| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
ලොකුත්‌තරකුසලවණ්‌ණනා
Lokuttarakusalavaṇṇanā
277. එවං භවත්‌තයසම්‌පත්‌තිනිබ්‌බත්‌තකං කුසලං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි සබ්‌බභවසමතික්‌කමනාය ලොකුත්‌තරකුසලං දස්‌සෙතුං පුන කතමෙ ධම්‌මා කුසලාතිආදි ආරද්‌ධං. තත්‌ථ ලොකුත්‌තරන්‌ති කෙනට්‌ඨෙන ලොකුත්‌තරං? ලොකං තරතීති, ලොකුත්‌තරං ලොකං උත්‌තරතීති ලොකුත්‌තරං; ලොකං සමතික්‌කම්‌ම අභිභුය්‍ය තිට්‌ඨතීති ලොකුත්‌තරං (පටි. ම. 2.43). ඣානං භාවෙතීති එකචිත්‌තක්‌ඛණිකං අප්‌පනාඣානං භාවෙති ජනෙති වඩ්‌ඪෙති.
277. Evaṃ bhavattayasampattinibbattakaṃ kusalaṃ dassetvā idāni sabbabhavasamatikkamanāya lokuttarakusalaṃ dassetuṃ puna katame dhammā kusalātiādi āraddhaṃ. Tattha lokuttaranti kenaṭṭhena lokuttaraṃ? Lokaṃ taratīti, lokuttaraṃ lokaṃ uttaratīti lokuttaraṃ; lokaṃ samatikkamma abhibhuyya tiṭṭhatīti lokuttaraṃ (paṭi. ma. 2.43). Jhānaṃ bhāvetīti ekacittakkhaṇikaṃ appanājhānaṃ bhāveti janeti vaḍḍheti.
ලොකතො නිය්‍යාති වට්‌ටතො නිය්‍යාතීති නිය්‍යානිකං. නිය්‍යාති වා එතෙනාති නිය්‍යානිකං. තංසමඞ්‌ගී හි පුග්‌ගලො දුක්‌ඛං පරිජානන්‌තො නිය්‍යාති, සමුදයං පජහන්‌තො නිය්‍යාති, නිරොධං සච්‌ඡිකරොන්‌තො නිය්‍යාති, මග්‌ගං භාවෙන්‌තො නිය්‍යාති. යථා ච පන තෙභූමකකුසලං වට්‌ටස්‌මිං චුතිපටිසන්‌ධියො ආචිනාති වඩ්‌ඪෙතීති ආචයගාමී නාම හොති, න තථා ඉදං. ඉදං පන යථා එකස්‌මිං පුරිසෙ අට්‌ඨාරසහත්‌ථං පාකාරං චිනන්‌තෙ අපරො මහාමුග්‌ගරං ගහෙත්‌වා තෙන චිතචිතට්‌ඨානං අපචිනන්‌තො විද්‌ධංසෙන්‌තො එව ගච්‌ඡෙය්‍ය, එවමෙව තෙභූමකකුසලෙන චිතා චුතිපටිසන්‌ධියො පච්‌චයවෙකල්‌ලකරණෙන අපචිනන්‌තං විද්‌ධංසෙන්‌තං ගච්‌ඡතීති අපචයගාමි.
Lokato niyyāti vaṭṭato niyyātīti niyyānikaṃ. Niyyāti vā etenāti niyyānikaṃ. Taṃsamaṅgī hi puggalo dukkhaṃ parijānanto niyyāti, samudayaṃ pajahanto niyyāti, nirodhaṃ sacchikaronto niyyāti, maggaṃ bhāvento niyyāti. Yathā ca pana tebhūmakakusalaṃ vaṭṭasmiṃ cutipaṭisandhiyo ācināti vaḍḍhetīti ācayagāmī nāma hoti, na tathā idaṃ. Idaṃ pana yathā ekasmiṃ purise aṭṭhārasahatthaṃ pākāraṃ cinante aparo mahāmuggaraṃ gahetvā tena citacitaṭṭhānaṃ apacinanto viddhaṃsento eva gaccheyya, evameva tebhūmakakusalena citā cutipaṭisandhiyo paccayavekallakaraṇena apacinantaṃ viddhaṃsentaṃ gacchatīti apacayagāmi.
දිට්‌ඨිගතානං පහානායාති, එත්‌ථ දිට්‌ඨියො එව දිට්‌ඨිගතානි, ගූථගතං මුත්‌තගතන්‌තිආදීනි (අ. නි. 9.11) විය. ද්‌වාසට්‌ඨියා වා දිට්‌ඨීනං අන්‌තොගධත්‌තා දිට්‌ඨීසු ගතානීතිපි දිට්‌ඨිගතානි. දිට්‌ඨියා වා ගතං එතෙසන්‌තිපි දිට්‌ඨිගතානි. දිට්‌ඨිසදිසගමනානි දිට්‌ඨිසදිසප්‌පවත්‌තානීති අත්‌ථො. කානි පන තානීති? සසම්‌පයුත්‌තානි සක්‌කායදිට්‌ඨිවිචිකිච්‌ඡාසීලබ්‌බතපරාමාසඅපායගමනීයරාගදොසමොහාකුසලානි. තානි හි යාව පඨමමග්‌ගභාවනා තාව පවත්‌තිසබ්‌භාවතො දිට්‌ඨිසදිසගමනානීති වුච්‌චන්‌ති. ඉති දිට්‌ඨියො ච දිට්‌ඨිගතානි ච දිට්‌ඨිගතානි. තෙසං දිට්‌ඨිගතානං. පහානායාති සමුච්‌ඡෙදවසෙනෙව පජහනත්‌ථාය. පඨමායාති ගණනවසෙනපි පඨමුප්‌පත්‌තිවසෙනපි පඨමාය. භූමියාති ‘‘අනන්‌තරහිතාය භූමියා’’තිආදීසු (පාරා. 27; ම. නි. 2.296) තාව අයං මහාපථවී භූමීති වුච්‌චති. ‘‘සුඛභූමියං කාමාවචරෙ’’තිආදීසු (ධ. ස. 988) චිත්‌තුප්‌පාදො. ඉධ පන සාමඤ්‌ඤඵලං අධිප්‌පෙතං. තඤ්‌හි සම්‌පයුත්‌තානං නිස්‌සයභාවතො තෙ ධම්‌මා භවන්‌ති එත්‌ථාති භූමි. යස්‌මා වා සමානෙපි ලොකුත්‌තරභාවෙ සයම්‌පි භවති උප්‌පජ්‌ජති, න නිබ්‌බානං විය අපාතුභාවං, තස්‌මාපි භූමීති වුච්‌චති; තස්‌සා පඨමාය භූමියා. පත්‌තියාති සොතාපත්‌තිඵලසඞ්‌ඛාතස්‌ස පඨමස්‌ස සාමඤ්‌ඤඵලස්‌ස පත්‌තත්‌ථාය පටිලාභත්‌ථායාති එවමෙත්‌ථ අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. විවිච්‌චාති සමුච්‌ඡෙදවිවෙකවසෙන විවිච්‌චිත්‌වා, විනා හුත්‌වා.
Diṭṭhigatānaṃ pahānāyāti, ettha diṭṭhiyo eva diṭṭhigatāni, gūthagataṃ muttagatantiādīni (a. ni. 9.11) viya. Dvāsaṭṭhiyā vā diṭṭhīnaṃ antogadhattā diṭṭhīsu gatānītipi diṭṭhigatāni. Diṭṭhiyā vā gataṃ etesantipi diṭṭhigatāni. Diṭṭhisadisagamanāni diṭṭhisadisappavattānīti attho. Kāni pana tānīti? Sasampayuttāni sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsaapāyagamanīyarāgadosamohākusalāni. Tāni hi yāva paṭhamamaggabhāvanā tāva pavattisabbhāvato diṭṭhisadisagamanānīti vuccanti. Iti diṭṭhiyo ca diṭṭhigatāni ca diṭṭhigatāni. Tesaṃ diṭṭhigatānaṃ. Pahānāyāti samucchedavaseneva pajahanatthāya. Paṭhamāyāti gaṇanavasenapi paṭhamuppattivasenapi paṭhamāya. Bhūmiyāti ‘‘anantarahitāya bhūmiyā’’tiādīsu (pārā. 27; ma. ni. 2.296) tāva ayaṃ mahāpathavī bhūmīti vuccati. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādīsu (dha. sa. 988) cittuppādo. Idha pana sāmaññaphalaṃ adhippetaṃ. Tañhi sampayuttānaṃ nissayabhāvato te dhammā bhavanti etthāti bhūmi. Yasmā vā samānepi lokuttarabhāve sayampi bhavati uppajjati, na nibbānaṃ viya apātubhāvaṃ, tasmāpi bhūmīti vuccati; tassā paṭhamāya bhūmiyā. Pattiyāti sotāpattiphalasaṅkhātassa paṭhamassa sāmaññaphalassa pattatthāya paṭilābhatthāyāti evamettha attho veditabbo. Viviccāti samucchedavivekavasena viviccitvā, vinā hutvā.
ඉදානි කිඤ්‌චාපි ලොකියජ්‌ඣානම්‌පි න විනා පටිපදාය ඉජ්‌ඣති, එවං සන්‌තෙපි ඉධ සුද්‌ධිකනයං පහාය ලොකුත්‌තරජ්‌ඣානං පටිපදාය සද්‌ධිංයෙව ගරුං කත්‌වා දෙසෙතුකාමතාය දුක්‌ඛපටිපදං දන්‌ධාභිඤ්‌ඤන්‌තිආදිමාහ.
Idāni kiñcāpi lokiyajjhānampi na vinā paṭipadāya ijjhati, evaṃ santepi idha suddhikanayaṃ pahāya lokuttarajjhānaṃ paṭipadāya saddhiṃyeva garuṃ katvā desetukāmatāya dukkhapaṭipadaṃ dandhābhiññantiādimāha.
