| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
लोकुत्तरकुसलवण्णना
Lokuttarakusalavaṇṇanā
२७७. एवं भवत्तयसम्पत्तिनिब्बत्तकं कुसलं दस्सेत्वा इदानि सब्बभवसमतिक्कमनाय लोकुत्तरकुसलं दस्सेतुं पुन कतमे धम्मा कुसलातिआदि आरद्धं। तत्थ लोकुत्तरन्ति केनट्ठेन लोकुत्तरं? लोकं तरतीति, लोकुत्तरं लोकं उत्तरतीति लोकुत्तरं; लोकं समतिक्कम्म अभिभुय्य तिट्ठतीति लोकुत्तरं (पटि॰ म॰ २.४३)। झानं भावेतीति एकचित्तक्खणिकं अप्पनाझानं भावेति जनेति वड्ढेति।
277. Evaṃ bhavattayasampattinibbattakaṃ kusalaṃ dassetvā idāni sabbabhavasamatikkamanāya lokuttarakusalaṃ dassetuṃ puna katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tattha lokuttaranti kenaṭṭhena lokuttaraṃ? Lokaṃ taratīti, lokuttaraṃ lokaṃ uttaratīti lokuttaraṃ; lokaṃ samatikkamma abhibhuyya tiṭṭhatīti lokuttaraṃ (paṭi. ma. 2.43). Jhānaṃ bhāvetīti ekacittakkhaṇikaṃ appanājhānaṃ bhāveti janeti vaḍḍheti.
लोकतो निय्याति वट्टतो निय्यातीति निय्यानिकं। निय्याति वा एतेनाति निय्यानिकं। तंसमङ्गी हि पुग्गलो दुक्खं परिजानन्तो निय्याति, समुदयं पजहन्तो निय्याति, निरोधं सच्छिकरोन्तो निय्याति, मग्गं भावेन्तो निय्याति। यथा च पन तेभूमककुसलं वट्टस्मिं चुतिपटिसन्धियो आचिनाति वड्ढेतीति आचयगामी नाम होति, न तथा इदं। इदं पन यथा एकस्मिं पुरिसे अट्ठारसहत्थं पाकारं चिनन्ते अपरो महामुग्गरं गहेत्वा तेन चितचितट्ठानं अपचिनन्तो विद्धंसेन्तो एव गच्छेय्य, एवमेव तेभूमककुसलेन चिता चुतिपटिसन्धियो पच्चयवेकल्लकरणेन अपचिनन्तं विद्धंसेन्तं गच्छतीति अपचयगामि।
Lokato niyyāti vaṭṭato niyyātīti niyyānikaṃ. Niyyāti vā etenāti niyyānikaṃ. Taṃsamaṅgī hi puggalo dukkhaṃ parijānanto niyyāti, samudayaṃ pajahanto niyyāti, nirodhaṃ sacchikaronto niyyāti, maggaṃ bhāvento niyyāti. Yathā ca pana tebhūmakakusalaṃ vaṭṭasmiṃ cutipaṭisandhiyo ācināti vaḍḍhetīti ācayagāmī nāma hoti, na tathā idaṃ. Idaṃ pana yathā ekasmiṃ purise aṭṭhārasahatthaṃ pākāraṃ cinante aparo mahāmuggaraṃ gahetvā tena citacitaṭṭhānaṃ apacinanto viddhaṃsento eva gaccheyya, evameva tebhūmakakusalena citā cutipaṭisandhiyo paccayavekallakaraṇena apacinantaṃ viddhaṃsentaṃ gacchatīti apacayagāmi.
दिट्ठिगतानं पहानायाति, एत्थ दिट्ठियो एव दिट्ठिगतानि, गूथगतं मुत्तगतन्तिआदीनि (अ॰ नि॰ ९.११) विय। द्वासट्ठिया वा दिट्ठीनं अन्तोगधत्ता दिट्ठीसु गतानीतिपि दिट्ठिगतानि। दिट्ठिया वा गतं एतेसन्तिपि दिट्ठिगतानि। दिट्ठिसदिसगमनानि दिट्ठिसदिसप्पवत्तानीति अत्थो। कानि पन तानीति? ससम्पयुत्तानि सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासअपायगमनीयरागदोसमोहाकुसलानि। तानि हि याव पठममग्गभावना ताव पवत्तिसब्भावतो दिट्ठिसदिसगमनानीति वुच्चन्ति। इति दिट्ठियो च दिट्ठिगतानि च दिट्ठिगतानि। तेसं दिट्ठिगतानं। पहानायाति समुच्छेदवसेनेव पजहनत्थाय। पठमायाति गणनवसेनपि पठमुप्पत्तिवसेनपि पठमाय। भूमियाति ‘‘अनन्तरहिताय भूमिया’’तिआदीसु (पारा॰ २७; म॰ नि॰ २.२९६) ताव अयं महापथवी भूमीति वुच्चति। ‘‘सुखभूमियं कामावचरे’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ९८८) चित्तुप्पादो। इध पन सामञ्ञफलं अधिप्पेतं। तञ्हि सम्पयुत्तानं निस्सयभावतो ते धम्मा भवन्ति एत्थाति भूमि। यस्मा वा समानेपि लोकुत्तरभावे सयम्पि भवति उप्पज्जति, न निब्बानं विय अपातुभावं, तस्मापि भूमीति वुच्चति; तस्सा पठमाय भूमिया। पत्तियाति सोतापत्तिफलसङ्खातस्स पठमस्स सामञ्ञफलस्स पत्तत्थाय पटिलाभत्थायाति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। विविच्चाति समुच्छेदविवेकवसेन विविच्चित्वा, विना हुत्वा।
Diṭṭhigatānaṃ pahānāyāti, ettha diṭṭhiyo eva diṭṭhigatāni, gūthagataṃ muttagatantiādīni (a. ni. 9.11) viya. Dvāsaṭṭhiyā vā diṭṭhīnaṃ antogadhattā diṭṭhīsu gatānītipi diṭṭhigatāni. Diṭṭhiyā vā gataṃ etesantipi diṭṭhigatāni. Diṭṭhisadisagamanāni diṭṭhisadisappavattānīti attho. Kāni pana tānīti? Sasampayuttāni sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsaapāyagamanīyarāgadosamohākusalāni. Tāni hi yāva paṭhamamaggabhāvanā tāva pavattisabbhāvato diṭṭhisadisagamanānīti vuccanti. Iti diṭṭhiyo ca diṭṭhigatāni ca diṭṭhigatāni. Tesaṃ diṭṭhigatānaṃ. Pahānāyāti samucchedavaseneva pajahanatthāya. Paṭhamāyāti gaṇanavasenapi paṭhamuppattivasenapi paṭhamāya. Bhūmiyāti ‘‘anantarahitāya bhūmiyā’’tiādīsu (pārā. 27; ma. ni. 2.296) tāva ayaṃ mahāpathavī bhūmīti vuccati. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādīsu (dha. sa. 988) cittuppādo. Idha pana sāmaññaphalaṃ adhippetaṃ. Tañhi sampayuttānaṃ nissayabhāvato te dhammā bhavanti etthāti bhūmi. Yasmā vā samānepi lokuttarabhāve sayampi bhavati uppajjati, na nibbānaṃ viya apātubhāvaṃ, tasmāpi bhūmīti vuccati; tassā paṭhamāya bhūmiyā. Pattiyāti sotāpattiphalasaṅkhātassa paṭhamassa sāmaññaphalassa pattatthāya paṭilābhatthāyāti evamettha attho veditabbo. Viviccāti samucchedavivekavasena viviccitvā, vinā hutvā.
इदानि किञ्चापि लोकियज्झानम्पि न विना पटिपदाय इज्झति, एवं सन्तेपि इध सुद्धिकनयं पहाय लोकुत्तरज्झानं पटिपदाय सद्धिंयेव गरुं कत्वा देसेतुकामताय दुक्खपटिपदं दन्धाभिञ्ञन्तिआदिमाह।
Idāni kiñcāpi lokiyajjhānampi na vinā paṭipadāya ijjhati, evaṃ santepi idha suddhikanayaṃ pahāya lokuttarajjhānaṃ paṭipadāya saddhiṃyeva garuṃ katvā desetukāmatāya dukkhapaṭipadaṃ dandhābhiññantiādimāha.
