| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
लोकुत्तरकुसलवण्णना
Lokuttarakusalavaṇṇanā
२७७. ‘‘केनट्ठेन लोकुत्तर’’न्तिआदि पटिसम्भिदावचनं (पटि॰ म॰ २.४३) अट्ठकथाय आभतं, तस्मा तत्थ ‘‘तिविधोपि अनुत्तरधम्मो लोकं तरती’’तिआदिना सङ्गहितोति तं तीहि पदेहि योजेत्वा दस्सेतुं ‘‘लोकं तरतीति एतेना’’तिआदिमाह। एकेकस्मिं योजेतब्बो लोकस्स अन्तगमनादिताय मग्गादीसुपि लब्भमानत्ता। मग्गेयेव वा तिविधोपि अत्थो योजेतब्बोति सम्बन्धो। अनतिवत्तनादीति आदि-सद्देन इन्द्रियानं एकरसता तदुपगवीरियवाहनं आसेवनाति इमे तयो भावनाविसेसे सङ्गण्हाति। यस्मा चेते भावनाविसेसा संकिलेसवोदानेसु वट्टविवट्टेसु च तंतंआदीनवानिसंसदस्सनभूताय पुब्बभागपञ्ञाय सम्पादितेन ञाणविसेसेन निप्फज्जन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘अञ्ञमञ्ञं…पे॰… वड्ढेती’’ति।
277. ‘‘Kenaṭṭhena lokuttara’’ntiādi paṭisambhidāvacanaṃ (paṭi. ma. 2.43) aṭṭhakathāya ābhataṃ, tasmā tattha ‘‘tividhopi anuttaradhammo lokaṃ taratī’’tiādinā saṅgahitoti taṃ tīhi padehi yojetvā dassetuṃ ‘‘lokaṃ taratīti etenā’’tiādimāha. Ekekasmiṃ yojetabbo lokassa antagamanāditāya maggādīsupi labbhamānattā. Maggeyeva vā tividhopi attho yojetabboti sambandho. Anativattanādīti ādi-saddena indriyānaṃ ekarasatā tadupagavīriyavāhanaṃ āsevanāti ime tayo bhāvanāvisese saṅgaṇhāti. Yasmā cete bhāvanāvisesā saṃkilesavodānesu vaṭṭavivaṭṭesu ca taṃtaṃādīnavānisaṃsadassanabhūtāya pubbabhāgapaññāya sampāditena ñāṇavisesena nipphajjanti, tasmā vuttaṃ ‘‘aññamaññaṃ…pe… vaḍḍhetī’’ti.
निस्सयो होतीति रुक्खो विय साखाय आधारभावेन वोहरीयतीति अत्थो। फलञाणफलङ्गानं निस्सयवचनं निस्सयपच्चयत्ता। ततोयेव निस्सयभावतो पतिट्ठाभावतो। अरियफलसन्निस्सयेन हि अरिया कतकिच्चा सुट्ठु निब्बिन्नसब्बभवापि चिरतरं लोके परहिताय तिट्ठन्ति। किलेसानं ओधिसो पजहनकापि अरियमग्गा अविसेसेन सब्बाकुसलानं सब्बकुसलपटिपक्खताय अञ्ञमग्गप्पहातब्बेसुपि केनचि पहानाकारेन पवत्तन्तीति तं पहानाकारं दस्सेन्तो ‘‘इतरेसं विज्जुतोभासेन विय तमस्सा’’ति आह। येन पाळियं हेट्ठिममग्गञाणानं विज्जूपमता दस्सिता। यदि एवं उपरिमग्गवज्झा किलेसा इतरेति इधाधिप्पेता। न तेसं समुच्छेदवचनं युत्तं। न हि भावनाय पहातब्बे दस्सनमग्गो समुच्छिन्दितुं सक्कोति। तथा च सति दस्सनेन पहातब्बा एव ते सियुं। अथ तदङ्गप्पहानं अधिप्पेतं, येन ‘‘विज्जुतोभासेन विय तमस्सा’’ति वुत्तं, तं पुब्बभागविपस्सनाय एव सिद्धं न च युत्तं लोकुत्तरमग्गो तदङ्गवसेन किलेसे पजहतीति। विक्खम्भनेपि एसेव नयो, अनुलोमञाणेनेव तस्स सातिसयं साधितत्ता। अथ पन पठममग्गवज्झा एव किलेसा इतरेति अधिप्पेता, एवं सन्ते तेसं इतरभावोव न सिया, न च अनपायगमनीया नाम किलेसा दस्सनेन पहातब्बा अत्थि, नापि पठममग्गवज्झा किलेसा तेन विज्जुतोभासेन