| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
१३. लोकसुत्तवण्णना
13. Lokasuttavaṇṇanā
११२. तेरसमे लोकोति लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोको, अत्थतो पुरिमं अरियसच्चद्वयं इध पन दुक्खं अरियसच्चं वेदितब्बं। स्वायं सत्तलोको, सङ्खारलोको, ओकासलोकोति विभागतो सरूपतो च हेट्ठा वुत्तोयेव। अपिच खन्धलोकादिवसेन च अनेकविधो लोको। यथाह –
112. Terasame lokoti lujjanapalujjanaṭṭhena loko, atthato purimaṃ ariyasaccadvayaṃ idha pana dukkhaṃ ariyasaccaṃ veditabbaṃ. Svāyaṃ sattaloko, saṅkhāraloko, okāsalokoti vibhāgato sarūpato ca heṭṭhā vuttoyeva. Apica khandhalokādivasena ca anekavidho loko. Yathāha –
‘‘लोकोति खन्धलोको, धातुलोको, आयतनलोको, विपत्तिभवलोको, विपत्तिसम्भवलोको, सम्पत्तिभवलोको, सम्पत्तिसम्भवलोको, एको लोको सब्बे सत्ता अहारट्ठितिका, द्वे लोका नामञ्च रूपञ्च, तयो लोका तिस्सो वेदना, चत्तारो लोका चत्तारो आहारा, पञ्च लोका पञ्चुपादानक्खन्धा, छ लोका छ अज्झत्तिकानि आयतनानि, सत्त लोका सत्त विञ्ञाणट्ठितियो, अट्ठ लोका अट्ठ लोकधम्मा, नव लोका नव सत्तावासा, दस लोका दसायतनानि, द्वादस लोका द्वादसायतनानि, अट्ठारस लोका अट्ठारस धातुयो’’ति (महानि॰ ३; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस २)।
‘‘Lokoti khandhaloko, dhātuloko, āyatanaloko, vipattibhavaloko, vipattisambhavaloko, sampattibhavaloko, sampattisambhavaloko, eko loko sabbe sattā ahāraṭṭhitikā, dve lokā nāmañca rūpañca, tayo lokā tisso vedanā, cattāro lokā cattāro āhārā, pañca lokā pañcupādānakkhandhā, cha lokā cha ajjhattikāni āyatanāni, satta lokā satta viññāṇaṭṭhitiyo, aṭṭha lokā aṭṭha lokadhammā, nava lokā nava sattāvāsā, dasa lokā dasāyatanāni, dvādasa lokā dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa lokā aṭṭhārasa dhātuyo’’ti (mahāni. 3; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 2).
एवमनेकधा विभत्तोपि लोको पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु एव सङ्गहं समोसरणं गच्छति, उपादानक्खन्धा च दुक्खं अरियसच्चं जातिपि दुक्खा …पे॰… संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धापि दुक्खाति। तेन वुत्तं ‘‘अत्थतो पुरिमं अरियसच्चद्वयं, इध पन दुक्खं अरियसच्चं वेदितब्ब’’न्ति। ननु च लुज्जनपलुज्जनट्ठो अविसेसेन पञ्चसु खन्धेसु सम्भवतीति? सच्चं सम्भवति। यं पन न लुज्जतीति गहितं, तं तथा न होति, एकंसेनेव लुज्जति पलुज्जतीति सो लोकोति उपादानक्खन्धेस्वेव लोकसद्दो निरूळ्होति वेदितब्बो। तस्मा लोकोति दुक्खं अरियसच्चं एव।
Evamanekadhā vibhattopi loko pañcasu upādānakkhandhesu eva saṅgahaṃ samosaraṇaṃ gacchati, upādānakkhandhā ca dukkhaṃ ariyasaccaṃ jātipi dukkhā …pe… saṃkhittena pañcupādānakkhandhāpi dukkhāti. Tena vuttaṃ ‘‘atthato purimaṃ ariyasaccadvayaṃ, idha pana dukkhaṃ ariyasaccaṃ veditabba’’nti. Nanu ca lujjanapalujjanaṭṭho avisesena pañcasu khandhesu sambhavatīti? Saccaṃ sambhavati. Yaṃ pana na lujjatīti gahitaṃ, taṃ tathā na hoti, ekaṃseneva lujjati palujjatīti so lokoti upādānakkhandhesveva lokasaddo nirūḷhoti veditabbo. Tasmā lokoti dukkhaṃ ariyasaccaṃ eva.