तत्थ यो आदितोव किलेसे विक्खम्भेन्तो दुक्खेन ससङ्खारेन सप्पयोगेन किलमन्तो विक्खम्भेति तस्स दुक्खा पटिपदा होति; यो पन विक्खम्भित किलेसो विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गपातुभावं पापुणाति तस्स दन्धाभिञ्ञा होति। इति यो कोचि वारो दुक्खपटिपददन्धाभिञ्ञो नाम कतो।
Tattha yo āditova kilese vikkhambhento dukkhena sasaṅkhārena sappayogena kilamanto vikkhambheti tassa dukkhā paṭipadā hoti; yo pana vikkhambhita kileso vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggapātubhāvaṃ pāpuṇāti tassa dandhābhiññā hoti. Iti yo koci vāro dukkhapaṭipadadandhābhiñño nāma kato.
कतमं पन वारं रोचेसुन्ति? यत्थ सकिं विक्खम्भिता किलेसा समुदाचरित्वा दुतियम्पि विक्खम्भिता पुन समुदाचरन्ति, ततियं विक्खम्भिते पन तथाविक्खम्भितेव कत्वा मग्गेन समुग्घातं पापेति, इमं वारं रोचेसुं। इमस्स वारस्स दुक्खापटिपदा दन्धाभिञ्ञाति नामं कतं। एत्तकेन पन न पाकटं होति। तस्मा एवमेत्थ आदितो पट्ठाय विभावना वेदितब्बा – यो हि चत्तारि महाभूतानि परिग्गहेत्वा उपादारूपं परिग्गण्हाति, अरूपं परिग्गण्हाति, ‘रूपारूपं’ पन परिग्गण्हन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो परिग्गहेतुं सक्कोति, तस्स दुक्खा पटिपदा नाम होति। परिग्गहितरूपारूपस्स पन विपस्सनापरिवासे मग्गपातुभावदन्धताय दन्धाभिञ्ञा नाम होति।
Katamaṃ pana vāraṃ rocesunti? Yattha sakiṃ vikkhambhitā kilesā samudācaritvā dutiyampi vikkhambhitā puna samudācaranti, tatiyaṃ vikkhambhite pana tathāvikkhambhiteva katvā maggena samugghātaṃ pāpeti, imaṃ vāraṃ rocesuṃ. Imassa vārassa dukkhāpaṭipadā dandhābhiññāti nāmaṃ kataṃ. Ettakena pana na pākaṭaṃ hoti. Tasmā evamettha ādito paṭṭhāya vibhāvanā veditabbā – yo hi cattāri mahābhūtāni pariggahetvā upādārūpaṃ pariggaṇhāti, arūpaṃ pariggaṇhāti, ‘rūpārūpaṃ’ pana pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahetuṃ sakkoti, tassa dukkhā paṭipadā nāma hoti. Pariggahitarūpārūpassa pana vipassanāparivāse maggapātubhāvadandhatāya dandhābhiññā nāma hoti.
योपि रूपारूपं परिग्गहेत्वा ‘नामरूपं’ ववत्थपेन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो ववत्थपेति, ववत्थापिते च नामरूपे विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गं उप्पादेतुं सक्कोति, तस्सापि दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा नाम होति।
Yopi rūpārūpaṃ pariggahetvā ‘nāmarūpaṃ’ vavatthapento dukkhena kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthāpite ca nāmarūpe vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādetuṃ sakkoti, tassāpi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
अपरो नामरूपम्पि ववत्थपेत्वा ‘पच्चये’ परिग्गण्हन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो परिग्गण्हाति, पच्चये च परिग्गहेत्वा विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गं उप्पादेति, एवम्पि दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा नाम होति।
Aparo nāmarūpampi vavatthapetvā ‘paccaye’ pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggaṇhāti, paccaye ca pariggahetvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
अपरो पच्चयेपि परिग्गहेत्वा ‘लक्खणानि’ पटिविज्झन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो पटिविज्झति, पटिविद्धलक्खणो च विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गं उप्पादेति, एवम्पि दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा नाम होति।
Aparo paccayepi pariggahetvā ‘lakkhaṇāni’ paṭivijjhanto dukkhena kasirena kilamanto paṭivijjhati, paṭividdhalakkhaṇo ca vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
अपरो लक्खणानिपि पटिविज्झित्वा विपस्सनाञाणे तिक्खे सूरे पसन्ने वहन्ते उप्पन्नं ‘विपस्सनानिकन्तिं’ परियादियमानो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो परियादियति, निकन्तिञ्च परियादियित्वा विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गं उप्पादेति, एवम्पि दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा नाम होति। इमं वारं रोचेसुं। इमस्स वारस्स एतं नामं कतं। इमिनाव उपायेन परतो तिस्सो पटिपदा वेदितब्बा।
Aparo lakkhaṇānipi paṭivijjhitvā vipassanāñāṇe tikkhe sūre pasanne vahante uppannaṃ ‘vipassanānikantiṃ’ pariyādiyamāno dukkhena kasirena kilamanto pariyādiyati, nikantiñca pariyādiyitvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Imaṃ vāraṃ rocesuṃ. Imassa vārassa etaṃ nāmaṃ kataṃ. Imināva upāyena parato tisso paṭipadā veditabbā.
फस्सो होतीतिआदीसु अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवोति चत्तारि पदानि अधिकानि। निद्देसवारे च वितक्कादिनिद्देसेसु ‘मग्गङ्ग’न्तिआदीनि पदानि अधिकानि। सेसं सब्बं हेट्ठा वुत्तसदिसमेव। भूमन्तरवसेन पन लोकुत्तरताव इध विसेसो।
Phasso hotītiādīsu anaññātaññassāmītindriyaṃ, sammāvācā, sammākammanto, sammāājīvoti cattāri padāni adhikāni. Niddesavāre ca vitakkādiniddesesu ‘maggaṅga’ntiādīni padāni adhikāni. Sesaṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttasadisameva. Bhūmantaravasena pana lokuttaratāva idha viseso.
तत्थ अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियन्ति ‘अनमतग्गे संसारवट्टे अनञ्ञातं अमतं पदं चतुसच्चधम्ममेव वा जानिस्सामी’ति पटिपन्नस्स इमिना पुब्बाभोगेन उप्पन्नं इन्द्रियं। लक्खणादीनि पनस्स हेट्ठा पञ्ञिन्द्रिये वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।
Tattha anaññātaññassāmītindriyanti ‘anamatagge saṃsāravaṭṭe anaññātaṃ amataṃ padaṃ catusaccadhammameva vā jānissāmī’ti paṭipannassa iminā pubbābhogena uppannaṃ indriyaṃ. Lakkhaṇādīni panassa heṭṭhā paññindriye vuttanayeneva veditabbāni.
सुन्दरा पसत्था वा वाचा सम्मावाचा। वचीदुच्चरितसमुग्घाटिकाय मिच्छावाचाविरतिया एतं अधिवचनं। सा परिग्गहलक्खणा विरमणरसा मिच्छावाचप्पहानपच्चुपट्ठाना। सुन्दरो पसत्थो वा कम्मन्तो सम्माकम्मन्तो। मिच्छाकम्मन्तसमुच्छेदिकाय पाणातिपातादिविरतिया एतं नामं। सो समुट्ठानलक्खणो विरमणरसो मिच्छाकम्मन्तप्पहानपच्चुपट्ठानो। सुन्दरो पसत्थो वा आजीवो सम्माआजीवो। मिच्छाजीवविरतिया एतं अधिवचनं। सो वोदानलक्खणो ञायाजीवप्पवत्तिरसो मिच्छाजीवप्पहानपच्चुपट्ठानो।
Sundarā pasatthā vā vācā sammāvācā. Vacīduccaritasamugghāṭikāya micchāvācāviratiyā etaṃ adhivacanaṃ. Sā pariggahalakkhaṇā viramaṇarasā micchāvācappahānapaccupaṭṭhānā. Sundaro pasattho vā kammanto sammākammanto. Micchākammantasamucchedikāya pāṇātipātādiviratiyā etaṃ nāmaṃ. So samuṭṭhānalakkhaṇo viramaṇaraso micchākammantappahānapaccupaṭṭhāno. Sundaro pasattho vā ājīvo sammāājīvo. Micchājīvaviratiyā etaṃ adhivacanaṃ. So vodānalakkhaṇo ñāyājīvappavattiraso micchājīvappahānapaccupaṭṭhāno.
