| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
लोकुत्तरकुसलं पकिण्णककथा
Lokuttarakusalaṃ pakiṇṇakakathā
तत्रिदं पकिण्णकं –
Tatridaṃ pakiṇṇakaṃ –
अज्झत्तञ्च बहिद्धा च, रूपारूपेसु पञ्चसु।
Ajjhattañca bahiddhā ca, rūpārūpesu pañcasu;
सत्तट्ठङ्गपरिणामं, निमित्तं पटिपदापतीति॥
Sattaṭṭhaṅgapariṇāmaṃ, nimittaṃ paṭipadāpatīti.
लोकुत्तरमग्गो हि अज्झत्तं अभिनिविसित्वा अज्झत्तं वुट्ठाति , अज्झत्तं अभिनिविसित्वा बहिद्धा वुट्ठाति, बहिद्धा अभिनिविसित्वा बहिद्धा वुट्ठाति, बहिद्धा अभिनिविसित्वा अज्झत्तं वुट्ठाति। रूपे अभिनिविसित्वा रूपा वुट्ठाति, रूपे अभिनिविसित्वा अरूपा वुट्ठाति। अरूपे अभिनिविसित्वा अरूपा वुट्ठाति, अरूपे अभिनिविसित्वा रूपा वुट्ठाति, एकप्पहारेनेव पञ्चहि खन्धेहि वुट्ठाति।
Lokuttaramaggo hi ajjhattaṃ abhinivisitvā ajjhattaṃ vuṭṭhāti , ajjhattaṃ abhinivisitvā bahiddhā vuṭṭhāti, bahiddhā abhinivisitvā bahiddhā vuṭṭhāti, bahiddhā abhinivisitvā ajjhattaṃ vuṭṭhāti. Rūpe abhinivisitvā rūpā vuṭṭhāti, rūpe abhinivisitvā arūpā vuṭṭhāti. Arūpe abhinivisitvā arūpā vuṭṭhāti, arūpe abhinivisitvā rūpā vuṭṭhāti, ekappahāreneva pañcahi khandhehi vuṭṭhāti.
‘सत्तट्ठङ्गपरिणाम’न्ति सो पनेस मग्गो अट्ठङ्गिकोपि होति सत्तङ्गिकोपि। बोज्झङ्गापि सत्त वा होन्ति छ वा। झानं पन पञ्चङ्गिकं वा होति चतुरङ्गिकं वा; तिवङ्गिकं वा दुवङ्गिकं वा। एवं सत्तअट्ठादीनं अङ्गानं परिणामो वेदितब्बोति अत्थो।
‘Sattaṭṭhaṅgapariṇāma’nti so panesa maggo aṭṭhaṅgikopi hoti sattaṅgikopi. Bojjhaṅgāpi satta vā honti cha vā. Jhānaṃ pana pañcaṅgikaṃ vā hoti caturaṅgikaṃ vā; tivaṅgikaṃ vā duvaṅgikaṃ vā. Evaṃ sattaaṭṭhādīnaṃ aṅgānaṃ pariṇāmo veditabboti attho.
‘निमित्तं पटिपदापती’ति निमित्तन्ति यतो वुट्ठानं होति; ‘पटिपदापती’ति पटिपदाय च अधिपतिनो च चलनाचलनं वेदितब्बं।
‘Nimittaṃ paṭipadāpatī’ti nimittanti yato vuṭṭhānaṃ hoti; ‘paṭipadāpatī’ti paṭipadāya ca adhipatino ca calanācalanaṃ veditabbaṃ.
तत्थ अज्झत्तं अभिनिविसित्वा अज्झत्तं वुट्ठातीतिआदीसु ताव इधेकच्चो आदितोव अज्झत्तं पञ्चसु खन्धेसु अभिनिविसति, अभिनिविसित्वा ते अनिच्चादितो पस्सति, यस्मा पन न सुद्धअज्झत्तदस्सनमत्तेनेव मग्गवुट्ठानं होति, बहिद्धापि दट्ठब्बमेव, तस्मा परस्स खन्धेपि अनुपादिन्नसङ्खारेपि अनिच्चं दुक्खमनत्ताति पस्सति। सो कालेन अज्झत्तं सम्मसति कालेन बहिद्धाति। तस्सेवं सम्मसतो अज्झत्तं सम्मसनकाले विपस्सना मग्गेन सद्धिं घटियति। एवं अज्झत्तं अभिनिविसित्वा अज्झत्तं वुट्ठाति नाम। सचे पनस्स बहिद्धा सम्मसनकाले विपस्सना मग्गेन सद्धिं घटियति, एवं अज्झत्तं अभिनिविसित्वा बहिद्धा वुट्ठाति नाम। एसेव नयो बहिद्धा अभिनिविसित्वा बहिद्धा च अज्झत्तञ्च वुट्ठानेपि।
Tattha ajjhattaṃ abhinivisitvā ajjhattaṃ vuṭṭhātītiādīsu tāva idhekacco āditova ajjhattaṃ pañcasu khandhesu abhinivisati, abhinivisitvā te aniccādito passati, yasmā pana na suddhaajjhattadassanamatteneva maggavuṭṭhānaṃ hoti, bahiddhāpi daṭṭhabbameva, tasmā parassa khandhepi anupādinnasaṅkhārepi aniccaṃ dukkhamanattāti passati. So kālena ajjhattaṃ sammasati kālena bahiddhāti. Tassevaṃ sammasato ajjhattaṃ sammasanakāle vipassanā maggena saddhiṃ ghaṭiyati. Evaṃ ajjhattaṃ abhinivisitvā ajjhattaṃ vuṭṭhāti nāma. Sace panassa bahiddhā sammasanakāle vipassanā maggena saddhiṃ ghaṭiyati, evaṃ ajjhattaṃ abhinivisitvā bahiddhā vuṭṭhāti nāma. Eseva nayo bahiddhā abhinivisitvā bahiddhā ca ajjhattañca vuṭṭhānepi.
अपरो आदितोव रूपे अभिनिविसति अभिनिविसित्वा भूतरूपञ्च उपादारूपञ्च परिच्छिन्दित्वा अनिच्चादितो पस्सति, यस्मा पन न सुद्धरूपदस्सनमत्तेनेव वुट्ठानं होति अरूपम्पि दट्ठब्बमेव, तस्मा तं रूपं आरम्मणं कत्वा उप्पन्नं वेदनं सञ्ञं सङ्खारे विञ्ञाणञ्च इदं अरूपन्ति परिच्छिन्दित्वा अनिच्चादितो पस्सति। सो कालेन रूपं सम्मसति कालेन अरूपं। तस्सेवं सम्मसतो रूपसम्मसनकाले विपस्सना मग्गेन सद्धिं घटियति। एवं रूपे अभिनिविसित्वा रूपा वुट्ठाति नाम। सचे पनस्स अरूपसम्मसनकाले विपस्सना मग्गेन सद्धिं घटियति, एवं रूपे अभिनिविसित्वा अरूपा वुट्ठाति नाम। एस नयो अरूपे अभिनिविसित्वा अरूपा च रूपा च वुट्ठानेपि।
Aparo āditova rūpe abhinivisati abhinivisitvā bhūtarūpañca upādārūpañca paricchinditvā aniccādito passati, yasmā pana na suddharūpadassanamatteneva vuṭṭhānaṃ hoti arūpampi daṭṭhabbameva, tasmā taṃ rūpaṃ ārammaṇaṃ katvā uppannaṃ vedanaṃ saññaṃ saṅkhāre viññāṇañca idaṃ arūpanti paricchinditvā aniccādito passati. So kālena rūpaṃ sammasati kālena arūpaṃ. Tassevaṃ sammasato rūpasammasanakāle vipassanā maggena saddhiṃ ghaṭiyati. Evaṃ rūpe abhinivisitvā rūpā vuṭṭhāti nāma. Sace panassa arūpasammasanakāle vipassanā maggena saddhiṃ ghaṭiyati, evaṃ rūpe abhinivisitvā arūpā vuṭṭhāti nāma. Esa nayo arūpe abhinivisitvā arūpā ca rūpā ca vuṭṭhānepi.