यदिपि तथागत-सद्दस्स हेट्ठा तथागतसुत्ते नानानयेहि वित्थारतो अत्थो विभत्तो, तथापि पाळिया अत्थसंवण्णनामुखेन अयमत्थविभावना – अभिसम्बुद्धोति ‘‘अभिञ्ञेय्यतो परिञ्ञेय्यतो’’ति पुब्बे वुत्तविभागेन वा अविसेसतो ताव आसयानुसयचरियाधिमुत्तिआदिभेदतो कुसलाकुसलादिविभागतो वट्टप्पमाणसण्ठानादिभेदतो, विसेसतो वा पन ‘‘अयं सस्सतासयो, अयं उच्छेदासयो’’तिआदिना ‘‘कक्खळलक्खणा पथवीधातु, पग्घरणलक्खणा आपोधातू’’तिआदिना च अभिविसिट्ठेन सयम्भुञाणेन सम्मा अविपरीतं यो यो अत्थो यथा यथा बुज्झितब्बो, तथा तथा बुद्धो ञातो अत्तपच्चक्खो कतोति अभिसम्बुद्धो।
Yadipi tathāgata-saddassa heṭṭhā tathāgatasutte nānānayehi vitthārato attho vibhatto, tathāpi pāḷiyā atthasaṃvaṇṇanāmukhena ayamatthavibhāvanā – abhisambuddhoti ‘‘abhiññeyyato pariññeyyato’’ti pubbe vuttavibhāgena vā avisesato tāva āsayānusayacariyādhimuttiādibhedato kusalākusalādivibhāgato vaṭṭappamāṇasaṇṭhānādibhedato, visesato vā pana ‘‘ayaṃ sassatāsayo, ayaṃ ucchedāsayo’’tiādinā ‘‘kakkhaḷalakkhaṇā pathavīdhātu, paggharaṇalakkhaṇā āpodhātū’’tiādinā ca abhivisiṭṭhena sayambhuñāṇena sammā aviparītaṃ yo yo attho yathā yathā bujjhitabbo, tathā tathā buddho ñāto attapaccakkho katoti abhisambuddho.
लोकस्माति यथावुत्तलोकतो। विसंयुत्तोति विसंसट्ठो, तप्पटिबद्धानं सब्बेसं संयोजनानं सम्मदेव समुच्छिन्नत्ता ततो विप्पमुत्तोति अत्थो। लोकसमुदयोति सुत्तन्तनयेन तण्हा, अभिधम्मनयेन पन अभिसङ्खारेहि सद्धिं दियड्ढकिलेससहस्सं। पहीनोति बोधिमण्डे अरहत्तमग्गञाणेन समुच्छेदप्पहानवसेन सवासनं पहीनो। लोकनिरोधोति निब्बानं। सच्छिकतोति अत्तपच्चक्खो कतो। लोकनिरोधगामिनी पटिपदाति सीलादिक्खन्धत्तयसङ्गहो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो। सो हि लोकनिरोधं निब्बानं गच्छति अधिगच्छति, तदत्थं अरियेहि पटिपज्जीयति चाति लोकनिरोधगामिनी पटिपदाति वुच्चति।
Lokasmāti yathāvuttalokato. Visaṃyuttoti visaṃsaṭṭho, tappaṭibaddhānaṃ sabbesaṃ saṃyojanānaṃ sammadeva samucchinnattā tato vippamuttoti attho. Lokasamudayoti suttantanayena taṇhā, abhidhammanayena pana abhisaṅkhārehi saddhiṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ. Pahīnoti bodhimaṇḍe arahattamaggañāṇena samucchedappahānavasena savāsanaṃ pahīno. Lokanirodhoti nibbānaṃ. Sacchikatoti attapaccakkho kato. Lokanirodhagāminī paṭipadāti sīlādikkhandhattayasaṅgaho ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. So hi lokanirodhaṃ nibbānaṃ gacchati adhigacchati, tadatthaṃ ariyehi paṭipajjīyati cāti lokanirodhagāminī paṭipadāti vuccati.
एत्तावता तथानि अभिसम्बुद्धो याथावतो गतोति तथागतोति अयमत्थो दस्सितो होति। चत्तारि हि अरियसच्चानि तथानि नाम। यथाह –
Ettāvatā tathāni abhisambuddho yāthāvato gatoti tathāgatoti ayamattho dassito hoti. Cattāri hi ariyasaccāni tathāni nāma. Yathāha –
‘‘चत्तारिमानि , भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। कतमानि चत्तारि? इदं दुक्खन्ति, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं, अनञ्ञथमेत’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.१०९०) वित्थारो।
‘‘Cattārimāni , bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? Idaṃ dukkhanti, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ, anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro.
अपिच तथाय गतोति तथागतो, तथं गतोति तथागतो , गतोति च अवगतो अतीतो पत्तो पटिपन्नोति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यस्मा भगवा सकललोकं तीरणपरिञ्ञाय तथाय अविपरीताय गतो अवगतो, तस्मा लोको तथागतेन अभिसम्बुद्धोति तथागतो। लोकसमुदयं पहानपरिञ्ञाय तथाय गतो अतीतोति तथागतो। लोकनिरोधं सच्छिकिरियाय तथाय गतो पत्तोति तथागतो। लोकनिरोधगामिनिं पटिपदं तथं अविपरीतं गतो पटिपन्नोति तथागतोति। एवं इमिस्सा पाळिया भगवतो तथागतभावदीपनवसेन अत्थो वेदितब्बो।
Apica tathāya gatoti tathāgato, tathaṃ gatoti tathāgato , gatoti ca avagato atīto patto paṭipannoti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā bhagavā sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya aviparītāya gato avagato, tasmā loko tathāgatena abhisambuddhoti tathāgato. Lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato. Lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato pattoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ aviparītaṃ gato paṭipannoti tathāgatoti. Evaṃ imissā pāḷiyā bhagavato tathāgatabhāvadīpanavasena attho veditabbo.
