| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
लोकुत्तरकुसलवण्णना
Lokuttarakusalavaṇṇanā
२७७. लोकं तरतीति एतेन लोकसमतिक्कमपटिपत्तिमाह। उत्तरतीति एतेन लोकस्सन्तगमनं फले पतिट्ठानं फलं। समतिक्कम्मातिआदिना निब्बानं। समतिक्कम्माति हि निस्सरित्वा। अभिभुय्याति विसंयुत्तं हुत्वाति अत्थो। तिविधोपि चत्थो मग्गादीसु एकेकस्मिं योजेतब्बो, मग्गेयेव वा इध तस्स अधिप्पेतत्ता। एकचित्तक्खणिकन्ति एकमग्गस्स द्वे वारे अनुप्पत्तिं सन्धायाह। अञ्ञमञ्ञं धम्मानं अनतिवत्तनादिसाधिकाय पञ्ञाय वड्ढेति। ‘‘निय्यातीति निय्यानीय’’न्ति वत्तब्बे ई-कारस्स रस्सत्तं य-कारस्स च क-कारं कत्वा ‘‘निय्यानिक’’न्ति वुत्तं। निय्याति एतेनाति निय्यानं, निय्यानमेव निय्यानिकं वेनयिको विय। एत्थ ‘‘नेय्यानिक’’न्ति वत्तब्बे इ-कारस्स ए-कारत्तं अकत्वा वुत्तं।
277. Lokaṃtaratīti etena lokasamatikkamapaṭipattimāha. Uttaratīti etena lokassantagamanaṃ phale patiṭṭhānaṃ phalaṃ. Samatikkammātiādinā nibbānaṃ. Samatikkammāti hi nissaritvā. Abhibhuyyāti visaṃyuttaṃ hutvāti attho. Tividhopi cattho maggādīsu ekekasmiṃ yojetabbo, maggeyeva vā idha tassa adhippetattā. Ekacittakkhaṇikanti ekamaggassa dve vāre anuppattiṃ sandhāyāha. Aññamaññaṃ dhammānaṃ anativattanādisādhikāya paññāya vaḍḍheti. ‘‘Niyyātīti niyyānīya’’nti vattabbe ī-kārassa rassattaṃ ya-kārassa ca ka-kāraṃ katvā ‘‘niyyānika’’nti vuttaṃ. Niyyāti etenāti niyyānaṃ, niyyānameva niyyānikaṃ venayiko viya. Ettha ‘‘neyyānika’’nti vattabbe i-kārassa e-kārattaṃ akatvā vuttaṃ.
फलन्ति चित्तचेतसिकरासि वुच्चति, तं अञ्ञमञ्ञं सम्पयुत्तानं धम्मानं अत्तनो अवयवभूतानं निस्सयो होति। फलञाणं वा फलं, सम्मादिट्ठिआदयो अङ्गानि वा। लोकुत्तरभावेति लोकं उत्तिण्णभावे। तेन फलनिब्बानानि सङ्गण्हाति। तेसु यं भवति फलं, तं ‘‘भूमी’’ति वुच्चति। यथा वा कम्मनिब्बत्ता कामभवादयो तंसमङ्गिनो निस्सयभावेन ‘‘भूमी’’ति वुच्चन्ति, एवं मग्गेन निब्बत्तं फलं अरियसावकस्स कालेन कालं समापज्जितब्बताय निस्सयभावतो ‘‘भूमी’’ति वुच्चति, ततोयेव अरिया चिरतरं तिट्ठन्ति। समुच्छेदविवेकवसेनाति एत्थ अपायगमनीयानं अच्चन्तसमुच्छेदो इतरेसञ्च विज्जुतोभासेन विय तमस्स समुच्छेदो दट्ठब्बो। लोकियज्झानम्पि पुथुज्जनस्स अरियस्स च अकताधिकारस्स न विना पटिपदाय इज्झति, कताधिकारस्स पन अरियस्स मग्गेनेव समिज्झनतो विपाकानं विय कुसलेन तथा समिद्धस्स अरियमग्गेन सदिसताय अभावतो अतब्बिपाकत्ता च न मग्गपटिपदा तस्स झानस्स पटिपदाति सक्का वत्तुन्ति तत्थ तथा गरुं कत्वा पटिपदाहि एव देसना न कता, यथावुत्तज्झानसङ्गहत्थं सुद्धिकदेसनापि कता।