विय तमो समुच्छिन्दितब्बाति वत्तुं युत्तन्ति उपपरिक्खितब्बोयं ‘‘इतरेसं…पे॰… समुच्छेदो’’ति। लोकियज्झानम्पि न विना पटिपदाय इज्झतीति इदं अधिप्पायवसेन नेतब्बं नेय्यत्थत्ताति तं अधिप्पायं विभावेन्तो ‘‘अकताधिकारस्सा’’ति आह। तेन यथावुत्तवचनस्स च सप्पदेसतं दस्सेति। ननु च कताधिकारस्स अरियस्स मग्गेन समिज्झमानम्पि झानं मग्गपटिपदावसेन पटिपदासहितमेवाति। न विना पटिपदाय इज्झतीति सक्का वत्तुं, तेनेतं वचनं निप्पदेसमेवाति अनुयोगं सन्धायाह ‘‘कताधिकारस्स पना’’तिआदि। इदानि तस्स वचनस्स अधिप्पायवसेन गहेतब्बत्थता पाळितोपि विञ्ञायतीति दस्सेन्तो आह ‘‘यथावुत्त…पे॰… कता’’ति।
Nissayo hotīti rukkho viya sākhāya ādhārabhāvena voharīyatīti attho. Phalañāṇaphalaṅgānaṃ nissayavacanaṃ nissayapaccayattā. Tatoyeva nissayabhāvato patiṭṭhābhāvato. Ariyaphalasannissayena hi ariyā katakiccā suṭṭhu nibbinnasabbabhavāpi cirataraṃ loke parahitāya tiṭṭhanti. Kilesānaṃ odhiso pajahanakāpi ariyamaggā avisesena sabbākusalānaṃ sabbakusalapaṭipakkhatāya aññamaggappahātabbesupi kenaci pahānākārena pavattantīti taṃ pahānākāraṃ dassento ‘‘itaresaṃ vijjutobhāsena viya tamassā’’ti āha. Yena pāḷiyaṃ heṭṭhimamaggañāṇānaṃ vijjūpamatā dassitā. Yadi evaṃ uparimaggavajjhā kilesā itareti idhādhippetā. Na tesaṃ samucchedavacanaṃ yuttaṃ. Na hi bhāvanāya pahātabbe dassanamaggo samucchindituṃ sakkoti. Tathā ca sati dassanena pahātabbā eva te siyuṃ. Atha tadaṅgappahānaṃ adhippetaṃ, yena ‘‘vijjutobhāsena viya tamassā’’ti vuttaṃ, taṃ pubbabhāgavipassanāya eva siddhaṃ na ca yuttaṃ lokuttaramaggo tadaṅgavasena kilese pajahatīti. Vikkhambhanepi eseva nayo, anulomañāṇeneva tassa sātisayaṃ sādhitattā. Atha pana paṭhamamaggavajjhā eva kilesā itareti adhippetā, evaṃ sante tesaṃ itarabhāvova na siyā, na ca anapāyagamanīyā nāma kilesā dassanena pahātabbā atthi, nāpi paṭhamamaggavajjhā kilesā tena vijjutobhāsena viya tamo samucchinditabbāti vattuṃ yuttanti upaparikkhitabboyaṃ ‘‘itaresaṃ…pe… samucchedo’’ti. Lokiyajjhānampi na vinā paṭipadāya ijjhatīti idaṃ adhippāyavasena netabbaṃ neyyatthattāti taṃ adhippāyaṃ vibhāvento ‘‘akatādhikārassā’’ti āha. Tena yathāvuttavacanassa ca sappadesataṃ dasseti. Nanu ca katādhikārassa ariyassa maggena samijjhamānampi jhānaṃ maggapaṭipadāvasena paṭipadāsahitamevāti. Na vinā paṭipadāya ijjhatīti sakkā vattuṃ, tenetaṃ vacanaṃ nippadesamevāti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘katādhikārassa panā’’tiādi. Idāni tassa vacanassa adhippāyavasena gahetabbatthatā pāḷitopi viññāyatīti dassento āha ‘‘yathāvutta…pe… katā’’ti.