इति भगवा चतुसच्चाभिसम्बोधनवसेन अत्तनो तथागतभावं पकासेत्वा इदानि तत्थ दिट्ठादिअभिसम्बोधिवसेनपि तं दस्सेतुं ‘‘यं, भिक्खवे’’तिआदिमाह। अङ्गुत्तरट्ठकथायं (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.२३) पन ‘‘चतूहि सच्चेहि अत्तनो बुद्धभावं कथेत्वा’’तिआदि वुत्तं। तं तथागतसद्द-बुद्धसद्दानं अत्थतो निन्नानाकरणतं दस्सेतुं वुत्तं। तथा चेव हि पाळि पवत्ताति। तत्थ दिट्ठन्ति रूपायतनं। सुतन्ति सद्दायतनं। मुतन्ति पत्वा गहेतब्बतो गन्धायतनं, रसायतनं, फोट्ठब्बायतनञ्च। विञ्ञातन्ति सुखदुक्खादिधम्मारम्मणं। पत्तन्ति परियेसित्वा वा अपरियेसित्वा वा पत्तं। परियेसितन्ति पत्तं वा अप्पत्तं वा परियेसितं। अनुविचरितं मनसाति चित्तेन अनुसञ्चरितं। कस्स पन अनुविचरितं मनसाति? सदेवकस्स…पे॰… सदेवमनुस्सायाति सम्बन्धनीयं। तत्थ सह देवेहीति सदेवको, तस्स सदेवकस्स। सेसपदेसुपि एसेव नयो।
Iti bhagavā catusaccābhisambodhanavasena attano tathāgatabhāvaṃ pakāsetvā idāni tattha diṭṭhādiabhisambodhivasenapi taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ, bhikkhave’’tiādimāha. Aṅguttaraṭṭhakathāyaṃ (a. ni. aṭṭha. 2.4.23) pana ‘‘catūhi saccehi attano buddhabhāvaṃ kathetvā’’tiādi vuttaṃ. Taṃ tathāgatasadda-buddhasaddānaṃ atthato ninnānākaraṇataṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tathā ceva hi pāḷi pavattāti. Tattha diṭṭhanti rūpāyatanaṃ. Sutanti saddāyatanaṃ. Mutanti patvā gahetabbato gandhāyatanaṃ, rasāyatanaṃ, phoṭṭhabbāyatanañca. Viññātanti sukhadukkhādidhammārammaṇaṃ. Pattanti pariyesitvā vā apariyesitvā vā pattaṃ. Pariyesitanti pattaṃ vā appattaṃ vā pariyesitaṃ. Anuvicaritaṃ manasāti cittena anusañcaritaṃ. Kassa pana anuvicaritaṃ manasāti? Sadevakassa…pe… sadevamanussāyāti sambandhanīyaṃ. Tattha saha devehīti sadevako, tassa sadevakassa. Sesapadesupi eseva nayo.
सदेवकवचनेन चेत्थ पञ्चकामावचरदेवग्गहणं वेदितब्बं, समारकवचनेन छट्ठकामावचरदेवग्गहणं, सब्रह्मकवचनेन ब्रह्मकायिकादिब्रह्मग्गहणं, सस्समणब्राह्मणिवचनेन सासनस्स पच्चत्थिकसमणब्राह्मणग्गहणञ्चेव समितपापबाहितपापसमणब्राह्मणग्गहणञ्च, पजावचनेन सत्तलोकग्गहणं , सदेवमनुस्सवचनेन सम्मुतिदेवअवसेसमनुस्सग्गहणं। एवमेत्थ तीहि पदेहि देवमारब्रह्मेहि सद्धिं सत्तलोको, द्वीहि पजावसेन सत्तलोको गहितोति वेदितब्बो।
Sadevakavacanena cettha pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ veditabbaṃ, samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṃ, sassamaṇabrāhmaṇivacanena sāsanassa paccatthikasamaṇabrāhmaṇaggahaṇañceva samitapāpabāhitapāpasamaṇabrāhmaṇaggahaṇañca, pajāvacanena sattalokaggahaṇaṃ , sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaṇaṃ. Evamettha tīhi padehi devamārabrahmehi saddhiṃ sattaloko, dvīhi pajāvasena sattaloko gahitoti veditabbo.