Phalanti cittacetasikarāsi vuccati, taṃ aññamaññaṃ sampayuttānaṃ dhammānaṃ attano avayavabhūtānaṃ nissayo hoti. Phalañāṇaṃ vā phalaṃ, sammādiṭṭhiādayo aṅgāni vā. Lokuttarabhāveti lokaṃ uttiṇṇabhāve. Tena phalanibbānāni saṅgaṇhāti. Tesu yaṃ bhavati phalaṃ, taṃ ‘‘bhūmī’’ti vuccati. Yathā vā kammanibbattā kāmabhavādayo taṃsamaṅgino nissayabhāvena ‘‘bhūmī’’ti vuccanti, evaṃ maggena nibbattaṃ phalaṃ ariyasāvakassa kālena kālaṃ samāpajjitabbatāya nissayabhāvato ‘‘bhūmī’’ti vuccati, tatoyeva ariyā cirataraṃ tiṭṭhanti. Samucchedavivekavasenāti ettha apāyagamanīyānaṃ accantasamucchedo itaresañca vijjutobhāsena viya tamassa samucchedo daṭṭhabbo. Lokiyajjhānampi puthujjanassa ariyassa ca akatādhikārassa na vinā paṭipadāya ijjhati, katādhikārassa pana ariyassa maggeneva samijjhanato vipākānaṃ viya kusalena tathā samiddhassa ariyamaggena sadisatāya abhāvato atabbipākattā ca na maggapaṭipadā tassa jhānassa paṭipadāti sakkā vattunti tattha tathā garuṃ katvā paṭipadāhi eva desanā na katā, yathāvuttajjhānasaṅgahatthaṃ suddhikadesanāpi katā.
इध पन कस्सचि विना पटिपदाय असिद्धितो गरुं कत्वा दस्सेतुं ‘‘दुक्खपटिपद’’न्तिआदि वुत्तं। यो कोचि वारोति सकिं द्विक्खत्तुं तिक्खत्तुं चतुक्खत्तुं अनेकक्खत्तुन्ति एवमादीसु विक्खम्भनवारेसु यो कोचि। सकिं द्विक्खत्तुञ्च विक्खम्भनवारा सुखा पटिपदा एव, न च ततो उद्धं सुखा पटिपदा होतीति तिक्खत्तुं विक्खम्भनवारं दुक्खा पटिपदाति रोचेसुं अट्ठकथाचरिया। तस्मिं तथारोचिते ततो परेसु चतुक्खत्तुं विक्खम्भनवारादीसु वत्तब्बमेव नत्थीति। रूपारूपानं लक्खणादीहि परिच्छिन्दित्वा गहणं रूपारूपपरिग्गहो, नामरूपमत्तमेतं, न अञ्ञो कोचि सत्तादिकोति ववत्थापनं नामरूपववत्थापनं। परिग्गहितरूपारूपस्स मग्गपातुभावदन्धता च नामरूपववत्थापनादीनं किच्छसिद्धितो सियाति न रूपारूपपरिग्गहकिच्छताय एव दुक्खपटिपदता वत्तब्बाति चे? तं न, नामरूपववत्थापनादीनं पच्चनीककिलेसमन्दताय सुखसिद्धियम्पि तथासिद्धविपस्सनासहगतानं इन्द्रियानं मन्दताय मग्गपातुभावदन्धभावतो।
Idha pana kassaci vinā paṭipadāya asiddhito garuṃ katvā dassetuṃ ‘‘dukkhapaṭipada’’ntiādi vuttaṃ. Yo koci vāroti sakiṃ dvikkhattuṃ tikkhattuṃ catukkhattuṃ anekakkhattunti evamādīsu vikkhambhanavāresu yo koci. Sakiṃ dvikkhattuñca vikkhambhanavārā sukhā paṭipadā eva, na ca tato uddhaṃ sukhā paṭipadā hotīti tikkhattuṃ vikkhambhanavāraṃ dukkhā paṭipadāti rocesuṃ aṭṭhakathācariyā. Tasmiṃ tathārocite tato paresu catukkhattuṃ vikkhambhanavārādīsu vattabbameva natthīti. Rūpārūpānaṃ lakkhaṇādīhi paricchinditvā gahaṇaṃ rūpārūpapariggaho, nāmarūpamattametaṃ, na añño koci sattādikoti vavatthāpanaṃ nāmarūpavavatthāpanaṃ. Pariggahitarūpārūpassa maggapātubhāvadandhatā ca nāmarūpavavatthāpanādīnaṃ kicchasiddhito siyāti na rūpārūpapariggahakicchatāya eva dukkhapaṭipadatā vattabbāti ce? Taṃ na, nāmarūpavavatthāpanādīnaṃ paccanīkakilesamandatāya sukhasiddhiyampi tathāsiddhavipassanāsahagatānaṃ indriyānaṃ mandatāya maggapātubhāvadandhabhāvato.
