| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
लोकुत्तरविपाककथा
Lokuttaravipākakathā
५०५. लोकुत्तरविपाकम्पि कुसलसदिसत्ता कुसलानुगतिकमेव कत्वा भाजितं। यस्मा पन तेभूमककुसलं चुतिपटिसन्धिवसेन वट्टं आचिनाति वड्ढेति, तस्मा तत्थ कतत्ता उपचितत्ताति वुत्तं। लोकुत्तरं पन तेन आचितम्पि अपचिनाति, सयम्पि चुतिपटिसन्धिवसेन न आचिनाति, तेनेत्थ ‘कतत्ता उपचितत्ता’ति अवत्वा कतत्ता भावितत्ताति वुत्तं।
505. Lokuttaravipākampi kusalasadisattā kusalānugatikameva katvā bhājitaṃ. Yasmā pana tebhūmakakusalaṃ cutipaṭisandhivasena vaṭṭaṃ ācināti vaḍḍheti, tasmā tattha katattā upacitattāti vuttaṃ. Lokuttaraṃ pana tena ācitampi apacināti, sayampi cutipaṭisandhivasena na ācināti, tenettha ‘katattā upacitattā’ti avatvā katattā bhāvitattāti vuttaṃ.
सुञ्ञतन्तिआदीसु ‘मग्गो’ ताव ‘आगमनतो सगुणतो आरम्मणतोति तीहि कारणेहि नामं लभती’ति, इदं हेट्ठा कुसलाधिकारे वित्थारितं। तत्थ सुत्तन्तिकपरियायेन सगुणतोपि आरम्मणतोपि नामं लभति। परियायदेसना हेसा। अभिधम्मकथा पन निप्परियायदेसना। तस्मा इध सगुणतो वा आरम्मणतो वा नामं न लभति, आगमनतोव लभति। आगमनमेव हि धुरं। तं दुविधं होति – विपस्सनागमनं मग्गागमनन्ति।
Suññatantiādīsu ‘maggo’ tāva ‘āgamanato saguṇato ārammaṇatoti tīhi kāraṇehi nāmaṃ labhatī’ti, idaṃ heṭṭhā kusalādhikāre vitthāritaṃ. Tattha suttantikapariyāyena saguṇatopi ārammaṇatopi nāmaṃ labhati. Pariyāyadesanā hesā. Abhidhammakathā pana nippariyāyadesanā. Tasmā idha saguṇato vā ārammaṇato vā nāmaṃ na labhati, āgamanatova labhati. Āgamanameva hi dhuraṃ. Taṃ duvidhaṃ hoti – vipassanāgamanaṃ maggāgamananti.
तत्थ मग्गस्स आगतट्ठाने विपस्सनागमनं धुरं, फलस्स आगतट्ठाने मग्गागमनं धुरन्ति, इदम्पि हेट्ठा वुत्तमेव। तेसु इदं फलस्स आगतट्ठानं, तस्मा इध मग्गागमनं धुरन्ति वेदितब्बं। सो पनेस मग्गो आगमनतो ‘सुञ्ञत’न्ति नामं लभित्वा सगुणतो च आरम्मणतो च ‘अनिमित्तो’‘अप्पणिहितो’तिपि वुच्चति। तस्मा सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो फलस्स तीणि नामानि देति। कथं? अयञ्हि सुद्धागमनवसेनेव लद्धनामो ‘सुञ्ञतमग्गो’ सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो फलस्स नामं ददमानो ‘सुञ्ञत’न्ति नामं अकासि। ‘सुञ्ञतअनिमित्तमग्गो’ सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो फलस्स नामं ददमानो ‘अनिमित्त’न्ति नामं अकासि। ‘सुञ्ञतअप्पणिहितमग्गो’ सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो फलस्स नामं ददमानो ‘अप्पणिहित’न्ति नामं अकासि। इमानि पन तीणि नामानि मग्गानन्तरे फलचित्तस्मिंयेव इमिना नयेन लब्भन्ति, नो अपरभागे वळञ्जनकफलसमापत्तिया। अपरभागे पन अनिच्चतादीहि तीहि विपस्सनाहि विपस्सितुं सक्कोति। अथस्स वुट्ठितवुट्ठितविपस्सनावसेन अनिमित्तअप्पणिहितसुञ्ञतसङ्खातानि तीणि फलानि उप्पज्जन्ति। तेसं तानेव सङ्खारारम्मणानि। अनिच्चानुपस्सनादीनि ञाणानि अनुलोमञाणानि नाम होन्ति।