‘‘यंकिञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति (महाव॰ १६; दी॰ नि॰ १.२९८) एवं अभिनिविसित्वा एवमेव वुट्ठानकाले पन एकप्पहारेन पञ्चहि खन्धेहि वुट्ठाति नामाति। अयं तिक्खविपस्सकस्स महापञ्ञस्स भिक्खुनो विपस्सना।
‘‘Yaṃkiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti (mahāva. 16; dī. ni. 1.298) evaṃ abhinivisitvā evameva vuṭṭhānakāle pana ekappahārena pañcahi khandhehi vuṭṭhāti nāmāti. Ayaṃ tikkhavipassakassa mahāpaññassa bhikkhuno vipassanā.
यथा हि छातज्झत्तस्स पुरिसस्स मज्झे गूथपिण्डं ठपेत्वा नानग्गरसभोजनपुण्णं पातिं उपनेय्युं, सो ब्यञ्जनं हत्थेन वियूहन्तो तं गूथपिण्डं दिस्वा ‘किमिद’न्ति पुच्छित्वा गूथपिण्डोति वुत्ते ‘धि धि, अपनेथा’ति भत्तेपि पातियम्पि निरालयो होति। एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं।
Yathā hi chātajjhattassa purisassa majjhe gūthapiṇḍaṃ ṭhapetvā nānaggarasabhojanapuṇṇaṃ pātiṃ upaneyyuṃ, so byañjanaṃ hatthena viyūhanto taṃ gūthapiṇḍaṃ disvā ‘kimida’nti pucchitvā gūthapiṇḍoti vutte ‘dhi dhi, apanethā’ti bhattepi pātiyampi nirālayo hoti. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.
भोजनपातिदस्सनस्मिञ्हि तस्स अत्तमनकालो विय इमस्स भिक्खुनो बालपुथुज्जनकाले पञ्चक्खन्धे ‘अहं ममा’ति गहितकालो। गूथपिण्डस्स दिट्ठकालो विय तिण्णं लक्खणानं सल्लक्खितकालो। भत्तेपि पातियम्पि निरालयकालो विय तिक्खविपस्सकस्स महापञ्ञस्स भिक्खुनो ‘‘यंकिञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति पञ्चहि खन्धेहि एकप्पहारेन वुट्ठितकालो वेदितब्बो।
Bhojanapātidassanasmiñhi tassa attamanakālo viya imassa bhikkhuno bālaputhujjanakāle pañcakkhandhe ‘ahaṃ mamā’ti gahitakālo. Gūthapiṇḍassa diṭṭhakālo viya tiṇṇaṃ lakkhaṇānaṃ sallakkhitakālo. Bhattepi pātiyampi nirālayakālo viya tikkhavipassakassa mahāpaññassa bhikkhuno ‘‘yaṃkiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti pañcahi khandhehi ekappahārena vuṭṭhitakālo veditabbo.
‘सत्तट्ठङ्गपरिणाम’न्ति एत्थ अयं वुत्तप्पभेदो अङ्गपरिणामो यथा होति तथा वेदितब्बो। सङ्खारुपेक्खाञाणमेव हि अरियमग्गस्स बोज्झङ्गमग्गङ्गझानङ्गविसेसं नियमेति। केचि पन थेरा ‘बोज्झङ्गमग्गङ्गझानङ्गविसेसं पादकज्झानं नियमेती’ति वदन्ति। केचि ‘विपस्सनाय आरम्मणभूता खन्धा नियमेन्ती’ति वदन्ति। केचि ‘पुग्गलज्झासयो नियमेती’ति वदन्ति। तेसम्पि वादेसु अयं सङ्खारुपेक्खासङ्खाता पुब्बभागा वुट्ठानगामिनिविपस्सनाव नियमेतीति वेदितब्बा।
‘Sattaṭṭhaṅgapariṇāma’nti ettha ayaṃ vuttappabhedo aṅgapariṇāmo yathā hoti tathā veditabbo. Saṅkhārupekkhāñāṇameva hi ariyamaggassa bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgavisesaṃ niyameti. Keci pana therā ‘bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgavisesaṃ pādakajjhānaṃ niyametī’ti vadanti. Keci ‘vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamentī’ti vadanti. Keci ‘puggalajjhāsayo niyametī’ti vadanti. Tesampi vādesu ayaṃ saṅkhārupekkhāsaṅkhātā pubbabhāgā vuṭṭhānagāminivipassanāva niyametīti veditabbā.
तत्रायं अनुपुब्बीकथा – विपस्सनानियमेन हि सुक्खविपस्सकस्स उप्पन्नमग्गोपि समापत्तिलाभिनो झानं पादकं अकत्वा उप्पन्नमग्गोपि पठमज्झानं पादकं कत्वा पकिण्णकसङ्खारे सम्मसित्वा उप्पादितमग्गोपि पठमज्झानिकोव होति। सब्बेसु सत्त बोज्झङ्गानि अट्ठ मग्गङ्गानि पञ्च झानङ्गानि होन्ति। तेसञ्हि पुब्बभागविपस्सना सोमनस्ससहगतापि उपेक्खासहगतापि हुत्वा वुट्ठानकाले सङ्खारुपेक्खाभावं पत्ता सोमनस्ससहगताव होति।
Tatrāyaṃ anupubbīkathā – vipassanāniyamena hi sukkhavipassakassa uppannamaggopi samāpattilābhino jhānaṃ pādakaṃ akatvā uppannamaggopi paṭhamajjhānaṃ pādakaṃ katvā pakiṇṇakasaṅkhāre sammasitvā uppāditamaggopi paṭhamajjhānikova hoti. Sabbesu satta bojjhaṅgāni aṭṭha maggaṅgāni pañca jhānaṅgāni honti. Tesañhi pubbabhāgavipassanā somanassasahagatāpi upekkhāsahagatāpi hutvā vuṭṭhānakāle saṅkhārupekkhābhāvaṃ pattā somanassasahagatāva hoti.
पञ्चकनये दुतियततियचतुत्थज्झानानि पादकानि कत्वा उप्पादितमग्गेसु यथाक्कमेनेव झानं चतुरङ्गिकं तिवङ्गिकं दुवङ्गिकञ्च होति। सब्बेसु पन सत्त मग्गङ्गानि होन्ति, चतुत्थे छ बोज्झङ्गानि। अयं विसेसो पादकज्झाननियमेन चेव विपस्सनानियमेन च होति। तेसम्पि हि पुब्बभागविपस्सना सोमनस्ससहगतापि उपेक्खासहगतापि होति। वुट्ठानगामिनी सोमनस्ससहगताव।
Pañcakanaye dutiyatatiyacatutthajjhānāni pādakāni katvā uppāditamaggesu yathākkameneva jhānaṃ caturaṅgikaṃ tivaṅgikaṃ duvaṅgikañca hoti. Sabbesu pana satta maggaṅgāni honti, catutthe cha bojjhaṅgāni. Ayaṃ viseso pādakajjhānaniyamena ceva vipassanāniyamena ca hoti. Tesampi hi pubbabhāgavipassanā somanassasahagatāpi upekkhāsahagatāpi hoti. Vuṭṭhānagāminī somanassasahagatāva.
