| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मिलिन्दपञ्हपाळि • Milindapañhapāḷi |
४. मच्चुपासमुत्तिपञ्हो
4. Maccupāsamuttipañho
४. ‘‘भन्ते नागसेन, भासितम्पेतं भगवता –
4. ‘‘Bhante nāgasena, bhāsitampetaṃ bhagavatā –
‘‘‘न अन्तलिक्खे न समुद्दमज्झे, न पब्बतानं विवरं पविस्स।
‘‘‘Na antalikkhe na samuddamajjhe, na pabbatānaṃ vivaraṃ pavissa;
न विज्जती सो जगतिप्पदेसो, यत्थट्ठितो मुच्चेय्य मच्चुपासा’ति॥
Na vijjatī so jagatippadeso, yatthaṭṭhito mucceyya maccupāsā’ti.
‘‘पुन भगवता परित्ता च उद्दिट्ठा। सेय्यथिदं, रतनसुत्तं मेत्तसुत्तं खन्धपरित्तं मोरपरित्तं धजग्गपरित्तं आटानाटियपरित्तं अङ्गुलिमालपरित्तं। यदि, भन्ते नागसेन, आकासगतोपि समुद्दमज्झगतोपि पासादकुटिलेणगुहापब्भारदरिबिलगिरि विवरपब्बतन्तरगतोपि न मुच्चति मच्चुपासा, तेन हि परित्तकम्मं मिच्छा। यदि परित्तकरणेन मच्चुपासा परिमुत्ति भवति, तेन हि ‘न अन्तलिक्खे…पे॰… मच्चुपासा’ति तम्पि वचनं मिच्छा। अयम्पि उभतो कोटिको पञ्हो गण्ठितोपि गण्ठितरो तवानुप्पत्तो, सो तया निब्बाहितब्बो’’ति।
‘‘Puna bhagavatā parittā ca uddiṭṭhā. Seyyathidaṃ, ratanasuttaṃ mettasuttaṃ khandhaparittaṃ moraparittaṃ dhajaggaparittaṃ āṭānāṭiyaparittaṃ aṅgulimālaparittaṃ. Yadi, bhante nāgasena, ākāsagatopi samuddamajjhagatopi pāsādakuṭileṇaguhāpabbhāradaribilagiri vivarapabbatantaragatopi na muccati maccupāsā, tena hi parittakammaṃ micchā. Yadi parittakaraṇena maccupāsā parimutti bhavati, tena hi ‘na antalikkhe…pe… maccupāsā’ti tampi vacanaṃ micchā. Ayampi ubhato koṭiko pañho gaṇṭhitopi gaṇṭhitaro tavānuppatto, so tayā nibbāhitabbo’’ti.
‘‘भासितम्पेतं , महाराज, भगवता ‘न अन्तलिक्खे…पे॰… मच्चुपासा’ति, परित्ता च भगवता उद्दिट्ठा, तञ्च पन सावसेसायुकस्स वयसम्पन्नस्स अपेतकम्मावरणस्स, नत्थि, महाराज, खीणायुकस्स ठितिया किरिया वा उपक्कमो वा।
‘‘Bhāsitampetaṃ , mahārāja, bhagavatā ‘na antalikkhe…pe… maccupāsā’ti, parittā ca bhagavatā uddiṭṭhā, tañca pana sāvasesāyukassa vayasampannassa apetakammāvaraṇassa, natthi, mahārāja, khīṇāyukassa ṭhitiyā kiriyā vā upakkamo vā.