Tattha maggassa āgataṭṭhāne vipassanāgamanaṃ dhuraṃ, phalassa āgataṭṭhāne maggāgamanaṃ dhuranti, idampi heṭṭhā vuttameva. Tesu idaṃ phalassa āgataṭṭhānaṃ, tasmā idha maggāgamanaṃ dhuranti veditabbaṃ. So panesa maggo āgamanato ‘suññata’nti nāmaṃ labhitvā saguṇato ca ārammaṇato ca ‘animitto’‘appaṇihito’tipi vuccati. Tasmā sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano phalassa tīṇi nāmāni deti. Kathaṃ? Ayañhi suddhāgamanavaseneva laddhanāmo ‘suññatamaggo’ sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano phalassa nāmaṃ dadamāno ‘suññata’nti nāmaṃ akāsi. ‘Suññataanimittamaggo’ sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano phalassa nāmaṃ dadamāno ‘animitta’nti nāmaṃ akāsi. ‘Suññataappaṇihitamaggo’ sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano phalassa nāmaṃ dadamāno ‘appaṇihita’nti nāmaṃ akāsi. Imāni pana tīṇi nāmāni maggānantare phalacittasmiṃyeva iminā nayena labbhanti, no aparabhāge vaḷañjanakaphalasamāpattiyā. Aparabhāge pana aniccatādīhi tīhi vipassanāhi vipassituṃ sakkoti. Athassa vuṭṭhitavuṭṭhitavipassanāvasena animittaappaṇihitasuññatasaṅkhātāni tīṇi phalāni uppajjanti. Tesaṃ tāneva saṅkhārārammaṇāni. Aniccānupassanādīni ñāṇāni anulomañāṇāni nāma honti.
यो चायं सुञ्ञतमग्गे वुत्तो। अप्पणिहितमग्गेपि एसेव नयो। अयम्पि हि सुद्धागमनवसेन लद्धनामो ‘अप्पणिहितमग्गो’ सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो फलस्स नामं ददमानो ‘अप्पणिहित’न्ति नामं अकासि। ‘अप्पणिहितअनिमित्तमग्गो’ सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो फलस्स नामं ददमानो ‘अनिमित्त’न्ति नामं अकासि। ‘अप्पणिहितसुञ्ञतमग्गो’ सयं आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो फलस्स नामं ददमानो ‘सुञ्ञत’न्ति नामं अकासि। इमानिपि तीणि नामानि मग्गानन्तरे फलचित्तस्मिंयेव इमिना नयेन लब्भन्ति, न अपरभागे वळञ्जनकफलसमापत्तियाति। एवं इमस्मिं विपाकनिद्देसे कुसलचित्तेहि तिगुणानि विपाकचित्तानि वेदितब्बानि।
Yo cāyaṃ suññatamagge vutto. Appaṇihitamaggepi eseva nayo. Ayampi hi suddhāgamanavasena laddhanāmo ‘appaṇihitamaggo’ sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano phalassa nāmaṃ dadamāno ‘appaṇihita’nti nāmaṃ akāsi. ‘Appaṇihitaanimittamaggo’ sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano phalassa nāmaṃ dadamāno ‘animitta’nti nāmaṃ akāsi. ‘Appaṇihitasuññatamaggo’ sayaṃ āgamanīyaṭṭhāne ṭhatvā attano phalassa nāmaṃ dadamāno ‘suññata’nti nāmaṃ akāsi. Imānipi tīṇi nāmāni maggānantare phalacittasmiṃyeva iminā nayena labbhanti, na aparabhāge vaḷañjanakaphalasamāpattiyāti. Evaṃ imasmiṃ vipākaniddese kusalacittehi tiguṇāni vipākacittāni veditabbāni.