पञ्चमज्झानं पादकं कत्वा निब्बत्तितमग्गे पन उपेक्खाचित्तेकग्गतावसेन द्वे झानङ्गानि बोज्झङ्गमग्गङ्गानि छ सत्त चेव। अयम्पि विसेसो उभयनियमवसेन होति। इमस्मिञ्हि नये पुब्बभागविपस्सना सोमनस्ससहगता वा उपेक्खासहगता वा होति, वुट्ठानगामिनी उपेक्खासहगताव। अरूपज्झानानि पादकानि कत्वा उप्पादितमग्गेपि एसेव नयो। एवं पादकज्झानतो वुट्ठाय ये केचि सङ्खारे सम्मसित्वा निब्बत्तितमग्गस्स आसन्नपदेसे वुट्ठिता समापत्ति अत्तना सदिसभावं करोति, भूमिवण्णो विय गोधावण्णस्स।
Pañcamajjhānaṃ pādakaṃ katvā nibbattitamagge pana upekkhācittekaggatāvasena dve jhānaṅgāni bojjhaṅgamaggaṅgāni cha satta ceva. Ayampi viseso ubhayaniyamavasena hoti. Imasmiñhi naye pubbabhāgavipassanā somanassasahagatā vā upekkhāsahagatā vā hoti, vuṭṭhānagāminī upekkhāsahagatāva. Arūpajjhānāni pādakāni katvā uppāditamaggepi eseva nayo. Evaṃ pādakajjhānato vuṭṭhāya ye keci saṅkhāre sammasitvā nibbattitamaggassa āsannapadese vuṭṭhitā samāpatti attanā sadisabhāvaṃ karoti, bhūmivaṇṇo viya godhāvaṇṇassa.
दुतियत्थेरवादे पन यतो यतो समापत्तितो वुट्ठाय ये ये समापत्तिधम्मे सम्मसित्वा मग्गो निब्बत्तितो होति तंतंसमापत्तिसदिसोव होति, सम्मसितसमापत्तिसदिसोति अत्थो। सचे पन कामावचरधम्मे सम्मसति पठमज्झानिकोव होति। तत्रापि विपस्सनानियमो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Dutiyattheravāde pana yato yato samāpattito vuṭṭhāya ye ye samāpattidhamme sammasitvā maggo nibbattito hoti taṃtaṃsamāpattisadisova hoti, sammasitasamāpattisadisoti attho. Sace pana kāmāvacaradhamme sammasati paṭhamajjhānikova hoti. Tatrāpi vipassanāniyamo vuttanayeneva veditabbo.
ततियत्थेरवादे ‘अहो वताहं सत्तङ्गिकं मग्गं पापुणेय्यं, अट्ठङ्गिकं मग्गं पापुणेय्य’न्ति अत्तनो अज्झासयानुरूपेन यं यं झानं पादकं कत्वा ये वा ये वा झानधम्मे सम्मसित्वा मग्गो निब्बत्तितो तंतंझानसदिसोव होति। पादकज्झानं पन सम्मसितज्झानं वा विना, अज्झासयमत्तेनेव तं न इज्झति। स्वायमत्थो नन्दकोवादसुत्तेन दीपेतब्बो। वुत्तञ्हेतं –
Tatiyattheravāde ‘aho vatāhaṃ sattaṅgikaṃ maggaṃ pāpuṇeyyaṃ, aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ pāpuṇeyya’nti attano ajjhāsayānurūpena yaṃ yaṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā ye vā ye vā jhānadhamme sammasitvā maggo nibbattito taṃtaṃjhānasadisova hoti. Pādakajjhānaṃ pana sammasitajjhānaṃ vā vinā, ajjhāsayamatteneva taṃ na ijjhati. Svāyamattho nandakovādasuttena dīpetabbo. Vuttañhetaṃ –
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तदहुपोसथे पन्नरसे न होति बहुनो जनस्स कङ्खा वा विमति वा ‘ऊनो नु खो चन्दो पुण्णो नु खो चन्दो’ति, अथ खो पुण्णो चन्दोत्वेव होति, एवमेव खो, भिक्खवे, ता भिक्खुनियो नन्दकस्स धम्मदेसनाय अत्तमना चेव परिपुण्णसङ्कप्पा च। तासं, भिक्खवे, पञ्चन्नं भिक्खुनिसतानं या पच्छिमिका भिक्खुनी सा सोतापन्ना अविनिपातधम्मा नियता सम्बोधिपरायणा’’ति (म॰ नि॰ ३.४१५)।
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, tadahuposathe pannarase na hoti bahuno janassa kaṅkhā vā vimati vā ‘ūno nu kho cando puṇṇo nu kho cando’ti, atha kho puṇṇo candotveva hoti, evameva kho, bhikkhave, tā bhikkhuniyo nandakassa dhammadesanāya attamanā ceva paripuṇṇasaṅkappā ca. Tāsaṃ, bhikkhave, pañcannaṃ bhikkhunisatānaṃ yā pacchimikā bhikkhunī sā sotāpannā avinipātadhammā niyatā sambodhiparāyaṇā’’ti (ma. ni. 3.415).
तासु हि यस्सा भिक्खुनिया सोतापत्तिफलस्स उपनिस्सयो, सा सोतापत्तिफलेनेव परिपुण्णसङ्कप्पा अहोसि…पे॰… यस्सा अरहत्तस्स उपनिस्सयो सा अरहत्तेनेव। एवमेव अत्तनो अज्झासयानुरूपेन यं यं झानं पादकं कत्वा ये वा ये वा झानधम्मे सम्मसित्वा मग्गो निब्बत्तितो तंतंझानसदिसोव सो होति। पादकज्झानं पन सम्मसितज्झानं वा विना, अज्झासयमत्तेनेव तं न इज्झतीति। एत्थापि च विपस्सनानियमो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Tāsu hi yassā bhikkhuniyā sotāpattiphalassa upanissayo, sā sotāpattiphaleneva paripuṇṇasaṅkappā ahosi…pe… yassā arahattassa upanissayo sā arahatteneva. Evameva attano ajjhāsayānurūpena yaṃ yaṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā ye vā ye vā jhānadhamme sammasitvā maggo nibbattito taṃtaṃjhānasadisova so hoti. Pādakajjhānaṃ pana sammasitajjhānaṃ vā vinā, ajjhāsayamatteneva taṃ na ijjhatīti. Etthāpi ca vipassanāniyamo vuttanayeneva veditabbo.
तत्थ ‘पादकज्झानमेव नियमेती’ति एवंवादिं तिपिटकचूळनागत्थेरं अन्तेवासिका आहंसु – ‘भन्ते, यत्थ ताव पादकज्झानं अत्थि तत्थ तं नियमेतु; यस्मिं पन पादकज्झानं नत्थि, तस्मिं अरूपभवे किं नियमेती’ति? ‘आवुसो, तत्थपि पादकज्झानमेव नियमेति। यो हि भिक्खु अट्ठसमापत्तिलाभी पठमज्झानं पादकं कत्वा सोतापत्तिमग्गफलानि निब्बत्तेत्वा अपरिहीनज्झानो कालं कत्वा अरूपभवे निब्बत्तो, पठमज्झानिकाय सोतापत्तिफलसमापत्तिया वुट्ठाय विपस्सनं पट्ठपेत्वा उपरि तीणि मग्गफलानि निब्बत्तेति, तस्स तानि पठमज्झानिकानेव होन्ति। दुतियज्झानिकादीसुपि एसेव नयो। अरूपे तिकचतुक्कज्झानं उप्पज्जति, तञ्च खो लोकुत्तरं न लोकियं। एवं तत्थापि पादकज्झानमेव नियमेति आवुसो’ति। ‘सुकथितो, भन्ते, पञ्हो’ति।
Tattha ‘pādakajjhānameva niyametī’ti evaṃvādiṃ tipiṭakacūḷanāgattheraṃ antevāsikā āhaṃsu – ‘bhante, yattha tāva pādakajjhānaṃ atthi tattha taṃ niyametu; yasmiṃ pana pādakajjhānaṃ natthi, tasmiṃ arūpabhave kiṃ niyametī’ti? ‘Āvuso, tatthapi pādakajjhānameva niyameti. Yo hi bhikkhu aṭṭhasamāpattilābhī paṭhamajjhānaṃ pādakaṃ katvā sotāpattimaggaphalāni nibbattetvā aparihīnajjhāno kālaṃ katvā arūpabhave nibbatto, paṭhamajjhānikāya sotāpattiphalasamāpattiyā vuṭṭhāya vipassanaṃ paṭṭhapetvā upari tīṇi maggaphalāni nibbatteti, tassa tāni paṭhamajjhānikāneva honti. Dutiyajjhānikādīsupi eseva nayo. Arūpe tikacatukkajjhānaṃ uppajjati, tañca kho lokuttaraṃ na lokiyaṃ. Evaṃ tatthāpi pādakajjhānameva niyameti āvuso’ti. ‘Sukathito, bhante, pañho’ti.