अपिच हेट्ठा विरतित्तये वुत्तवसेनपेत्थ लक्खणादीनि वेदितब्बानि। इति इमेसं तिण्णं धम्मानं वसेन हेट्ठा वुत्तं मग्गपञ्चकं इध मग्गट्ठकं वेदितब्बं। येवापनकेसु च इमेसं अभावो। तथा करुणामुदितानं। इमे हि तयो धम्मा इध पाळियं आगतत्ताव येवापनकेसु न गहिता। करुणामुदिता पन सत्तारम्मणा, इमे धम्मा निब्बानारम्मणाति तापेत्थ न गहिता। अयं ताव उद्देसवारे विसेसत्थो।
Apica heṭṭhā viratittaye vuttavasenapettha lakkhaṇādīni veditabbāni. Iti imesaṃ tiṇṇaṃ dhammānaṃ vasena heṭṭhā vuttaṃ maggapañcakaṃ idha maggaṭṭhakaṃ veditabbaṃ. Yevāpanakesu ca imesaṃ abhāvo. Tathā karuṇāmuditānaṃ. Ime hi tayo dhammā idha pāḷiyaṃ āgatattāva yevāpanakesu na gahitā. Karuṇāmuditā pana sattārammaṇā, ime dhammā nibbānārammaṇāti tāpettha na gahitā. Ayaṃ tāva uddesavāre visesattho.
२८३. निद्देसवारे पन मग्गङ्गं मग्गपरियापन्नन्ति एत्थ ताव मग्गस्स अङ्गन्ति मग्गङ्गं; मग्गकोट्ठासोति अत्थो। यथा पन अरञ्ञे परियापन्नं अरञ्ञपरियापन्नं नाम होति, एवं मग्गे परियापन्नन्ति मग्गपरियापन्नं। मग्गसन्निस्सितन्ति अत्थो।
283. Niddesavāre pana maggaṅgaṃ maggapariyāpannanti ettha tāva maggassa aṅganti maggaṅgaṃ; maggakoṭṭhāsoti attho. Yathā pana araññe pariyāpannaṃ araññapariyāpannaṃ nāma hoti, evaṃ magge pariyāpannanti maggapariyāpannaṃ. Maggasannissitanti attho.
२८५. पीतिसम्बोज्झङ्गोति एत्थ पीति एव सम्बोज्झङ्गोति पीतिसम्बोज्झङ्गो। तत्थ बोधिया बोधिस्स वा अङ्गोति बोज्झङ्गो। इदं वुत्तं होति – या अयं धम्मसामग्गी याय लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमानाय लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनकामसुखत्तकिलमथानुयोगउच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूताय सतिधम्मविचयवीरियपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासङ्खाताय धम्मसामग्गिया अरियसावको बुज्झतीति कत्वा बोधीति वुच्चति। बुज्झतीति किलेससन्ताननिद्दाय उट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोति। तस्सा धम्मसामग्गीसङ्खाताय बोधिया अङ्गोतिपि बोज्झङ्गो, झानङ्गमग्गङ्गादीनि विय। योपेस यथावुत्तप्पकाराय एताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति कत्वा अरियसावको बोधीति वुच्चति, तस्स बोधिस्स अङ्गोतिपि बोज्झङ्गो; सेनङ्गरथङ्गादयो विय। तेनाहु अट्ठकथाचरिया – ‘‘बुज्झनकस्स पुग्गलस्स अङ्गाति वा बोज्झङ्गा’’ति (विभ॰ अट्ठ॰ ४६६; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.५.१८२)।
285. Pītisambojjhaṅgoti ettha pīti eva sambojjhaṅgoti pītisambojjhaṅgo. Tattha bodhiyā bodhissa vā aṅgoti bojjhaṅgo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yā ayaṃ dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā bodhīti vuccati. Bujjhatīti kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti. Tassā dhammasāmaggīsaṅkhātāya bodhiyā aṅgotipi bojjhaṅgo, jhānaṅgamaggaṅgādīni viya. Yopesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgotipi bojjhaṅgo; senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā – ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti vā bojjhaṅgā’’ti (vibha. aṭṭha. 466; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.182).
अपिच ‘‘बोज्झङ्गाति केनट्ठेन बोज्झङ्गा? बोधाय संवत्तन्तीति बोज्झङ्गा, बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, अनुबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, पटिबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, सम्बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा’’ति (पटि॰ म॰ २.१७) इमिना पटिसम्भिदानयेनापि बोज्झङ्गत्थो वेदितब्बो। पसत्थो सुन्दरो वा बोज्झङ्गोति सम्बोज्झङ्गो। एवं पीति एव सम्बोज्झङ्गो पीतिसम्बोज्झङ्गोति। चित्तेकग्गतानिद्देसादीसुपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो।
Apica ‘‘bojjhaṅgāti kenaṭṭhena bojjhaṅgā? Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā, bujjhantīti bojjhaṅgā, anubujjhantīti bojjhaṅgā, paṭibujjhantīti bojjhaṅgā, sambujjhantīti bojjhaṅgā’’ti (paṭi. ma. 2.17) iminā paṭisambhidānayenāpi bojjhaṅgattho veditabbo. Pasattho sundaro vā bojjhaṅgoti sambojjhaṅgo. Evaṃ pīti eva sambojjhaṅgo pītisambojjhaṅgoti. Cittekaggatāniddesādīsupi imināva nayena attho veditabbo.
२९६. तेसं धम्मानन्ति ये तस्मिं समये पटिवेधं गच्छन्ति चतुसच्चधम्मा, तेसं धम्मानं। अनञ्ञातानन्ति किञ्चापि पठममग्गेन ते धम्मा ञाता नाम होन्ति, यथा पन पकतिया अनागतपुब्बं विहारं आगन्त्वा विहारमज्झे ठितोपि पुग्गलो पकतिया अनागतभावं उपादाय ‘अनागतपुब्बं ठानं आगतोम्ही’ति वदति, यथा च पकतिया अपिळन्धपुब्बं मालं पिळन्धित्वा, अनिवत्थपुब्बं वत्थं निवासेत्वा, अभुत्तपुब्बं भोजनं भुञ्जित्वा, पकतिया अभुत्तभावं उपादाय अभुत्तपुब्बं भोजनं भुत्तोम्हीति वदति, एवमिधापि यस्मा पकतिया इमिना पुग्गलेन इमे धम्मा न ञातपुब्बा तस्मा अनञ्ञातानन्ति वुत्तं। अदिट्ठादीसुपि एसेव नयो। तत्थ अदिट्ठानन्ति इतो पुब्बे पञ्ञाचक्खुना अदिट्ठानं। अप्पत्तानन्ति अधिगमनवसेन अप्पत्तानं। अविदितानन्ति ञाणेन अपाकटकतानं। असच्छिकतानन्ति अपच्चक्खकतानं। सच्छिकिरियायाति पच्चक्खकरणत्थं। यथा च इमिना पदेन, एवं सेसेहिपि सद्धिं अनञ्ञातानं ञाणाय, अदिट्ठानं दस्सनाय, अप्पत्तानं पत्तिया, अविदितानं वेदायाति योजना कातब्बा।
296. Tesaṃ dhammānanti ye tasmiṃ samaye paṭivedhaṃ gacchanti catusaccadhammā, tesaṃ dhammānaṃ. Anaññātānanti kiñcāpi paṭhamamaggena te dhammā ñātā nāma honti, yathā pana pakatiyā anāgatapubbaṃ vihāraṃ āgantvā vihāramajjhe ṭhitopi puggalo pakatiyā anāgatabhāvaṃ upādāya ‘anāgatapubbaṃ ṭhānaṃ āgatomhī’ti vadati, yathā ca pakatiyā apiḷandhapubbaṃ mālaṃ piḷandhitvā, anivatthapubbaṃ vatthaṃ nivāsetvā, abhuttapubbaṃ bhojanaṃ bhuñjitvā, pakatiyā abhuttabhāvaṃ upādāya abhuttapubbaṃ bhojanaṃ bhuttomhīti vadati, evamidhāpi yasmā pakatiyā iminā puggalena ime dhammā na ñātapubbā tasmā anaññātānanti vuttaṃ. Adiṭṭhādīsupi eseva nayo. Tattha adiṭṭhānanti ito pubbe paññācakkhunā adiṭṭhānaṃ. Appattānanti adhigamanavasena appattānaṃ. Aviditānanti ñāṇena apākaṭakatānaṃ. Asacchikatānanti apaccakkhakatānaṃ. Sacchikiriyāyāti paccakkhakaraṇatthaṃ. Yathā ca iminā padena, evaṃ sesehipi saddhiṃ anaññātānaṃ ñāṇāya, adiṭṭhānaṃ dassanāya, appattānaṃ pattiyā, aviditānaṃ vedāyāti yojanā kātabbā.