‘‘यो कोचीति अविसेसवचन’’न्ति तस्स अपवादं दस्सेन्तो ‘‘सकिं द्विक्खत्तु’’न्ति आदिमाह। परिच्छिन्दित्वा गहणं परिजाननं। नामरूपववत्थापनादीनन्ति नामरूपववत्थापनपच्चयपरिग्गहलक्खणपटिवेधनिकन्तिपरियादानानं । किच्छसिद्धितोति नामरूपववत्थापनादीनं केसञ्चि सब्बेसम्पि वा किच्छसिद्धितो। एस नयो दुतियवारादीसुपि यथासम्भवं। सुखसिद्धियम्पीति नामरूपववत्थापनादीनं किच्छसिद्धि मग्गपातुभावदन्धभावस्स कारणभावे अनेकन्तिका। विपस्सनासहगतिन्द्रियानं पन मन्दता तस्स एकन्तकारणन्ति दस्सेति।
‘‘Yo kocīti avisesavacana’’nti tassa apavādaṃ dassento ‘‘sakiṃ dvikkhattu’’nti ādimāha. Paricchinditvā gahaṇaṃ parijānanaṃ. Nāmarūpavavatthāpanādīnanti nāmarūpavavatthāpanapaccayapariggahalakkhaṇapaṭivedhanikantipariyādānānaṃ . Kicchasiddhitoti nāmarūpavavatthāpanādīnaṃ kesañci sabbesampi vā kicchasiddhito. Esa nayo dutiyavārādīsupi yathāsambhavaṃ. Sukhasiddhiyampīti nāmarūpavavatthāpanādīnaṃ kicchasiddhi maggapātubhāvadandhabhāvassa kāraṇabhāve anekantikā. Vipassanāsahagatindriyānaṃ pana mandatā tassa ekantakāraṇanti dasseti.
एतदन्तत्ता पटिपदायाति एतेन निप्परियायतो पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिसङ्खाताय विपस्सनापञ्ञाय चिराचिरप्पवत्तिवसेन मग्गस्स खिप्पदन्धाभिञ्ञता वुत्ताति दस्सेति। पुरिमानन्ति पुरिमवारानं, लक्खणपटिवेधादीनंयेव वा। हेट्ठिमकोटिया तिक्खत्तुं किलेसविक्खम्भने सति दुक्खापटिपदाभावो, न ततो हेट्ठाति निच्छितत्ता आह ‘‘तिक्खत्तुं विक्खम्भनवारतावसेना’’ति। तस्स सुखापटिपदा वेदितब्बा उक्कंसवसेनाति अधिप्पायो।
Etadantattā paṭipadāyāti etena nippariyāyato paṭipadāñāṇadassanavisuddhisaṅkhātāya vipassanāpaññāya cirācirappavattivasena maggassa khippadandhābhiññatā vuttāti dasseti. Purimānanti purimavārānaṃ, lakkhaṇapaṭivedhādīnaṃyeva vā. Heṭṭhimakoṭiyā tikkhattuṃ kilesavikkhambhane sati dukkhāpaṭipadābhāvo, na tato heṭṭhāti nicchitattā āha ‘‘tikkhattuṃ vikkhambhanavāratāvasenā’’ti. Tassa sukhāpaṭipadā veditabbā ukkaṃsavasenāti adhippāyo.