තත්‌ථ යො ආදිතොව කිලෙසෙ වික්‌ඛම්‌භෙන්‌තො දුක්‌ඛෙන සසඞ්‌ඛාරෙන සප්‌පයොගෙන කිලමන්‌තො වික්‌ඛම්‌භෙති තස්‌ස දුක්‌ඛා පටිපදා හොති; යො පන වික්‌ඛම්‌භිත කිලෙසො විපස්‌සනාපරිවාසං වසන්‌තො චිරෙන මග්‌ගපාතුභාවං පාපුණාති තස්‌ස දන්‌ධාභිඤ්‌ඤා හොති. ඉති යො කොචි වාරො දුක්‌ඛපටිපදදන්‌ධාභිඤ්‌ඤො නාම කතො.
Tattha yo āditova kilese vikkhambhento dukkhena sasaṅkhārena sappayogena kilamanto vikkhambheti tassa dukkhā paṭipadā hoti; yo pana vikkhambhita kileso vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggapātubhāvaṃ pāpuṇāti tassa dandhābhiññā hoti. Iti yo koci vāro dukkhapaṭipadadandhābhiñño nāma kato.
කතමං පන වාරං රොචෙසුන්‌ති? යත්‌ථ සකිං වික්‌ඛම්‌භිතා කිලෙසා සමුදාචරිත්‌වා දුතියම්‌පි වික්‌ඛම්‌භිතා පුන සමුදාචරන්‌ති, තතියං වික්‌ඛම්‌භිතෙ පන තථාවික්‌ඛම්‌භිතෙව කත්‌වා මග්‌ගෙන සමුග්‌ඝාතං පාපෙති, ඉමං වාරං රොචෙසුං. ඉමස්‌ස වාරස්‌ස දුක්‌ඛාපටිපදා දන්‌ධාභිඤ්‌ඤාති නාමං කතං. එත්‌තකෙන පන න පාකටං හොති. තස්‌මා එවමෙත්‌ථ ආදිතො පට්‌ඨාය විභාවනා වෙදිතබ්‌බා – යො හි චත්‌තාරි මහාභූතානි පරිග්‌ගහෙත්‌වා උපාදාරූපං පරිග්‌ගණ්‌හාති, අරූපං පරිග්‌ගණ්‌හාති, ‘රූපාරූපං’ පන පරිග්‌ගණ්‌හන්‌තො දුක්‌ඛෙන කසිරෙන කිලමන්‌තො පරිග්‌ගහෙතුං සක්‌කොති, තස්‌ස දුක්‌ඛා පටිපදා නාම හොති. පරිග්‌ගහිතරූපාරූපස්‌ස පන විපස්‌සනාපරිවාසෙ මග්‌ගපාතුභාවදන්‌ධතාය දන්‌ධාභිඤ්‌ඤා නාම හොති.
Katamaṃ pana vāraṃ rocesunti? Yattha sakiṃ vikkhambhitā kilesā samudācaritvā dutiyampi vikkhambhitā puna samudācaranti, tatiyaṃ vikkhambhite pana tathāvikkhambhiteva katvā maggena samugghātaṃ pāpeti, imaṃ vāraṃ rocesuṃ. Imassa vārassa dukkhāpaṭipadā dandhābhiññāti nāmaṃ kataṃ. Ettakena pana na pākaṭaṃ hoti. Tasmā evamettha ādito paṭṭhāya vibhāvanā veditabbā – yo hi cattāri mahābhūtāni pariggahetvā upādārūpaṃ pariggaṇhāti, arūpaṃ pariggaṇhāti, ‘rūpārūpaṃ’ pana pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahetuṃ sakkoti, tassa dukkhā paṭipadā nāma hoti. Pariggahitarūpārūpassa pana vipassanāparivāse maggapātubhāvadandhatāya dandhābhiññā nāma hoti.
යොපි රූපාරූපං පරිග්‌ගහෙත්‌වා ‘නාමරූපං’ වවත්‌ථපෙන්‌තො දුක්‌ඛෙන කසිරෙන කිලමන්‌තො වවත්‌ථපෙති, වවත්‌ථාපිතෙ ච නාමරූපෙ විපස්‌සනාපරිවාසං වසන්‌තො චිරෙන මග්‌ගං උප්‌පාදෙතුං සක්‌කොති, තස්‌සාපි දුක්‌ඛා පටිපදා දන්‌ධාභිඤ්‌ඤා නාම හොති.
Yopi rūpārūpaṃ pariggahetvā ‘nāmarūpaṃ’ vavatthapento dukkhena kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthāpite ca nāmarūpe vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādetuṃ sakkoti, tassāpi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
අපරො නාමරූපම්‌පි වවත්‌ථපෙත්‌වා ‘පච්‌චයෙ’ පරිග්‌ගණ්‌හන්‌තො දුක්‌ඛෙන කසිරෙන කිලමන්‌තො පරිග්‌ගණ්‌හාති, පච්‌චයෙ ච පරිග්‌ගහෙත්‌වා විපස්‌සනාපරිවාසං වසන්‌තො චිරෙන මග්‌ගං උප්‌පාදෙති, එවම්‌පි දුක්‌ඛා පටිපදා දන්‌ධාභිඤ්‌ඤා නාම හොති.
Aparo nāmarūpampi vavatthapetvā ‘paccaye’ pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggaṇhāti, paccaye ca pariggahetvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
අපරො පච්‌චයෙපි පරිග්‌ගහෙත්‌වා ‘ලක්‌ඛණානි’ පටිවිජ්‌ඣන්‌තො දුක්‌ඛෙන කසිරෙන කිලමන්‌තො පටිවිජ්‌ඣති, පටිවිද්‌ධලක්‌ඛණො ච විපස්‌සනාපරිවාසං වසන්‌තො චිරෙන මග්‌ගං උප්‌පාදෙති, එවම්‌පි දුක්‌ඛා පටිපදා දන්‌ධාභිඤ්‌ඤා නාම හොති.
Aparo paccayepi pariggahetvā ‘lakkhaṇāni’ paṭivijjhanto dukkhena kasirena kilamanto paṭivijjhati, paṭividdhalakkhaṇo ca vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
අපරො ලක්‌ඛණානිපි පටිවිජ්‌ඣිත්‌වා විපස්‌සනාඤාණෙ තික්‌ඛෙ සූරෙ පසන්‌නෙ වහන්‌තෙ උප්‌පන්‌නං ‘විපස්‌සනානිකන්‌තිං’ පරියාදියමානො දුක්‌ඛෙන කසිරෙන කිලමන්‌තො පරියාදියති, නිකන්‌තිඤ්‌ච පරියාදියිත්‌වා විපස්‌සනාපරිවාසං වසන්‌තො චිරෙන මග්‌ගං උප්‌පාදෙති, එවම්‌පි දුක්‌ඛා පටිපදා දන්‌ධාභිඤ්‌ඤා නාම හොති. ඉමං වාරං රොචෙසුං. ඉමස්‌ස වාරස්‌ස එතං නාමං කතං. ඉමිනාව උපායෙන පරතො තිස්‌සො පටිපදා වෙදිතබ්‌බා.
Aparo lakkhaṇānipi paṭivijjhitvā vipassanāñāṇe tikkhe sūre pasanne vahante uppannaṃ ‘vipassanānikantiṃ’ pariyādiyamāno dukkhena kasirena kilamanto pariyādiyati, nikantiñca pariyādiyitvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Imaṃ vāraṃ rocesuṃ. Imassa vārassa etaṃ nāmaṃ kataṃ. Imināva upāyena parato tisso paṭipadā veditabbā.
ඵස්‌සො හොතීතිආදීසු අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියං, සම්‌මාවාචා, සම්‌මාකම්‌මන්‌තො, සම්‌මාආජීවොති චත්‌තාරි පදානි අධිකානි. නිද්‌දෙසවාරෙ ච විතක්‌කාදිනිද්‌දෙසෙසු ‘මග්‌ගඞ්‌ග’න්‌තිආදීනි පදානි අධිකානි. සෙසං සබ්‌බං හෙට්‌ඨා වුත්‌තසදිසමෙව. භූමන්‌තරවසෙන පන ලොකුත්‌තරතාව ඉධ විසෙසො.
Phasso hotītiādīsu anaññātaññassāmītindriyaṃ, sammāvācā, sammākammanto, sammāājīvoti cattāri padāni adhikāni. Niddesavāre ca vitakkādiniddesesu ‘maggaṅga’ntiādīni padāni adhikāni. Sesaṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttasadisameva. Bhūmantaravasena pana lokuttaratāva idha viseso.
තත්‌ථ අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියන්‌ති ‘අනමතග්‌ගෙ සංසාරවට්‌ටෙ අනඤ්‌ඤාතං අමතං පදං චතුසච්‌චධම්‌මමෙව වා ජානිස්‌සාමී’ති පටිපන්‌නස්‌ස ඉමිනා පුබ්‌බාභොගෙන උප්‌පන්‌නං ඉන්‌ද්‍රියං. ලක්‌ඛණාදීනි පනස්‌ස හෙට්‌ඨා පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බානි.
Tattha anaññātaññassāmītindriyanti ‘anamatagge saṃsāravaṭṭe anaññātaṃ amataṃ padaṃ catusaccadhammameva vā jānissāmī’ti paṭipannassa iminā pubbābhogena uppannaṃ indriyaṃ. Lakkhaṇādīni panassa heṭṭhā paññindriye vuttanayeneva veditabbāni.
සුන්‌දරා පසත්‌ථා වා වාචා සම්‌මාවාචා. වචීදුච්‌චරිතසමුග්‌ඝාටිකාය මිච්‌ඡාවාචාවිරතියා එතං අධිවචනං. සා පරිග්‌ගහලක්‌ඛණා විරමණරසා මිච්‌ඡාවාචප්‌පහානපච්‌චුපට්‌ඨානා. සුන්‌දරො පසත්‌ථො වා කම්‌මන්‌තො සම්‌මාකම්‌මන්‌තො. මිච්‌ඡාකම්‌මන්‌තසමුච්‌ඡෙදිකාය පාණාතිපාතාදිවිරතියා එතං නාමං. සො සමුට්‌ඨානලක්‌ඛණො විරමණරසො මිච්‌ඡාකම්‌මන්‌තප්‌පහානපච්‌චුපට්‌ඨානො. සුන්‌දරො පසත්‌ථො වා ආජීවො සම්‌මාආජීවො. මිච්‌ඡාජීවවිරතියා එතං අධිවචනං. සො වොදානලක්‌ඛණො ඤායාජීවප්‌පවත්‌තිරසො මිච්‌ඡාජීවප්‌පහානපච්‌චුපට්‌ඨානො.