२९९. चतूहि वचीदुच्चरितेहीतिआदीसु वचीति वचीविञ्ञत्ति वेदितब्बा। तिण्णं दोसानं येन केनचि दुट्ठानि चरितानीति दुच्चरितानि। वचीतो पवत्तानि दुच्चरितानि वचीदुच्चरितानि, वचिया वा निप्फादितानि दुच्चरितानि वचीदुच्चरितानि। तेहि वचीदुच्चरितेहि। आरका रमतीति आरति। विना तेहि रमतीति विरति। ततो ततो पटिनिवत्ताव हुत्वा तेहि विना रमतीति पटिविरति। उपसग्गवसेन वा पदं वड्ढितं। सब्बमिदं ओरमणभावस्सेवाधिवचनं। वेरं मणति, विनासेतीति वेरमणी। इदम्पि ओरमणस्सेव वेवचनं। याय पन चेतनाय मुसावादादीनि भासमानो करोति नाम, अयं लोकुत्तरमग्गविरति। उप्पज्जित्वा तं किरियं कातुं न देति, किरियापथं पच्छिन्दतीति अकिरिया। तथा तं करणं कातुं न देति, करणपथं पच्छिन्दतीति अकरणं। याय च चेतनाय चतुब्बिधं वचीदुच्चरितं भासमानो अज्झापज्जति नाम, अयं उप्पज्जित्वा तथा अज्झापज्जितुं न देतीति अनज्झापत्ति।
299. Catūhi vacīduccaritehītiādīsu vacīti vacīviññatti veditabbā. Tiṇṇaṃ dosānaṃ yena kenaci duṭṭhāni caritānīti duccaritāni. Vacīto pavattāni duccaritāni vacīduccaritāni, vaciyā vā nipphāditāni duccaritāni vacīduccaritāni. Tehi vacīduccaritehi. Ārakā ramatīti ārati. Vinā tehi ramatīti virati. Tato tato paṭinivattāva hutvā tehi vinā ramatīti paṭivirati. Upasaggavasena vā padaṃ vaḍḍhitaṃ. Sabbamidaṃ oramaṇabhāvassevādhivacanaṃ. Veraṃ maṇati, vināsetīti veramaṇī. Idampi oramaṇasseva vevacanaṃ. Yāya pana cetanāya musāvādādīni bhāsamāno karoti nāma, ayaṃ lokuttaramaggavirati. Uppajjitvā taṃ kiriyaṃ kātuṃ na deti, kiriyāpathaṃ pacchindatīti akiriyā. Tathā taṃ karaṇaṃ kātuṃ na deti, karaṇapathaṃ pacchindatīti akaraṇaṃ. Yāya ca cetanāya catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ bhāsamāno ajjhāpajjati nāma, ayaṃ uppajjitvā tathā ajjhāpajjituṃ na detīti anajjhāpatti.
वेलाअनतिक्कमोति एत्थ ‘‘ताय वेलाया’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१५४; महाव॰ १-३; उदा॰ १ आदयो) ताव कालो वेलाति आगतो। ‘‘उरुवेलायं विहरती’’ति (महाव॰ १; सं॰ नि॰ १.१३७) एत्थ रासि। ‘‘ठितधम्मो वेलं नातिवत्तती’’ति (चूळव॰ ३८४; अ॰ नि॰ ८.१९; उदा॰ ४५) एत्थ सीमा। इधापि सीमाव। अनतिक्कमनीयट्ठेन हि चत्तारि वचीसुचरितानि वेलाति अधिप्पेतानि। इति याय चेतनाय चत्तारि वचीदुच्चरितानि भासमानो वेलं अतिक्कमति नाम, अयं उप्पज्जित्वा तं वेलं अतिक्कमितुं न देतीति वेलाअनतिक्कमोति वुत्ता। वेलायतीति वा वेला, चलयति विद्धंसेतीति अत्थो। किं वेलायति? चतुब्बिधं वचीदुच्चरितं। इति वेलायनतो ‘वेला’। पुरिसस्स पन हितसुखं अनतिक्कमित्वा वत्ततीति ‘अनतिक्कमो’। एवमेत्थ पदद्वयवसेनापि अत्थो वेदितब्बो।
Velāanatikkamoti ettha ‘‘tāya velāyā’’tiādīsu (dī. ni. 2.154; mahāva. 1-3; udā. 1 ādayo) tāva kālo velāti āgato. ‘‘Uruvelāyaṃ viharatī’’ti (mahāva. 1; saṃ. ni. 1.137) ettha rāsi. ‘‘Ṭhitadhammo velaṃ nātivattatī’’ti (cūḷava. 384; a. ni. 8.19; udā. 45) ettha sīmā. Idhāpi sīmāva. Anatikkamanīyaṭṭhena hi cattāri vacīsucaritāni velāti adhippetāni. Iti yāya cetanāya cattāri vacīduccaritāni bhāsamāno velaṃ atikkamati nāma, ayaṃ uppajjitvā taṃ velaṃ atikkamituṃ na detīti velāanatikkamoti vuttā. Velāyatīti vā velā, calayati viddhaṃsetīti attho. Kiṃ velāyati? Catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ. Iti velāyanato ‘velā’. Purisassa pana hitasukhaṃ anatikkamitvā vattatīti ‘anatikkamo’. Evamettha padadvayavasenāpi attho veditabbo.
सेतुं हनतीति सेतुघातो; चतुन्नं वचीदुच्चरितानं पदघातो पच्चयघातोति अत्थो। पच्चयो हि इध सेतूति अधिप्पेतो। तत्रायं वचनत्थो – रागादिको चतुन्नं वचीदुच्चरितानं पच्चयो वट्टस्मिं पुग्गलं सिनोति बन्धतीति सेतु। सेतुस्स घातो सेतुघातो। वचीदुच्चरितपच्चयसमुग्घाटिकाय विरतिया एतं अधिवचनं। अयं पन सम्मावाचासङ्खाता विरति पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भति। अञ्ञेनेव हि चित्तेन मुसावादा विरमति, अञ्ञेन पेसुञ्ञादीहि। लोकुत्तरमग्गक्खणे पन एकचित्तस्मिंयेव लब्भति। चतुब्बिधाय हि वचीदुच्चरितचेतनाय पदपच्छेदं कुरुमाना मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव विरति उप्पज्जति।
Setuṃ hanatīti setughāto; catunnaṃ vacīduccaritānaṃ padaghāto paccayaghātoti attho. Paccayo hi idha setūti adhippeto. Tatrāyaṃ vacanattho – rāgādiko catunnaṃ vacīduccaritānaṃ paccayo vaṭṭasmiṃ puggalaṃ sinoti bandhatīti setu. Setussa ghāto setughāto. Vacīduccaritapaccayasamugghāṭikāya viratiyā etaṃ adhivacanaṃ. Ayaṃ pana sammāvācāsaṅkhātā virati pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena musāvādā viramati, aññena pesuññādīhi. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacittasmiṃyeva labbhati. Catubbidhāya hi vacīduccaritacetanāya padapacchedaṃ kurumānā maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva virati uppajjati.