यथा पन तेभूमककुसलानि अत्तनो विपाकं अधिपतिं लभापेतुं न सक्कोन्ति, न एवं लोकुत्तरकुसलानि। कस्मा? तेभूमककुसलानञ्हि अञ्ञो आयूहनकालो अञ्ञो विपच्चनकालो। तेन तानि अत्तनो विपाकं अधिपतिं लभापेतुं न सक्कोन्ति। लोकुत्तरानि पन ताय सद्धाय, तस्मिं वीरिये, ताय सतिया, तस्मिं समाधिम्हि, ताय पञ्ञाय अवूपसन्ताय , अपण्णकं अविरद्धं मग्गानन्तरमेव विपाकं पटिलभन्ति, तेन अत्तनो विपाकं अधिपतिं लभापेतुं सक्कोन्ति।
Yathā pana tebhūmakakusalāni attano vipākaṃ adhipatiṃ labhāpetuṃ na sakkonti, na evaṃ lokuttarakusalāni. Kasmā? Tebhūmakakusalānañhi añño āyūhanakālo añño vipaccanakālo. Tena tāni attano vipākaṃ adhipatiṃ labhāpetuṃ na sakkonti. Lokuttarāni pana tāya saddhāya, tasmiṃ vīriye, tāya satiyā, tasmiṃ samādhimhi, tāya paññāya avūpasantāya , apaṇṇakaṃ aviraddhaṃ maggānantarameva vipākaṃ paṭilabhanti, tena attano vipākaṃ adhipatiṃ labhāpetuṃ sakkonti.
यथा हि परित्तकस्स अग्गिनो गतट्ठाने अग्गिस्मिं निब्बुतमत्तेयेव उण्हाकारो निब्बायित्वा किञ्चि न होति, महन्तं पन आदित्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेत्वा गोमयपरिभण्डे कतेपि उण्हाकारो अवूपसन्तोव होति, एवमेव तेभूमककुसले अञ्ञो कम्मक्खणो अञ्ञो विपाकक्खणो परित्तअग्गिट्ठाने उण्हभावनिब्बुतकालो विय होति। तस्मा तं अत्तनो विपाकं अधिपतिं लभापेतुं न सक्कोति। लोकुत्तरे पन ताय सद्धाय…पे॰… ताय पञ्ञाय अवूपसन्ताय, मग्गानन्तरमेव फलं उप्पज्जति, तस्मा तं अत्तनो विपाकं अधिपतिं लभापेतीति वेदितब्बं। तेनाहु पोराणा – ‘विपाके अधिपति नत्थि ठपेत्वा लोकुत्तर’न्ति।
Yathā hi parittakassa aggino gataṭṭhāne aggismiṃ nibbutamatteyeva uṇhākāro nibbāyitvā kiñci na hoti, mahantaṃ pana ādittaṃ aggikkhandhaṃ nibbāpetvā gomayaparibhaṇḍe katepi uṇhākāro avūpasantova hoti, evameva tebhūmakakusale añño kammakkhaṇo añño vipākakkhaṇo parittaaggiṭṭhāne uṇhabhāvanibbutakālo viya hoti. Tasmā taṃ attano vipākaṃ adhipatiṃ labhāpetuṃ na sakkoti. Lokuttare pana tāya saddhāya…pe… tāya paññāya avūpasantāya, maggānantarameva phalaṃ uppajjati, tasmā taṃ attano vipākaṃ adhipatiṃ labhāpetīti veditabbaṃ. Tenāhu porāṇā – ‘vipāke adhipati natthi ṭhapetvā lokuttara’nti.
५५५. चतुत्थफलनिद्देसे अञ्ञाताविन्द्रियन्ति अञ्ञाताविनो चतूसु सच्चेसु निट्ठितञाणकिच्चस्स इन्द्रियं, अञ्ञातावीनं वा चतूसु सच्चेसु निट्ठितकिच्चानं चत्तारि सच्चानि ञत्वा पटिविज्झित्वा ठितानं धम्मानं अब्भन्तरे इन्दट्ठसाधनेन इन्द्रियं। निद्देसवारेपिस्स अञ्ञातावीनन्ति आजानित्वा ठितानं। धम्मानन्ति सम्पयुत्तधम्मानं अब्भन्तरे। अञ्ञाति आजानना, पञ्ञा पजाननातिआदीनि वुत्तत्थानेव। मग्गङ्गं मग्गपरियापन्नन्ति फलमग्गस्स अङ्गं, फलमग्गे च परियापन्नन्ति अत्थो।
555. Catutthaphalaniddese aññātāvindriyanti aññātāvino catūsu saccesu niṭṭhitañāṇakiccassa indriyaṃ, aññātāvīnaṃ vā catūsu saccesu niṭṭhitakiccānaṃ cattāri saccāni ñatvā paṭivijjhitvā ṭhitānaṃ dhammānaṃ abbhantare indaṭṭhasādhanena indriyaṃ. Niddesavārepissa aññātāvīnanti ājānitvā ṭhitānaṃ. Dhammānanti sampayuttadhammānaṃ abbhantare. Aññāti ājānanā, paññā pajānanātiādīni vuttatthāneva. Maggaṅgaṃ maggapariyāpannanti phalamaggassa aṅgaṃ, phalamagge ca pariyāpannanti attho.