अपरो नयो – सदेवकग्गहणेन अरूपावचरदेवलोको गहितो, समारकवचनेन छकामावचरदेवलोको, सब्रह्मकवचनेन रूपीब्रह्मलोको, सस्समणब्राह्मणादिवचनेन सम्मुतिदेवेहि सह अवसेससत्तलोको गहितो। अपिचेत्थ सदेवकवचनेन उक्कट्ठपरिच्छेदतो सब्बलोकविसयस्स भगवतो अभिसम्बुद्धभावे पकासिते येसमेवं सिया ‘‘मारो नाम महानुभावो छकामावचरिस्सरो वसवत्ती, ब्रह्मा पन ततोपि महानुभावतरो दसहि अङ्गुलीहि दससु चक्कवाळसहस्सेसु आलोकं फरति, उत्तमज्झानसमापत्तिसुखं पटिसंवेदेति। पुथू च समणब्राह्मणा इद्धिमन्तो दिब्बचक्खुका परचित्तविदुनो महानुभावा संविज्जन्ति। अयञ्च सत्तकायो अनन्तो अपरिमाणो, किमेतेसं सब्बेसंयेव विसयो अनवसेसतो भगवता अभिसम्बुद्धो’’ति? तेसं विमतिं विधमेन्तो भगवा ‘‘सदेवकस्स लोकस्सा’’तिआदिमाह।
Aparo nayo – sadevakaggahaṇena arūpāvacaradevaloko gahito, samārakavacanena chakāmāvacaradevaloko, sabrahmakavacanena rūpībrahmaloko, sassamaṇabrāhmaṇādivacanena sammutidevehi saha avasesasattaloko gahito. Apicettha sadevakavacanena ukkaṭṭhaparicchedato sabbalokavisayassa bhagavato abhisambuddhabhāve pakāsite yesamevaṃ siyā ‘‘māro nāma mahānubhāvo chakāmāvacarissaro vasavattī, brahmā pana tatopi mahānubhāvataro dasahi aṅgulīhi dasasu cakkavāḷasahassesu ālokaṃ pharati, uttamajjhānasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvedeti. Puthū ca samaṇabrāhmaṇā iddhimanto dibbacakkhukā paracittaviduno mahānubhāvā saṃvijjanti. Ayañca sattakāyo ananto aparimāṇo, kimetesaṃ sabbesaṃyeva visayo anavasesato bhagavatā abhisambuddho’’ti? Tesaṃ vimatiṃ vidhamento bhagavā ‘‘sadevakassa lokassā’’tiādimāha.
पोराणा पनाहु – ‘‘सदेवकस्सा’’ति देवताहि सद्धिं अवसेसलोकं परियादियति, ‘‘समारकस्सा’’ति मारेन सद्धिं अवसेसलोकं, ‘‘सब्रह्मकस्सा’’ति ब्रह्मेहि सद्धिं अवसेसलोकं। एवं सब्बेपि तिभवूपगे सत्ते तीसु पदेसु पक्खिपित्वा पुन द्वीहि पदेहि परियादियन्तो ‘‘सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साया’’ति आह। एवं पञ्चहिपि पदेहि खन्धत्तयपरिच्छिन्ने सब्बसत्ते परियादियति।
Porāṇā panāhu – ‘‘sadevakassā’’ti devatāhi saddhiṃ avasesalokaṃ pariyādiyati, ‘‘samārakassā’’ti mārena saddhiṃ avasesalokaṃ, ‘‘sabrahmakassā’’ti brahmehi saddhiṃ avasesalokaṃ. Evaṃ sabbepi tibhavūpage satte tīsu padesu pakkhipitvā puna dvīhi padehi pariyādiyanto ‘‘sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāya sadevamanussāyā’’ti āha. Evaṃ pañcahipi padehi khandhattayaparicchinne sabbasatte pariyādiyati.
यस्मा तं तथागतेन अभिसम्बुद्धन्ति इमिना इदं दस्सेति – यं अपरिमाणासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स ‘‘नीलं पीतक’’न्तिआदि रूपारम्मणं चक्खुद्वारे आपाथं आगच्छति, तं सब्बं ‘‘अयं सत्तो इमस्मिं खणे इमं नाम रूपारम्मणं दिस्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातो’’ति तथागतस्स एवं अभिसम्बुद्धं। तथा यं अपरिमाणासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स ‘‘भेरिसद्दो मुदिङ्गसद्दो’’तिआदि सद्दारम्मणं सोतद्वारे आपाथं आगच्छति, ‘‘मूलगन्धो तचगन्धो’’तिआदि गन्धारम्मणं घानद्वारे आपाथमागच्छति, ‘‘मूलरसो खन्धरसो’’तिआदि रसारम्मणं जिव्हाद्वारे आपाथमागच्छति , ‘‘कक्खळं मुदुक’’न्तिआदि पथवीधातुतेजोधातुवायोधातुभेदं फोट्ठब्बारम्मणं कायद्वारे आपाथमागच्छति , ‘‘अयं सत्तो इमस्मिं खणे इमं नाम फोट्ठब्बं फुसित्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातो’’ति सब्बं तं तथागतस्स एवं अभिसम्बुद्धं।
Yasmā taṃ tathāgatena abhisambuddhanti iminā idaṃ dasseti – yaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa ‘‘nīlaṃ pītaka’’ntiādi rūpārammaṇaṃ cakkhudvāre āpāthaṃ āgacchati, taṃ sabbaṃ ‘‘ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe imaṃ nāma rūpārammaṇaṃ disvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jāto’’ti tathāgatassa evaṃ abhisambuddhaṃ. Tathā yaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa ‘‘bherisaddo mudiṅgasaddo’’tiādi saddārammaṇaṃ sotadvāre āpāthaṃ āgacchati, ‘‘mūlagandho tacagandho’’tiādi gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthamāgacchati, ‘‘mūlaraso khandharaso’’tiādi rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthamāgacchati , ‘‘kakkhaḷaṃ muduka’’ntiādi pathavīdhātutejodhātuvāyodhātubhedaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthamāgacchati , ‘‘ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe imaṃ nāma phoṭṭhabbaṃ phusitvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jāto’’ti sabbaṃ taṃ tathāgatassa evaṃ abhisambuddhaṃ.