३००. कायदुच्चरितेहीति कायतो पवत्तेहि कायेन वा निप्फादितेहि पाणातिपातादीहि दुच्चरितेहि। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं। अयम्पि सम्माकम्मन्तसङ्खाता विरति पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भति। अञ्ञेनेव हि चित्तेन पाणातिपाता विरमति, अञ्ञेन अदिन्नादानमिच्छाचारेहि। लोकुत्तरमग्गक्खणे पन एकचित्तस्मिंयेव लब्भति। तिविधाय हि कायदुच्चरितचेतनाय पदपच्छेदं कुरुमाना मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव विरति उप्पज्जति।
300. Kāyaduccaritehīti kāyato pavattehi kāyena vā nipphāditehi pāṇātipātādīhi duccaritehi. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Ayampi sammākammantasaṅkhātā virati pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena pāṇātipātā viramati, aññena adinnādānamicchācārehi. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacittasmiṃyeva labbhati. Tividhāya hi kāyaduccaritacetanāya padapacchedaṃ kurumānā maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva virati uppajjati.
३०१. सम्माआजीवनिद्देसे अकिरियातिआदीसु याय चेतनाय मिच्छाजीवं आजीवमानो किरियं करोति नाम, अयं उप्पज्जित्वा तं किरियं कातुं न देतीति अकिरियाति। इमिना नयेन योजना वेदितब्बा। आजीवो च नामेस पाटियेक्को नत्थि, वाचाकम्मन्तेसु गहितेसु गहितोव होति, तप्पक्खिकत्ता। धुवपटिसेवनवसेन पनायं ततो नीहरित्वा दस्सितोति। एवं सन्ते सम्माआजीवो सकिच्चको न होति , अट्ठ मग्गङ्गानि न परिपूरेन्ति, तस्मा सम्माआजीवो सकिच्चको कातब्बो, अट्ठ मग्गङ्गानि परिपूरेतब्बानीति। तत्रायं नयो – आजीवो नाम भिज्जमानो कायवचीद्वारेसुयेव भिज्जति। मनोद्वारे आजीवभेदो नाम नत्थि। पूरयमानोपि तस्मिंयेव द्वारद्वये पूरति। मनोद्वारे आजीवपूरणं नाम नत्थि। कायद्वारे पन वीतिक्कमो आजीवहेतुकोपि अत्थि नआजीवहेतुकोपि। तथा वचीद्वारे।
301. Sammāājīvaniddese akiriyātiādīsu yāya cetanāya micchājīvaṃ ājīvamāno kiriyaṃ karoti nāma, ayaṃ uppajjitvā taṃ kiriyaṃ kātuṃ na detīti akiriyāti. Iminā nayena yojanā veditabbā. Ājīvo ca nāmesa pāṭiyekko natthi, vācākammantesu gahitesu gahitova hoti, tappakkhikattā. Dhuvapaṭisevanavasena panāyaṃ tato nīharitvā dassitoti. Evaṃ sante sammāājīvo sakiccako na hoti , aṭṭha maggaṅgāni na paripūrenti, tasmā sammāājīvo sakiccako kātabbo, aṭṭha maggaṅgāni paripūretabbānīti. Tatrāyaṃ nayo – ājīvo nāma bhijjamāno kāyavacīdvāresuyeva bhijjati. Manodvāre ājīvabhedo nāma natthi. Pūrayamānopi tasmiṃyeva dvāradvaye pūrati. Manodvāre ājīvapūraṇaṃ nāma natthi. Kāyadvāre pana vītikkamo ājīvahetukopi atthi naājīvahetukopi. Tathā vacīdvāre.
तत्थ यं राजराजमहामत्ता खिड्डापसुता सूरभावं दस्सेन्ता मिगवधं वा पन्थदुहनं वा परदारवीतिक्कमं वा करोन्ति, इदं अकुसलं कायकम्मं नाम। ततो विरतिपि ‘सम्माकम्मन्तो’ नाम। यं पन नआजीवहेतुकं चतुब्बिधं वचीदुच्चरितं भासन्ति, इदं अकुसलं वचीकम्मं नाम। ततो विरतिपि ‘सम्मावाचा’ नाम।
Tattha yaṃ rājarājamahāmattā khiḍḍāpasutā sūrabhāvaṃ dassentā migavadhaṃ vā panthaduhanaṃ vā paradāravītikkamaṃ vā karonti, idaṃ akusalaṃ kāyakammaṃ nāma. Tato viratipi ‘sammākammanto’ nāma. Yaṃ pana naājīvahetukaṃ catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ bhāsanti, idaṃ akusalaṃ vacīkammaṃ nāma. Tato viratipi ‘sammāvācā’ nāma.
यं पन आजीवहेतु नेसादमच्छबन्धादयो पाणं हनन्ति, अदिन्नं आदियन्ति, मिच्छाचारं चरन्ति, अयं मिच्छाजीवो नाम। ततो विरति ‘सम्माआजीवो’ नाम। यम्पि लञ्जं गहेत्वा मुसा भणन्ति, पेसुञ्ञफरुससम्फप्पलापे पवत्तेन्ति, अयम्पि मिच्छाजीवो नाम। ततो विरति सम्माआजीवो नाम।
Yaṃ pana ājīvahetu nesādamacchabandhādayo pāṇaṃ hananti, adinnaṃ ādiyanti, micchācāraṃ caranti, ayaṃ micchājīvo nāma. Tato virati ‘sammāājīvo’ nāma. Yampi lañjaṃ gahetvā musā bhaṇanti, pesuññapharusasamphappalāpe pavattenti, ayampi micchājīvo nāma. Tato virati sammāājīvo nāma.
महासीवत्थेरो पनाह – ‘कायवचीद्वारेसुपि वीतिक्कमो आजीवहेतुको वा होतु नो वा आजीवहेतुको, अकुसलं कायकम्मं वचीकम्मन्त्वेव सङ्ख्यं गच्छति। ततो विरतिपि सम्माकम्मन्तो सम्मावाचात्वेव वुच्चती’ति। ‘आजीवो कुहि’न्ति वुत्ते पन ‘तीणि कुहनवत्थूनि निस्साय चत्तारो पच्चये उप्पादेत्वा तेसं परिभोगो’ति आह। अयं पन कोटिप्पत्तो मिच्छाजीवो। ततो विरति सम्माआजीवो नाम।
Mahāsīvatthero panāha – ‘kāyavacīdvāresupi vītikkamo ājīvahetuko vā hotu no vā ājīvahetuko, akusalaṃ kāyakammaṃ vacīkammantveva saṅkhyaṃ gacchati. Tato viratipi sammākammanto sammāvācātveva vuccatī’ti. ‘Ājīvo kuhi’nti vutte pana ‘tīṇi kuhanavatthūni nissāya cattāro paccaye uppādetvā tesaṃ paribhogo’ti āha. Ayaṃ pana koṭippatto micchājīvo. Tato virati sammāājīvo nāma.
अयम्पि सम्माआजीवो पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भति, अञ्ञेनेव हि चित्तेन कायद्वारवीतिक्कमा विरमति, अञ्ञेन वचीद्वारवीतिक्कमा। लोकुत्तरमग्गक्खणे पन एकचित्तस्मिंयेव लब्भति। कायवचीद्वारेसु हि सत्तकम्मपथवसेन उप्पन्नाय मिच्छाजीवसङ्खाताय दुस्सील्यचेतनाय पदपच्छेदं कुरुमाना मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव विरति उप्पज्जतीति। अयं निद्देसवारे विसेसो।
Ayampi sammāājīvo pubbabhāge nānācittesu labbhati, aññeneva hi cittena kāyadvāravītikkamā viramati, aññena vacīdvāravītikkamā. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacittasmiṃyeva labbhati. Kāyavacīdvāresu hi sattakammapathavasena uppannāya micchājīvasaṅkhātāya dussīlyacetanāya padapacchedaṃ kurumānā maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva virati uppajjatīti. Ayaṃ niddesavāre viseso.
यं पनेतं इन्द्रियेसु अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं वड्ढितं, मग्गङ्गेसु च सम्मावाचादीनि, तेसं वसेन सङ्गहवारे ‘‘नविन्द्रियानि, अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति वुत्तं। सुञ्ञतवारो पाकतिकोयेवाति। अयं ताव सुद्धिकपटिपदाय विसेसो।
Yaṃ panetaṃ indriyesu anaññātaññassāmītindriyaṃ vaḍḍhitaṃ, maggaṅgesu ca sammāvācādīni, tesaṃ vasena saṅgahavāre ‘‘navindriyāni, aṭṭhaṅgiko maggo’’ti vuttaṃ. Suññatavāro pākatikoyevāti. Ayaṃ tāva suddhikapaṭipadāya viseso.