यस्मिं पुग्गले विसंवादनभेदनानिट्ठानत्थनियोजनानं पवत्ति, तत्थ सिनेहविरहेनेव तेसं पवत्ति, सो च पुग्गलो असङ्गहितो होतीति मुसावादादीनं विसंवादनादिकिच्चताय लूखता च अपरिग्गहता च वुत्ता। तप्पटिपक्खविरुद्धसभावत्ता सम्मावाचाय सिनिद्धभावता परिग्गाहकसभावता । सद्धाविसेसयोगतो वा तस्सा सिनिद्धभावो दट्ठब्बो। समुट्ठापेतीति पवत्तेति। जीवमानो वा सत्तो, सम्पयुत्तधम्मा वा वोदायन्ति एतेन सयं वा वोदायतीति वोदानं।
Yasmiṃ puggale visaṃvādanabhedanāniṭṭhānatthaniyojanānaṃ pavatti, tattha sinehaviraheneva tesaṃ pavatti, so ca puggalo asaṅgahito hotīti musāvādādīnaṃ visaṃvādanādikiccatāya lūkhatā ca apariggahatā ca vuttā. Tappaṭipakkhaviruddhasabhāvattā sammāvācāya siniddhabhāvatā pariggāhakasabhāvatā . Saddhāvisesayogato vā tassā siniddhabhāvo daṭṭhabbo. Samuṭṭhāpetīti pavatteti. Jīvamāno vā satto, sampayuttadhammā vā vodāyanti etena sayaṃ vā vodāyatīti vodānaṃ.
२८५. तण्हादिट्ठीहि पतिट्ठानं। अवसेसकिलेसाभिसङ्खारेहि आयूहना। सस्सतदिट्ठिया पतिट्ठानं। उच्छेददिट्ठिया आयूहना। लीनवसेन पतिट्ठानं। उद्धच्चवसेन आयूहना। कामसुखानुयोगवसेन पतिट्ठानं। अत्तकिलमथानुयोगवसेन आयूहना। सब्बाकुसलाभिसङ्खारवसेन पतिट्ठानं। सब्बलोकियकुसलाभिसङ्खारवसेन आयूहनाति ओघतरणसुत्तवण्णनायं वुत्तेसु पकारन्तरेसु इध अवुत्तानं वसेनपि पतिट्ठानायूहना वेदितब्बा।
285. Taṇhādiṭṭhīhi patiṭṭhānaṃ. Avasesakilesābhisaṅkhārehi āyūhanā. Sassatadiṭṭhiyā patiṭṭhānaṃ. Ucchedadiṭṭhiyā āyūhanā. Līnavasena patiṭṭhānaṃ. Uddhaccavasena āyūhanā. Kāmasukhānuyogavasena patiṭṭhānaṃ. Attakilamathānuyogavasena āyūhanā. Sabbākusalābhisaṅkhāravasena patiṭṭhānaṃ. Sabbalokiyakusalābhisaṅkhāravasena āyūhanāti oghataraṇasuttavaṇṇanāyaṃ vuttesu pakārantaresu idha avuttānaṃ vasenapi patiṭṭhānāyūhanā veditabbā.
अथ वा किलेसग्गहणेन तण्हासस्सतदिट्ठिसब्बाकुसलाभिसङ्खारा गहिता तंसभागताय तदेकट्ठताय च। तथा अभिसङ्खारग्गहणेन अवसेसकिलेसउच्छेददिट्ठिसब्बलोकियकुसलाभिसङ्खारा। लीनुद्धच्चकामसुखत्तकिलमथानुयोगानं विसुं वुत्तत्ता तेहि न योजेतब्बन्ति किलेसाभिसङ्खारवसेन पतिट्ठानायूहने वत्वा तण्हादिट्ठीनं तत्थ विसेसपच्चयतं दीपेतुं तदुभयवसेनपि योजना कता। नयदस्सनं वा एतं तत्थ दट्ठब्बं। एवमितरेपि पकारा योजेतब्बाति । ‘‘चतूहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो पुग्गलो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ४.११२, ११४) अङ्ग-सद्दस्स कारणत्थता दट्ठब्बा।
Atha vā kilesaggahaṇena taṇhāsassatadiṭṭhisabbākusalābhisaṅkhārā gahitā taṃsabhāgatāya tadekaṭṭhatāya ca. Tathā abhisaṅkhāraggahaṇena avasesakilesaucchedadiṭṭhisabbalokiyakusalābhisaṅkhārā. Līnuddhaccakāmasukhattakilamathānuyogānaṃ visuṃ vuttattā tehi na yojetabbanti kilesābhisaṅkhāravasena patiṭṭhānāyūhane vatvā taṇhādiṭṭhīnaṃ tattha visesapaccayataṃ dīpetuṃ tadubhayavasenapi yojanā katā. Nayadassanaṃ vā etaṃ tattha daṭṭhabbaṃ. Evamitarepi pakārā yojetabbāti . ‘‘Catūhi, bhikkhave, aṅgehi samannāgato puggalo’’tiādīsu (ma. ni. 4.112, 114) aṅga-saddassa kāraṇatthatā daṭṭhabbā.