‘विपस्सनाय आरम्मणभूता खन्धा नियमेन्ति; यं यं हि पञ्चक्खन्धं सम्मसित्वा वुट्ठाति तंतंसदिसोव मग्गो होती’ति वादिं मोरवापिवासिमहादत्तत्थेरम्पि अन्तेवासिका आहंसु ‘भन्ते, तुम्हाकं वादे दोसो पञ्ञायति – रूपं सम्मसित्वा वुट्ठितभिक्खुनो हि रूपसदिसेन अब्याकतेन मग्गेन भवितब्बं, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं नयतो परिग्गहेत्वा वुट्ठितस्स तंसदिसेनेव नेवसञ्ञानासञ्ञाभावप्पत्तेन मग्गेन भवितब्ब’न्ति। ‘न, आवुसो, एवं होति। लोकुत्तरमग्गो हि अप्पनं अप्पत्तो नाम नत्थि, तस्मा रूपं सम्मसित्वा वुट्ठितस्स अट्ठङ्गिको सोमनस्ससहगतमग्गो होति, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं सम्मसित्वा वुट्ठितस्सपि न सब्बाकारेन तादिसो होति, सत्तङ्गिको पन उपेक्खासहगतमग्गो होती’ति।
‘Vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamenti; yaṃ yaṃ hi pañcakkhandhaṃ sammasitvā vuṭṭhāti taṃtaṃsadisova maggo hotī’ti vādiṃ moravāpivāsimahādattattherampi antevāsikā āhaṃsu ‘bhante, tumhākaṃ vāde doso paññāyati – rūpaṃ sammasitvā vuṭṭhitabhikkhuno hi rūpasadisena abyākatena maggena bhavitabbaṃ, nevasaññānāsaññāyatanaṃ nayato pariggahetvā vuṭṭhitassa taṃsadiseneva nevasaññānāsaññābhāvappattena maggena bhavitabba’nti. ‘Na, āvuso, evaṃ hoti. Lokuttaramaggo hi appanaṃ appatto nāma natthi, tasmā rūpaṃ sammasitvā vuṭṭhitassa aṭṭhaṅgiko somanassasahagatamaggo hoti, nevasaññānāsaññāyatanaṃ sammasitvā vuṭṭhitassapi na sabbākārena tādiso hoti, sattaṅgiko pana upekkhāsahagatamaggo hotī’ti.
‘पुग्गलज्झासयो नियमेती’तिवादिनो चूळाभयत्थेरस्सापि वादं आहरित्वा तिपिटकचूळनागत्थेरस्स कथयिंसु। सो आह – ‘यस्स ताव पादकज्झानं अत्थि तस्स पुग्गलज्झासयो नियमेतु, यस्स तं नत्थि तस्स कतरज्झासयो नियमेस्सति निद्धनस्स वुड्ढिगवेसनकालो विय होती’ति।
‘Puggalajjhāsayo niyametī’tivādino cūḷābhayattherassāpi vādaṃ āharitvā tipiṭakacūḷanāgattherassa kathayiṃsu. So āha – ‘yassa tāva pādakajjhānaṃ atthi tassa puggalajjhāsayo niyametu, yassa taṃ natthi tassa katarajjhāsayo niyamessati niddhanassa vuḍḍhigavesanakālo viya hotī’ti.
तं कथं आहरित्वा तिपिटकचूळाभयत्थेरस्स पुन कथयिंसु। सो ‘पादकज्झानवतो इदं कथितं आवुसो’ति आह। यथा पन पादकज्झानवतो, सम्मसितज्झानवतोपि तथेव वेदितब्बं। पञ्चमज्झानतो वुट्ठाय हि पठमादीनि सम्मसतो उप्पन्नमग्गो पठमत्थेरवादेन पञ्चमज्झानिको। दुतियवादेन पठमादिज्झानिको आपज्जतीति द्वेपि वादा विरुज्झन्ति। ततियवादेन पनेत्थ ‘यं इच्छति तज्झानिको होती’ति ते च वादा न विरुज्झन्ति, अज्झासयो च सात्थको होतीति। एवं तयोपि थेरा पण्डिता ब्यत्ता बुद्धिसम्पन्नाव । तेन तेसं वादं तन्तिं कत्वा ठपयिंसु। इध पन अत्थमेव उद्धरित्वा तयोपेते वादे विपस्सनाव नियमेतीति दस्सितं।
Taṃ kathaṃ āharitvā tipiṭakacūḷābhayattherassa puna kathayiṃsu. So ‘pādakajjhānavato idaṃ kathitaṃ āvuso’ti āha. Yathā pana pādakajjhānavato, sammasitajjhānavatopi tatheva veditabbaṃ. Pañcamajjhānato vuṭṭhāya hi paṭhamādīni sammasato uppannamaggo paṭhamattheravādena pañcamajjhāniko. Dutiyavādena paṭhamādijjhāniko āpajjatīti dvepi vādā virujjhanti. Tatiyavādena panettha ‘yaṃ icchati tajjhāniko hotī’ti te ca vādā na virujjhanti, ajjhāsayo ca sātthako hotīti. Evaṃ tayopi therā paṇḍitā byattā buddhisampannāva . Tena tesaṃ vādaṃ tantiṃ katvā ṭhapayiṃsu. Idha pana atthameva uddharitvā tayopete vāde vipassanāva niyametīti dassitaṃ.
इदानि ‘निमित्तं पटिपदापती’ति एत्थ एवं अङ्गपरिणामवतो मग्गस्स उप्पादकाले गोत्रभु कुतो वुट्ठाति? मग्गो कुतोति? गोत्रभु ताव निमित्ततो वुट्ठाति, पवत्तं छेत्तुं न सक्कोति, एकतोवुट्ठानो हेस। मग्गो निमित्ततो वुट्ठाति, पवत्तम्पि छिन्दति उभतोवुट्ठानो हेस। तेसं अयं उप्पत्तिनयो – यस्मिञ्हि वारे मग्गवुट्ठानं होति, तस्मिं अनुलोमं नेव एकं होति, न पञ्चमं। एकञ्हि आसेवनं न लभति, पञ्चमं भवङ्गस्स आसन्नत्ता पवेधति। तदा हि जवनं पतितं नाम होति। तस्मा नेव एकं होति न पञ्चमं। महापञ्ञस्स पन द्वे अनुलोमानि होन्ति, ततियं गोत्रभु, चतुत्थं मग्गचित्तं, तीणि फलानि, ततो भवङ्गोतरणं। मज्झिमपञ्ञस्स तीणि अनुलोमानि होन्ति, चतुत्थं गोत्रभु, पञ्चमं मग्गचित्तं, द्वे फलानि, ततो भवङ्गोतरणं। मन्दपञ्ञस्स चत्तारि अनुलोमानि, होन्ति पञ्चमं गोत्रभु, छट्ठं मग्गचित्तं, सत्तमं फलं, ततो भवङ्गोतरणं। तत्र महापञ्ञमन्दपञ्ञानं वसेन अकथेत्वा मज्झिमपञ्ञस्स वसेन कथेतब्बं।
Idāni ‘nimittaṃ paṭipadāpatī’ti ettha evaṃ aṅgapariṇāmavato maggassa uppādakāle gotrabhu kuto vuṭṭhāti? Maggo kutoti? Gotrabhu tāva nimittato vuṭṭhāti, pavattaṃ chettuṃ na sakkoti, ekatovuṭṭhāno hesa. Maggo nimittato vuṭṭhāti, pavattampi chindati ubhatovuṭṭhāno hesa. Tesaṃ ayaṃ uppattinayo – yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti, tasmiṃ anulomaṃ neva ekaṃ hoti, na pañcamaṃ. Ekañhi āsevanaṃ na labhati, pañcamaṃ bhavaṅgassa āsannattā pavedhati. Tadā hi javanaṃ patitaṃ nāma hoti. Tasmā neva ekaṃ hoti na pañcamaṃ. Mahāpaññassa pana dve anulomāni honti, tatiyaṃ gotrabhu, catutthaṃ maggacittaṃ, tīṇi phalāni, tato bhavaṅgotaraṇaṃ. Majjhimapaññassa tīṇi anulomāni honti, catutthaṃ gotrabhu, pañcamaṃ maggacittaṃ, dve phalāni, tato bhavaṅgotaraṇaṃ. Mandapaññassa cattāri anulomāni, honti pañcamaṃ gotrabhu, chaṭṭhaṃ maggacittaṃ, sattamaṃ phalaṃ, tato bhavaṅgotaraṇaṃ. Tatra mahāpaññamandapaññānaṃ vasena akathetvā majjhimapaññassa vasena kathetabbaṃ.