रूपारूपं परिग्गहेत्वाति अकिच्छेनपि परिग्गहेत्वा। किच्छेन परिग्गहिते वत्तब्बमेव नत्थि। एवं सेसेसुपि। इमं वारं रोचेसुन्ति कलापसम्मसनावसाने उदयब्बयानुपस्सनाय वत्तमानाय उप्पन्नस्स विपस्सनुपक्किलेसस्स तिक्खत्तुं विक्खम्भनेन किच्छतावारं दुक्खा पटिपदाति रोचेसुं एतदन्तत्ता पटिपदाय। एतस्स अकिच्छत्तेपि पुरिमानं किच्छत्ते दुक्खपटिपदता वुत्तनयावाति न पटिसिद्धाति दट्ठब्बं। यथावुत्तं वा सब्बं रूपारूपपरिग्गहादिकिच्छतं तिक्खत्तुं विक्खम्भनवारतावसेन ‘‘इमं वार’’न्ति आह। यस्स पन सब्बत्थ अकिच्छता, तस्स सुखा पटिपदा वेदितब्बा।
Rūpārūpaṃ pariggahetvāti akicchenapi pariggahetvā. Kicchena pariggahite vattabbameva natthi. Evaṃ sesesupi. Imaṃ vāraṃ rocesunti kalāpasammasanāvasāne udayabbayānupassanāya vattamānāya uppannassa vipassanupakkilesassa tikkhattuṃ vikkhambhanena kicchatāvāraṃ dukkhā paṭipadāti rocesuṃ etadantattā paṭipadāya. Etassa akicchattepi purimānaṃ kicchatte dukkhapaṭipadatā vuttanayāvāti na paṭisiddhāti daṭṭhabbaṃ. Yathāvuttaṃ vā sabbaṃ rūpārūpapariggahādikicchataṃ tikkhattuṃ vikkhambhanavāratāvasena ‘‘imaṃ vāra’’nti āha. Yassa pana sabbattha akicchatā, tassa sukhā paṭipadā veditabbā.
मुसावादादीनं विसंवादनादिकिच्चताय लूखानं अपरिग्गाहकानं पटिपक्खभावतो परिग्गाहकसभावा सम्मावाचा। सा सिनिद्धभावतो सम्पयुत्तधम्मे परिग्गण्हाति सम्मावाचापच्चयसुभासितसोतारञ्च जनं। कायिककिरियाकिच्चं कत्तब्बं समुट्ठापेति, सयञ्च समुट्ठहनं घटनं होतीति सम्माकम्मन्तसङ्खाता विरतिपि समुट्ठानसभावाति वुत्ता। सम्पयुत्तधम्मानं वा उक्खिपनं समुट्ठहनं कायिककिरियाय भारुक्खिपनं विय, जीवमानस्स सत्तस्स, सम्पयुत्तधम्मानं वा सुद्धि वोदानं आजीवस्सेव वा जीवितिन्द्रियवुत्तिया।
Musāvādādīnaṃ visaṃvādanādikiccatāya lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ paṭipakkhabhāvato pariggāhakasabhāvā sammāvācā. Sā siniddhabhāvato sampayuttadhamme pariggaṇhāti sammāvācāpaccayasubhāsitasotārañca janaṃ. Kāyikakiriyākiccaṃ kattabbaṃ samuṭṭhāpeti, sayañca samuṭṭhahanaṃ ghaṭanaṃ hotīti sammākammantasaṅkhātā viratipi samuṭṭhānasabhāvāti vuttā. Sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhahanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya, jīvamānassa sattassa, sampayuttadhammānaṃ vā suddhi vodānaṃ ājīvasseva vā jīvitindriyavuttiyā.