Sundarā pasatthā vā vācā sammāvācā. Vacīduccaritasamugghāṭikāya micchāvācāviratiyā etaṃ adhivacanaṃ. Sā pariggahalakkhaṇā viramaṇarasā micchāvācappahānapaccupaṭṭhānā. Sundaro pasattho vā kammanto sammākammanto. Micchākammantasamucchedikāya pāṇātipātādiviratiyā etaṃ nāmaṃ. So samuṭṭhānalakkhaṇo viramaṇaraso micchākammantappahānapaccupaṭṭhāno. Sundaro pasattho vā ājīvo sammāājīvo. Micchājīvaviratiyā etaṃ adhivacanaṃ. So vodānalakkhaṇo ñāyājīvappavattiraso micchājīvappahānapaccupaṭṭhāno.
අපිච හෙට්‌ඨා විරතිත්‌තයෙ වුත්‌තවසෙනපෙත්‌ථ ලක්‌ඛණාදීනි වෙදිතබ්‌බානි. ඉති ඉමෙසං තිණ්‌ණං ධම්‌මානං වසෙන හෙට්‌ඨා වුත්‌තං මග්‌ගපඤ්‌චකං ඉධ මග්‌ගට්‌ඨකං වෙදිතබ්‌බං. යෙවාපනකෙසු ච ඉමෙසං අභාවො. තථා කරුණාමුදිතානං. ඉමෙ හි තයො ධම්‌මා ඉධ පාළියං ආගතත්‌තාව යෙවාපනකෙසු න ගහිතා. කරුණාමුදිතා පන සත්‌තාරම්‌මණා, ඉමෙ ධම්‌මා නිබ්‌බානාරම්‌මණාති තාපෙත්‌ථ න ගහිතා. අයං තාව උද්‌දෙසවාරෙ විසෙසත්‌ථො.
Apica heṭṭhā viratittaye vuttavasenapettha lakkhaṇādīni veditabbāni. Iti imesaṃ tiṇṇaṃ dhammānaṃ vasena heṭṭhā vuttaṃ maggapañcakaṃ idha maggaṭṭhakaṃ veditabbaṃ. Yevāpanakesu ca imesaṃ abhāvo. Tathā karuṇāmuditānaṃ. Ime hi tayo dhammā idha pāḷiyaṃ āgatattāva yevāpanakesu na gahitā. Karuṇāmuditā pana sattārammaṇā, ime dhammā nibbānārammaṇāti tāpettha na gahitā. Ayaṃ tāva uddesavāre visesattho.
283. නිද්‌දෙසවාරෙ පන මග්‌ගඞ්‌ගං මග්‌ගපරියාපන්‌නන්‌ති එත්‌ථ තාව මග්‌ගස්‌ස අඞ්‌ගන්‌ති මග්‌ගඞ්‌ගං; මග්‌ගකොට්‌ඨාසොති අත්‌ථො. යථා පන අරඤ්‌ඤෙ පරියාපන්‌නං අරඤ්‌ඤපරියාපන්‌නං නාම හොති, එවං මග්‌ගෙ පරියාපන්‌නන්‌ති මග්‌ගපරියාපන්‌නං. මග්‌ගසන්‌නිස්‌සිතන්‌ති අත්‌ථො.
283. Niddesavāre pana maggaṅgaṃ maggapariyāpannanti ettha tāva maggassa aṅganti maggaṅgaṃ; maggakoṭṭhāsoti attho. Yathā pana araññe pariyāpannaṃ araññapariyāpannaṃ nāma hoti, evaṃ magge pariyāpannanti maggapariyāpannaṃ. Maggasannissitanti attho.
285. පීතිසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගොති එත්‌ථ පීති එව සම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගොති පීතිසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගො. තත්‌ථ බොධියා බොධිස්‌ස වා අඞ්‌ගොති බොජ්‌ඣඞ්‌ගො. ඉදං වුත්‌තං හොති – යා අයං ධම්‌මසාමග්‌ගී යාය ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ උප්‌පජ්‌ජමානාය ලීනුද්‌ධච්‌චපතිට්‌ඨානායූහනකාමසුඛත්‌තකිලමථානුයොගඋච්‌ඡෙදසස්‌සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්‌දවානං පටිපක්‌ඛභූතාය සතිධම්‌මවිචයවීරියපීතිපස්‌සද්‌ධිසමාධිඋපෙක්‌ඛාසඞ්‌ඛාතාය ධම්‌මසාමග්‌ගියා අරියසාවකො බුජ්‌ඣතීති කත්‌වා බොධීති වුච්‌චති. බුජ්‌ඣතීති කිලෙසසන්‌තානනිද්‌දාය උට්‌ඨහති, චත්‌තාරි වා අරියසච්‌චානි පටිවිජ්‌ඣති, නිබ්‌බානමෙව වා සච්‌ඡිකරොති. තස්‌සා ධම්‌මසාමග්‌ගීසඞ්‌ඛාතාය බොධියා අඞ්‌ගොතිපි බොජ්‌ඣඞ්‌ගො, ඣානඞ්‌ගමග්‌ගඞ්‌ගාදීනි විය. යොපෙස යථාවුත්‌තප්‌පකාරාය එතාය ධම්‌මසාමග්‌ගියා බුජ්‌ඣතීති කත්‌වා අරියසාවකො බොධීති වුච්‌චති, තස්‌ස බොධිස්‌ස අඞ්‌ගොතිපි බොජ්‌ඣඞ්‌ගො; සෙනඞ්‌ගරථඞ්‌ගාදයො විය. තෙනාහු අට්‌ඨකථාචරියා – ‘‘බුජ්‌ඣනකස්‌ස පුග්‌ගලස්‌ස අඞ්‌ගාති වා බොජ්‌ඣඞ්‌ගා’’ති (විභ. අට්‌ඨ. 466; සං. නි. අට්‌ඨ. 3.5.182).
285. Pītisambojjhaṅgoti ettha pīti eva sambojjhaṅgoti pītisambojjhaṅgo. Tattha bodhiyā bodhissa vā aṅgoti bojjhaṅgo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yā ayaṃ dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā bodhīti vuccati. Bujjhatīti kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti. Tassā dhammasāmaggīsaṅkhātāya bodhiyā aṅgotipi bojjhaṅgo, jhānaṅgamaggaṅgādīni viya. Yopesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgotipi bojjhaṅgo; senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā – ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti vā bojjhaṅgā’’ti (vibha. aṭṭha. 466; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.182).
අපිච ‘‘බොජ්‌ඣඞ්‌ගාති කෙනට්‌ඨෙන බොජ්‌ඣඞ්‌ගා? බොධාය සංවත්‌තන්‌තීති බොජ්‌ඣඞ්‌ගා, බුජ්‌ඣන්‌තීති බොජ්‌ඣඞ්‌ගා, අනුබුජ්‌ඣන්‌තීති බොජ්‌ඣඞ්‌ගා, පටිබුජ්‌ඣන්‌තීති බොජ්‌ඣඞ්‌ගා, සම්‌බුජ්‌ඣන්‌තීති බොජ්‌ඣඞ්‌ගා’’ති (පටි. ම. 2.17) ඉමිනා පටිසම්‌භිදානයෙනාපි බොජ්‌ඣඞ්‌ගත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. පසත්‌ථො සුන්‌දරො වා බොජ්‌ඣඞ්‌ගොති සම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගො. එවං පීති එව සම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගො පීතිසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගොති. චිත්‌තෙකග්‌ගතානිද්‌දෙසාදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.
Apica ‘‘bojjhaṅgāti kenaṭṭhena bojjhaṅgā? Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā, bujjhantīti bojjhaṅgā, anubujjhantīti bojjhaṅgā, paṭibujjhantīti bojjhaṅgā, sambujjhantīti bojjhaṅgā’’ti (paṭi. ma. 2.17) iminā paṭisambhidānayenāpi bojjhaṅgattho veditabbo. Pasattho sundaro vā bojjhaṅgoti sambojjhaṅgo. Evaṃ pīti eva sambojjhaṅgo pītisambojjhaṅgoti. Cittekaggatāniddesādīsupi imināva nayena attho veditabbo.
296. තෙසං ධම්‌මානන්‌ති යෙ තස්‌මිං සමයෙ පටිවෙධං ගච්‌ඡන්‌ති චතුසච්‌චධම්‌මා, තෙසං ධම්‌මානං. අනඤ්‌ඤාතානන්‌ති කිඤ්‌චාපි පඨමමග්‌ගෙන තෙ ධම්‌මා ඤාතා නාම හොන්‌ති, යථා පන පකතියා අනාගතපුබ්‌බං විහාරං ආගන්‌ත්‌වා විහාරමජ්‌ඣෙ ඨිතොපි පුග්‌ගලො පකතියා අනාගතභාවං උපාදාය ‘අනාගතපුබ්‌බං ඨානං ආගතොම්‌හී’ති වදති, යථා ච පකතියා අපිළන්‌ධපුබ්‌බං මාලං පිළන්‌ධිත්‌වා, අනිවත්‌ථපුබ්‌බං වත්‌ථං නිවාසෙත්‌වා, අභුත්‌තපුබ්‌බං භොජනං භුඤ්‌ජිත්‌වා, පකතියා අභුත්‌තභාවං උපාදාය අභුත්‌තපුබ්‌බං භොජනං භුත්‌තොම්‌හීති වදති, එවමිධාපි යස්‌මා පකතියා ඉමිනා පුග්‌ගලෙන ඉමෙ ධම්‌මා න ඤාතපුබ්‌බා තස්‌මා අනඤ්‌ඤාතානන්‌ති වුත්‌තං. අදිට්‌ඨාදීසුපි එසෙව නයො. තත්‌ථ අදිට්‌ඨානන්‌ති ඉතො පුබ්‌බෙ පඤ්‌ඤාචක්‌ඛුනා අදිට්‌ඨානං. අප්‌පත්‌තානන්‌ති අධිගමනවසෙන අප්‌පත්‌තානං. අවිදිතානන්‌ති ඤාණෙන අපාකටකතානං. අසච්‌ඡිකතානන්‌ති අපච්‌චක්‌ඛකතානං. සච්‌ඡිකිරියායාති පච්‌චක්‌ඛකරණත්‌ථං. යථා ච ඉමිනා පදෙන, එවං සෙසෙහිපි සද්‌ධිං අනඤ්‌ඤාතානං ඤාණාය, අදිට්‌ඨානං දස්‌සනාය, අප්‌පත්‌තානං පත්‌තියා, අවිදිතානං වෙදායාති යොජනා කාතබ්‌බා.