तथा यं अपरिमाणासु लोकधातूसु इमस्स सदेवकस्स लोकस्स सुखादिभेदं धम्मारम्मणं मनोद्वारे आपाथमागच्छति, ‘‘अयं सत्तो इमस्मिं खणे इमं नाम धम्मारम्मणं जानित्वा सुमनो वा दुम्मनो वा मज्झत्तो वा जातो’’ति सब्बं तं तथागतस्स एवं अभिसम्बुद्धं। एवं यं इमस्स सदेवकस्स लोकस्स दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं, तं तथागतेन अदिट्ठं वा असुतं वा अमुतं वा अविञ्ञातं वा नत्थि। इमस्स पन महाजनस्स परियेसित्वा अप्पत्तम्पि अत्थि, अपरियेसित्वा अप्पत्तम्पि अत्थि, परियेसित्वा पत्तम्पि अत्थि, अपरियेसित्वा पत्तम्पि अत्थि। सब्बम्पि तथागतस्स अप्पत्तं नाम नत्थि ञाणेन असच्छिकतं। ततो एव यं अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं चक्खुद्वारे आपाथमागच्छन्तं रूपारम्मणं नाम अत्थि, तं भगवा सब्बं सब्बाकारेन जानाति पस्सति। एवं जानता पस्सता चानेन तं इट्ठानिट्ठादिवसेन वा दिट्ठसुतमुतविञ्ञातेसु लब्भमानपदवसेन वा ‘‘कतमं तं रूपं रूपायतनं? यं रूपं चतुन्नं महाभूतानं उपादाय वण्णनिभा सनिदस्सनं सप्पटिघं नीलं पीतक’’न्तिआदिना (ध॰ स॰ ६१७) नयेन अनेकेहि नामेहि तेरसहि वारेहि द्वेपञ्ञासाय नयेहि विभज्जमानं तथेव होति, वितथं नत्थि। एस नयो सोतद्वारादीसुपि आपाथमागच्छन्तेसु सद्दादीसु।
Tathā yaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu imassa sadevakassa lokassa sukhādibhedaṃ dhammārammaṇaṃ manodvāre āpāthamāgacchati, ‘‘ayaṃ satto imasmiṃ khaṇe imaṃ nāma dhammārammaṇaṃ jānitvā sumano vā dummano vā majjhatto vā jāto’’ti sabbaṃ taṃ tathāgatassa evaṃ abhisambuddhaṃ. Evaṃ yaṃ imassa sadevakassa lokassa diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ, taṃ tathāgatena adiṭṭhaṃ vā asutaṃ vā amutaṃ vā aviññātaṃ vā natthi. Imassa pana mahājanassa pariyesitvā appattampi atthi, apariyesitvā appattampi atthi, pariyesitvā pattampi atthi, apariyesitvā pattampi atthi. Sabbampi tathāgatassa appattaṃ nāma natthi ñāṇena asacchikataṃ. Tato eva yaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ bhagavā sabbaṃ sabbākārena jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā cānena taṃ iṭṭhāniṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ? Yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 617) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvepaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tatheva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsupi āpāthamāgacchantesu saddādīsu.
तस्मा तथागतोति वुच्चतीति यं यथा लोकेन गतं, तस्स तथेव गतत्ता तथागतोति वुच्चति। पाळियं पन ‘‘अभिसम्बुद्ध’’न्ति वुत्तं, तं तथागतसद्देन समानत्थं। इमिना तथादस्सिभावतो तथागतोति अयमत्थो दस्सितो होति। वुत्तञ्हेतं धम्मसेनापतिना –
Tasmā tathāgatoti vuccatīti yaṃ yathā lokena gataṃ, tassa tatheva gatattā tathāgatoti vuccati. Pāḷiyaṃ pana ‘‘abhisambuddha’’nti vuttaṃ, taṃ tathāgatasaddena samānatthaṃ. Iminā tathādassibhāvato tathāgatoti ayamattho dassito hoti. Vuttañhetaṃ dhammasenāpatinā –
‘‘न तस्स अद्दिट्ठमिधत्थि किञ्चि,
‘‘Na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñci,
अथो अविञ्ञातमजानितब्बं।
Atho aviññātamajānitabbaṃ;
सब्बं अभिञ्ञासि यदत्थि नेय्यं,
Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ,
तथागतो तेन समन्तचक्खू’’ति॥ (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि॰ म॰ १.१२१)।
Tathāgato tena samantacakkhū’’ti. (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 1.121);
सुत्तन्तेपि वुत्तं भगवता –
Suttantepi vuttaṃ bhagavatā –
‘‘यं , भिक्खवे, सदेवकस्स लोकस्स…पे॰… सदेवमनुस्साय पजाय दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं पत्तं परियेसितं अनुविचरितं मनसा, तमहं जानामि, तमहं अब्भञ्ञासिं, तं तथागतस्स विदितं, तं तथागतो न उपट्ठासी’’ति (अ॰ नि॰ ४.२४)।
‘‘Yaṃ , bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya pajāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi, tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24).