२८३. मग्गसन्निस्सितन्ति परमत्थमग्गसभावत्ता मग्गावयवभावेन समुदायसन्निस्सितन्ति अत्थो।
283. Maggasannissitanti paramatthamaggasabhāvattā maggāvayavabhāvena samudāyasannissitanti attho.
२८५. पतिट्ठानं किलेसवसेन, आयूहनं अभिसङ्खारवसेन। तण्हावसेन वा पतिट्ठानं, दिट्ठिवसेन आयूहनं। बोधीति या अयं धम्मसामग्गी वुच्चतीति योजेतब्बा। सेनङ्गरथङ्गादयो वियाति एतेन पुग्गलपञ्ञत्तिया अविज्जमानपञ्ञत्तिभावं दस्सेति। अङ्ग-सद्दो कारणत्थोपि होतीति चतुसच्चबोधाय संवत्तन्तीति बोज्झङ्गा। बुज्झन्तीति बोधियो, बोधियो एव अङ्गाति ‘‘अनुबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा’’ति वुत्तं। विपस्सनादीनं कारणानं बुज्झितब्बानञ्च सच्चानं अनुरूपं पच्चक्खभावेन पटिमुखं अविपरीतताय सम्मा च बुज्झन्तीति एवमत्थविसेसदीपकेहि उपसग्गेहि ‘‘अनुबुज्झन्ती’’तिआदि वुत्तं। बोधि-सद्दो हि सब्बविसेसयुत्तं बुज्झनं सामञ्ञेन सङ्गण्हातीति।
285. Patiṭṭhānaṃ kilesavasena, āyūhanaṃ abhisaṅkhāravasena. Taṇhāvasena vā patiṭṭhānaṃ, diṭṭhivasena āyūhanaṃ. Bodhīti yā ayaṃ dhammasāmaggī vuccatīti yojetabbā. Senaṅgarathaṅgādayo viyāti etena puggalapaññattiyā avijjamānapaññattibhāvaṃ dasseti. Aṅga-saddo kāraṇatthopi hotīti catusaccabodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā. Bujjhantīti bodhiyo, bodhiyo eva aṅgāti ‘‘anubujjhantīti bojjhaṅgā’’ti vuttaṃ. Vipassanādīnaṃ kāraṇānaṃ bujjhitabbānañca saccānaṃ anurūpaṃ paccakkhabhāvena paṭimukhaṃ aviparītatāya sammā ca bujjhantīti evamatthavisesadīpakehi upasaggehi ‘‘anubujjhantī’’tiādi vuttaṃ. Bodhi-saddo hi sabbavisesayuttaṃ bujjhanaṃ sāmaññena saṅgaṇhātīti.
२९९. तिण्णन्ति रागादीनं। करोति नाम किं दुच्चरितानि अनुवत्तमानानि।
299. Tiṇṇanti rāgādīnaṃ. Karoti nāma kiṃ duccaritāni anuvattamānāni.
३०१. पाणातिपातादिनिप्फादितपच्चयानं निच्चसेवनं धुवपटिसेवनं। सकिच्चकोति विसुं अत्तनो किच्चवा। न होतीति अत्थन्तरभावं पटिक्खिपति। पच्चयपटिसेवनसामन्तजप्पनइरियापथप्पवत्तनानि पापिच्छतानिब्बत्तानि तीणि कुहनवत्थूनीति।
301. Pāṇātipātādinipphāditapaccayānaṃ niccasevanaṃ dhuvapaṭisevanaṃ. Sakiccakoti visuṃ attano kiccavā. Na hotīti atthantarabhāvaṃ paṭikkhipati. Paccayapaṭisevanasāmantajappanairiyāpathappavattanāni pāpicchatānibbattāni tīṇi kuhanavatthūnīti.