296. Tesaṃ dhammānanti ye tasmiṃ samaye paṭivedhaṃ gacchanti catusaccadhammā, tesaṃ dhammānaṃ. Anaññātānanti kiñcāpi paṭhamamaggena te dhammā ñātā nāma honti, yathā pana pakatiyā anāgatapubbaṃ vihāraṃ āgantvā vihāramajjhe ṭhitopi puggalo pakatiyā anāgatabhāvaṃ upādāya ‘anāgatapubbaṃ ṭhānaṃ āgatomhī’ti vadati, yathā ca pakatiyā apiḷandhapubbaṃ mālaṃ piḷandhitvā, anivatthapubbaṃ vatthaṃ nivāsetvā, abhuttapubbaṃ bhojanaṃ bhuñjitvā, pakatiyā abhuttabhāvaṃ upādāya abhuttapubbaṃ bhojanaṃ bhuttomhīti vadati, evamidhāpi yasmā pakatiyā iminā puggalena ime dhammā na ñātapubbā tasmā anaññātānanti vuttaṃ. Adiṭṭhādīsupi eseva nayo. Tattha adiṭṭhānanti ito pubbe paññācakkhunā adiṭṭhānaṃ. Appattānanti adhigamanavasena appattānaṃ. Aviditānanti ñāṇena apākaṭakatānaṃ. Asacchikatānanti apaccakkhakatānaṃ. Sacchikiriyāyāti paccakkhakaraṇatthaṃ. Yathā ca iminā padena, evaṃ sesehipi saddhiṃ anaññātānaṃ ñāṇāya, adiṭṭhānaṃ dassanāya, appattānaṃ pattiyā, aviditānaṃ vedāyāti yojanā kātabbā.
299. චතූහි වචීදුච්‌චරිතෙහීතිආදීසු වචීති වචීවිඤ්‌ඤත්‌ති වෙදිතබ්‌බා. තිණ්‌ණං දොසානං යෙන කෙනචි දුට්‌ඨානි චරිතානීති දුච්‌චරිතානි. වචීතො පවත්‌තානි දුච්‌චරිතානි වචීදුච්‌චරිතානි, වචියා වා නිප්‌ඵාදිතානි දුච්‌චරිතානි වචීදුච්‌චරිතානි. තෙහි වචීදුච්‌චරිතෙහි. ආරකා රමතීති ආරති. විනා තෙහි රමතීති විරති. තතො තතො පටිනිවත්‌තාව හුත්‌වා තෙහි විනා රමතීති පටිවිරති. උපසග්‌ගවසෙන වා පදං වඩ්‌ඪිතං. සබ්‌බමිදං ඔරමණභාවස්‌සෙවාධිවචනං. වෙරං මණති, විනාසෙතීති වෙරමණී. ඉදම්‌පි ඔරමණස්‌සෙව වෙවචනං. යාය පන චෙතනාය මුසාවාදාදීනි භාසමානො කරොති නාම, අයං ලොකුත්‌තරමග්‌ගවිරති. උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා තං කිරියං කාතුං න දෙති, කිරියාපථං පච්‌ඡින්‌දතීති අකිරියා. තථා තං කරණං කාතුං න දෙති, කරණපථං පච්‌ඡින්‌දතීති අකරණං. යාය ච චෙතනාය චතුබ්‌බිධං වචීදුච්‌චරිතං භාසමානො අජ්‌ඣාපජ්‌ජති නාම, අයං උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා තථා අජ්‌ඣාපජ්‌ජිතුං න දෙතීති අනජ්‌ඣාපත්‌ති.
299. Catūhi vacīduccaritehītiādīsu vacīti vacīviññatti veditabbā. Tiṇṇaṃ dosānaṃ yena kenaci duṭṭhāni caritānīti duccaritāni. Vacīto pavattāni duccaritāni vacīduccaritāni, vaciyā vā nipphāditāni duccaritāni vacīduccaritāni. Tehi vacīduccaritehi. Ārakā ramatīti ārati. Vinā tehi ramatīti virati. Tato tato paṭinivattāva hutvā tehi vinā ramatīti paṭivirati. Upasaggavasena vā padaṃ vaḍḍhitaṃ. Sabbamidaṃ oramaṇabhāvassevādhivacanaṃ. Veraṃ maṇati, vināsetīti veramaṇī. Idampi oramaṇasseva vevacanaṃ. Yāya pana cetanāya musāvādādīni bhāsamāno karoti nāma, ayaṃ lokuttaramaggavirati. Uppajjitvā taṃ kiriyaṃ kātuṃ na deti, kiriyāpathaṃ pacchindatīti akiriyā. Tathā taṃ karaṇaṃ kātuṃ na deti, karaṇapathaṃ pacchindatīti akaraṇaṃ. Yāya ca cetanāya catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ bhāsamāno ajjhāpajjati nāma, ayaṃ uppajjitvā tathā ajjhāpajjituṃ na detīti anajjhāpatti.
වෙලාඅනතික්‌කමොති එත්‌ථ ‘‘තාය වෙලායා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.154; මහාව. 1-3; උදා. 1 ආදයො) තාව කාලො වෙලාති ආගතො. ‘‘උරුවෙලායං විහරතී’’ති (මහාව. 1; සං. නි. 1.137) එත්‌ථ රාසි. ‘‘ඨිතධම්‌මො වෙලං නාතිවත්‌තතී’’ති (චූළව. 384; අ. නි. 8.19; උදා. 45) එත්‌ථ සීමා. ඉධාපි සීමාව. අනතික්‌කමනීයට්‌ඨෙන හි චත්‌තාරි වචීසුචරිතානි වෙලාති අධිප්‌පෙතානි. ඉති යාය චෙතනාය චත්‌තාරි වචීදුච්‌චරිතානි භාසමානො වෙලං අතික්‌කමති නාම, අයං උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා තං වෙලං අතික්‌කමිතුං න දෙතීති වෙලාඅනතික්‌කමොති වුත්‌තා. වෙලායතීති වා වෙලා, චලයති විද්‌ධංසෙතීති අත්‌ථො. කිං වෙලායති? චතුබ්‌බිධං වචීදුච්‌චරිතං. ඉති වෙලායනතො ‘වෙලා’. පුරිසස්‌ස පන හිතසුඛං අනතික්‌කමිත්‌වා වත්‌තතීති ‘අනතික්‌කමො’. එවමෙත්‌ථ පදද්‌වයවසෙනාපි අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.
Velāanatikkamoti ettha ‘‘tāya velāyā’’tiādīsu (dī. ni. 2.154; mahāva. 1-3; udā. 1 ādayo) tāva kālo velāti āgato. ‘‘Uruvelāyaṃ viharatī’’ti (mahāva. 1; saṃ. ni. 1.137) ettha rāsi. ‘‘Ṭhitadhammo velaṃ nātivattatī’’ti (cūḷava. 384; a. ni. 8.19; udā. 45) ettha sīmā. Idhāpi sīmāva. Anatikkamanīyaṭṭhena hi cattāri vacīsucaritāni velāti adhippetāni. Iti yāya cetanāya cattāri vacīduccaritāni bhāsamāno velaṃ atikkamati nāma, ayaṃ uppajjitvā taṃ velaṃ atikkamituṃ na detīti velāanatikkamoti vuttā. Velāyatīti vā velā, calayati viddhaṃsetīti attho. Kiṃ velāyati? Catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ. Iti velāyanato ‘velā’. Purisassa pana hitasukhaṃ anatikkamitvā vattatīti ‘anatikkamo’. Evamettha padadvayavasenāpi attho veditabbo.
සෙතුං හනතීති සෙතුඝාතො; චතුන්‌නං වචීදුච්‌චරිතානං පදඝාතො පච්‌චයඝාතොති අත්‌ථො. පච්‌චයො හි ඉධ සෙතූති අධිප්‌පෙතො. තත්‍රායං වචනත්‌ථො – රාගාදිකො චතුන්‌නං වචීදුච්‌චරිතානං පච්‌චයො වට්‌ටස්‌මිං පුග්‌ගලං සිනොති බන්‌ධතීති සෙතු. සෙතුස්‌ස ඝාතො සෙතුඝාතො. වචීදුච්‌චරිතපච්‌චයසමුග්‌ඝාටිකාය විරතියා එතං අධිවචනං. අයං පන සම්‌මාවාචාසඞ්‌ඛාතා විරති පුබ්‌බභාගෙ නානාචිත්‌තෙසු ලබ්‌භති. අඤ්‌ඤෙනෙව හි චිත්‌තෙන මුසාවාදා විරමති, අඤ්‌ඤෙන පෙසුඤ්‌ඤාදීහි. ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකචිත්‌තස්‌මිංයෙව ලබ්‌භති. චතුබ්‌බිධාය හි වචීදුච්‌චරිතචෙතනාය පදපච්‌ඡෙදං කුරුමානා මග්‌ගඞ්‌ගං පූරයමානා එකාව විරති උප්‌පජ්‌ජති.
Setuṃ hanatīti setughāto; catunnaṃ vacīduccaritānaṃ padaghāto paccayaghātoti attho. Paccayo hi idha setūti adhippeto. Tatrāyaṃ vacanattho – rāgādiko catunnaṃ vacīduccaritānaṃ paccayo vaṭṭasmiṃ puggalaṃ sinoti bandhatīti setu. Setussa ghāto setughāto. Vacīduccaritapaccayasamugghāṭikāya viratiyā etaṃ adhivacanaṃ. Ayaṃ pana sammāvācāsaṅkhātā virati pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena musāvādā viramati, aññena pesuññādīhi. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacittasmiṃyeva labbhati. Catubbidhāya hi vacīduccaritacetanāya padapacchedaṃ kurumānā maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva virati uppajjati.