३४३. इतो परं सुद्धिकसुञ्ञता सुञ्ञतपटिपदा सुद्धिकअप्पणिहिता अप्पणिहितपटिपदाति अयं देसनाभेदो होति। तत्थ सुञ्ञतन्ति लोकुत्तरमग्गस्स नामं। सो हि आगमनतो सगुणतो आरम्मणतोति तीहि कारणेहि नामं लभति। कथं? इध भिक्खु अनत्ततो अभिनिविसित्वा अनत्ततो सङ्खारे पस्सति। यस्मा पन अनत्ततो दिट्ठमत्तेनेव मग्गवुट्ठानं नाम न होति, अनिच्चतोपि दुक्खतोपि दट्ठुमेव वट्टति, तस्मा ‘अनिच्चं दुक्खमनत्ता’ति तिविधं अनुपस्सनं आरोपेत्वा सम्मसन्तो चरति। वुट्ठानगामिनिविपस्सना पनस्स तेभूमकेपि सङ्खारे सुञ्ञतोव पस्सति। अयं विपस्सना सुञ्ञता नाम होति। सा आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स ‘सुञ्ञत’न्ति नामं देति। एवं मग्गो ‘आगमनतो’ सुञ्ञतनामं लभति। यस्मा पन सो रागादीहि सुञ्ञो तस्मा ‘सगुणेनेव’ सुञ्ञतनामं लभति। निब्बानम्पि रागादीहि सुञ्ञत्ता सुञ्ञतन्ति वुच्चति। तं आरम्मणं कत्वा उप्पन्नत्ता मग्गो ‘आरम्मणतो’ सुञ्ञतनामं लभति।
343. Ito paraṃ suddhikasuññatā suññatapaṭipadā suddhikaappaṇihitā appaṇihitapaṭipadāti ayaṃ desanābhedo hoti. Tattha suññatanti lokuttaramaggassa nāmaṃ. So hi āgamanato saguṇato ārammaṇatoti tīhi kāraṇehi nāmaṃ labhati. Kathaṃ? Idha bhikkhu anattato abhinivisitvā anattato saṅkhāre passati. Yasmā pana anattato diṭṭhamatteneva maggavuṭṭhānaṃ nāma na hoti, aniccatopi dukkhatopi daṭṭhumeva vaṭṭati, tasmā ‘aniccaṃ dukkhamanattā’ti tividhaṃ anupassanaṃ āropetvā sammasanto carati. Vuṭṭhānagāminivipassanā panassa tebhūmakepi saṅkhāre suññatova passati. Ayaṃ vipassanā suññatā nāma hoti. Sā āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa ‘suññata’nti nāmaṃ deti. Evaṃ maggo ‘āgamanato’ suññatanāmaṃ labhati. Yasmā pana so rāgādīhi suñño tasmā ‘saguṇeneva’ suññatanāmaṃ labhati. Nibbānampi rāgādīhi suññattā suññatanti vuccati. Taṃ ārammaṇaṃ katvā uppannattā maggo ‘ārammaṇato’ suññatanāmaṃ labhati.
तत्थ सुत्तन्तिकपरियायेन सगुणतोपि आरम्मणतोपि नामं लभति। परियायदेसना हेसा। अभिधम्मकथा पन निप्परियायदेसना। तस्मा इध सगुणतो वा आरम्मणतो वा नामं न लभति, आगमनतोव लभति। आगमनमेव हि धुरं। तं दुविधं होति – विपस्सनागमनं मग्गागमनन्ति। तत्थ मग्गस्स आगतट्ठाने विपस्सनागमनं धुरं, फलस्स आगतट्ठाने मग्गागमनं धुरं। इध मग्गस्स आगतत्ता विपस्सनागमनमेव धुरं जातं।
Tattha suttantikapariyāyena saguṇatopi ārammaṇatopi nāmaṃ labhati. Pariyāyadesanā hesā. Abhidhammakathā pana nippariyāyadesanā. Tasmā idha saguṇato vā ārammaṇato vā nāmaṃ na labhati, āgamanatova labhati. Āgamanameva hi dhuraṃ. Taṃ duvidhaṃ hoti – vipassanāgamanaṃ maggāgamananti. Tattha maggassa āgataṭṭhāne vipassanāgamanaṃ dhuraṃ, phalassa āgataṭṭhāne maggāgamanaṃ dhuraṃ. Idha maggassa āgatattā vipassanāgamanameva dhuraṃ jātaṃ.
३५०. अप्पणिहितन्ति, एत्थापि अप्पणिहितन्ति मग्गस्सेव नामं। इदम्पि नामं मग्गो तीहेव कारणेहि लभति। कथं? इध भिक्खु आदितोव दुक्खतो अभिनिविसित्वा दुक्खतोव सङ्खारे पस्सति। यस्मा पन दुक्खतो दिट्ठमत्तेनेव मग्गवुट्ठानं नाम न होति, अनिच्चतोपि अनत्ततोपि दट्ठुमेव वट्टति, तस्मा अनिच्चं दुक्खमनत्ता’ति तिविधं अनुपस्सनं आरोपेत्वा सम्मसन्तो चरति। वुट्ठानगामिनिविपस्सना पनस्स तेभूमकसङ्खारेसु पणिधिं सोसेत्वा परियादियित्वा विस्सज्जेति। अयं विपस्सना अप्पणिहिता नाम होति। सा आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स ‘अप्पणिहित’न्ति नामं देति। एवं मग्गो ‘आगमनतो’ अप्पणिहितनामं लभति। यस्मा पन तत्थ रागदोसमोहपणिधयो नत्थि, तस्मा ‘सगुणेनेव’ अप्पणिहितनामं लभति। निब्बानम्पि तेसं पणिधीनं अभावा अप्पणिहितन्ति वुच्चति। तं आरम्मणं कत्वा उप्पन्नत्ता मग्गो अप्पणिहितनामं लभति।
350. Appaṇihitanti, etthāpi appaṇihitanti maggasseva nāmaṃ. Idampi nāmaṃ maggo tīheva kāraṇehi labhati. Kathaṃ? Idha bhikkhu āditova dukkhato abhinivisitvā dukkhatova saṅkhāre passati. Yasmā pana dukkhato diṭṭhamatteneva maggavuṭṭhānaṃ nāma na hoti, aniccatopi anattatopi daṭṭhumeva vaṭṭati, tasmā aniccaṃ dukkhamanattā’ti tividhaṃ anupassanaṃ āropetvā sammasanto carati. Vuṭṭhānagāminivipassanā panassa tebhūmakasaṅkhāresu paṇidhiṃ sosetvā pariyādiyitvā vissajjeti. Ayaṃ vipassanā appaṇihitā nāma hoti. Sā āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa ‘appaṇihita’nti nāmaṃ deti. Evaṃ maggo ‘āgamanato’ appaṇihitanāmaṃ labhati. Yasmā pana tattha rāgadosamohapaṇidhayo natthi, tasmā ‘saguṇeneva’ appaṇihitanāmaṃ labhati. Nibbānampi tesaṃ paṇidhīnaṃ abhāvā appaṇihitanti vuccati. Taṃ ārammaṇaṃ katvā uppannattā maggo appaṇihitanāmaṃ labhati.
तत्थ सुत्तन्तिकपरियायेन सगुणतोपि आरम्मणतोपि नामं लभति। परियायदेसना हेसा । अभिधम्मकथा पन निप्परियायदेसना। तस्मा इध सगुणतो वा आरम्मणतो वा नामं न लभति, आगमनतोव लभति। आगमनमेव हि धुरं। तं दुविधं होति – विपस्सनागमनं मग्गागमनन्ति। तत्थ मग्गस्स आगतट्ठाने विपस्सनागमनं धुरं, फलस्स आगतट्ठाने मग्गागमनं धुरं। इध मग्गस्स आगतत्ता विपस्सनागमनमेव धुरं जातं।
Tattha suttantikapariyāyena saguṇatopi ārammaṇatopi nāmaṃ labhati. Pariyāyadesanā hesā . Abhidhammakathā pana nippariyāyadesanā. Tasmā idha saguṇato vā ārammaṇato vā nāmaṃ na labhati, āgamanatova labhati. Āgamanameva hi dhuraṃ. Taṃ duvidhaṃ hoti – vipassanāgamanaṃ maggāgamananti. Tattha maggassa āgataṭṭhāne vipassanāgamanaṃ dhuraṃ, phalassa āgataṭṭhāne maggāgamanaṃ dhuraṃ. Idha maggassa āgatattā vipassanāgamanameva dhuraṃ jātaṃ.