‘‘यथा महाराज मतस्स रुक्खस्स सुक्खस्स कोळापस्स निस्नेहस्स उपरुद्धजीवितस्स गतायुसङ्खारस्स कुम्भसहस्सेनपि उदके आकिरन्ते अल्लत्तं वा पल्लवितहरितभावो वा न भवेय्य। एवमेव खो, महाराज, भेसज्जपरित्तकम्मेन नत्थि खीणायुकस्स ठितिया किरिया वा उपक्कमो वा, यानि तानि, महाराज, महिया ओसधानि भेसज्जानि, तानिपि खीणायुकस्स अकिच्चकरानि भवन्ति। सावसेसायुकं, महाराज, वयसम्पन्नं अपेतकम्मावरणं परित्तं रक्खति गोपेति, तस्सत्थाय भगवता परित्ता उद्दिट्ठा।
‘‘Yathā mahārāja matassa rukkhassa sukkhassa koḷāpassa nisnehassa uparuddhajīvitassa gatāyusaṅkhārassa kumbhasahassenapi udake ākirante allattaṃ vā pallavitaharitabhāvo vā na bhaveyya. Evameva kho, mahārāja, bhesajjaparittakammena natthi khīṇāyukassa ṭhitiyā kiriyā vā upakkamo vā, yāni tāni, mahārāja, mahiyā osadhāni bhesajjāni, tānipi khīṇāyukassa akiccakarāni bhavanti. Sāvasesāyukaṃ, mahārāja, vayasampannaṃ apetakammāvaraṇaṃ parittaṃ rakkhati gopeti, tassatthāya bhagavatā parittā uddiṭṭhā.
‘‘यथा, महाराज, कस्सको परिपक्के धञ्ञे मते सस्सनाळे उदकप्पवेसनं वारेय्य, यं पन सस्सं तरुणं मेघसन्निभं वयसम्पन्नं, तं उदकवड्ढिया वड्ढति। एवमेव खो, महाराज, खीणायुकस्स भेसज्जपरित्तकिरिया ठपिता पटिक्खित्ता , ये पन ते मनुस्सा सावसेसायुका वयसम्पन्ना, तेसं अत्थाय परित्तभेसज्जानि भणितानि, ते परित्तभेसज्जेहि वड्ढन्ती’’ति।
‘‘Yathā, mahārāja, kassako paripakke dhaññe mate sassanāḷe udakappavesanaṃ vāreyya, yaṃ pana sassaṃ taruṇaṃ meghasannibhaṃ vayasampannaṃ, taṃ udakavaḍḍhiyā vaḍḍhati. Evameva kho, mahārāja, khīṇāyukassa bhesajjaparittakiriyā ṭhapitā paṭikkhittā , ye pana te manussā sāvasesāyukā vayasampannā, tesaṃ atthāya parittabhesajjāni bhaṇitāni, te parittabhesajjehi vaḍḍhantī’’ti.
‘‘यदि, भन्ते नागसेन, खीणायुको मरति, सावसेसायुको जीवति, तेन हि परित्तभेसज्जानि निरत्थकानि होन्ती’’ति? ‘‘दिट्ठपुब्बो पन तया, महाराज, कोचि रोगो भेसज्जेहि पटिनिवत्तितो’’ति? ‘‘आम, भन्ते, अनेकसतानि दिट्ठानी’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, ‘परित्तभेसज्जकिरिया निरत्थका’ति यं वचनं, तं मिच्छा भवती’’ति।
‘‘Yadi, bhante nāgasena, khīṇāyuko marati, sāvasesāyuko jīvati, tena hi parittabhesajjāni niratthakāni hontī’’ti? ‘‘Diṭṭhapubbo pana tayā, mahārāja, koci rogo bhesajjehi paṭinivattito’’ti? ‘‘Āma, bhante, anekasatāni diṭṭhānī’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, ‘parittabhesajjakiriyā niratthakā’ti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā bhavatī’’ti.
‘‘दिस्सन्ति , भन्ते नागसेन, वेज्जानं उपक्कमा भेसज्जपानानुलेपा, तेन तेसं उपक्कमेन रोगो पटिनिवत्तती’’ति। ‘‘परित्तानम्पि, महाराज, पवत्तीयमानानं सद्दो सुय्यति, जिव्हा सुक्खति, हदयं ब्यावट्टति, कण्ठो आतुरति। तेन तेसं पवत्तेन सब्बे ब्याधयो वूपसमन्ति, सब्बा ईतियो अपगच्छन्तीति।
‘‘Dissanti , bhante nāgasena, vejjānaṃ upakkamā bhesajjapānānulepā, tena tesaṃ upakkamena rogo paṭinivattatī’’ti. ‘‘Parittānampi, mahārāja, pavattīyamānānaṃ saddo suyyati, jivhā sukkhati, hadayaṃ byāvaṭṭati, kaṇṭho āturati. Tena tesaṃ pavattena sabbe byādhayo vūpasamanti, sabbā ītiyo apagacchantīti.