300. කායදුච්‌චරිතෙහීති කායතො පවත්‌තෙහි කායෙන වා නිප්‌ඵාදිතෙහි පාණාතිපාතාදීහි දුච්‌චරිතෙහි. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං. අයම්‌පි සම්‌මාකම්‌මන්‌තසඞ්‌ඛාතා විරති පුබ්‌බභාගෙ නානාචිත්‌තෙසු ලබ්‌භති. අඤ්‌ඤෙනෙව හි චිත්‌තෙන පාණාතිපාතා විරමති, අඤ්‌ඤෙන අදින්‌නාදානමිච්‌ඡාචාරෙහි. ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකචිත්‌තස්‌මිංයෙව ලබ්‌භති. තිවිධාය හි කායදුච්‌චරිතචෙතනාය පදපච්‌ඡෙදං කුරුමානා මග්‌ගඞ්‌ගං පූරයමානා එකාව විරති උප්‌පජ්‌ජති.
300. Kāyaduccaritehīti kāyato pavattehi kāyena vā nipphāditehi pāṇātipātādīhi duccaritehi. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Ayampi sammākammantasaṅkhātā virati pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena pāṇātipātā viramati, aññena adinnādānamicchācārehi. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacittasmiṃyeva labbhati. Tividhāya hi kāyaduccaritacetanāya padapacchedaṃ kurumānā maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva virati uppajjati.
301. සම්‌මාආජීවනිද්‌දෙසෙ අකිරියාතිආදීසු යාය චෙතනාය මිච්‌ඡාජීවං ආජීවමානො කිරියං කරොති නාම, අයං උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා තං කිරියං කාතුං න දෙතීති අකිරියාති. ඉමිනා නයෙන යොජනා වෙදිතබ්‌බා. ආජීවො ච නාමෙස පාටියෙක්‌කො නත්‌ථි, වාචාකම්‌මන්‌තෙසු ගහිතෙසු ගහිතොව හොති, තප්‌පක්‌ඛිකත්‌තා. ධුවපටිසෙවනවසෙන පනායං තතො නීහරිත්‌වා දස්‌සිතොති. එවං සන්‌තෙ සම්‌මාආජීවො සකිච්‌චකො න හොති , අට්‌ඨ මග්‌ගඞ්‌ගානි න පරිපූරෙන්‌ති, තස්‌මා සම්‌මාආජීවො සකිච්‌චකො කාතබ්‌බො, අට්‌ඨ මග්‌ගඞ්‌ගානි පරිපූරෙතබ්‌බානීති. තත්‍රායං නයො – ආජීවො නාම භිජ්‌ජමානො කායවචීද්‌වාරෙසුයෙව භිජ්‌ජති. මනොද්‌වාරෙ ආජීවභෙදො නාම නත්‌ථි. පූරයමානොපි තස්‌මිංයෙව ද්‌වාරද්‌වයෙ පූරති. මනොද්‌වාරෙ ආජීවපූරණං නාම නත්‌ථි. කායද්‌වාරෙ පන වීතික්‌කමො ආජීවහෙතුකොපි අත්‌ථි නආජීවහෙතුකොපි. තථා වචීද්‌වාරෙ.
301. Sammāājīvaniddese akiriyātiādīsu yāya cetanāya micchājīvaṃ ājīvamāno kiriyaṃ karoti nāma, ayaṃ uppajjitvā taṃ kiriyaṃ kātuṃ na detīti akiriyāti. Iminā nayena yojanā veditabbā. Ājīvo ca nāmesa pāṭiyekko natthi, vācākammantesu gahitesu gahitova hoti, tappakkhikattā. Dhuvapaṭisevanavasena panāyaṃ tato nīharitvā dassitoti. Evaṃ sante sammāājīvo sakiccako na hoti , aṭṭha maggaṅgāni na paripūrenti, tasmā sammāājīvo sakiccako kātabbo, aṭṭha maggaṅgāni paripūretabbānīti. Tatrāyaṃ nayo – ājīvo nāma bhijjamāno kāyavacīdvāresuyeva bhijjati. Manodvāre ājīvabhedo nāma natthi. Pūrayamānopi tasmiṃyeva dvāradvaye pūrati. Manodvāre ājīvapūraṇaṃ nāma natthi. Kāyadvāre pana vītikkamo ājīvahetukopi atthi naājīvahetukopi. Tathā vacīdvāre.
තත්‌ථ යං රාජරාජමහාමත්‌තා ඛිඩ්‌ඩාපසුතා සූරභාවං දස්‌සෙන්‌තා මිගවධං වා පන්‌ථදුහනං වා පරදාරවීතික්‌කමං වා කරොන්‌ති, ඉදං අකුසලං කායකම්‌මං නාම. තතො විරතිපි ‘සම්‌මාකම්‌මන්‌තො’ නාම. යං පන නආජීවහෙතුකං චතුබ්‌බිධං වචීදුච්‌චරිතං භාසන්‌ති, ඉදං අකුසලං වචීකම්‌මං නාම. තතො විරතිපි ‘සම්‌මාවාචා’ නාම.
Tattha yaṃ rājarājamahāmattā khiḍḍāpasutā sūrabhāvaṃ dassentā migavadhaṃ vā panthaduhanaṃ vā paradāravītikkamaṃ vā karonti, idaṃ akusalaṃ kāyakammaṃ nāma. Tato viratipi ‘sammākammanto’ nāma. Yaṃ pana naājīvahetukaṃ catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ bhāsanti, idaṃ akusalaṃ vacīkammaṃ nāma. Tato viratipi ‘sammāvācā’ nāma.
යං පන ආජීවහෙතු නෙසාදමච්‌ඡබන්‌ධාදයො පාණං හනන්‌ති, අදින්‌නං ආදියන්‌ති, මිච්‌ඡාචාරං චරන්‌ති, අයං මිච්‌ඡාජීවො නාම. තතො විරති ‘සම්‌මාආජීවො’ නාම. යම්‌පි ලඤ්‌ජං ගහෙත්‌වා මුසා භණන්‌ති, පෙසුඤ්‌ඤඵරුසසම්‌ඵප්‌පලාපෙ පවත්‌තෙන්‌ති, අයම්‌පි මිච්‌ඡාජීවො නාම. තතො විරති සම්‌මාආජීවො නාම.
Yaṃ pana ājīvahetu nesādamacchabandhādayo pāṇaṃ hananti, adinnaṃ ādiyanti, micchācāraṃ caranti, ayaṃ micchājīvo nāma. Tato virati ‘sammāājīvo’ nāma. Yampi lañjaṃ gahetvā musā bhaṇanti, pesuññapharusasamphappalāpe pavattenti, ayampi micchājīvo nāma. Tato virati sammāājīvo nāma.
මහාසීවත්‌ථෙරො පනාහ – ‘කායවචීද්‌වාරෙසුපි වීතික්‌කමො ආජීවහෙතුකො වා හොතු නො වා ආජීවහෙතුකො, අකුසලං කායකම්‌මං වචීකම්‌මන්‌ත්‌වෙව සඞ්‌ඛ්‍යං ගච්‌ඡති. තතො විරතිපි සම්‌මාකම්‌මන්‌තො සම්‌මාවාචාත්‌වෙව වුච්‌චතී’ති. ‘ආජීවො කුහි’න්‌ති වුත්‌තෙ පන ‘තීණි කුහනවත්‌ථූනි නිස්‌සාය චත්‌තාරො පච්‌චයෙ උප්‌පාදෙත්‌වා තෙසං පරිභොගො’ති ආහ. අයං පන කොටිප්‌පත්‌තො මිච්‌ඡාජීවො. තතො විරති සම්‌මාආජීවො නාම.
Mahāsīvatthero panāha – ‘kāyavacīdvāresupi vītikkamo ājīvahetuko vā hotu no vā ājīvahetuko, akusalaṃ kāyakammaṃ vacīkammantveva saṅkhyaṃ gacchati. Tato viratipi sammākammanto sammāvācātveva vuccatī’ti. ‘Ājīvo kuhi’nti vutte pana ‘tīṇi kuhanavatthūni nissāya cattāro paccaye uppādetvā tesaṃ paribhogo’ti āha. Ayaṃ pana koṭippatto micchājīvo. Tato virati sammāājīvo nāma.
අයම්‌පි සම්‌මාආජීවො පුබ්‌බභාගෙ නානාචිත්‌තෙසු ලබ්‌භති, අඤ්‌ඤෙනෙව හි චිත්‌තෙන කායද්‌වාරවීතික්‌කමා විරමති, අඤ්‌ඤෙන වචීද්‌වාරවීතික්‌කමා. ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකචිත්‌තස්‌මිංයෙව ලබ්‌භති. කායවචීද්‌වාරෙසු හි සත්‌තකම්‌මපථවසෙන උප්‌පන්‌නාය මිච්‌ඡාජීවසඞ්‌ඛාතාය දුස්‌සීල්‍යචෙතනාය පදපච්‌ඡෙදං කුරුමානා මග්‌ගඞ්‌ගං පූරයමානා එකාව විරති උප්‌පජ්‌ජතීති. අයං නිද්‌දෙසවාරෙ විසෙසො.
Ayampi sammāājīvo pubbabhāge nānācittesu labbhati, aññeneva hi cittena kāyadvāravītikkamā viramati, aññena vacīdvāravītikkamā. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacittasmiṃyeva labbhati. Kāyavacīdvāresu hi sattakammapathavasena uppannāya micchājīvasaṅkhātāya dussīlyacetanāya padapacchedaṃ kurumānā maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva virati uppajjatīti. Ayaṃ niddesavāre viseso.
යං පනෙතං ඉන්‌ද්‍රියෙසු අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියං වඩ්‌ඪිතං, මග්‌ගඞ්‌ගෙසු ච සම්‌මාවාචාදීනි, තෙසං වසෙන සඞ්‌ගහවාරෙ ‘‘නවින්‌ද්‍රියානි, අට්‌ඨඞ්‌ගිකො මග්‌ගො’’ති වුත්‌තං. සුඤ්‌ඤතවාරො පාකතිකොයෙවාති. අයං තාව සුද්‌ධිකපටිපදාය විසෙසො.