यञ्च, भिक्खवे, रत्तिं तथागतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झतीति यस्सञ्च विसाखपुण्णमरत्तियं तथा आगतादिअत्थेन तथागतो भगवा बोधिमण्डे अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो तिण्णं मारानं मत्थकं मद्दित्वा उत्तरितराभावतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं आसवक्खयञाणेन सद्धिं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं अधिगच्छति। यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायतीति यस्सञ्च विसाखपुण्णमरत्तियंयेव कुसिनारायं उपवत्तने मल्लानं सालवने यमकसालानमन्तरे अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायति। यं एतस्मिं अन्तरेति इमासं द्विन्नं सउपादिसेसअनुपादिसेसनिब्बानधातूनं वेमज्झे पञ्चचत्तालीसवस्सपरिमाणे काले पठमबोधियम्पि, मज्झिमबोधियम्पि, पच्छिमबोधियम्पि यं सुत्तगेय्यादिप्पभेदं धम्मं भासति निद्दिसनवसेन, लपति उद्धिसनवसेन, निद्दिसति पटिनिद्दिसनवसेन। सब्बं तं तथेव होतीति तं एत्थन्तरे देसितं सब्बं सुत्तगेय्यादिनवङ्गं बुद्धवचनं अत्थतो ब्यञ्जनतो च अनुपवज्जं अनूनं अनधिकं सब्बाकारपरिपुण्णं रागमदनिम्मदनं…पे॰… मोहमदनिम्मदनं, नत्थि तत्थ वालग्गमत्तम्पि अवक्खलितं, एकमुद्दिकाय लञ्छितं विय एकनाळिया मितं विय एकतुलाय तुलितं विय च तं तथेव होति यस्सत्थाय भासितं, एकन्तेनेव तस्स साधनतो, नो अञ्ञथा। तस्मा तथं, अवितथं, अनञ्ञथं। एतेन तथावादिताय तथागतोति दस्सेति। गदअत्थो अयं गतसद्दो दकारस्स तकारं कत्वा, तस्मा तथं गदतीति तथागतोति अत्थो। अथ वा आगदनं आगदो, वचनन्ति अत्थो। तथो अविपरीतो आगदो यस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति एवमेत्थ पदसिद्धि वेदितब्बा।
Yañca, bhikkhave, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhatīti yassañca visākhapuṇṇamarattiyaṃ tathā āgatādiatthena tathāgato bhagavā bodhimaṇḍe aparājitapallaṅke nisinno tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā uttaritarābhāvato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ āsavakkhayañāṇena saddhiṃ sabbaññutaññāṇaṃ adhigacchati. Yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyatīti yassañca visākhapuṇṇamarattiyaṃyeva kusinārāyaṃ upavattane mallānaṃ sālavane yamakasālānamantare anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati. Yaṃ etasmiṃ antareti imāsaṃ dvinnaṃ saupādisesaanupādisesanibbānadhātūnaṃ vemajjhe pañcacattālīsavassaparimāṇe kāle paṭhamabodhiyampi, majjhimabodhiyampi, pacchimabodhiyampi yaṃ suttageyyādippabhedaṃ dhammaṃ bhāsati niddisanavasena, lapati uddhisanavasena, niddisati paṭiniddisanavasena. Sabbaṃ taṃ tatheva hotīti taṃ etthantare desitaṃ sabbaṃ suttageyyādinavaṅgaṃ buddhavacanaṃ atthato byañjanato ca anupavajjaṃ anūnaṃ anadhikaṃ sabbākāraparipuṇṇaṃ rāgamadanimmadanaṃ…pe… mohamadanimmadanaṃ, natthi tattha vālaggamattampi avakkhalitaṃ, ekamuddikāya lañchitaṃ viya ekanāḷiyā mitaṃ viya ekatulāya tulitaṃ viya ca taṃ tatheva hoti yassatthāya bhāsitaṃ, ekanteneva tassa sādhanato, no aññathā. Tasmā tathaṃ, avitathaṃ, anaññathaṃ. Etena tathāvāditāya tathāgatoti dasseti. Gadaattho ayaṃ gatasaddo dakārassa takāraṃ katvā, tasmā tathaṃ gadatīti tathāgatoti attho. Atha vā āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado yassāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti evamettha padasiddhi veditabbā.
यथावादी तथाकारीति ये धम्मे भगवा ‘‘इमे धम्मा अकुसला सावज्जा विञ्ञुगरहिता समत्ता समादिन्ना अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ती’’ति परेसं धम्मं देसेन्तो वदति, ते धम्मे एकन्तेनेव सयं पहासि। ये पन धम्मे भगवा ‘‘इमे धम्मा कुसला अनवज्जा विञ्ञुप्पसत्था समत्ता समादिन्ना हिताय सुखाय संवत्तन्ती’’ति वदति, ते धम्मे एकन्तेनेव सयं उपसम्पज्ज विहासि। तस्मा यथावादी भगवा, तथाकारीति वेदितब्बो। यथाकारी तथावादीति सम्मदेव सीलादिपरिपूरणवसेन सम्मा पटिपन्नो सयं यथाकारी भगवा, तथेव धम्मदेसनाय परेसं तत्थ पतिट्ठापनवसेन तथावादी। भगवतो हि वाचाय कायो अनुलोमेति, कायस्सपि वाचा। तस्मा यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी च होति। एवंभूतस्स चस्स यथा वाचा, कायोपि तथा गतो पवत्तो। यथा च कायो, वाचापि तथा गता पवत्ताति अत्थो।
Yathāvādī tathākārīti ye dhamme bhagavā ‘‘ime dhammā akusalā sāvajjā viññugarahitā samattā samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattantī’’ti paresaṃ dhammaṃ desento vadati, te dhamme ekanteneva sayaṃ pahāsi. Ye pana dhamme bhagavā ‘‘ime dhammā kusalā anavajjā viññuppasatthā samattā samādinnā hitāya sukhāya saṃvattantī’’ti vadati, te dhamme ekanteneva sayaṃ upasampajja vihāsi. Tasmā yathāvādī bhagavā, tathākārīti veditabbo. Yathākārī tathāvādīti sammadeva sīlādiparipūraṇavasena sammā paṭipanno sayaṃ yathākārī bhagavā, tatheva dhammadesanāya paresaṃ tattha patiṭṭhāpanavasena tathāvādī. Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā. Tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathā vācā, kāyopi tathā gato pavatto. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatā pavattāti attho.