यस्मिञ्हि वारे मग्गवुट्ठानं होति, तस्मिं किरियाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु उपेक्खासहगता मनोद्वारावज्जनं हुत्वा विपस्सनागोचरे खन्धे आरम्मणं कत्वा भवङ्गं आवट्टेति। तदनन्तरं तेनेव आवज्जनेन गहितक्खन्धे गहेत्वा उप्पज्जति पठमं जवनं अनुलोमञाणं। तं तेसु खन्धेसु अनिच्चाति वा दुक्खाति वा अनत्ताति वा पवत्तित्वा ओळारिकं ओळारिकं सच्चपटिच्छादकतमं विनोदेत्वा तीणि लक्खणानि भिय्यो भिय्यो पाकटानि कत्वा निरुज्झति। तदनन्तरं उप्पज्जति दुतियानुलोमं। तेसु पुरिमं अनासेवनं। दुतियस्स पुरिमं आसेवनं होति। तम्पि लद्धासेवनत्ता तिक्खं सूरं पसन्नं हुत्वा तस्मिंयेवारम्मणे तेनेवाकारेन पवत्तित्वा मज्झिमप्पमाणं सच्चपटिच्छादकतमं विनोदेत्वा तीणि लक्खणानि भिय्यो भिय्यो पाकटानि कत्वा निरुज्झति। तदनन्तरं उप्पज्जति ततियानुलोमं। तस्स दुतियं आसेवनं होति। तम्पि लद्धासेवनत्ता तिक्खं सूरं पसन्नं हुत्वा तस्मिंयेवारम्मणे तेनेवाकारेन पवत्तित्वा तदवसेसं अणुसहगतं सच्चपटिच्छादकतमं विनोदेत्वा निरवसेसं कत्वा तीणि लक्खणानि भिय्यो भिय्यो पाकटानि कत्वा निरुज्झति। एवं तीहि अनुलोमेहि सच्चपटिच्छादकतमे विनोदिते तदनन्तरं उप्पज्जति गोत्रभुञ्ञाणं निब्बानं आरम्मणं कुरुमानं।
Yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti, tasmiṃ kiriyāhetukamanoviññāṇadhātu upekkhāsahagatā manodvārāvajjanaṃ hutvā vipassanāgocare khandhe ārammaṇaṃ katvā bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti. Tadanantaraṃ teneva āvajjanena gahitakkhandhe gahetvā uppajjati paṭhamaṃ javanaṃ anulomañāṇaṃ. Taṃ tesu khandhesu aniccāti vā dukkhāti vā anattāti vā pavattitvā oḷārikaṃ oḷārikaṃ saccapaṭicchādakatamaṃ vinodetvā tīṇi lakkhaṇāni bhiyyo bhiyyo pākaṭāni katvā nirujjhati. Tadanantaraṃ uppajjati dutiyānulomaṃ. Tesu purimaṃ anāsevanaṃ. Dutiyassa purimaṃ āsevanaṃ hoti. Tampi laddhāsevanattā tikkhaṃ sūraṃ pasannaṃ hutvā tasmiṃyevārammaṇe tenevākārena pavattitvā majjhimappamāṇaṃ saccapaṭicchādakatamaṃ vinodetvā tīṇi lakkhaṇāni bhiyyo bhiyyo pākaṭāni katvā nirujjhati. Tadanantaraṃ uppajjati tatiyānulomaṃ. Tassa dutiyaṃ āsevanaṃ hoti. Tampi laddhāsevanattā tikkhaṃ sūraṃ pasannaṃ hutvā tasmiṃyevārammaṇe tenevākārena pavattitvā tadavasesaṃ aṇusahagataṃ saccapaṭicchādakatamaṃ vinodetvā niravasesaṃ katvā tīṇi lakkhaṇāni bhiyyo bhiyyo pākaṭāni katvā nirujjhati. Evaṃ tīhi anulomehi saccapaṭicchādakatame vinodite tadanantaraṃ uppajjati gotrabhuññāṇaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ.
तत्रायं उपमा – एको किर चक्खुमा पुरिसो नक्खत्तयोगं जानिस्सामीति रत्तिभागे निक्खमित्वा चन्दं पस्सितुं उद्धं उल्लोकेसि। तस्स वलाहकेहि पटिच्छन्नत्ता चन्दो न पञ्ञायित्थ। अथेको वातो उट्ठहित्वा थूलथूले वलाहके विद्धंसेसि। अपरो मज्झिमे। अपरो सुखुमे। ततो सो पुरिसो विगतवलाहके नभे चन्दं दिस्वा नक्खत्तयोगं अञ्ञासि।
Tatrāyaṃ upamā – eko kira cakkhumā puriso nakkhattayogaṃ jānissāmīti rattibhāge nikkhamitvā candaṃ passituṃ uddhaṃ ullokesi. Tassa valāhakehi paṭicchannattā cando na paññāyittha. Atheko vāto uṭṭhahitvā thūlathūle valāhake viddhaṃsesi. Aparo majjhime. Aparo sukhume. Tato so puriso vigatavalāhake nabhe candaṃ disvā nakkhattayogaṃ aññāsi.
तत्थ तयो वलाहका विय सच्चपटिच्छादकथूलमज्झिमसुखुमकिलेसन्धकारा। तयो वाता विय तीणि अनुलोमचित्तानि। चक्खुमा पुरिसो विय गोत्रभुञ्ञाणं। चन्दो विय निब्बानं। एकेकस्स वातस्स यथाक्कमेन वलाहकत्तयविद्धंसनं विय एकेकस्स अनुलोमचित्तस्स सच्चपटिच्छादकतमविनोदनं। विगतवलाहके नभे तस्स पुरिसस्स विसुद्धचन्ददस्सनं विय विगते सच्चपटिच्छादके तमे गोत्रभुञ्ञाणस्स सुविसुद्धनिब्बानारम्मणकरणं।
Tattha tayo valāhakā viya saccapaṭicchādakathūlamajjhimasukhumakilesandhakārā. Tayo vātā viya tīṇi anulomacittāni. Cakkhumā puriso viya gotrabhuññāṇaṃ. Cando viya nibbānaṃ. Ekekassa vātassa yathākkamena valāhakattayaviddhaṃsanaṃ viya ekekassa anulomacittassa saccapaṭicchādakatamavinodanaṃ. Vigatavalāhake nabhe tassa purisassa visuddhacandadassanaṃ viya vigate saccapaṭicchādake tame gotrabhuññāṇassa suvisuddhanibbānārammaṇakaraṇaṃ.