३४३. वुट्ठानगामिनीविपस्सना सङ्खारुपेक्खा सानुलोमा, सा सुञ्ञतो पस्सन्ती ‘‘सुञ्ञता’’ति वुच्चति, दुक्खतो पस्सन्ती तण्हापणिधिसोसनतो ‘‘अप्पणिहित’’न्ति। सा आगमनीयट्ठाने मग्गाधिगमत्थं आगमनपटिपदाठाने ठत्वा सुञ्ञताप्पणिहितन्ति नामं देति। आगमनतो नामे लद्धे सगुणतो आरम्मणतो च नामं सिद्धमेव होति, न पन सगुणारम्मणेहि नामलाभे सब्बत्थ आगमनतो नामं सिद्धं होतीति परिपुण्णनामसिद्धिहेतुत्ता सगुणारम्मणेहि सब्बेसम्पि नामत्तययोगो, न आगमनतोति ववत्थानकरत्ता च निप्परियायदेसनाय आगमनतोव इध नामं लभति, न इतरेहीति वुत्तं।
343. Vuṭṭhānagāminīvipassanā saṅkhārupekkhā sānulomā, sā suññato passantī ‘‘suññatā’’ti vuccati, dukkhato passantī taṇhāpaṇidhisosanato ‘‘appaṇihita’’nti. Sā āgamanīyaṭṭhāne maggādhigamatthaṃ āgamanapaṭipadāṭhāne ṭhatvā suññatāppaṇihitanti nāmaṃ deti. Āgamanato nāme laddhe saguṇato ārammaṇato ca nāmaṃ siddhameva hoti, na pana saguṇārammaṇehi nāmalābhe sabbattha āgamanato nāmaṃ siddhaṃ hotīti paripuṇṇanāmasiddhihetuttā saguṇārammaṇehi sabbesampi nāmattayayogo, na āgamanatoti vavatthānakarattā ca nippariyāyadesanāya āgamanatova idha nāmaṃ labhati, na itarehīti vuttaṃ.
३५०. अनिमित्तविपस्सनन्ति अनिच्चानुपस्सनं। निमित्तधम्मेसूति समूहादिघनवसेन च सकिच्चपरिच्छेदताय च सपरिग्गहेसु खन्धेसु। अनिमित्तविमोक्खोति अनिच्चानुपस्सनमाह। एवंसम्पदमिदन्ति कथमिध उपमासंसन्दनं होति। न हि छन्दचित्तानं मग्गसङ्खातअधिपतिभावाभावो विय सद्धिन्द्रियाधिकस्स अनिमित्तविमोक्खस्स अनिमित्तभावाभावो अत्थि, न च अमग्गाधिपतीनं मग्गाधिपतिनामदानाभावो विय अनिमित्तस्स अनिमित्तनामदानाभावोति सक्का वत्तुं अनिमित्तविमोक्खस्स अननिमित्तताय अभावतो । मग्गो अधिपति एतेसन्ति च मग्गाधिपतिनोति युत्तो तत्थ छन्दचित्तेहि तंसम्पयुत्तानं मग्गाधिपतिभावाभावो। इध पन मग्गो अनिमित्तं एतस्साति मग्गानिमित्तोति अयमत्थो न सम्भवतीति न तेन अमग्गेन मग्गस्स अनिमित्तभावो न युज्जति, किं वा एत्थ सामञ्ञं अधिप्पेतन्ति। अमग्गङ्गमग्गनामाभावो। यथा सतिपि अधिपतिभावे छन्दचित्तानं न मग्गाधिपतीति मग्गनामं, न च तेहि मग्गस्स तेसं अमग्गङ्गत्ता, तथा सतिपि सद्धाय आगमनभावेन तस्सा अनिमित्तन्ति मग्गनामं, न च ताय मग्गस्स तस्सा अमग्गङ्गत्ता। एवं अनिमित्तविपस्सनायपि अनिमित्तभावो निप्परियायेन नत्थीति दीपितो होति।
350. Animittavipassananti aniccānupassanaṃ. Nimittadhammesūti samūhādighanavasena ca sakiccaparicchedatāya ca sapariggahesu khandhesu. Animittavimokkhoti aniccānupassanamāha. Evaṃsampadamidanti kathamidha upamāsaṃsandanaṃ hoti. Na hi chandacittānaṃ maggasaṅkhātaadhipatibhāvābhāvo viya saddhindriyādhikassa animittavimokkhassa animittabhāvābhāvo atthi, na ca amaggādhipatīnaṃ maggādhipatināmadānābhāvo viya animittassa animittanāmadānābhāvoti sakkā vattuṃ animittavimokkhassa ananimittatāya abhāvato . Maggo adhipati etesanti ca maggādhipatinoti yutto tattha chandacittehi taṃsampayuttānaṃ maggādhipatibhāvābhāvo. Idha pana maggo animittaṃ etassāti maggānimittoti ayamattho na sambhavatīti na tena amaggena maggassa animittabhāvo na yujjati, kiṃ vā ettha sāmaññaṃ adhippetanti. Amaggaṅgamagganāmābhāvo. Yathā satipi adhipatibhāve chandacittānaṃ na maggādhipatīti magganāmaṃ, na ca tehi maggassa tesaṃ amaggaṅgattā, tathā satipi saddhāya āgamanabhāvena tassā animittanti magganāmaṃ, na ca tāya maggassa tassā amaggaṅgattā. Evaṃ animittavipassanāyapi animittabhāvo nippariyāyena natthīti dīpito hoti.