Yaṃ panetaṃ indriyesu anaññātaññassāmītindriyaṃ vaḍḍhitaṃ, maggaṅgesu ca sammāvācādīni, tesaṃ vasena saṅgahavāre ‘‘navindriyāni, aṭṭhaṅgiko maggo’’ti vuttaṃ. Suññatavāro pākatikoyevāti. Ayaṃ tāva suddhikapaṭipadāya viseso.
343. ඉතො පරං සුද්‌ධිකසුඤ්‌ඤතා සුඤ්‌ඤතපටිපදා සුද්‌ධිකඅප්‌පණිහිතා අප්‌පණිහිතපටිපදාති අයං දෙසනාභෙදො හොති. තත්‌ථ සුඤ්‌ඤතන්‌ති ලොකුත්‌තරමග්‌ගස්‌ස නාමං. සො හි ආගමනතො සගුණතො ආරම්‌මණතොති තීහි කාරණෙහි නාමං ලභති. කථං? ඉධ භික්‌ඛු අනත්‌තතො අභිනිවිසිත්‌වා අනත්‌තතො සඞ්‌ඛාරෙ පස්‌සති. යස්‌මා පන අනත්‌තතො දිට්‌ඨමත්‌තෙනෙව මග්‌ගවුට්‌ඨානං නාම න හොති, අනිච්‌චතොපි දුක්‌ඛතොපි දට්‌ඨුමෙව වට්‌ටති, තස්‌මා ‘අනිච්‌චං දුක්‌ඛමනත්‌තා’ති තිවිධං අනුපස්‌සනං ආරොපෙත්‌වා සම්‌මසන්‌තො චරති. වුට්‌ඨානගාමිනිවිපස්‌සනා පනස්‌ස තෙභූමකෙපි සඞ්‌ඛාරෙ සුඤ්‌ඤතොව පස්‌සති. අයං විපස්‌සනා සුඤ්‌ඤතා නාම හොති. සා ආගමනීයට්‌ඨානෙ ඨත්‌වා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස ‘සුඤ්‌ඤත’න්‌ති නාමං දෙති. එවං මග්‌ගො ‘ආගමනතො’ සුඤ්‌ඤතනාමං ලභති. යස්‌මා පන සො රාගාදීහි සුඤ්‌ඤො තස්‌මා ‘සගුණෙනෙව’ සුඤ්‌ඤතනාමං ලභති. නිබ්‌බානම්‌පි රාගාදීහි සුඤ්‌ඤත්‌තා සුඤ්‌ඤතන්‌ති වුච්‌චති. තං ආරම්‌මණං කත්‌වා උප්‌පන්‌නත්‌තා මග්‌ගො ‘ආරම්‌මණතො’ සුඤ්‌ඤතනාමං ලභති.
343. Ito paraṃ suddhikasuññatā suññatapaṭipadā suddhikaappaṇihitā appaṇihitapaṭipadāti ayaṃ desanābhedo hoti. Tattha suññatanti lokuttaramaggassa nāmaṃ. So hi āgamanato saguṇato ārammaṇatoti tīhi kāraṇehi nāmaṃ labhati. Kathaṃ? Idha bhikkhu anattato abhinivisitvā anattato saṅkhāre passati. Yasmā pana anattato diṭṭhamatteneva maggavuṭṭhānaṃ nāma na hoti, aniccatopi dukkhatopi daṭṭhumeva vaṭṭati, tasmā ‘aniccaṃ dukkhamanattā’ti tividhaṃ anupassanaṃ āropetvā sammasanto carati. Vuṭṭhānagāminivipassanā panassa tebhūmakepi saṅkhāre suññatova passati. Ayaṃ vipassanā suññatā nāma hoti. Sā āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa ‘suññata’nti nāmaṃ deti. Evaṃ maggo ‘āgamanato’ suññatanāmaṃ labhati. Yasmā pana so rāgādīhi suñño tasmā ‘saguṇeneva’ suññatanāmaṃ labhati. Nibbānampi rāgādīhi suññattā suññatanti vuccati. Taṃ ārammaṇaṃ katvā uppannattā maggo ‘ārammaṇato’ suññatanāmaṃ labhati.
තත්‌ථ සුත්‌තන්‌තිකපරියායෙන සගුණතොපි ආරම්‌මණතොපි නාමං ලභති. පරියායදෙසනා හෙසා. අභිධම්‌මකථා පන නිප්‌පරියායදෙසනා. තස්‌මා ඉධ සගුණතො වා ආරම්‌මණතො වා නාමං න ලභති, ආගමනතොව ලභති. ආගමනමෙව හි ධුරං. තං දුවිධං හොති – විපස්‌සනාගමනං මග්‌ගාගමනන්‌ති. තත්‌ථ මග්‌ගස්‌ස ආගතට්‌ඨානෙ විපස්‌සනාගමනං ධුරං, ඵලස්‌ස ආගතට්‌ඨානෙ මග්‌ගාගමනං ධුරං. ඉධ මග්‌ගස්‌ස ආගතත්‌තා විපස්‌සනාගමනමෙව ධුරං ජාතං.
Tattha suttantikapariyāyena saguṇatopi ārammaṇatopi nāmaṃ labhati. Pariyāyadesanā hesā. Abhidhammakathā pana nippariyāyadesanā. Tasmā idha saguṇato vā ārammaṇato vā nāmaṃ na labhati, āgamanatova labhati. Āgamanameva hi dhuraṃ. Taṃ duvidhaṃ hoti – vipassanāgamanaṃ maggāgamananti. Tattha maggassa āgataṭṭhāne vipassanāgamanaṃ dhuraṃ, phalassa āgataṭṭhāne maggāgamanaṃ dhuraṃ. Idha maggassa āgatattā vipassanāgamanameva dhuraṃ jātaṃ.
350. අප්‌පණිහිතන්‌ති, එත්‌ථාපි අප්‌පණිහිතන්‌ති මග්‌ගස්‌සෙව නාමං. ඉදම්‌පි නාමං මග්‌ගො තීහෙව කාරණෙහි ලභති. කථං? ඉධ භික්‌ඛු ආදිතොව දුක්‌ඛතො අභිනිවිසිත්‌වා දුක්‌ඛතොව සඞ්‌ඛාරෙ පස්‌සති. යස්‌මා පන දුක්‌ඛතො දිට්‌ඨමත්‌තෙනෙව මග්‌ගවුට්‌ඨානං නාම න හොති, අනිච්‌චතොපි අනත්‌තතොපි දට්‌ඨුමෙව වට්‌ටති, තස්‌මා අනිච්‌චං දුක්‌ඛමනත්‌තා’ති තිවිධං අනුපස්‌සනං ආරොපෙත්‌වා සම්‌මසන්‌තො චරති. වුට්‌ඨානගාමිනිවිපස්‌සනා පනස්‌ස තෙභූමකසඞ්‌ඛාරෙසු පණිධිං සොසෙත්‌වා පරියාදියිත්‌වා විස්‌සජ්‌ජෙති. අයං විපස්‌සනා අප්‌පණිහිතා නාම හොති. සා ආගමනීයට්‌ඨානෙ ඨත්‌වා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස ‘අප්‌පණිහිත’න්‌ති නාමං දෙති. එවං මග්‌ගො ‘ආගමනතො’ අප්‌පණිහිතනාමං ලභති. යස්‌මා පන තත්‌ථ රාගදොසමොහපණිධයො නත්‌ථි, තස්‌මා ‘සගුණෙනෙව’ අප්‌පණිහිතනාමං ලභති. නිබ්‌බානම්‌පි තෙසං පණිධීනං අභාවා අප්‌පණිහිතන්‌ති වුච්‌චති. තං ආරම්‌මණං කත්‌වා උප්‌පන්‌නත්‌තා මග්‌ගො අප්‌පණිහිතනාමං ලභති.
350. Appaṇihitanti, etthāpi appaṇihitanti maggasseva nāmaṃ. Idampi nāmaṃ maggo tīheva kāraṇehi labhati. Kathaṃ? Idha bhikkhu āditova dukkhato abhinivisitvā dukkhatova saṅkhāre passati. Yasmā pana dukkhato diṭṭhamatteneva maggavuṭṭhānaṃ nāma na hoti, aniccatopi anattatopi daṭṭhumeva vaṭṭati, tasmā aniccaṃ dukkhamanattā’ti tividhaṃ anupassanaṃ āropetvā sammasanto carati. Vuṭṭhānagāminivipassanā panassa tebhūmakasaṅkhāresu paṇidhiṃ sosetvā pariyādiyitvā vissajjeti. Ayaṃ vipassanā appaṇihitā nāma hoti. Sā āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa ‘appaṇihita’nti nāmaṃ deti. Evaṃ maggo ‘āgamanato’ appaṇihitanāmaṃ labhati. Yasmā pana tattha rāgadosamohapaṇidhayo natthi, tasmā ‘saguṇeneva’ appaṇihitanāmaṃ labhati. Nibbānampi tesaṃ paṇidhīnaṃ abhāvā appaṇihitanti vuccati. Taṃ ārammaṇaṃ katvā uppannattā maggo appaṇihitanāmaṃ labhati.
තත්‌ථ සුත්‌තන්‌තිකපරියායෙන සගුණතොපි ආරම්‌මණතොපි නාමං ලභති. පරියායදෙසනා හෙසා . අභිධම්‌මකථා පන නිප්‌පරියායදෙසනා. තස්‌මා ඉධ සගුණතො වා ආරම්‌මණතො වා නාමං න ලභති, ආගමනතොව ලභති. ආගමනමෙව හි ධුරං. තං දුවිධං හොති – විපස්‌සනාගමනං මග්‌ගාගමනන්‌ති. තත්‌ථ මග්‌ගස්‌ස ආගතට්‌ඨානෙ විපස්‌සනාගමනං ධුරං, ඵලස්‌ස ආගතට්‌ඨානෙ මග්‌ගාගමනං ධුරං. ඉධ මග්‌ගස්‌ස ආගතත්‌තා විපස්‌සනාගමනමෙව ධුරං ජාතං.
