुच्छिन्दति। तेन वुत्तं ‘‘लोभं, भिक्खवे, एकधम्मं पजहथ, अहं वो पाटिभोगो अनागामिताया’’ति।
Evaṃ pubbabhāge kāmarāgasaṅkhātassa lobhassa pahānāya paṭipanno vipassanaṃ ussukkāpetvā tatiyamaggena taṃ anavasesato samucchindati. Tena vuttaṃ ‘‘lobhaṃ, bhikkhave, ekadhammaṃ pajahatha, ahaṃ vo pāṭibhogo anāgāmitāyā’’ti.
एत्थाह ‘‘को पनेत्थ लोभो पहीयति, किं अतीतो, अथ अनागतो, उदाहु पच्चुप्पन्नो’’ति? किञ्चेत्थ – न ताव अतीतो लोभो पहीयेय्य, न अनागतो वा तेसं अभावतो। न हि निरुद्धं अनुप्पन्नं वा अत्थीति वुच्चति, वायामो च अफलो आपज्जति। अथ पच्चुप्पन्नो, एवम्पि अफलो वायामो तस्स सरसभङ्गत्ता, संकिलिट्ठा च मग्गभावना आपज्जति, चित्तविप्पयुत्तो वा लोभो सिया, न चायं नयो इच्छितोति। वुच्चते – न वुत्तनयेन अतीतानागतपच्चुप्पन्नो लोभो पहीयति। सेय्यथापि इध तरुणरुक्खो असञ्जातफलो, तं पुरिसो कुठारिया मूले छिन्देय्य, तस्स रुक्खस्स छेदे असति यानि फलानि निब्बत्तेय्युं, तानि रुक्खस्स छिन्नत्ता अजातानि एव न जायेय्युं, एवमेव अरियमग्गाधिगमे असति उप्पज्जनारहो लोभो अरियमग्गाधिगमेन पच्चयघातस्स कतत्ता न उप्पज्जति। अयञ्हि अट्ठकथासु ‘‘भूमिलद्धुप्पन्नो’’ति वुच्चति। विपस्सनाय हि आरम्मणभूता पञ्चक्खन्धा तस्स उप्पज्जनट्ठानताय भूमि नाम। सा भूमि तेन लद्धाति कत्वा भूमिलद्धुप्पन्नो। आरम्मणाधिग्गहितुप्पन्नो अविक्खम्भितुप्पन्नो असमूहतुप्पन्नोति च अयमेव वुच्चति।
Etthāha ‘‘ko panettha lobho pahīyati, kiṃ atīto, atha anāgato, udāhu paccuppanno’’ti? Kiñcettha – na tāva atīto lobho pahīyeyya, na anāgato vā tesaṃ abhāvato. Na hi niruddhaṃ anuppannaṃ vā atthīti vuccati, vāyāmo ca aphalo āpajjati. Atha paccuppanno, evampi aphalo vāyāmo tassa sarasabhaṅgattā, saṃkiliṭṭhā ca maggabhāvanā āpajjati, cittavippayutto vā lobho siyā, na cāyaṃ nayo icchitoti. Vuccate – na vuttanayena atītānāgatapaccuppanno lobho pahīyati. Seyyathāpi idha taruṇarukkho asañjātaphalo, taṃ puriso kuṭhāriyā mūle chindeyya, tassa rukkhassa chede asati yāni phalāni nibbatteyyuṃ, tāni rukkhassa chinnattā ajātāni eva na jāyeyyuṃ, evameva ariyamaggādhigame asati uppajjanāraho lobho ariyamaggādhigamena paccayaghātassa katattā na uppajjati. Ayañhi aṭṭhakathāsu ‘‘bhūmiladdhuppanno’’ti vuccati. Vipassanāya hi ārammaṇabhūtā pañcakkhandhā tassa uppajjanaṭṭhānatāya bhūmi nāma. Sā bhūmi tena laddhāti katvā bhūmiladdhuppanno. Ārammaṇādhiggahituppanno avikkhambhituppanno asamūhatuppannoti ca ayameva vuccati.
तत्थाति तस्मिं सुत्ते। एतन्ति एतं अत्थजातं। इदानि गाथाबन्धवसेन वुच्चमानं। इति वुच्चतीति केन पन वुच्चति? भगवता व। अञ्ञेसु हि तादिसेसु ठानेसु सङ्गीतिकारेहि उपनिबन्धगाथा होन्ति, इध पन भगवता व गाथारुचिकानं पुग्गलानं अज्झासयवसेन वुत्तमेवत्थं सङ्गहेत्वा गाथा भासिता।
Tatthāti tasmiṃ sutte. Etanti etaṃ atthajātaṃ. Idāni gāthābandhavasena vuccamānaṃ. Iti vuccatīti kena pana vuccati? Bhagavatā va. Aññesu hi tādisesu ṭhānesu saṅgītikārehi upanibandhagāthā honti, idha pana bhagavatā va gāthārucikānaṃ puggalānaṃ ajjhāsayavasena vuttamevatthaṃ saṅgahetvā gāthā bhāsitā.