२९९. मुसावादादीनि भासमानो करोति नाम किं वक्खमानं किरियं, का पन साति? मुसावादादिकिरियाति विदितोवायमत्थो। एवं वा एत्थ योजना दट्ठब्बा।
299. Musāvādādīni bhāsamāno karoti nāma kiṃ vakkhamānaṃ kiriyaṃ, kā pana sāti? Musāvādādikiriyāti viditovāyamattho. Evaṃ vā ettha yojanā daṭṭhabbā.
३०१. निप्फादितपच्चयानन्ति चीवरादिपच्चयानं। कुहनवत्थूनीति पापिच्छतं निस्साय लूखचीवरादिसेवनवसेन ‘‘यो ते विहारे वसति, सो अरहा’’तिआदिना (पारा॰ २२४) अत्तानं अरियगुणसामन्तं कत्वा भणनवसेन विसेसलाभिनो विय अत्तनो परिहरणवसेन च पवत्ता अकुसलचित्तुप्पादा परेसं विम्हापनकारणानि कुहनवत्थूनि।
301. Nipphāditapaccayānanti cīvarādipaccayānaṃ. Kuhanavatthūnīti pāpicchataṃ nissāya lūkhacīvarādisevanavasena ‘‘yo te vihāre vasati, so arahā’’tiādinā (pārā. 224) attānaṃ ariyaguṇasāmantaṃ katvā bhaṇanavasena visesalābhino viya attano pariharaṇavasena ca pavattā akusalacittuppādā paresaṃ vimhāpanakāraṇāni kuhanavatthūni.
३४३. सतिपि सगुणारम्मणेहि मग्गस्स अनिमित्तनामलाभे न निप्परियायेन विपस्सना अनिमित्तनामिकाति आगमनतो मग्गो अनिमित्तनामं न लभतीति आह ‘‘न पन सगुणारम्मणेहि…पे॰… सिद्धं होती’’ति। यस्मा पन आगमनतो सुञ्ञतं अप्पणिहितन्ति लद्धनामस्स मग्गस्स सगुणतो आरम्मणतो च तंनामाभावो न कदाचिपि अत्थि, तस्मा नामत्तयपारिपूरिहेतुआगमनतो नामलाभोति अधिप्पायेनाह ‘‘परिपुण्णनामसिद्धिहेतुत्ता’’ति। सब्बेसन्ति सब्बविमोक्खमुखागतानम्पि मग्गानं। नामत्तययोगोति सुञ्ञतापणिहितानिमित्तनामयोगो। ववत्थानं असङ्करो।
343. Satipi saguṇārammaṇehi maggassa animittanāmalābhe na nippariyāyena vipassanā animittanāmikāti āgamanato maggo animittanāmaṃ na labhatīti āha ‘‘na pana saguṇārammaṇehi…pe… siddhaṃ hotī’’ti. Yasmā pana āgamanato suññataṃ appaṇihitanti laddhanāmassa maggassa saguṇato ārammaṇato ca taṃnāmābhāvo na kadācipi atthi, tasmā nāmattayapāripūrihetuāgamanato nāmalābhoti adhippāyenāha ‘‘paripuṇṇanāmasiddhihetuttā’’ti. Sabbesanti sabbavimokkhamukhāgatānampi maggānaṃ. Nāmattayayogoti suññatāpaṇihitānimittanāmayogo. Vavatthānaṃ asaṅkaro.