अपिचेत्थ इदं पकिण्णकं – एकं इन्द्रियं एकं ठानं गच्छति, एकं छ ठानानि गच्छति, एकं एकं ठानं गच्छति। एकञ्हि ‘अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं’ एकं ठानं गच्छति सोतापत्तिमग्गं। एकं ‘अञ्ञिन्द्रियं’ हेट्ठा तीणि फलानि, उपरि तयो मग्गेति छ ठानानि गच्छति। एकं ‘अञ्ञाताविन्द्रियं’ एकं ठानं गच्छति अरहत्तफलं। सब्बेसुपि मग्गफलेसु अत्थतो अट्ठ अट्ठ इन्द्रियानीति चतुसट्ठि लोकुत्तरिन्द्रियानि कथितानि। पाळितो पन नव नव कत्वा द्वासत्तति होन्ति। मग्गे मग्गङ्गन्ति वुत्तं। फलेपि मग्गङ्गं। मग्गे बोज्झङ्गोति वुत्तो फलेपि बोज्झङ्गो। मग्गक्खणे आरति विरतीति वुत्ता फलक्खणेपि आरति विरतीति। तत्थ मग्गो मग्गभावेनेव मग्गो, फलं पन मग्गं उपादाय मग्गो नाम; फलङ्गं फलपरियापन्नन्ति वत्तुम्पि वट्टति। मग्गे बुज्झनकस्स अङ्गोति सम्बोज्झङ्गो, फले बुद्धस्स अङ्गोति सम्बोज्झङ्गो। मग्गे आरमणविरमणवसेनेव आरति विरति। फले पन आरतिविरतिवसेनाति।
Apicettha idaṃ pakiṇṇakaṃ – ekaṃ indriyaṃ ekaṃ ṭhānaṃ gacchati, ekaṃ cha ṭhānāni gacchati, ekaṃ ekaṃ ṭhānaṃ gacchati. Ekañhi ‘anaññātaññassāmītindriyaṃ’ ekaṃ ṭhānaṃ gacchati sotāpattimaggaṃ. Ekaṃ ‘aññindriyaṃ’ heṭṭhā tīṇi phalāni, upari tayo maggeti cha ṭhānāni gacchati. Ekaṃ ‘aññātāvindriyaṃ’ ekaṃ ṭhānaṃ gacchati arahattaphalaṃ. Sabbesupi maggaphalesu atthato aṭṭha aṭṭha indriyānīti catusaṭṭhi lokuttarindriyāni kathitāni. Pāḷito pana nava nava katvā dvāsattati honti. Magge maggaṅganti vuttaṃ. Phalepi maggaṅgaṃ. Magge bojjhaṅgoti vutto phalepi bojjhaṅgo. Maggakkhaṇe ārati viratīti vuttā phalakkhaṇepi ārati viratīti. Tattha maggo maggabhāveneva maggo, phalaṃ pana maggaṃ upādāya maggo nāma; phalaṅgaṃ phalapariyāpannanti vattumpi vaṭṭati. Magge bujjhanakassa aṅgoti sambojjhaṅgo, phale buddhassa aṅgoti sambojjhaṅgo. Magge āramaṇaviramaṇavaseneva ārati virati. Phale pana ārativirativasenāti.
लोकुत्तरविपाककथा निट्ठिता।
Lokuttaravipākakathā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / लोकुत्तरविपाक-पठममग्गविपाका • Lokuttaravipāka-paṭhamamaggavipākā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / लोकुत्तरविपाककथावण्णना • Lokuttaravipākakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / लोकुत्तरविपाककथावण्णना • Lokuttaravipākakathāvaṇṇanā