‘‘दिट्ठपुब्बो पन तया, महाराज, कोचि अहिना दट्ठो मन्तपदेन विसं पातीयमानो विसं चिक्खस्सन्तो उद्धमधो आचमयमानो’’ति? ‘‘आम, भन्ते , अज्जेतरहिपि तं लोके वत्तती’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, ‘परित्तभेसज्जकिरिया निरत्थका’ति यं वचनं, तं मिच्छा भवति। कतपरित्तञ्हि, महाराज, पुरिसं डंसितुकामो अहि न डंसति, विवटं मुखं पिदहति, चोरानं उक्खित्तलगुळम्पि न सम्भवति, ते लगुळं मुञ्चित्वा पेमं करोन्ति, कुपितोपि हत्थिनागो समागन्त्वा उपरमति, पज्जलितमहाअग्गिक्खन्धोपि उपगन्त्वा निब्बायति, विसं हलाहलम्पि खायितं अगदं सम्पज्जति, आहारत्थं वा फरति, वधका हन्तुकामा उपगन्त्वा दासभूता सम्पज्जन्ति, अक्कन्तोपि पासो न संवरति 1।
‘‘Diṭṭhapubbo pana tayā, mahārāja, koci ahinā daṭṭho mantapadena visaṃ pātīyamāno visaṃ cikkhassanto uddhamadho ācamayamāno’’ti? ‘‘Āma, bhante , ajjetarahipi taṃ loke vattatī’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, ‘parittabhesajjakiriyā niratthakā’ti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā bhavati. Kataparittañhi, mahārāja, purisaṃ ḍaṃsitukāmo ahi na ḍaṃsati, vivaṭaṃ mukhaṃ pidahati, corānaṃ ukkhittalaguḷampi na sambhavati, te laguḷaṃ muñcitvā pemaṃ karonti, kupitopi hatthināgo samāgantvā uparamati, pajjalitamahāaggikkhandhopi upagantvā nibbāyati, visaṃ halāhalampi khāyitaṃ agadaṃ sampajjati, āhāratthaṃ vā pharati, vadhakā hantukāmā upagantvā dāsabhūtā sampajjanti, akkantopi pāso na saṃvarati 2.
‘‘सुतपुब्बं पन तया, महाराज, ‘मोरस्स कतपरित्तस्स सत्तवस्ससतानि लुद्दको नासक्खि पासं उपनेतुं, अकतपरित्तस्स तं येव दिवसं पासं उपनेसी’’ति ? ‘‘आम, भन्ते, सुय्यति, अब्भुग्गतो सो सद्दो सदेवके लोके’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज ‘परित्तभेसज्जकिरिया निरत्थका’ति यं वचनं, तं मिच्छा भवति।
‘‘Sutapubbaṃ pana tayā, mahārāja, ‘morassa kataparittassa sattavassasatāni luddako nāsakkhi pāsaṃ upanetuṃ, akataparittassa taṃ yeva divasaṃ pāsaṃ upanesī’’ti ? ‘‘Āma, bhante, suyyati, abbhuggato so saddo sadevake loke’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja ‘parittabhesajjakiriyā niratthakā’ti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā bhavati.