अभिभू अनभिभूतोति उपरि भवग्गं हेट्ठा अवीचिनिरयं परियन्तं कत्वा तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसु भगवा सब्बसत्ते अभिभवति सीलेनपि समाधिनापि पञ्ञायपि विमुत्तियापि विमुत्तिञाणदस्सनेनपि, न तस्स तुला वा पमाणं वा अत्थि, असमो असमसमो अप्पटिमो अप्पटिभागो अप्पटिपुग्गलो अतुलो अप्पमेय्यो अनुत्तरो धम्मराजा देवानं अतिदेवो सक्कानं अतिसक्को ब्रह्मानं अतिब्रह्मा। ततो एव सयं न केनचि अभिभूतोति अनभिभूतो। अञ्ञदत्थूति एकंसत्थे निपातो। यञ्हि किञ्चि नेय्यं नाम, सब्बं तं हत्थतले आमलकं विय पस्सतीति दसो। अविपरीतं आसयादिअवबोधेन हितूपसंहारादिना च सत्ते, भावञ्ञथत्तूपनयवसेन सङ्खारे सब्बाकारेन सुचिण्णवसिताय समापत्तियो चित्तञ्च वसे वत्तेतीति वसवत्ती। एत्तावता अभिभवनट्ठेन भगवा अत्तनो तथागतभावं दस्सेति।
Abhibhū anabhibhūtoti upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīcinirayaṃ pariyantaṃ katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu bhagavā sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, asamo asamasamo appaṭimo appaṭibhāgo appaṭipuggalo atulo appameyyo anuttaro dhammarājā devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā. Tato eva sayaṃ na kenaci abhibhūtoti anabhibhūto. Aññadatthūti ekaṃsatthe nipāto. Yañhi kiñci neyyaṃ nāma, sabbaṃ taṃ hatthatale āmalakaṃ viya passatīti daso. Aviparītaṃ āsayādiavabodhena hitūpasaṃhārādinā ca satte, bhāvaññathattūpanayavasena saṅkhāre sabbākārena suciṇṇavasitāya samāpattiyo cittañca vase vattetīti vasavattī. Ettāvatā abhibhavanaṭṭhena bhagavā attano tathāgatabhāvaṃ dasseti.
तत्रेवं पदसिद्धि वेदितब्बा – अगदो विय अगदो। को पनेस? देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च। तेनेव हेस महानुभावो भिसक्को विय दिब्बागदेन सप्पे, सब्बे परप्पवादिनो सदेवकञ्च लोकं अभिभवति। इति सब्बलोकाभिभवने तथो अविपरीतो देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च अगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति वेदितब्बो। तेन वुत्तं ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे॰… वसवत्ती, तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति।
Tatrevaṃ padasiddhi veditabbā – agado viya agado. Ko panesa? Desanāvilāso ceva puññussayo ca. Teneva hesa mahānubhāvo bhisakko viya dibbāgadena sappe, sabbe parappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho aviparīto desanāvilāso ceva puññussayo ca agado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… vasavattī, tasmā tathāgatoti vuccatī’’ti.
गाथासु सब्बलोकं अभिञ्ञायाति तेधातुकलोकसन्निवासं जानित्वा। सब्बलोके यथातथन्ति तस्मिं तेधातुकलोकसन्निवासे यंकिञ्चि नेय्यं, तं सब्बं यथातथं अविपरीतं जानित्वा। सब्बलोकविसंयुत्तोति चतुन्नं योगानं अनवसेसप्पहानेन सब्बेनपि लोकेन विसंयुत्तो विप्पमुत्तो। अनूपयोति सब्बस्मिम्पि लोके तण्हादिट्ठिउपयेहि अनूपयो तेहि उपयेहि विरहितो।
Gāthāsu sabbalokaṃ abhiññāyāti tedhātukalokasannivāsaṃ jānitvā. Sabbaloke yathātathanti tasmiṃ tedhātukalokasannivāse yaṃkiñci neyyaṃ, taṃ sabbaṃ yathātathaṃ aviparītaṃ jānitvā. Sabbalokavisaṃyuttoti catunnaṃ yogānaṃ anavasesappahānena sabbenapi lokena visaṃyutto vippamutto. Anūpayoti sabbasmimpi loke taṇhādiṭṭhiupayehi anūpayo tehi upayehi virahito.