३५०. निमित्तधम्मा सङ्खारा तेहि सनिमित्ता सविग्गहा विय उपट्ठहन्तीति तेसं अभावितभावनस्स भावितभावनस्स च उपट्ठहनाकारं दस्सेन्तो ‘‘समूहादी’’तिआदिमाह। तेन च ‘‘विमोक्खेन सद्धिन्द्रियं अधिमत्तं होती’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ३५०) वुत्तं, न ‘‘तस्मिं विमोक्खे’’ति, तस्मा ‘‘अनिमित्तविमोक्खोति अनिच्चानुपस्सनं आहा’’ति वुत्तं। इतरत्थापि एसेव नयो। अनिमित्तस्स अनिमित्तभावाभावो नत्थीति कस्मा वुत्तं, ननु च अनिच्चानुपस्सनाय अनिमित्तविमोक्खभावो परियायेनाति निप्परियायदेसनाय तस्सा अनिमित्तभावाभावो अत्थि एव, एवञ्च सति ‘‘अनिमित्तस्स अनिमित्तनामदानाभावो’’ति च न न सक्का वत्तुन्ति उपमासंसन्दनं सुट्ठुतरं युज्जति, तथा अनिमित्तेन मग्गस्स अनिमित्तभावो न युज्जतियेव। तेनाह ‘‘परमत्थतो नामं दातुं न सक्कोती’’ति? सच्चमेतं , परियायसिद्धंयेव पन अनिच्चानुपस्सनाय अनिमित्तभावं गहेत्वा मग्गसोधनवसेनायमनुयोगो कतो ‘‘अनिमित्तविमोक्खस्स अनिमित्तभावाभावो नत्थीतिविरुद्धं विय होती’’ति। एवञ्च कत्वा ‘‘अनिमित्तं…पे॰… दीपितो होती’’ति सयमेव वक्खतीति। सामञ्ञन्ति उपमोपमितब्बानं सम्बन्धमाह। न मग्गाधिपतीति मग्गो अधिपति मग्गाधिपतीति छन्दचित्तानं अयं समञ्ञा नत्थीति अत्थो। न च तेहि मग्गस्साति छन्दचित्तेहि मग्गो अधिपति एतस्साति मग्गाधिपतीति अयं समञ्ञा मग्गस्स नत्थि। कस्मा? तेसं छन्दचित्तानं अमग्गङ्गत्ता।
350. Nimittadhammā saṅkhārā tehi sanimittā saviggahā viya upaṭṭhahantīti tesaṃ abhāvitabhāvanassa bhāvitabhāvanassa ca upaṭṭhahanākāraṃ dassento ‘‘samūhādī’’tiādimāha. Tena ca ‘‘vimokkhena saddhindriyaṃ adhimattaṃ hotī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 350) vuttaṃ, na ‘‘tasmiṃ vimokkhe’’ti, tasmā ‘‘animittavimokkhoti aniccānupassanaṃ āhā’’ti vuttaṃ. Itaratthāpi eseva nayo. Animittassa animittabhāvābhāvo natthīti kasmā vuttaṃ, nanu ca aniccānupassanāya animittavimokkhabhāvo pariyāyenāti nippariyāyadesanāya tassā animittabhāvābhāvo atthi eva, evañca sati ‘‘animittassa animittanāmadānābhāvo’’ti ca na na sakkā vattunti upamāsaṃsandanaṃ suṭṭhutaraṃ yujjati, tathā animittena maggassa animittabhāvo na yujjatiyeva. Tenāha ‘‘paramatthato nāmaṃ dātuṃ na sakkotī’’ti? Saccametaṃ , pariyāyasiddhaṃyeva pana aniccānupassanāya animittabhāvaṃ gahetvā maggasodhanavasenāyamanuyogo kato ‘‘animittavimokkhassa animittabhāvābhāvo natthītiviruddhaṃ viya hotī’’ti. Evañca katvā ‘‘animittaṃ…pe… dīpito hotī’’ti sayameva vakkhatīti. Sāmaññanti upamopamitabbānaṃ sambandhamāha. Na maggādhipatīti maggo adhipati maggādhipatīti chandacittānaṃ ayaṃ samaññā natthīti attho. Na ca tehi maggassāti chandacittehi maggo adhipati etassāti maggādhipatīti ayaṃ samaññā maggassa natthi. Kasmā? Tesaṃ chandacittānaṃ amaggaṅgattā.