यथेव हि तयो वाता चन्दपटिच्छादके वलाहकेयेव विद्धंसेतुं सक्कोन्ति, न चन्दं दट्ठुं, एवं अनुलोमानि सच्चपटिच्छादकतमेयेव विनोदेतुं सक्कोन्ति, न निब्बानं आरम्मणं कातुं । यथा सो पुरिसो चन्दमेव दट्ठुं सक्कोति न वलाहके विद्धंसेतुं, एवं गोत्रभुञ्ञाणं निब्बानमेव आरम्मणं कातुं सक्कोति न किलेसतमं विनोदेतुं। एवं अनुलोमं सङ्खारारम्मणं होति, गोत्रभु निब्बानारम्मणं।
Yatheva hi tayo vātā candapaṭicchādake valāhakeyeva viddhaṃsetuṃ sakkonti, na candaṃ daṭṭhuṃ, evaṃ anulomāni saccapaṭicchādakatameyeva vinodetuṃ sakkonti, na nibbānaṃ ārammaṇaṃ kātuṃ . Yathā so puriso candameva daṭṭhuṃ sakkoti na valāhake viddhaṃsetuṃ, evaṃ gotrabhuññāṇaṃ nibbānameva ārammaṇaṃ kātuṃ sakkoti na kilesatamaṃ vinodetuṃ. Evaṃ anulomaṃ saṅkhārārammaṇaṃ hoti, gotrabhu nibbānārammaṇaṃ.
यदि हि गोत्रभु अनुलोमेन गहितारम्मणं गण्हेय्य पुन अनुलोमं तं अनुबन्धेय्याति मग्गवुट्ठानमेव न भवेय्य। गोत्रभुञ्ञाणं पन अनुलोमस्स आरम्मणं अग्गहेत्वा तं अपच्छतोपवत्तिकं कत्वा सयं अनावज्जनम्पि समानं आवज्जनट्ठाने ठत्वा एवं निब्बत्ताहीति मग्गस्स सञ्ञं दत्वा विय निरुज्झति। मग्गोपि तेन दिन्नसञ्ञं अमुञ्चित्वाव अवीचिसन्ततिवसेन तं ञाणं अनुबन्धमानो अनिब्बिद्धपुब्बं अपदालितपुब्बं लोभक्खन्धं दोसक्खन्धं मोहक्खन्धं निब्बिज्झमानोव पदालयमानोव निब्बत्तति।
Yadi hi gotrabhu anulomena gahitārammaṇaṃ gaṇheyya puna anulomaṃ taṃ anubandheyyāti maggavuṭṭhānameva na bhaveyya. Gotrabhuññāṇaṃ pana anulomassa ārammaṇaṃ aggahetvā taṃ apacchatopavattikaṃ katvā sayaṃ anāvajjanampi samānaṃ āvajjanaṭṭhāne ṭhatvā evaṃ nibbattāhīti maggassa saññaṃ datvā viya nirujjhati. Maggopi tena dinnasaññaṃ amuñcitvāva avīcisantativasena taṃ ñāṇaṃ anubandhamāno anibbiddhapubbaṃ apadālitapubbaṃ lobhakkhandhaṃ dosakkhandhaṃ mohakkhandhaṃ nibbijjhamānova padālayamānova nibbattati.
तत्रायं उपमा – एको किर इस्सासो धनुसतमत्थके फलकसतं ठपापेत्वा वत्थेन मुखं वेठेत्वा सरं सन्नय्हित्वा चक्कयन्ते अट्ठासि। अञ्ञो पुरिसो चक्कयन्तं आवञ्छित्वा यदा इस्सासस्स फलकसतं अभिमुखं होति तदा तत्थ दण्डकेन सञ्ञं देति, इस्सासो दण्डकसञ्ञं अमुञ्चित्वाव सरं खिपित्वा फलकसतं निब्बिज्झति। तत्थ दण्डकसञ्ञा विय गोत्रभुञ्ञाणं। इस्सासो विय मग्गञाणं। इस्सासस्स दण्डकसञ्ञं अमुञ्चित्वाव फलकसतनिब्बिज्झनं विय मग्गञाणस्स गोत्रभुञ्ञाणेन दिन्नसञ्ञं अमुञ्चित्वाव निब्बानं आरम्मणं कत्वा अनिब्बिद्धपुब्बअपदालितपुब्बानं लोभक्खन्धादीनं निब्बिज्झनपदालनं। भूमिलद्धवट्टसेतुसमुग्घातकरणन्तिपि एतदेव। मग्गस्स हि एकमेव किच्चं अनुसयप्पजहनं। इति सो अनुसये पजहन्तो निमित्ता वुट्ठाति नाम, पवत्तं छिन्दति नाम। ‘निमित्त’न्ति रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणनिमित्तं। ‘पवत्त’म्पि रूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणपवत्तमेव। तं दुविधं होति – उपादिन्नकं अनुपादिन्नकन्ति। तेसु मग्गस्स अनुपादिन्नकतो वुट्ठानच्छाया दिस्सतीति वत्वा अनुपादिन्नकतो वुट्ठातीति वदिंसु।
Tatrāyaṃ upamā – eko kira issāso dhanusatamatthake phalakasataṃ ṭhapāpetvā vatthena mukhaṃ veṭhetvā saraṃ sannayhitvā cakkayante aṭṭhāsi. Añño puriso cakkayantaṃ āvañchitvā yadā issāsassa phalakasataṃ abhimukhaṃ hoti tadā tattha daṇḍakena saññaṃ deti, issāso daṇḍakasaññaṃ amuñcitvāva saraṃ khipitvā phalakasataṃ nibbijjhati. Tattha daṇḍakasaññā viya gotrabhuññāṇaṃ. Issāso viya maggañāṇaṃ. Issāsassa daṇḍakasaññaṃ amuñcitvāva phalakasatanibbijjhanaṃ viya maggañāṇassa gotrabhuññāṇena dinnasaññaṃ amuñcitvāva nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā anibbiddhapubbaapadālitapubbānaṃ lobhakkhandhādīnaṃ nibbijjhanapadālanaṃ. Bhūmiladdhavaṭṭasetusamugghātakaraṇantipi etadeva. Maggassa hi ekameva kiccaṃ anusayappajahanaṃ. Iti so anusaye pajahanto nimittā vuṭṭhāti nāma, pavattaṃ chindati nāma. ‘Nimitta’nti rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇanimittaṃ. ‘Pavatta’mpi rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇapavattameva. Taṃ duvidhaṃ hoti – upādinnakaṃ anupādinnakanti. Tesu maggassa anupādinnakato vuṭṭhānacchāyā dissatīti vatvā anupādinnakato vuṭṭhātīti vadiṃsu.
सोतापत्तिमग्गेन हि चत्तारि दिट्ठिगतसम्पयुत्तानि विचिकिच्छासहगतन्ति पञ्च चित्तानि पहीयन्ति। तानि रूपं समुट्ठापेन्ति। तं अनुपादिन्नकरूपक्खन्धो। तानि चित्तानि विञ्ञाणक्खन्धो। तंसम्पयुत्ता वेदना सञ्ञा सङ्खारा तयो अरूपक्खन्धा। तत्थ सचे सोतापन्नस्स सोतापत्तिमग्गो अभावितो अभविस्स तानि पञ्च चित्तानि छसु आरम्मणेसु परियुट्ठानं पापुणेय्युं। सोतापत्तिमग्गो पन तेसं परियुट्ठानेनप्पत्तिं वारयमानो सेतुसमुग्घातं अभब्बुप्पत्तिकभावं कुरुमानो अनुपादिन्नकतो वुट्ठाति नाम।
Sotāpattimaggena hi cattāri diṭṭhigatasampayuttāni vicikicchāsahagatanti pañca cittāni pahīyanti. Tāni rūpaṃ samuṭṭhāpenti. Taṃ anupādinnakarūpakkhandho. Tāni cittāni viññāṇakkhandho. Taṃsampayuttā vedanā saññā saṅkhārā tayo arūpakkhandhā. Tattha sace sotāpannassa sotāpattimaggo abhāvito abhavissa tāni pañca cittāni chasu ārammaṇesu pariyuṭṭhānaṃ pāpuṇeyyuṃ. Sotāpattimaggo pana tesaṃ pariyuṭṭhānenappattiṃ vārayamāno setusamugghātaṃ abhabbuppattikabhāvaṃ kurumāno anupādinnakato vuṭṭhāti nāma.