ननु च सुञ्ञतो अनिमित्तो अप्पणिहितोति तीणि मग्गस्स नामानि? यथाह – ‘‘तयोमे, भिक्खवे, विमोक्खा – सुञ्ञतो विमोक्खो, अनिमित्तो विमोक्खो, अप्पणिहितो विमोक्खो’’ति (पटि॰ म॰ १.२०९)। तेसु इध द्वे मग्गे गहेत्वा अनिमित्तो कस्मा न गहितोति? आगमनाभावतो। अनिमित्तविपस्सना हि सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स नामं दातुं न सक्कोति। सम्मासम्बुद्धो पन अत्तनो पुत्तस्स राहुलत्थेरस्स।
Nanu ca suññato animitto appaṇihitoti tīṇi maggassa nāmāni? Yathāha – ‘‘tayome, bhikkhave, vimokkhā – suññato vimokkho, animitto vimokkho, appaṇihito vimokkho’’ti (paṭi. ma. 1.209). Tesu idha dve magge gahetvā animitto kasmā na gahitoti? Āgamanābhāvato. Animittavipassanā hi sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ dātuṃ na sakkoti. Sammāsambuddho pana attano puttassa rāhulattherassa.
‘‘अनिमित्तञ्च भावेहि, मानानुसयमुज्जह।
‘‘Animittañca bhāvehi, mānānusayamujjaha;
ततो मानाभिसमया, उपसन्तो चरिस्ससी’’ति॥ (सु॰ नि॰ ३४४)।
Tato mānābhisamayā, upasanto carissasī’’ti. (su. ni. 344);
अनिमित्तविपस्सनं कथेसि। विपस्सना हि निच्चनिमित्तं धुवनिमित्तं सुखनिमित्तं अत्तनिमित्तञ्च उग्घाटेति। तस्मा अनिमित्ताति कथिता। सा च किञ्चापि तं निमित्तं उग्घाटेति, सयं पन निमित्तधम्मेसु चरतीति सनिमित्ताव होति। तस्मा सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स नामं दातुं न सक्कोति।
Animittavipassanaṃ kathesi. Vipassanā hi niccanimittaṃ dhuvanimittaṃ sukhanimittaṃ attanimittañca ugghāṭeti. Tasmā animittāti kathitā. Sā ca kiñcāpi taṃ nimittaṃ ugghāṭeti, sayaṃ pana nimittadhammesu caratīti sanimittāva hoti. Tasmā sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ dātuṃ na sakkoti.
अपरो नयो – अभिधम्मो नाम परमत्थदेसना। अनिमित्तमग्गस्स च परमत्थतो हेतुवेकल्लमेव होति। कथं? अनिच्चानुपस्सनाय हि वसेन अनिमित्तविमोक्खो कथितो। तेन च विमोक्खेन सद्धिन्द्रियं अधिमत्तं होति। तं अरियमग्गे एकङ्गम्पि न होति, अमग्गङ्गत्ता अत्तनो मग्गस्स परमत्थतो नामं दातुं न सक्कोति। इतरेसु पन द्वीसु अनत्तानुपस्सनाय ताव वसेन सुञ्ञतविमोक्खो, दुक्खानुपस्सनाय वसेन अप्पणिहितविमोक्खो कथितो। तेसु सुञ्ञतविमोक्खेन पञ्ञिन्द्रियं अधिमत्तं होति, अप्पणिहितविमोक्खेन समाधिन्द्रियं। तानि अरियमग्गस्स अङ्गत्ता अत्तनो मग्गस्स परमत्थतो नामं दातुं सक्कोन्ति। मग्गारम्मणत्तिकेपि हि मग्गाधिपतिधम्मविभजने छन्दचित्तानं अधिपतिकाले तेसं धम्मानं अमग्गङ्गत्ताव मग्गाधिपतिभावो न वुत्तो। एवंसम्पदमिदं वेदितब्बन्ति। अयमेत्थ अट्ठकथामुत्तको एकस्स आचरियस्स मतिविनिच्छयो।
Aparo nayo – abhidhammo nāma paramatthadesanā. Animittamaggassa ca paramatthato hetuvekallameva hoti. Kathaṃ? Aniccānupassanāya hi vasena animittavimokkho kathito. Tena ca vimokkhena saddhindriyaṃ adhimattaṃ hoti. Taṃ ariyamagge ekaṅgampi na hoti, amaggaṅgattā attano maggassa paramatthato nāmaṃ dātuṃ na sakkoti. Itaresu pana dvīsu anattānupassanāya tāva vasena suññatavimokkho, dukkhānupassanāya vasena appaṇihitavimokkho kathito. Tesu suññatavimokkhena paññindriyaṃ adhimattaṃ hoti, appaṇihitavimokkhena samādhindriyaṃ. Tāni ariyamaggassa aṅgattā attano maggassa paramatthato nāmaṃ dātuṃ sakkonti. Maggārammaṇattikepi hi maggādhipatidhammavibhajane chandacittānaṃ adhipatikāle tesaṃ dhammānaṃ amaggaṅgattāva maggādhipatibhāvo na vutto. Evaṃsampadamidaṃ veditabbanti. Ayamettha aṭṭhakathāmuttako ekassa ācariyassa mativinicchayo.
एवं सब्बथापि अनिमित्तविपस्सना सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स नामं दातुं न सक्कोतीति अनिमित्तमग्गो न गहितो। केचि पन ‘अनिमित्तमग्गो आगमनतो नामं अलभन्तोपि सुत्तन्तपरियायेन सगुणतो च आरम्मणतो च नामं लभती’ति आहंसु। ते इदं वत्वा पटिक्खित्ता – अनिमित्तमग्गे सगुणतो च आरम्मणतो च नामं लभन्ते सुञ्ञतअप्पणिहितमग्गापि सगुणतोयेव आरम्मणतोयेव च इध नामं लभेय्युं। न पन लभन्ति। किं कारणा? अयञ्हि मग्गो नाम द्वीहि कारणेहि नामं लभति – सरसतो च पच्चनीकतो च; सभावतो च पटिपक्खतो चाति अत्थो। तत्थ सुञ्ञतअप्पणिहितमग्गा सरसतोपि पच्चनीकतोपि नामं लभन्ति। सुञ्ञतअप्पणिहितमग्गा हि रागादीहि सुञ्ञा, रागपणिधिआदीहि च अप्पणिहिताति एवं ‘सरसतो’ नामं लभन्ति। सुञ्ञतो च अत्ताभिनिवेसस्स पटिपक्खो, अप्पणिहितो पणिधिस्साति एवं ‘पच्चनीकतो’ नामं लभन्ति। अनिमित्तमग्गो पन रागादिनिमित्तानं निच्चनिमित्तादीनञ्च अभावेन सरसतोव नामं लभति, नो पच्चनीकतो। न हि सो सङ्खारनिमित्तारम्मणाय अनिच्चानुपस्सनाय पटिपक्खो। अनिच्चानुपस्सना पनस्स अनुलोमभावे ठिताति। सब्बथापि अभिधम्मपरियायेन अनिमित्तमग्गो नाम नत्थीति।
Evaṃ sabbathāpi animittavipassanā sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ dātuṃ na sakkotīti animittamaggo na gahito. Keci pana ‘animittamaggo āgamanato nāmaṃ alabhantopi suttantapariyāyena saguṇato ca ārammaṇato ca nāmaṃ labhatī’ti āhaṃsu. Te idaṃ vatvā paṭikkhittā – animittamagge saguṇato ca ārammaṇato ca nāmaṃ labhante suññataappaṇihitamaggāpi saguṇatoyeva ārammaṇatoyeva ca idha nāmaṃ labheyyuṃ. Na pana labhanti. Kiṃ kāraṇā? Ayañhi maggo nāma dvīhi kāraṇehi nāmaṃ labhati – sarasato ca paccanīkato ca; sabhāvato ca paṭipakkhato cāti attho. Tattha suññataappaṇihitamaggā sarasatopi paccanīkatopi nāmaṃ labhanti. Suññataappaṇihitamaggā hi rāgādīhi suññā, rāgapaṇidhiādīhi ca appaṇihitāti evaṃ ‘sarasato’ nāmaṃ labhanti. Suññato ca attābhinivesassa paṭipakkho, appaṇihito paṇidhissāti evaṃ ‘paccanīkato’ nāmaṃ labhanti. Animittamaggo pana rāgādinimittānaṃ niccanimittādīnañca abhāvena sarasatova nāmaṃ labhati, no paccanīkato. Na hi so saṅkhāranimittārammaṇāya aniccānupassanāya paṭipakkho. Aniccānupassanā panassa anulomabhāve ṭhitāti. Sabbathāpi abhidhammapariyāyena animittamaggo nāma natthīti.