झानस्स सुञ्ञतादिनामकत्ताति एतेन इन्द्रियबलादीनम्पि मग्गसम्पयोगतो सुञ्ञतादिनामकता दस्सिताति दट्ठब्बं। सतिपि पच्चनीकामसने न तस्स मग्गस्स तं परिब्यत्तं यथा सरसताति आह ‘‘सरसप्पधानो’’ति। द्वीहीति सरसपच्चनीकेहि। अञ्ञनिरपेक्खेहीति आगमननिरपेक्खेहि। तस्माति यस्मा सरसतोव नामलाभे अववत्थानापत्ति सब्बस्स मग्गस्स सब्बनामभावापत्ति होति, तस्मा। अत्ताभि…पे॰… मग्गाति तेन आगमनतो नामलाभस्स पच्चनीकतो नामलाभभावं दस्सेति। सरसन्तरेति अनिमित्तभावादिके। पच्चनीकसहितेन सरसेनाति सुञ्ञताप्पणिहितभावेहि तदागमनेहि। निमित्तग्गहणानिवारणाति सङ्खारनिमित्तग्गाहस्स अनिसेधनतो। सुञ्ञताप्पणिहितस्सेव मग्गस्स वुत्तत्ता अनिच्चतो वुट्ठहन्तस्स मग्गो इध असङ्गहितो सियाति आसङ्कित्वा आह ‘‘अनिच्चानुपस्सना’’तिआदि। सङ्खारेहि वुट्ठानं न सिया, लक्खणेहि एव वुट्ठानं सियाति अधिप्पायो, लक्खणपटिवेधो न सिया अतदारम्मणत्ताति अत्थो। सङ्खारानञ्हि हुत्वा अभावउदयब्बयपटिपीळनावसवत्तनाकारेसु अनिच्चतादिलक्खणवोहारो।
Jhānassa suññatādināmakattāti etena indriyabalādīnampi maggasampayogato suññatādināmakatā dassitāti daṭṭhabbaṃ. Satipi paccanīkāmasane na tassa maggassa taṃ paribyattaṃ yathā sarasatāti āha ‘‘sarasappadhāno’’ti. Dvīhīti sarasapaccanīkehi. Aññanirapekkhehīti āgamananirapekkhehi. Tasmāti yasmā sarasatova nāmalābhe avavatthānāpatti sabbassa maggassa sabbanāmabhāvāpatti hoti, tasmā. Attābhi…pe… maggāti tena āgamanato nāmalābhassa paccanīkato nāmalābhabhāvaṃ dasseti. Sarasantareti animittabhāvādike. Paccanīkasahitena sarasenāti suññatāppaṇihitabhāvehi tadāgamanehi. Nimittaggahaṇānivāraṇāti saṅkhāranimittaggāhassa anisedhanato. Suññatāppaṇihitasseva maggassa vuttattā aniccato vuṭṭhahantassa maggo idha asaṅgahito siyāti āsaṅkitvā āha ‘‘aniccānupassanā’’tiādi. Saṅkhārehi vuṭṭhānaṃ na siyā, lakkhaṇehi eva vuṭṭhānaṃ siyāti adhippāyo, lakkhaṇapaṭivedho na siyā atadārammaṇattāti attho. Saṅkhārānañhi hutvā abhāvaudayabbayapaṭipīḷanāvasavattanākāresu aniccatādilakkhaṇavohāro.
आकारवन्तेसु गहितेसु तदाकारोपि गहितोयेव होतीति आह ‘‘लक्खणानिपि पटिविद्धानि होन्ति तदाकारसङ्खारग्गहणतो’’ति। यथावुत्ताधिप्पायेनाति ‘‘अनिच्च’’न्तिआदिना ‘‘सङ्खारेसू’’तिआदिनाव वुत्तप्पकाराधिप्पायेन। विसुन्ति सङ्खारेहि विनिवत्तेत्वा।
Ākāravantesu gahitesu tadākāropi gahitoyeva hotīti āha ‘‘lakkhaṇānipi paṭividdhāni honti tadākārasaṅkhāraggahaṇato’’ti. Yathāvuttādhippāyenāti ‘‘anicca’’ntiādinā ‘‘saṅkhāresū’’tiādināva vuttappakārādhippāyena. Visunti saṅkhārehi vinivattetvā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / लोकुत्तरकुसलं • Lokuttarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / लोकुत्तरकुसलवण्णना • Lokuttarakusalavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / लोकुत्तरकुसलवण्णना • Lokuttarakusalavaṇṇanā