तत्थ येन लोभेन लुद्धासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिन्ति येन आरम्मणग्गहणलक्खणेन ततो एव अभिसङ्गरसेन लोभेन लुद्धा अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु गिद्धा गधिता। सेति हि निपातमत्तं। अक्खरचिन्तका पन ईदिसेसु ठानेसु से-कारागमं इच्छन्ति। तथा लुद्धत्ता एव कायसुचरितादीसु किञ्चि सुचरितं अकत्वा कायदुच्चरितादीनि च उपचिनित्वा रूपादीसु सत्तविसत्तताय सत्ताति लद्धनामा पाणिनो दुक्खस्स निब्बत्तिट्ठानताय दुग्गतीति सङ्खं गतं निरयं तिरच्छानयोनिं पेत्तिविसयञ्च पटिसन्धिग्गहणवसेन गच्छन्ति उपपज्जन्ति।
Tattha yena lobhena luddhāse, sattā gacchanti duggatinti yena ārammaṇaggahaṇalakkhaṇena tato eva abhisaṅgarasena lobhena luddhā ajjhattikabāhiresu āyatanesu giddhā gadhitā. Seti hi nipātamattaṃ. Akkharacintakā pana īdisesu ṭhānesu se-kārāgamaṃ icchanti. Tathā luddhattā eva kāyasucaritādīsu kiñci sucaritaṃ akatvā kāyaduccaritādīni ca upacinitvā rūpādīsu sattavisattatāya sattāti laddhanāmā pāṇino dukkhassa nibbattiṭṭhānatāya duggatīti saṅkhaṃ gataṃ nirayaṃ tiracchānayoniṃ pettivisayañca paṭisandhiggahaṇavasena gacchanti upapajjanti.
तं लोभं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनोति तं यथावुत्तं लोभं सभावतो समुदयतो अत्थङ्गमतो अस्सादतो आदीनवतो निस्सरणतोति इमेहि आकारेहि सम्मा अविपरीतं हेतुना ञायेन अञ्ञाय ञाततीरणपरिञ्ञासङ्खाताय पञ्ञाय जानित्वा रूपादिके पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चादीहि विविधेहि आकारेहि पस्सनतो विपस्सिनो अवसिट्ठकिलेसे विपस्सनापञ्ञापुब्बङ्गमाय मग्गपञ्ञाय समुच्छेदप्पहानवसेन पजहन्ति, न पुन अत्तनो सन्ताने उप्पज्जितुं देन्ति। पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचनन्ति एवं सहजेकट्ठपहानेकट्ठेहि अवसिट्ठकिलेसेहि सद्धिं तं लोभं अनागामिमग्गेन पजहित्वा पुन पच्छा इमं कामधातुसङ्खातं लोकं पटिसन्धिग्गहणवसेन कदाचिपि न आगच्छन्ति ओरम्भागियानं संयोजनानं सुप्पहीनत्ता। इति भगवा अनागामिफलेन देसनं निट्ठापेसि।
Taṃ lobhaṃ sammadaññāya, pajahanti vipassinoti taṃ yathāvuttaṃ lobhaṃ sabhāvato samudayato atthaṅgamato assādato ādīnavato nissaraṇatoti imehi ākārehi sammā aviparītaṃ hetunā ñāyena aññāya ñātatīraṇapariññāsaṅkhātāya paññāya jānitvā rūpādike pañcupādānakkhandhe aniccādīhi vividhehi ākārehi passanato vipassino avasiṭṭhakilese vipassanāpaññāpubbaṅgamāya maggapaññāya samucchedappahānavasena pajahanti, na puna attano santāne uppajjituṃ denti. Pahāyana punāyanti, imaṃ lokaṃ kudācananti evaṃ sahajekaṭṭhapahānekaṭṭhehi avasiṭṭhakilesehi saddhiṃ taṃ lobhaṃ anāgāmimaggena pajahitvā puna pacchā imaṃ kāmadhātusaṅkhātaṃ lokaṃ paṭisandhiggahaṇavasena kadācipi na āgacchanti orambhāgiyānaṃ saṃyojanānaṃ suppahīnattā. Iti bhagavā anāgāmiphalena desanaṃ niṭṭhāpesi.
अयम्पि अत्थोति निदानावसानतो पभुति याव गाथापरियोसाना इमिना सुत्तेन पकासितो अत्थो। अपि-सद्दो इदानि वक्खमानसुत्तत्थसम्पिण्डनो। सेसं वुत्तनयमेव। इमस्मिं सुत्ते समुदयसच्चं सरूपेनेव आगतं, पहानापदेसेन मग्गसच्चं। इतरं सच्चद्वयञ्च तदुभयहेतुताय निद्धारेतब्बं। गाथाय पन दुक्खसमुदयमग्गसच्चानि यथारुतवसेनेव ञायन्ति, इतरं निद्धारेतब्बं। एसेव नयो इतो परेसुपि सुत्तेसु।
Ayampi atthoti nidānāvasānato pabhuti yāva gāthāpariyosānā iminā suttena pakāsito attho. Api-saddo idāni vakkhamānasuttatthasampiṇḍano. Sesaṃ vuttanayameva. Imasmiṃ sutte samudayasaccaṃ sarūpeneva āgataṃ, pahānāpadesena maggasaccaṃ. Itaraṃ saccadvayañca tadubhayahetutāya niddhāretabbaṃ. Gāthāya pana dukkhasamudayamaggasaccāni yathārutavaseneva ñāyanti, itaraṃ niddhāretabbaṃ. Eseva nayo ito paresupi suttesu.
परमत्थदीपनिया खुद्दकनिकाय-अट्ठकथाय
Paramatthadīpaniyā khuddakanikāya-aṭṭhakathāya
इतिवुत्तकवण्णनाय पठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Itivuttakavaṇṇanāya paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / १. लोभसुत्तं • 1. Lobhasuttaṃ