सुत्तन्तिकपरियायेन पनेस एवं आहरित्वा दीपितो – यस्मिञ्हि वारे मग्गवुट्ठानं होति, तीणि लक्खणानि एकावज्जनेन विय आपाथमागच्छन्ति, तिण्णञ्च एकतो आपाथगमनं नाम नत्थि। कम्मट्ठानस्स पन विभूतभावदीपनत्थं एवं वुत्तं। आदितो हि यत्थ कत्थचि अभिनिवेसो होतु, वुट्ठानगामिनी पन विपस्सना यं यं सम्मसित्वा वुट्ठाति तस्स तस्सेव वसेन आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स नामं देति। कथं? अनिच्चादीसु हि यत्थ कत्थचि अभिनिविसित्वा इतरम्पि लक्खणद्वयं दट्ठुं वट्टति एव। एकलक्खणदस्सनमत्तेनेव हि मग्गवुट्ठानं नाम न होति, तस्मा अनिच्चतो अभिनिविट्ठो भिक्खु न केवलं अनिच्चतोव वुट्ठाति, दुक्खतोपि अनत्ततोपि वुट्ठातियेव। दुक्खतो अनत्ततो अभिनिविट्ठेपि एसेव नयो। इति आदितो यत्थ कत्थचि अभिनिवेसो होतु, वुट्ठानगामिनी पन विपस्सना यं यं सम्मसित्वा वुट्ठाति तस्स तस्सेव वसेन आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स नामं देति। तत्थ अनिच्चतो वुट्ठहन्तस्स मग्गो अनिमित्तो नाम होति, दुक्खतो वुट्ठहन्तस्स अप्पणिहितो, अनत्ततो वुट्ठहन्तस्स सुञ्ञतोति। एवं सुत्तन्तपरियायेन आहरित्वा दीपितो।
Suttantikapariyāyena panesa evaṃ āharitvā dīpito – yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti, tīṇi lakkhaṇāni ekāvajjanena viya āpāthamāgacchanti, tiṇṇañca ekato āpāthagamanaṃ nāma natthi. Kammaṭṭhānassa pana vibhūtabhāvadīpanatthaṃ evaṃ vuttaṃ. Ādito hi yattha katthaci abhiniveso hotu, vuṭṭhānagāminī pana vipassanā yaṃ yaṃ sammasitvā vuṭṭhāti tassa tasseva vasena āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ deti. Kathaṃ? Aniccādīsu hi yattha katthaci abhinivisitvā itarampi lakkhaṇadvayaṃ daṭṭhuṃ vaṭṭati eva. Ekalakkhaṇadassanamatteneva hi maggavuṭṭhānaṃ nāma na hoti, tasmā aniccato abhiniviṭṭho bhikkhu na kevalaṃ aniccatova vuṭṭhāti, dukkhatopi anattatopi vuṭṭhātiyeva. Dukkhato anattato abhiniviṭṭhepi eseva nayo. Iti ādito yattha katthaci abhiniveso hotu, vuṭṭhānagāminī pana vipassanā yaṃ yaṃ sammasitvā vuṭṭhāti tassa tasseva vasena āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ deti. Tattha aniccato vuṭṭhahantassa maggo animitto nāma hoti, dukkhato vuṭṭhahantassa appaṇihito, anattato vuṭṭhahantassa suññatoti. Evaṃ suttantapariyāyena āharitvā dīpito.
वुट्ठानगामिनी पन विपस्सना किमारम्मणाति? लक्खणारम्मणाति। लक्खणं नाम पञ्ञत्तिगतिकं न वत्तब्बधम्मभूतं। यो पन अनिच्चं दुक्खमनत्ताति तीणि लक्खणानि सल्लक्खेति, तस्स पञ्चक्खन्धा कण्ठे बद्धकुणपं विय होन्ति। सङ्खारारम्मणमेव ञाणं सङ्खारतो वुट्ठाति। यथा हि एको भिक्खु पत्तं किणितुकामो पत्तवाणिजेन पत्तं आभतं दिस्वा हट्ठपहट्ठो गण्हिस्सामीति चिन्तेत्वा वीमंसमानो तीणि छिद्दानि पस्सेय्य, सो न छिद्देसु निरालयो होति, पत्ते पन निरालयो होति; एवमेव तीणि लक्खणानि सल्लक्खेत्वा सङ्खारेसु निरालयो होति। सङ्खारारम्मणेनेव ञाणेन सङ्खारतो वुट्ठातीति वेदितब्बं। दुस्सोपमायपि एसेव नयो।
Vuṭṭhānagāminī pana vipassanā kimārammaṇāti? Lakkhaṇārammaṇāti. Lakkhaṇaṃ nāma paññattigatikaṃ na vattabbadhammabhūtaṃ. Yo pana aniccaṃ dukkhamanattāti tīṇi lakkhaṇāni sallakkheti, tassa pañcakkhandhā kaṇṭhe baddhakuṇapaṃ viya honti. Saṅkhārārammaṇameva ñāṇaṃ saṅkhārato vuṭṭhāti. Yathā hi eko bhikkhu pattaṃ kiṇitukāmo pattavāṇijena pattaṃ ābhataṃ disvā haṭṭhapahaṭṭho gaṇhissāmīti cintetvā vīmaṃsamāno tīṇi chiddāni passeyya, so na chiddesu nirālayo hoti, patte pana nirālayo hoti; evameva tīṇi lakkhaṇāni sallakkhetvā saṅkhāresu nirālayo hoti. Saṅkhārārammaṇeneva ñāṇena saṅkhārato vuṭṭhātīti veditabbaṃ. Dussopamāyapi eseva nayo.
इति भगवा लोकुत्तरं झानं भाजेन्तो सुद्धिकपटिपदाय चतुक्कनयं पञ्चकनयन्ति द्वेपि नये आहरि। तथा सुद्धिकसुञ्ञताय सुञ्ञतपटिपदाय सुद्धिकअप्पणिहिताय अप्पणिहितपटिपदायाति। कस्मा एवं आहरीति? पुग्गलज्झासयेन चेव देसनाविलासेन च। तदुभयम्पि हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। एवं लोकुत्तरं झानं भावेतीति एत्थ सुद्धिकपटिपदाय चतुक्कपञ्चकवसेन द्वे नया, तथा सेसेसूति सब्बेसुपि पञ्चसु कोट्ठासेसु दस नया भाजिता।
Iti bhagavā lokuttaraṃ jhānaṃ bhājento suddhikapaṭipadāya catukkanayaṃ pañcakanayanti dvepi naye āhari. Tathā suddhikasuññatāya suññatapaṭipadāya suddhikaappaṇihitāya appaṇihitapaṭipadāyāti. Kasmā evaṃ āharīti? Puggalajjhāsayena ceva desanāvilāsena ca. Tadubhayampi heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Evaṃ lokuttaraṃ jhānaṃ bhāvetīti ettha suddhikapaṭipadāya catukkapañcakavasena dve nayā, tathā sesesūti sabbesupi pañcasu koṭṭhāsesu dasa nayā bhājitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / लोकुत्तरकुसलं • Lokuttarakusalaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / लोकुत्तरकुसलवण्णना • Lokuttarakusalavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / लोकुत्तरकुसलवण्णना • Lokuttarakusalavaṇṇanā