ननु च इध झानं सुञ्ञतादिनामेन वुत्तं, न मग्गोति चे? न, मग्गसम्पयोगतो झानस्स सुञ्ञतादिनामकत्ता। सुत्तन्तपरियायेन सगुणारम्मणेहि इध अभिधम्मेपि नामं लभतीति आहंसु। तस्मा पटिक्खित्ता ‘‘न पन लभन्ती’’ति। किं कारणा? अभिधम्मे सरसं अनामसित्वा पच्चनीकतोव नामलाभाति अधिप्पायो। यो हि सगुणारम्मणेहि नामलाभो, सो सरसप्पधानो होति। सरसेनेव च नामलाभे सब्बमग्गानं सुञ्ञतादिभावोति ववत्थानं न सिया। तस्मा अभिधम्मे सतिपि द्वीहि नामलाभे पच्चनीकतो नामववत्थानकरं गहितन्ति सगुणारम्मणेहि सुञ्ञताप्पणिहितमग्गा नामं न लभन्तीति आह। अथ वा न पन लभन्तीति अञ्ञनिरपेक्खेहि सगुणारम्मणेहि न लभन्ति। किं कारणा? अभिधम्मे सरसपच्चनीकेहि सहितेहि नामलाभाति अत्थो। पच्चनीकञ्हि ववत्थानकरं अनपेक्खित्वा केवलस्स सरसस्स नामहेतुभावो अभिधम्मे नत्थि अववत्थानापत्तितो। तस्मा अत्ताभिनिवेसपणिधिपटिपक्खविपस्सनानुलोमा मग्गा सतिपि सरसन्तरे पच्चनीकसहितेन सरसेन नामं लभन्ति। अनिमित्तमग्गस्स पन विपस्सना निमित्तपटिपक्खा न होति सयं निमित्तग्गहणतो निमित्तग्गहणानिवारणाति तदनुलोममग्गोपि न निमित्तस्स पटिपक्खो। यदि सिया, निमित्तगतविपस्सनायपि पटिपक्खो सियाति। तस्मा विज्जमानोपि सरसो ववत्थानकरपच्चनीकाभावा अभिधम्मे अनिमित्तन्ति नामदायको न गहितो। अनिच्चानुपस्सनानुलोमो पन मग्गो सुद्धिकपटिपदानयेयेव सङ्गहितोति दट्ठब्बो। तस्मा एव च सो नयो वुत्तोति। एवन्ति यं वक्खति ‘‘अनिच्चतो वुट्ठहन्तस्स मग्गो अनिमित्तो होती’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ३५०), एवं आहरित्वा अट्ठकथाचरियेहि सो अनिमित्तमग्गो दीपितोति अत्थो।
Nanu ca idha jhānaṃ suññatādināmena vuttaṃ, na maggoti ce? Na, maggasampayogato jhānassa suññatādināmakattā. Suttantapariyāyena saguṇārammaṇehi idha abhidhammepi nāmaṃ labhatīti āhaṃsu. Tasmā paṭikkhittā ‘‘na pana labhantī’’ti. Kiṃ kāraṇā? Abhidhamme sarasaṃ anāmasitvā paccanīkatova nāmalābhāti adhippāyo. Yo hi saguṇārammaṇehi nāmalābho, so sarasappadhāno hoti. Saraseneva ca nāmalābhe sabbamaggānaṃ suññatādibhāvoti vavatthānaṃ na siyā. Tasmā abhidhamme satipi dvīhi nāmalābhe paccanīkato nāmavavatthānakaraṃ gahitanti saguṇārammaṇehi suññatāppaṇihitamaggā nāmaṃ na labhantīti āha. Atha vā na pana labhantīti aññanirapekkhehi saguṇārammaṇehi na labhanti. Kiṃ kāraṇā? Abhidhamme sarasapaccanīkehi sahitehi nāmalābhāti attho. Paccanīkañhi vavatthānakaraṃ anapekkhitvā kevalassa sarasassa nāmahetubhāvo abhidhamme natthi avavatthānāpattito. Tasmā attābhinivesapaṇidhipaṭipakkhavipassanānulomā maggā satipi sarasantare paccanīkasahitena sarasena nāmaṃ labhanti. Animittamaggassa pana vipassanā nimittapaṭipakkhā na hoti sayaṃ nimittaggahaṇato nimittaggahaṇānivāraṇāti tadanulomamaggopi na nimittassa paṭipakkho. Yadi siyā, nimittagatavipassanāyapi paṭipakkho siyāti. Tasmā vijjamānopi saraso vavatthānakarapaccanīkābhāvā abhidhamme animittanti nāmadāyako na gahito. Aniccānupassanānulomo pana maggo suddhikapaṭipadānayeyeva saṅgahitoti daṭṭhabbo. Tasmā eva ca so nayo vuttoti. Evanti yaṃ vakkhati ‘‘aniccato vuṭṭhahantassa maggo animitto hotī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 350), evaṃ āharitvā aṭṭhakathācariyehi so animittamaggo dīpitoti attho.