सकदागामिमग्गेन चत्तारि दिट्ठिगतविप्पयुत्तानि द्वे दोमनस्ससहगतानीति ओळारिककामरागब्यापादवसेन छ चित्तानि पहीयन्ति। अनागामिमग्गेन अणुसहगतकामरागब्यापादवसेन तानि एव छ चित्तानि पहीयन्ति। अरहत्तमग्गेन चत्तारि दिट्ठिगतविप्पयुत्तानि उद्धच्चसहगतञ्चाति पञ्च अकुसलचित्तानि पहीयन्ति। तत्थ सचे तेसं अरियानं ते मग्गा अभाविता अस्सु, तानि चित्तानि छसु आरम्मणेसु परियुट्ठानं पापुणेय्युं। ते पन तेसं मग्गा परियुट्ठानप्पत्तिं वारयमाना सेतुसमुग्घातं अभब्बुप्पत्तिकभावं कुरुमाना अनुपादिन्नकतो वुट्ठहन्ति नाम।
Sakadāgāmimaggena cattāri diṭṭhigatavippayuttāni dve domanassasahagatānīti oḷārikakāmarāgabyāpādavasena cha cittāni pahīyanti. Anāgāmimaggena aṇusahagatakāmarāgabyāpādavasena tāni eva cha cittāni pahīyanti. Arahattamaggena cattāri diṭṭhigatavippayuttāni uddhaccasahagatañcāti pañca akusalacittāni pahīyanti. Tattha sace tesaṃ ariyānaṃ te maggā abhāvitā assu, tāni cittāni chasu ārammaṇesu pariyuṭṭhānaṃ pāpuṇeyyuṃ. Te pana tesaṃ maggā pariyuṭṭhānappattiṃ vārayamānā setusamugghātaṃ abhabbuppattikabhāvaṃ kurumānā anupādinnakato vuṭṭhahanti nāma.
उपादिन्नकतो वुट्ठानच्छाया दिस्सतीति वत्वा उपादिन्नकतो वुट्ठातीतिपि वदिंसु। सचे हि सोतापन्नस्स सोतापत्तिमग्गो अभावितो अभविस्स, ठपेत्वा सत्त भवे अनमतग्गे संसारवट्टे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तेय्य। कस्मा? तस्स पवत्तिया हेतूनं अत्थिताय। तीणि संयोजनानि दिट्ठानुसयो विचिकिच्छानुसयोति इमे पन पञ्च किलेसे सोतापत्तिमग्गो उप्पज्जमानोव समुग्घातेति। इदानि कुतो सोतापन्नस्स सत्त भवे ठपेत्वा अनमतग्गे संसारवट्टे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तिस्सति? एवं सोतापत्तिमग्गो उपादिन्नकप्पवत्तं अप्पवत्तं कुरुमानो उपादिन्नकतो वुट्ठाति नाम।
Upādinnakato vuṭṭhānacchāyā dissatīti vatvā upādinnakato vuṭṭhātītipi vadiṃsu. Sace hi sotāpannassa sotāpattimaggo abhāvito abhavissa, ṭhapetvā satta bhave anamatagge saṃsāravaṭṭe upādinnakappavattaṃ pavatteyya. Kasmā? Tassa pavattiyā hetūnaṃ atthitāya. Tīṇi saṃyojanāni diṭṭhānusayo vicikicchānusayoti ime pana pañca kilese sotāpattimaggo uppajjamānova samugghāteti. Idāni kuto sotāpannassa satta bhave ṭhapetvā anamatagge saṃsāravaṭṭe upādinnakappavattaṃ pavattissati? Evaṃ sotāpattimaggo upādinnakappavattaṃ appavattaṃ kurumāno upādinnakato vuṭṭhāti nāma.
सचे सकदागामिस्स सकदागामिमग्गो अभावितो अभविस्स, ठपेत्वा द्वे भवे पञ्चसु भवेसु उपादिन्नकपवत्तं पवत्तेय्य। कस्मा? तस्स पवत्तिया हेतूनं अत्थिताय। ओळारिकानि कामरागपटिघसंयोजनानि ओळारिको कामरागानुसयो पटिघानुसयोति इमे पन चत्तारो किलेसे सो मग्गो उप्पज्जमानोव समुग्घातेति। इदानि कुतो सकदागामिस्स द्वे भवे ठपेत्वा पञ्चसु भवेसु उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तिस्सति? एवं सकदागामिमग्गो उपादिन्नकप्पवत्तं अप्पवत्तं कुरुमानो उपादिन्नकतो वुट्ठाति नाम।
Sace sakadāgāmissa sakadāgāmimaggo abhāvito abhavissa, ṭhapetvā dve bhave pañcasu bhavesu upādinnakapavattaṃ pavatteyya. Kasmā? Tassa pavattiyā hetūnaṃ atthitāya. Oḷārikāni kāmarāgapaṭighasaṃyojanāni oḷāriko kāmarāgānusayo paṭighānusayoti ime pana cattāro kilese so maggo uppajjamānova samugghāteti. Idāni kuto sakadāgāmissa dve bhave ṭhapetvā pañcasu bhavesu upādinnakappavattaṃ pavattissati? Evaṃ sakadāgāmimaggo upādinnakappavattaṃ appavattaṃ kurumāno upādinnakato vuṭṭhāti nāma.
सचे अनागामिस्स अनागामिमग्गो अभावितो अभविस्स, ठपेत्वा एकं भवं दुतियभवे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तेय्य। कस्मा? तस्स पवत्तिया हेतूनं अत्थिताय। अणुसहगतानि कामरागपटिघसंयोजनानि अणुसहगतो कामरागानुसयो पटिघानुसयोति इमे पन चत्तारो किलेसे सो मग्गो उप्पज्जमानोव समुग्घातेति। इदानि कुतो अनागामिस्स एकं भवं ठपेत्वा दुतियभवे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तिस्सति? एवं अनागामिमग्गो उपादिन्नकप्पवत्तं अप्पवत्तं कुरुमानो उपादिन्नकतो वुट्ठाति नाम।
Sace anāgāmissa anāgāmimaggo abhāvito abhavissa, ṭhapetvā ekaṃ bhavaṃ dutiyabhave upādinnakappavattaṃ pavatteyya. Kasmā? Tassa pavattiyā hetūnaṃ atthitāya. Aṇusahagatāni kāmarāgapaṭighasaṃyojanāni aṇusahagato kāmarāgānusayo paṭighānusayoti ime pana cattāro kilese so maggo uppajjamānova samugghāteti. Idāni kuto anāgāmissa ekaṃ bhavaṃ ṭhapetvā dutiyabhave upādinnakappavattaṃ pavattissati? Evaṃ anāgāmimaggo upādinnakappavattaṃ appavattaṃ kurumāno upādinnakato vuṭṭhāti nāma.
सचे अरहतो अरहत्तमग्गो अभावितो अभविस्स, रूपारूपभवेसु उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तेय्य। कस्मा? तस्स पवत्तिया हेतूनं अत्थिताय । रूपरागो अरूपरागो मानो उद्धच्चं अविज्जा मानानुसयो भवरागानुसयो अविज्जानुसयोति इमे पन अट्ठ किलेसे सो मग्गो उप्पज्जमानोव समुग्घातेति। इदानि कुतो खीणासवस्स पुनब्भवे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तिस्सति? एवं अरहत्तमग्गो उपादिन्नकप्पवत्तं अप्पवत्तं कुरुमानो उपादिन्नकतो वुट्ठाति नाम।
Sace arahato arahattamaggo abhāvito abhavissa, rūpārūpabhavesu upādinnakappavattaṃ pavatteyya. Kasmā? Tassa pavattiyā hetūnaṃ atthitāya . Rūparāgo arūparāgo māno uddhaccaṃ avijjā mānānusayo bhavarāgānusayo avijjānusayoti ime pana aṭṭha kilese so maggo uppajjamānova samugghāteti. Idāni kuto khīṇāsavassa punabbhave upādinnakappavattaṃ pavattissati? Evaṃ arahattamaggo upādinnakappavattaṃ appavattaṃ kurumāno upādinnakato vuṭṭhāti nāma.