Tattha suttantikapariyāyena saguṇatopi ārammaṇatopi nāmaṃ labhati. Pariyāyadesanā hesā . Abhidhammakathā pana nippariyāyadesanā. Tasmā idha saguṇato vā ārammaṇato vā nāmaṃ na labhati, āgamanatova labhati. Āgamanameva hi dhuraṃ. Taṃ duvidhaṃ hoti – vipassanāgamanaṃ maggāgamananti. Tattha maggassa āgataṭṭhāne vipassanāgamanaṃ dhuraṃ, phalassa āgataṭṭhāne maggāgamanaṃ dhuraṃ. Idha maggassa āgatattā vipassanāgamanameva dhuraṃ jātaṃ.
නනු ච සුඤ්‌ඤතො අනිමිත්‌තො අප්‌පණිහිතොති තීණි මග්‌ගස්‌ස නාමානි? යථාහ – ‘‘තයොමෙ, භික්‌ඛවෙ, විමොක්‌ඛා – සුඤ්‌ඤතො විමොක්‌ඛො, අනිමිත්‌තො විමොක්‌ඛො, අප්‌පණිහිතො විමොක්‌ඛො’’ති (පටි. ම. 1.209). තෙසු ඉධ ද්‌වෙ මග්‌ගෙ ගහෙත්‌වා අනිමිත්‌තො කස්‌මා න ගහිතොති? ආගමනාභාවතො. අනිමිත්‌තවිපස්‌සනා හි සයං ආගමනීයට්‌ඨානෙ ඨත්‌වා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස නාමං දාතුං න සක්‌කොති. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො පන අත්‌තනො පුත්‌තස්‌ස රාහුලත්‌ථෙරස්‌ස.
Nanu ca suññato animitto appaṇihitoti tīṇi maggassa nāmāni? Yathāha – ‘‘tayome, bhikkhave, vimokkhā – suññato vimokkho, animitto vimokkho, appaṇihito vimokkho’’ti (paṭi. ma. 1.209). Tesu idha dve magge gahetvā animitto kasmā na gahitoti? Āgamanābhāvato. Animittavipassanā hi sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ dātuṃ na sakkoti. Sammāsambuddho pana attano puttassa rāhulattherassa.
‘‘අනිමිත්‌තඤ්‌ච භාවෙහි, මානානුසයමුජ්‌ජහ;
‘‘Animittañca bhāvehi, mānānusayamujjaha;
තතො මානාභිසමයා, උපසන්‌තො චරිස්‌සසී’’ති. (සු. නි. 344);
Tato mānābhisamayā, upasanto carissasī’’ti. (su. ni. 344);
අනිමිත්‌තවිපස්‌සනං කථෙසි. විපස්‌සනා හි නිච්‌චනිමිත්‌තං ධුවනිමිත්‌තං සුඛනිමිත්‌තං අත්‌තනිමිත්‌තඤ්‌ච උග්‌ඝාටෙති. තස්‌මා අනිමිත්‌තාති කථිතා. සා ච කිඤ්‌චාපි තං නිමිත්‌තං උග්‌ඝාටෙති, සයං පන නිමිත්‌තධම්‌මෙසු චරතීති සනිමිත්‌තාව හොති. තස්‌මා සයං ආගමනීයට්‌ඨානෙ ඨත්‌වා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස නාමං දාතුං න සක්‌කොති.
Animittavipassanaṃ kathesi. Vipassanā hi niccanimittaṃ dhuvanimittaṃ sukhanimittaṃ attanimittañca ugghāṭeti. Tasmā animittāti kathitā. Sā ca kiñcāpi taṃ nimittaṃ ugghāṭeti, sayaṃ pana nimittadhammesu caratīti sanimittāva hoti. Tasmā sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ dātuṃ na sakkoti.
අපරො නයො – අභිධම්‌මො නාම පරමත්‌ථදෙසනා. අනිමිත්‌තමග්‌ගස්‌ස ච පරමත්‌ථතො හෙතුවෙකල්‌ලමෙව හොති. කථං? අනිච්‌චානුපස්‌සනාය හි වසෙන අනිමිත්‌තවිමොක්‌ඛො කථිතො. තෙන ච විමොක්‌ඛෙන සද්‌ධින්‌ද්‍රියං අධිමත්‌තං හොති. තං අරියමග්‌ගෙ එකඞ්‌ගම්‌පි න හොති, අමග්‌ගඞ්‌ගත්‌තා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස පරමත්‌ථතො නාමං දාතුං න සක්‌කොති. ඉතරෙසු පන ද්‌වීසු අනත්‌තානුපස්‌සනාය තාව වසෙන සුඤ්‌ඤතවිමොක්‌ඛො, දුක්‌ඛානුපස්‌සනාය වසෙන අප්‌පණිහිතවිමොක්‌ඛො කථිතො. තෙසු සුඤ්‌ඤතවිමොක්‌ඛෙන පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං අධිමත්‌තං හොති, අප්‌පණිහිතවිමොක්‌ඛෙන සමාධින්‌ද්‍රියං. තානි අරියමග්‌ගස්‌ස අඞ්‌ගත්‌තා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස පරමත්‌ථතො නාමං දාතුං සක්‌කොන්‌ති. මග්‌ගාරම්‌මණත්‌තිකෙපි හි මග්‌ගාධිපතිධම්‌මවිභජනෙ ඡන්‌දචිත්‌තානං අධිපතිකාලෙ තෙසං ධම්‌මානං අමග්‌ගඞ්‌ගත්‌තාව මග්‌ගාධිපතිභාවො න වුත්‌තො. එවංසම්‌පදමිදං වෙදිතබ්‌බන්‌ති. අයමෙත්‌ථ අට්‌ඨකථාමුත්‌තකො එකස්‌ස ආචරියස්‌ස මතිවිනිච්‌ඡයො.
Aparo nayo – abhidhammo nāma paramatthadesanā. Animittamaggassa ca paramatthato hetuvekallameva hoti. Kathaṃ? Aniccānupassanāya hi vasena animittavimokkho kathito. Tena ca vimokkhena saddhindriyaṃ adhimattaṃ hoti. Taṃ ariyamagge ekaṅgampi na hoti, amaggaṅgattā attano maggassa paramatthato nāmaṃ dātuṃ na sakkoti. Itaresu pana dvīsu anattānupassanāya tāva vasena suññatavimokkho, dukkhānupassanāya vasena appaṇihitavimokkho kathito. Tesu suññatavimokkhena paññindriyaṃ adhimattaṃ hoti, appaṇihitavimokkhena samādhindriyaṃ. Tāni ariyamaggassa aṅgattā attano maggassa paramatthato nāmaṃ dātuṃ sakkonti. Maggārammaṇattikepi hi maggādhipatidhammavibhajane chandacittānaṃ adhipatikāle tesaṃ dhammānaṃ amaggaṅgattāva maggādhipatibhāvo na vutto. Evaṃsampadamidaṃ veditabbanti. Ayamettha aṭṭhakathāmuttako ekassa ācariyassa mativinicchayo.
එවං සබ්‌බථාපි අනිමිත්‌තවිපස්‌සනා සයං ආගමනීයට්‌ඨානෙ ඨත්‌වා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස නාමං දාතුං න සක්‌කොතීති අනිමිත්‌තමග්‌ගො න ගහිතො. කෙචි පන ‘අනිමිත්‌තමග්‌ගො ආගමනතො නාමං අලභන්‌තොපි සුත්‌තන්‌තපරියායෙන සගුණතො ච ආරම්‌මණතො ච නාමං ලභතී’ති ආහංසු. තෙ ඉදං වත්‌වා පටික්‌ඛිත්‌තා – අනිමිත්‌තමග්‌ගෙ සගුණතො ච ආරම්‌මණතො ච නාමං ලභන්‌තෙ සුඤ්‌ඤතඅප්‌පණිහිතමග්‌ගාපි සගුණතොයෙව ආරම්‌මණතොයෙව ච ඉධ නාමං ලභෙය්‍යුං. න පන ලභන්‌ති. කිං කාරණා? අයඤ්‌හි මග්‌ගො නාම ද්‌වීහි කාරණෙහි නාමං ලභති – සරසතො ච පච්‌චනීකතො ච; සභාවතො ච පටිපක්‌ඛතො චාති අත්‌ථො. තත්‌ථ සුඤ්‌ඤතඅප්‌පණිහිතමග්‌ගා සරසතොපි පච්‌චනීකතොපි නාමං ලභන්‌ති. සුඤ්‌ඤතඅප්‌පණිහිතමග්‌ගා හි රාගාදීහි සුඤ්‌ඤා, රාගපණිධිආදීහි ච අප්‌පණිහිතාති එවං ‘සරසතො’ නාමං ලභන්‌ති. සුඤ්‌ඤතො ච අත්‌තාභිනිවෙසස්‌ස පටිපක්‌ඛො, අප්‌පණිහිතො පණිධිස්‌සාති එවං ‘පච්‌චනීකතො’ නාමං ලභන්‌ති. අනිමිත්‌තමග්‌ගො පන රාගාදිනිමිත්‌තානං නිච්‌චනිමිත්‌තාදීනඤ්‌ච අභාවෙන සරසතොව නාමං ලභති, නො පච්‌චනීකතො. න හි සො සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තාරම්‌මණාය අනිච්‌චානුපස්‌සනාය පටිපක්‌ඛො. අනිච්‌චානුපස්‌සනා පනස්‌ස අනුලොමභාවෙ ඨිතාති. සබ්‌බථාපි අභිධම්‌මපරියායෙන අනිමිත්‌තමග්‌ගො නාම නත්‌ථීති.