वुट्ठान…पे॰… किमारम्मणाति अनिच्चादितो वुट्ठहन्तस्स वुट्ठानगामिनिया लक्खणारम्मणत्ते सति सङ्खारेहि वुट्ठानं न सिया, सङ्खारारम्मणत्ते च लक्खणपटिवेधोति मञ्ञमानो पुच्छति। ‘‘अनिच्च’’न्तिआदिना सङ्खारेसु पवत्तमानेन ञाणेन लक्खणानिपि पटिविद्धानि होन्ति तदाकारसङ्खारगहणतोति आह ‘‘लक्खणारम्मणा’’ति। सङ्खारारम्मणा एव यथावुत्ताधिप्पायेन ‘‘लक्खणारम्मणा’’ति वुत्ताति दस्सेन्तो ‘‘लक्खणं नामा’’तिआदिमाह। अनिच्चता दुक्खता अनत्तताति हि विसुं गय्हमानं लक्खणं पञ्ञत्तिगतिकं परमत्थतो अविज्जमानं, अविज्जमानत्ता एव परित्तादिवसेन नवत्तब्बधम्मभूतं। तस्मा विसुं गहेतब्बस्स लक्खणस्स परमत्थतो अभावा ‘‘अनिच्चं दुक्खमनत्ता’’ति सङ्खारे सभावतो सल्लक्खेन्तोव लक्खणानि सल्लक्खेति नामाति आह ‘‘यो पन अनिच्चं दुक्खमनत्ताति तीणि लक्खणानि सल्लक्खेती’’ति। यस्मा च अनिच्चन्तिआदिना सङ्खाराव दिस्समाना, तस्मा ते कण्ठे बद्धकुणपं विय पटिनिस्सज्जनीया होन्ति।
Vuṭṭhāna…pe… kimārammaṇāti aniccādito vuṭṭhahantassa vuṭṭhānagāminiyā lakkhaṇārammaṇatte sati saṅkhārehi vuṭṭhānaṃ na siyā, saṅkhārārammaṇatte ca lakkhaṇapaṭivedhoti maññamāno pucchati. ‘‘Anicca’’ntiādinā saṅkhāresu pavattamānena ñāṇena lakkhaṇānipi paṭividdhāni honti tadākārasaṅkhāragahaṇatoti āha ‘‘lakkhaṇārammaṇā’’ti. Saṅkhārārammaṇā eva yathāvuttādhippāyena ‘‘lakkhaṇārammaṇā’’ti vuttāti dassento ‘‘lakkhaṇaṃ nāmā’’tiādimāha. Aniccatā dukkhatā anattatāti hi visuṃ gayhamānaṃ lakkhaṇaṃ paññattigatikaṃ paramatthato avijjamānaṃ, avijjamānattā eva parittādivasena navattabbadhammabhūtaṃ. Tasmā visuṃ gahetabbassa lakkhaṇassa paramatthato abhāvā ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti saṅkhāre sabhāvato sallakkhentova lakkhaṇāni sallakkheti nāmāti āha ‘‘yo pana aniccaṃ dukkhamanattāti tīṇi lakkhaṇāni sallakkhetī’’ti. Yasmā ca aniccantiādinā saṅkhārāva dissamānā, tasmā te kaṇṭhe baddhakuṇapaṃ viya paṭinissajjanīyā honti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / लोकुत्तरकुसलं • Lokuttarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / लोकुत्तरकुसलवण्णना • Lokuttarakusalavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / लोकुत्तरकुसलवण्णना • Lokuttarakusalavaṇṇanā