सोतापत्तिमग्गो चेत्थ अपायभवतो वुट्ठाति, सकदागामिमग्गो सुगतिकामभवेकदेसतो, अनागामिमग्गो कामभवतो, अरहत्तमग्गो रूपारूपभवतो सब्बभवेहिपि वुट्ठाति एवाति वदन्ति।
Sotāpattimaggo cettha apāyabhavato vuṭṭhāti, sakadāgāmimaggo sugatikāmabhavekadesato, anāgāmimaggo kāmabhavato, arahattamaggo rūpārūpabhavato sabbabhavehipi vuṭṭhāti evāti vadanti.
इमस्स पनत्थस्स विभावनत्थं अयं पाळि – ‘‘सोतापत्तिमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेन सत्त भवे ठपेत्वा अनमतग्गे संसारवट्टे ये उप्पज्जेय्युं, नामञ्च रूपञ्च एत्थेते निरुज्झन्ति वूपसमन्ति अत्थं गच्छन्ति पटिप्पस्सम्भन्ति।
Imassa panatthassa vibhāvanatthaṃ ayaṃ pāḷi – ‘‘sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena satta bhave ṭhapetvā anamatagge saṃsāravaṭṭe ye uppajjeyyuṃ, nāmañca rūpañca etthete nirujjhanti vūpasamanti atthaṃ gacchanti paṭippassambhanti.
‘सकदागामिमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेन द्वे भवे ठपेत्वा पञ्चसु भवेसु ये उप्पज्जेय्युं, नामञ्च रूपञ्च एत्थेते निरुज्झन्ति वूपसमन्ति अत्थं गच्छन्ति पटिप्पस्सम्भन्ति।
‘Sakadāgāmimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena dve bhave ṭhapetvā pañcasu bhavesu ye uppajjeyyuṃ, nāmañca rūpañca etthete nirujjhanti vūpasamanti atthaṃ gacchanti paṭippassambhanti.
‘अनागामिमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेन एकं भवं ठपेत्वा कामधातुया द्वीसु भवेसु ये उप्पज्जेय्युं, नामञ्च रूपञ्च एत्थेते निरुज्झन्ति वूपसमन्ति अत्थं गच्छन्ति पटिप्पस्सम्भन्ति।
‘Anāgāmimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena ekaṃ bhavaṃ ṭhapetvā kāmadhātuyā dvīsu bhavesu ye uppajjeyyuṃ, nāmañca rūpañca etthete nirujjhanti vūpasamanti atthaṃ gacchanti paṭippassambhanti.
‘अरहत्तमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेन रूपधातुया वा अरूपधातुया वा ये उप्पज्जेय्युं , नामञ्च रूपञ्च एत्थेते निरुज्झन्ति वूपसमन्ति अत्थं गच्छन्ति पटिप्पस्सम्भन्ति। अरहतो अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायन्तस्स चरिमविञ्ञाणस्स निरोधेन पञ्ञा च सति च नामञ्च रूपञ्च एत्थेते निरुज्झन्ति वूपसमन्ति अत्थं गच्छन्ति पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति (चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ६)। अयं ताव निमित्ते विनिच्छयो।
‘Arahattamaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena rūpadhātuyā vā arūpadhātuyā vā ye uppajjeyyuṃ , nāmañca rūpañca etthete nirujjhanti vūpasamanti atthaṃ gacchanti paṭippassambhanti. Arahato anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyantassa carimaviññāṇassa nirodhena paññā ca sati ca nāmañca rūpañca etthete nirujjhanti vūpasamanti atthaṃ gacchanti paṭippassambhantī’’ti (cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 6). Ayaṃ tāva nimitte vinicchayo.
‘पटिपदापती’ति – एत्थ पन पटिपदा चलति न चलतीति? चलति। तथागतस्स हि सारिपुत्तत्थेरस्स च चत्तारोपि मग्गा सुखपटिपदा खिप्पाभिञ्ञा अहेसुं। महामोग्गल्लानत्थेरस्स पठममग्गो सुखपटिपदो खिप्पाभिञ्ञो, उपरि तयो मग्गा दुक्खपटिपदा खिप्पाभिञ्ञा। कस्मा? निद्दाभिभूतत्ता। सम्मासम्बुद्धो किर सत्ताहं दहरकुमारकं विय थेरं परिहरि। थेरोपि एकदिवसं निद्दायमानो निसीदि। अथ नं सत्था आह – ‘‘पचलायसि नो त्वं, मोग्गल्लान, पचलायसि नो त्वं मोग्गल्लाना’’ति (अ॰ नि॰ ७.६१)। एवरूपस्सपि महाभिञ्ञप्पत्तस्स सावकस्स पटिपदा चलति, सेसानं किं न चलिस्सति? एकच्चस्स हि भिक्खुनो चत्तारोपि मग्गा दुक्खपटिपदा दन्धाभिञ्ञा होन्ति, एकच्चस्स दुक्खपटिपदा खिप्पाभिञ्ञा, एकच्चस्स सुखपटिपदा दन्धाभिञ्ञा, एकच्चस्स सुखपटिपदा खिप्पाभिञ्ञा। एकच्चस्स पठममग्गो दुक्खपटिपदो दन्धाभिञ्ञो होति, दुतियमग्गो दुक्खपटिपदो खिप्पाभिञ्ञो, ततियमग्गो सुखपटिपदो दन्धाभिञ्ञो, चतुत्थमग्गो सुखपटिपदो खिप्पाभिञ्ञोति।
‘Paṭipadāpatī’ti – ettha pana paṭipadā calati na calatīti? Calati. Tathāgatassa hi sāriputtattherassa ca cattāropi maggā sukhapaṭipadā khippābhiññā ahesuṃ. Mahāmoggallānattherassa paṭhamamaggo sukhapaṭipado khippābhiñño, upari tayo maggā dukkhapaṭipadā khippābhiññā. Kasmā? Niddābhibhūtattā. Sammāsambuddho kira sattāhaṃ daharakumārakaṃ viya theraṃ parihari. Theropi ekadivasaṃ niddāyamāno nisīdi. Atha naṃ satthā āha – ‘‘pacalāyasi no tvaṃ, moggallāna, pacalāyasi no tvaṃ moggallānā’’ti (a. ni. 7.61). Evarūpassapi mahābhiññappattassa sāvakassa paṭipadā calati, sesānaṃ kiṃ na calissati? Ekaccassa hi bhikkhuno cattāropi maggā dukkhapaṭipadā dandhābhiññā honti, ekaccassa dukkhapaṭipadā khippābhiññā, ekaccassa sukhapaṭipadā dandhābhiññā, ekaccassa sukhapaṭipadā khippābhiññā. Ekaccassa paṭhamamaggo dukkhapaṭipado dandhābhiñño hoti, dutiyamaggo dukkhapaṭipado khippābhiñño, tatiyamaggo sukhapaṭipado dandhābhiñño, catutthamaggo sukhapaṭipado khippābhiññoti.
यथा च पटिपदा एवं अधिपतिपि चलति एव। एकच्चस्स हि भिक्खुनो चत्तारोपि मग्गा छन्दाधिपतेय्या होन्ति, एकच्चस्स वीरियाधिपतेय्या, एकच्चस्स चित्ताधिपतेय्या, एकच्चस्स वीमंसाधिपतेय्या। एकच्चस्स पन पठममग्गो छन्दाधिपतेय्यो होति, दुतियो वीरियाधिपतेय्यो, ततियो चित्ताधिपतेय्यो, चतुत्थो वीमंसाधिपतेय्योति।
Yathā ca paṭipadā evaṃ adhipatipi calati eva. Ekaccassa hi bhikkhuno cattāropi maggā chandādhipateyyā honti, ekaccassa vīriyādhipateyyā, ekaccassa cittādhipateyyā, ekaccassa vīmaṃsādhipateyyā. Ekaccassa pana paṭhamamaggo chandādhipateyyo hoti, dutiyo vīriyādhipateyyo, tatiyo cittādhipateyyo, catuttho vīmaṃsādhipateyyoti.
पकिण्णककथा निट्ठिता।
Pakiṇṇakakathā niṭṭhitā.