Evaṃ sabbathāpi animittavipassanā sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ dātuṃ na sakkotīti animittamaggo na gahito. Keci pana ‘animittamaggo āgamanato nāmaṃ alabhantopi suttantapariyāyena saguṇato ca ārammaṇato ca nāmaṃ labhatī’ti āhaṃsu. Te idaṃ vatvā paṭikkhittā – animittamagge saguṇato ca ārammaṇato ca nāmaṃ labhante suññataappaṇihitamaggāpi saguṇatoyeva ārammaṇatoyeva ca idha nāmaṃ labheyyuṃ. Na pana labhanti. Kiṃ kāraṇā? Ayañhi maggo nāma dvīhi kāraṇehi nāmaṃ labhati – sarasato ca paccanīkato ca; sabhāvato ca paṭipakkhato cāti attho. Tattha suññataappaṇihitamaggā sarasatopi paccanīkatopi nāmaṃ labhanti. Suññataappaṇihitamaggā hi rāgādīhi suññā, rāgapaṇidhiādīhi ca appaṇihitāti evaṃ ‘sarasato’ nāmaṃ labhanti. Suññato ca attābhinivesassa paṭipakkho, appaṇihito paṇidhissāti evaṃ ‘paccanīkato’ nāmaṃ labhanti. Animittamaggo pana rāgādinimittānaṃ niccanimittādīnañca abhāvena sarasatova nāmaṃ labhati, no paccanīkato. Na hi so saṅkhāranimittārammaṇāya aniccānupassanāya paṭipakkho. Aniccānupassanā panassa anulomabhāve ṭhitāti. Sabbathāpi abhidhammapariyāyena animittamaggo nāma natthīti.
සුත්‌තන්‌තිකපරියායෙන පනෙස එවං ආහරිත්‌වා දීපිතො – යස්‌මිඤ්‌හි වාරෙ මග්‌ගවුට්‌ඨානං හොති, තීණි ලක්‌ඛණානි එකාවජ්‌ජනෙන විය ආපාථමාගච්‌ඡන්‌ති, තිණ්‌ණඤ්‌ච එකතො ආපාථගමනං නාම නත්‌ථි. කම්‌මට්‌ඨානස්‌ස පන විභූතභාවදීපනත්‌ථං එවං වුත්‌තං. ආදිතො හි යත්‌ථ කත්‌ථචි අභිනිවෙසො හොතු, වුට්‌ඨානගාමිනී පන විපස්‌සනා යං යං සම්‌මසිත්‌වා වුට්‌ඨාති තස්‌ස තස්‌සෙව වසෙන ආගමනීයට්‌ඨානෙ ඨත්‌වා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස නාමං දෙති. කථං? අනිච්‌චාදීසු හි යත්‌ථ කත්‌ථචි අභිනිවිසිත්‌වා ඉතරම්‌පි ලක්‌ඛණද්‌වයං දට්‌ඨුං වට්‌ටති එව. එකලක්‌ඛණදස්‌සනමත්‌තෙනෙව හි මග්‌ගවුට්‌ඨානං නාම න හොති, තස්‌මා අනිච්‌චතො අභිනිවිට්‌ඨො භික්‌ඛු න කෙවලං අනිච්‌චතොව වුට්‌ඨාති, දුක්‌ඛතොපි අනත්‌තතොපි වුට්‌ඨාතියෙව. දුක්‌ඛතො අනත්‌තතො අභිනිවිට්‌ඨෙපි එසෙව නයො. ඉති ආදිතො යත්‌ථ කත්‌ථචි අභිනිවෙසො හොතු, වුට්‌ඨානගාමිනී පන විපස්‌සනා යං යං සම්‌මසිත්‌වා වුට්‌ඨාති තස්‌ස තස්‌සෙව වසෙන ආගමනීයට්‌ඨානෙ ඨත්‌වා අත්‌තනො මග්‌ගස්‌ස නාමං දෙති. තත්‌ථ අනිච්‌චතො වුට්‌ඨහන්‌තස්‌ස මග්‌ගො අනිමිත්‌තො නාම හොති, දුක්‌ඛතො වුට්‌ඨහන්‌තස්‌ස අප්‌පණිහිතො, අනත්‌තතො වුට්‌ඨහන්‌තස්‌ස සුඤ්‌ඤතොති. එවං සුත්‌තන්‌තපරියායෙන ආහරිත්‌වා දීපිතො.
Suttantikapariyāyena panesa evaṃ āharitvā dīpito – yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti, tīṇi lakkhaṇāni ekāvajjanena viya āpāthamāgacchanti, tiṇṇañca ekato āpāthagamanaṃ nāma natthi. Kammaṭṭhānassa pana vibhūtabhāvadīpanatthaṃ evaṃ vuttaṃ. Ādito hi yattha katthaci abhiniveso hotu, vuṭṭhānagāminī pana vipassanā yaṃ yaṃ sammasitvā vuṭṭhāti tassa tasseva vasena āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ deti. Kathaṃ? Aniccādīsu hi yattha katthaci abhinivisitvā itarampi lakkhaṇadvayaṃ daṭṭhuṃ vaṭṭati eva. Ekalakkhaṇadassanamatteneva hi maggavuṭṭhānaṃ nāma na hoti, tasmā aniccato abhiniviṭṭho bhikkhu na kevalaṃ aniccatova vuṭṭhāti, dukkhatopi anattatopi vuṭṭhātiyeva. Dukkhato anattato abhiniviṭṭhepi eseva nayo. Iti ādito yattha katthaci abhiniveso hotu, vuṭṭhānagāminī pana vipassanā yaṃ yaṃ sammasitvā vuṭṭhāti tassa tasseva vasena āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano maggassa nāmaṃ deti. Tattha aniccato vuṭṭhahantassa maggo animitto nāma hoti, dukkhato vuṭṭhahantassa appaṇihito, anattato vuṭṭhahantassa suññatoti. Evaṃ suttantapariyāyena āharitvā dīpito.
වුට්‌ඨානගාමිනී පන විපස්‌සනා කිමාරම්‌මණාති? ලක්‌ඛණාරම්‌මණාති. ලක්‌ඛණං නාම පඤ්‌ඤත්‌තිගතිකං න වත්‌තබ්‌බධම්‌මභූතං. යො පන අනිච්‌චං දුක්‌ඛමනත්‌තාති තීණි ලක්‌ඛණානි සල්‌ලක්‌ඛෙති, තස්‌ස පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා කණ්‌ඨෙ බද්‌ධකුණපං විය හොන්‌ති. සඞ්‌ඛාරාරම්‌මණමෙව ඤාණං සඞ්‌ඛාරතො වුට්‌ඨාති. යථා හි එකො භික්‌ඛු පත්‌තං කිණිතුකාමො පත්‌තවාණිජෙන පත්‌තං ආභතං දිස්‌වා හට්‌ඨපහට්‌ඨො ගණ්‌හිස්‌සාමීති චින්‌තෙත්‌වා වීමංසමානො තීණි ඡිද්‌දානි පස්‌සෙය්‍ය, සො න ඡිද්‌දෙසු නිරාලයො හොති, පත්‌තෙ පන නිරාලයො හොති; එවමෙව තීණි ලක්‌ඛණානි සල්‌ලක්‌ඛෙත්‌වා සඞ්‌ඛාරෙසු නිරාලයො හොති. සඞ්‌ඛාරාරම්‌මණෙනෙව ඤාණෙන සඞ්‌ඛාරතො වුට්‌ඨාතීති වෙදිතබ්‌බං. දුස්‌සොපමායපි එසෙව නයො.
Vuṭṭhānagāminī pana vipassanā kimārammaṇāti? Lakkhaṇārammaṇāti. Lakkhaṇaṃ nāma paññattigatikaṃ na vattabbadhammabhūtaṃ. Yo pana aniccaṃ dukkhamanattāti tīṇi lakkhaṇāni sallakkheti, tassa pañcakkhandhā kaṇṭhe baddhakuṇapaṃ viya honti. Saṅkhārārammaṇameva ñāṇaṃ saṅkhārato vuṭṭhāti. Yathā hi eko bhikkhu pattaṃ kiṇitukāmo pattavāṇijena pattaṃ ābhataṃ disvā haṭṭhapahaṭṭho gaṇhissāmīti cintetvā vīmaṃsamāno tīṇi chiddāni passeyya, so na chiddesu nirālayo hoti, patte pana nirālayo hoti; evameva tīṇi lakkhaṇāni sallakkhetvā saṅkhāresu nirālayo hoti. Saṅkhārārammaṇeneva ñāṇena saṅkhārato vuṭṭhātīti veditabbaṃ. Dussopamāyapi eseva nayo.
ඉති භගවා ලොකුත්‌තරං ඣානං භාජෙන්‌තො සුද්‌ධිකපටිපදාය චතුක්‌කනයං පඤ්‌චකනයන්‌ති ද්‌වෙපි නයෙ ආහරි. තථා සුද්‌ධිකසුඤ්‌ඤතාය සුඤ්‌ඤතපටිපදාය සුද්‌ධිකඅප්‌පණිහිතාය අප්‌පණිහිතපටිපදායාති. කස්‌මා එවං ආහරීති? පුග්‌ගලජ්‌ඣාසයෙන චෙව දෙසනාවිලාසෙන ච. තදුභයම්‌පි හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං. එවං ලොකුත්‌තරං ඣානං භාවෙතීති එත්‌ථ සුද්‌ධිකපටිපදාය චතුක්‌කපඤ්‌චකවසෙන ද්‌වෙ නයා, තථා සෙසෙසූති සබ්‌බෙසුපි පඤ්‌චසු කොට්‌ඨාසෙසු දස නයා භාජිතා.
Iti bhagavā lokuttaraṃ jhānaṃ bhājento suddhikapaṭipadāya catukkanayaṃ pañcakanayanti dvepi naye āhari. Tathā suddhikasuññatāya suññatapaṭipadāya suddhikaappaṇihitāya appaṇihitapaṭipadāyāti. Kasmā evaṃ āharīti? Puggalajjhāsayena ceva desanāvilāsena ca. Tadubhayampi heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Evaṃ lokuttaraṃ jhānaṃ bhāvetīti ettha suddhikapaṭipadāya catukkapañcakavasena dve nayā, tathā sesesūti sabbesupi pañcasu koṭṭhāsesu dasa nayā bhājitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණීපාළි • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ලොකුත්‌තරකුසලං • Lokuttarakusalaṃ
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ලොකුත්‌තරකුසලවණ්‌ණනා • Lokuttarakusalavaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ලොකුත්‌තරකුසලවණ්‌ණනා • Lokuttarakusalavaṇṇanā