सब्बाभिभूति रूपादीनि सब्बारम्मणानि, सब्बं सङ्खारगतं, सब्बेपि मारे अभिभवित्वा ठितो। धीरोति धितिसम्पन्नो। सब्बगन्थप्पमोचनोति सब्बे अभिज्झाकायगन्थादिके मोचेत्वा ठितो वेनेय्यसन्तानेपि अत्तनो देसनाविलासेन तेसं पमोचनतो सब्बगन्थप्पमोचनो। फुट्ठास्साति फुट्ठा अस्स। करणत्थे इदं सामिवचनं, फुट्ठा अनेनाति अत्थो। परमा सन्तीति निब्बानं। तञ्हि तेन ञाणफुसनेन फुट्ठं। तेनेवाह ‘‘निब्बानं अकुतोभय’’न्ति। अथ वा परमा सन्तीति उत्तमा सन्ति। कतरा साति? निब्बानं। यस्मा पन निब्बाने कुतोचि भयं नत्थि, तस्मा तं अकुतोभयन्ति वुच्चति।
Sabbābhibhūti rūpādīni sabbārammaṇāni, sabbaṃ saṅkhāragataṃ, sabbepi māre abhibhavitvā ṭhito. Dhīroti dhitisampanno. Sabbaganthappamocanoti sabbe abhijjhākāyaganthādike mocetvā ṭhito veneyyasantānepi attano desanāvilāsena tesaṃ pamocanato sabbaganthappamocano. Phuṭṭhāssāti phuṭṭhā assa. Karaṇatthe idaṃ sāmivacanaṃ, phuṭṭhā anenāti attho. Paramā santīti nibbānaṃ. Tañhi tena ñāṇaphusanena phuṭṭhaṃ. Tenevāha ‘‘nibbānaṃ akutobhaya’’nti. Atha vā paramā santīti uttamā santi. Katarā sāti? Nibbānaṃ. Yasmā pana nibbāne kutoci bhayaṃ natthi, tasmā taṃ akutobhayanti vuccati.
अनीघोति निद्दुक्खो। सब्बकम्मक्खयं पत्तोति सब्बेसं कम्मानं खयं परियोसानं अच्चन्ताभावं पत्तो। विमुत्तो उपधिसङ्खयेति उपधिसङ्खयसङ्खाते निब्बाने तदारम्मणाय फलविमुत्तिया विमुत्तो। एस सोति एसो सो। सीहो अनुत्तरोति परिस्सयानं सहनट्ठेन, किलेसानं हननट्ठेन च, तथागतो अनुत्तरो सीहो नाम। ब्रह्मन्ति सेट्ठं। चक्कन्ति धम्मचक्कं। पवत्तयीति तिपरिवट्टं द्वादसाकारं पवत्तेसि।
Anīghoti niddukkho. Sabbakammakkhayaṃ pattoti sabbesaṃ kammānaṃ khayaṃ pariyosānaṃ accantābhāvaṃ patto. Vimutto upadhisaṅkhayeti upadhisaṅkhayasaṅkhāte nibbāne tadārammaṇāya phalavimuttiyā vimutto. Esa soti eso so. Sīho anuttaroti parissayānaṃ sahanaṭṭhena, kilesānaṃ hananaṭṭhena ca, tathāgato anuttaro sīho nāma. Brahmanti seṭṭhaṃ. Cakkanti dhammacakkaṃ. Pavattayīti tiparivaṭṭaṃ dvādasākāraṃ pavattesi.
इतीति एवं तथागतस्स गुणे जानित्वा। सङ्गम्माति समागन्त्वा। तं नमस्सन्तीति तं तथागतं ते सरणं गता देवमनुस्सा नमस्सन्ति। महन्तेहि सीलादिगुणेहि समन्नागतत्ता महन्तं, चतुवेसारज्जयोगेन वीतसारदं। इदानि यं वदन्ता ते नमस्सन्ति, तं दस्सेतुं दन्तोतिआदि वुत्तं। तं उत्तानत्थमेव।
Itīti evaṃ tathāgatassa guṇe jānitvā. Saṅgammāti samāgantvā. Taṃnamassantīti taṃ tathāgataṃ te saraṇaṃ gatā devamanussā namassanti. Mahantehi sīlādiguṇehi samannāgatattā mahantaṃ, catuvesārajjayogena vītasāradaṃ. Idāni yaṃ vadantā te namassanti, taṃ dassetuṃ dantotiādi vuttaṃ. Taṃ uttānatthameva.
इति इमस्मिं चतुक्कनिपाते छट्ठे सत्तमे च सुत्ते वट्टं कथितं, पठमदुतियततियद्वादसमतेरसमेसु विवट्टं कथितं, सेसेसु वट्टविवट्टं कथितन्ति वेदितब्बं।
Iti imasmiṃ catukkanipāte chaṭṭhe sattame ca sutte vaṭṭaṃ kathitaṃ, paṭhamadutiyatatiyadvādasamaterasamesu vivaṭṭaṃ kathitaṃ, sesesu vaṭṭavivaṭṭaṃ kathitanti veditabbaṃ.
तेरसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Terasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
इति परमत्थदीपनिया
Iti paramatthadīpaniyā
खुद्दकनिकाय-अट्ठकथाय
Khuddakanikāya-aṭṭhakathāya
इतिवुत्तकस्स चतुक्कनिपातवण्णना निट्ठिता।
Itivuttakassa catukkanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / १३. लोकसुत्तं • 13. Lokasuttaṃ