‘‘सुतपुब्बं पन तया, महाराज, ‘दानवो भरियं परिरक्खन्तो समुग्गे पक्खिपित्वा गिलित्वा कुच्छिना परिहरति, अथेको विज्जाधरो तस्स दानवस्स मुखेन पविसित्वा ताय सद्धिं अभिरमति, यदा सो दानवो अञ्ञासि, अथ समुग्गं वमित्वा विवरि, सह समुग्गे विवटे विज्जाधरो यथाकामं 3 पक्कामी’’ति? ‘‘आम, भन्ते, सुय्यति, अब्भुग्गतो सोपि सद्दो सदेवके लोके’’ति। ‘‘ननु सो, महाराज, विज्जाधरो परित्तबलेन 4 गहणा मुत्तो’’ति। ‘‘आम भन्ते’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, अत्थि परित्तबलं।
‘‘Sutapubbaṃ pana tayā, mahārāja, ‘dānavo bhariyaṃ parirakkhanto samugge pakkhipitvā gilitvā kucchinā pariharati, atheko vijjādharo tassa dānavassa mukhena pavisitvā tāya saddhiṃ abhiramati, yadā so dānavo aññāsi, atha samuggaṃ vamitvā vivari, saha samugge vivaṭe vijjādharo yathākāmaṃ 5 pakkāmī’’ti? ‘‘Āma, bhante, suyyati, abbhuggato sopi saddo sadevake loke’’ti. ‘‘Nanu so, mahārāja, vijjādharo parittabalena 6 gahaṇā mutto’’ti. ‘‘Āma bhante’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, atthi parittabalaṃ.
‘‘सुतपुब्बं पन तया, महाराज, ‘अपरोपि विज्जाधरो बाराणसिरञ्ञो अन्तेपुरे महेसिया सद्धिं सम्पदुट्ठो 7 गहणप्पत्तो समानो खणेन अदस्सनं गतो मन्तबलेना’’ति। ‘‘आम, भन्ते, सुय्यती’’ति। ‘‘ननु सो, महाराज, विज्जाधरो परित्तबलेन गहणा मुत्तो’’ति? ‘‘आम भन्ते’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, अत्थि परित्तबल’’न्ति।
‘‘Sutapubbaṃ pana tayā, mahārāja, ‘aparopi vijjādharo bārāṇasirañño antepure mahesiyā saddhiṃ sampaduṭṭho 8 gahaṇappatto samāno khaṇena adassanaṃ gato mantabalenā’’ti. ‘‘Āma, bhante, suyyatī’’ti. ‘‘Nanu so, mahārāja, vijjādharo parittabalena gahaṇā mutto’’ti? ‘‘Āma bhante’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, atthi parittabala’’nti.
‘‘भन्ते नागसेन, ‘किं सब्बे येव परित्तं रक्खती’ति? ‘‘एकच्चे, महाराज, रक्खति, एकच्चे न रक्खती’’ति। ‘‘तेन हि, भन्ते नागसेन, परित्तं न सब्बत्थिक’’न्ति? ‘‘अपि नु खो, महाराज, भोजनं सब्बेसं जीवितं रक्खती’’ति? ‘‘एकच्चे, भन्ते , रक्खति, एकच्चे न रक्खती’’ति। ‘‘किं कारणा’’ति। ‘‘यतो, भन्ते, एकच्चे तं येव भोजनं अतिभुञ्जित्वा विसूचिकाय मरन्ती’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, भोजनं न सब्बेसं जीवितं रक्खती’’ति? ‘‘द्वीहि, भन्ते नागसेन, कारणेहि भोजनं जीवितं हरति अतिभुत्तेन वा उस्मादुब्बलताय वा, आयुददं, भन्ते नागसेन, भोजनं दुरुपचारेन जीवितं हरती’’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, परित्तं एकच्चे रक्खति, एकच्चे न रक्खति।
‘‘Bhante nāgasena, ‘kiṃ sabbe yeva parittaṃ rakkhatī’ti? ‘‘Ekacce, mahārāja, rakkhati, ekacce na rakkhatī’’ti. ‘‘Tena hi, bhante nāgasena, parittaṃ na sabbatthika’’nti? ‘‘Api nu kho, mahārāja, bhojanaṃ sabbesaṃ jīvitaṃ rakkhatī’’ti? ‘‘Ekacce, bhante , rakkhati, ekacce na rakkhatī’’ti. ‘‘Kiṃ kāraṇā’’ti. ‘‘Yato, bhante, ekacce taṃ yeva bhojanaṃ atibhuñjitvā visūcikāya marantī’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, bhojanaṃ na sabbesaṃ jīvitaṃ rakkhatī’’ti? ‘‘Dvīhi, bhante nāgasena, kāraṇehi bhojanaṃ jīvitaṃ harati atibhuttena vā usmādubbalatāya vā, āyudadaṃ, bhante nāgasena, bhojanaṃ durupacārena jīvitaṃ haratī’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, parittaṃ ekacce rakkhati, ekacce na rakkhati.
‘‘तीहि, महाराज, कारणेहि परित्तं न रक्खति कम्मावरणेन, किलेसावरणेन, असद्दहनताय। सत्तानुरक्खणं, महाराज, परित्तं अत्तना कतेन आरक्खं जहति, यथा, महाराज, माता पुत्तं कुच्छिगतं पोसेति, हितेन उपचारेन जनेति, जनयित्वा असुचिमलसिङ्घाणिकमपनेत्वा उत्तमवरसुगन्धं उपलिम्पति, सो अपरेन समयेन परेसं पुत्ते अक्कोसन्ते वा पहरन्ते वा पहारं देति। ते तस्स कुज्झित्वा परिसाय आकड्ढित्वा तं गहेत्वा सामिनो उपनेन्ति, यदि पन तस्सा पुत्तो अपरद्धो होति वेलातिवत्तो। अथ नं सामिनो मनुस्सा आकड्ढयमाना दण्डमुग्गरजाणुमुट्ठीहि ताळेन्ति पोथेन्ति, अपि नु खो, महाराज, तस्स माता लभति आकड्ढनपरिकड्ढनं गाहं सामिनो उपनयनं कातु’’न्ति? ‘‘न हि भन्ते’’ति। ‘‘केन कारणेन, महाराजा’’ति। ‘‘अत्तनो, भन्ते, अपराधेना’’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, सत्तानं आरक्खं परित्तं अत्तनो अपराधेन वञ्झं करोती’’ति 9। ‘‘साधु, भन्ते नागसेन, सुविनिच्छितो पञ्हो, गहनं अगहनं कतं, अन्धकारो आलोको कतो, विनिवेठितं दिट्ठिजालं, त्वं गणिवरपवरमासज्जा’’ति।
‘‘Tīhi, mahārāja, kāraṇehi parittaṃ na rakkhati kammāvaraṇena, kilesāvaraṇena, asaddahanatāya. Sattānurakkhaṇaṃ, mahārāja, parittaṃ attanā katena ārakkhaṃ jahati, yathā, mahārāja, mātā puttaṃ kucchigataṃ poseti, hitena upacārena janeti, janayitvā asucimalasiṅghāṇikamapanetvā uttamavarasugandhaṃ upalimpati, so aparena samayena paresaṃ putte akkosante vā paharante vā pahāraṃ deti. Te tassa kujjhitvā parisāya ākaḍḍhitvā taṃ gahetvā sāmino upanenti, yadi pana tassā putto aparaddho hoti velātivatto. Atha naṃ sāmino manussā ākaḍḍhayamānā daṇḍamuggarajāṇumuṭṭhīhi tāḷenti pothenti, api nu kho, mahārāja, tassa mātā labhati ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaṃ gāhaṃ sāmino upanayanaṃ kātu’’nti? ‘‘Na hi bhante’’ti. ‘‘Kena kāraṇena, mahārājā’’ti. ‘‘Attano, bhante, aparādhenā’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, sattānaṃ ārakkhaṃ parittaṃ attano aparādhena vañjhaṃ karotī’’ti 10. ‘‘Sādhu, bhante nāgasena, suvinicchito pañho, gahanaṃ agahanaṃ kataṃ, andhakāro āloko kato, viniveṭhitaṃ diṭṭhijālaṃ, tvaṃ gaṇivarapavaramāsajjā’’ti.
मच्चुपासमुत्तिपञ्हो चतुत्थो।
Maccupāsamuttipañho catuttho.
Footnotes:
