| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
८. मधुपिण्डिकसुत्तवण्णना
8. Madhupiṇḍikasuttavaṇṇanā
१९९. एवं मे सुतन्ति मधुपिण्डिकसुत्तं। तत्थ महावनन्ति हिमवन्तेन सद्धिं एकाबद्धं अरोपिमं जातिवनं, न यथा वेसालियं रोपितारोपितमिस्सकं। दिवाविहारायाति दिवा पटिसल्लानत्थाय। बेलुवलट्ठिकायाति तरुणबेलुवरुक्खस्स। दण्डपाणीति न जरादुब्बलताय दण्डहत्थो। अयञ्हि तरुणो पठमवये ठितो, दण्डचित्तताय पन सुवण्णदण्डं गहेत्वा विचरति, तस्मा दण्डपाणीति वुत्तो। जङ्घाविहारन्ति जङ्घाकिलमथविनोदनत्थं जङ्घाचारं। अनुचङ्कममानो अनुविचरमानोति आरामदस्सन-वनदस्सन-पब्बतदस्सनादीनं अत्थाय इतो चितो च विचरमानो। अधिच्चनिक्खमनो किरेस कदाचि देव निक्खमित्वा एवं विचरति। दण्डमोलुब्भाति दण्डं ओलुम्भित्वा गोपालकदारको विय दण्डं पुरतो ठपेत्वा दण्डमत्थके द्वे हत्थे पतिट्ठापेत्वा पिट्ठिपाणिं हनुकेन उप्पीळेत्वा एकमन्तं अट्ठासि।
199. Evaṃ me sutanti madhupiṇḍikasuttaṃ. Tattha mahāvananti himavantena saddhiṃ ekābaddhaṃ aropimaṃ jātivanaṃ, na yathā vesāliyaṃ ropitāropitamissakaṃ. Divāvihārāyāti divā paṭisallānatthāya. Beluvalaṭṭhikāyāti taruṇabeluvarukkhassa. Daṇḍapāṇīti na jarādubbalatāya daṇḍahattho. Ayañhi taruṇo paṭhamavaye ṭhito, daṇḍacittatāya pana suvaṇṇadaṇḍaṃ gahetvā vicarati, tasmā daṇḍapāṇīti vutto. Jaṅghāvihāranti jaṅghākilamathavinodanatthaṃ jaṅghācāraṃ. Anucaṅkamamāno anuvicaramānoti ārāmadassana-vanadassana-pabbatadassanādīnaṃ atthāya ito cito ca vicaramāno. Adhiccanikkhamano kiresa kadāci deva nikkhamitvā evaṃ vicarati. Daṇḍamolubbhāti daṇḍaṃ olumbhitvā gopālakadārako viya daṇḍaṃ purato ṭhapetvā daṇḍamatthake dve hatthe patiṭṭhāpetvā piṭṭhipāṇiṃ hanukena uppīḷetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.
२००. किंवादीति किंदिट्ठिको। किमक्खायीति किं कथेति। अयं राजा भगवन्तं अवन्दित्वा पटिसन्थारमत्तकमेव कत्वा पञ्हं पुच्छति। तम्पि न अञ्ञातुकामताय, अचित्तीकारेन पुच्छति। कस्मा? देवदत्तस्स पक्खिको किरेस। देवदत्तो अत्तनो सन्तिकं आगच्छमाने तथागते भिन्दति। सो किर एवं वदेति ‘‘समणो गोतमो अम्हाकं कुलेन सद्धिं वेरी, न नो कुलस्स वुद्धिं इच्छति। भगिनीपि मे चक्कवत्तिपरिभोगा, तं पहाय ‘नस्सतेसा’ति निक्खमित्वा पब्बजि। भागिनेय्योपि मे चक्कवत्तिबीजन्ति ञत्वा अम्हाकं कुलस्स वड्ढिया अतुस्सन्तो ‘नस्सतेत’न्ति तम्पि दहरकालेयेव पब्बाजेसि। अहं पन तेन विना वत्तितुं असक्कोन्तो अनुपब्बजितो। एवं पब्बजितम्पि मं पब्बजितदिवसतो पट्ठाय न उजुकेहि अक्खीहि ओलोकेति। परिसमज्झे भासन्तोपि महाफरसुना पहरन्तो विय आपायिको देवदत्तोतिआदीनि भासती’’ति। एवं अयम्पि राजा देवदत्तेन भिन्नो, तस्मा एवमकासि।
200.Kiṃvādīti kiṃdiṭṭhiko. Kimakkhāyīti kiṃ katheti. Ayaṃ rājā bhagavantaṃ avanditvā paṭisanthāramattakameva katvā pañhaṃ pucchati. Tampi na aññātukāmatāya, acittīkārena pucchati. Kasmā? Devadattassa pakkhiko kiresa. Devadatto attano santikaṃ āgacchamāne tathāgate bhindati. So kira evaṃ vadeti ‘‘samaṇo gotamo amhākaṃ kulena saddhiṃ verī, na no kulassa vuddhiṃ icchati. Bhaginīpi me cakkavattiparibhogā, taṃ pahāya ‘nassatesā’ti nikkhamitvā pabbaji. Bhāgineyyopi me cakkavattibījanti ñatvā amhākaṃ kulassa vaḍḍhiyā atussanto ‘nassateta’nti tampi daharakāleyeva pabbājesi. Ahaṃ pana tena vinā vattituṃ asakkonto anupabbajito. Evaṃ pabbajitampi maṃ pabbajitadivasato paṭṭhāya na ujukehi akkhīhi oloketi. Parisamajjhe bhāsantopi mahāpharasunā paharanto viya āpāyiko devadattotiādīni bhāsatī’’ti. Evaṃ ayampi rājā devadattena bhinno, tasmā evamakāsi.
अथ भगवा यथा अयं राजा मया पञ्हे पुच्छिते न कथेतीति वत्तुं न लभति, यथा च भासितस्स अत्थं न जानाति, एवमस्स कथेस्सामीति तस्सानुच्छविकं कथेन्तो यथावादी खोतिआदिमाह।
Atha bhagavā yathā ayaṃ rājā mayā pañhe pucchite na kathetīti vattuṃ na labhati, yathā ca bhāsitassa atthaṃ na jānāti, evamassa kathessāmīti tassānucchavikaṃ kathento yathāvādī khotiādimāha.
तत्थ न केनचि लोके विग्गय्ह तिट्ठतीति लोके केनचि सद्धिं विग्गाहिककथं न करोति न विवदति। तथागतो हि लोकेन सद्धिं न विवदति; लोको पन तथागतेन सद्धिं अनिच्चन्ति वुत्ते निच्चन्ति वदमानो, दुक्खं, अनत्ता, असुभन्ति वुत्ते सुभन्ति वदमानो विवदति। तेनेवाह ‘‘नाहं, भिक्खवे, लोकेन विवदामि, लोकोव खो, भिक्खवे, मया विवदति, तथा न, भिक्खवे, धम्मवादी केनचि लोकस्मिं विवदति, अधम्मवादीव खो, भिक्खवे, विवदती’’ति (सं॰ नि॰ ३.९४)। यथाति येन कारणेन। कामेहीति वत्थुकामेहिपि किलेसकामेहिपि। तं ब्राह्मणन्ति तं खीणासवं ब्राह्मणं। अकथंकथिन्ति निब्बिचिकिच्छं। छिन्नकुक्कुच्चन्ति विप्पटिसारकुक्कुच्चस्स चेव हत्थपादकुक्कुच्चस्स च छिन्नत्ता छिन्नकुक्कुच्चं। भवाभवेति पुनप्पुनब्भवे, हीनपणीते वा भवे, पणीतो हि भवो वुद्धिप्पत्तो अभवोति वुच्चति। सञ्ञाति किलेससञ्ञा। किलेसायेव वा इध सञ्ञानामेन वुत्ता, तस्मा येन कारणेन कामेहि विसंयुत्तं विहरन्तं तं लोके निन्नावादिं खीणासवब्राह्मणं किलेससञ्ञा नानुसेन्ति, तञ्च कारणं अहं वदामीति अयमेत्थ अत्थो। इति भगवा अत्तनो खीणासवभावं दीपेति। निल्लाळेत्वाति नीहरित्वा कीळापेत्वा। तिविसाखन्ति तिसाखं। नलाटिकन्ति वलिभङ्गं नलाटे तिस्सो राजियो दस्सेन्तो वलिभङ्गं वुट्ठापेत्वाति अत्थो। दण्डमोलुब्भाति दण्डं उप्पीळेत्वा। ‘‘दण्डमालुब्भा’’तिपि पाठो, गहेत्वा पक्कामीति अत्थो।
Tattha na kenaci loke viggayha tiṭṭhatīti loke kenaci saddhiṃ viggāhikakathaṃ na karoti na vivadati. Tathāgato hi lokena saddhiṃ na vivadati; loko pana tathāgatena saddhiṃ aniccanti vutte niccanti vadamāno, dukkhaṃ, anattā, asubhanti vutte subhanti vadamāno vivadati. Tenevāha ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, lokena vivadāmi, lokova kho, bhikkhave, mayā vivadati, tathā na, bhikkhave, dhammavādī kenaci lokasmiṃ vivadati, adhammavādīva kho, bhikkhave, vivadatī’’ti (saṃ. ni. 3.94). Yathāti yena kāraṇena. Kāmehīti vatthukāmehipi kilesakāmehipi. Taṃ brāhmaṇanti taṃ khīṇāsavaṃ brāhmaṇaṃ. Akathaṃkathinti nibbicikicchaṃ. Chinnakukkuccanti vippaṭisārakukkuccassa ceva hatthapādakukkuccassa ca chinnattā chinnakukkuccaṃ. Bhavābhaveti punappunabbhave, hīnapaṇīte vā bhave, paṇīto hi bhavo vuddhippatto abhavoti vuccati. Saññāti kilesasaññā. Kilesāyeva vā idha saññānāmena vuttā, tasmā yena kāraṇena kāmehi visaṃyuttaṃ viharantaṃ taṃ loke ninnāvādiṃ khīṇāsavabrāhmaṇaṃ kilesasaññā nānusenti, tañca kāraṇaṃ ahaṃ vadāmīti ayamettha attho. Iti bhagavā attano khīṇāsavabhāvaṃ dīpeti. Nillāḷetvāti nīharitvā kīḷāpetvā. Tivisākhanti tisākhaṃ. Nalāṭikanti valibhaṅgaṃ nalāṭe tisso rājiyo dassento valibhaṅgaṃ vuṭṭhāpetvāti attho. Daṇḍamolubbhāti daṇḍaṃ uppīḷetvā. ‘‘Daṇḍamālubbhā’’tipi pāṭho, gahetvā pakkāmīti attho.
२०१. अञ्ञतरोति नामेन अपाकटो एको भिक्खु। सो किर अनुसन्धिकुसलो, भगवता यथा दण्डपाणी न जानाति, तथा मया कथितन्ति वुत्ते किन्ति नु खो भगवता अविञ्ञेय्यं कत्वा पञ्हो कथितोति अनुसन्धिं गहेत्वा दसबलं याचित्वा इमं पञ्हं भिक्खुसङ्घस्स पाकटं करिस्सामीति उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा दसनखसमुज्जलं अञ्जलिं पग्गय्ह किंवादी पन, भन्ते भगवातिआदिमाह।
201.Aññataroti nāmena apākaṭo eko bhikkhu. So kira anusandhikusalo, bhagavatā yathā daṇḍapāṇī na jānāti, tathā mayā kathitanti vutte kinti nu kho bhagavatā aviññeyyaṃ katvā pañho kathitoti anusandhiṃ gahetvā dasabalaṃ yācitvā imaṃ pañhaṃ bhikkhusaṅghassa pākaṭaṃ karissāmīti uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā dasanakhasamujjalaṃ añjaliṃ paggayha kiṃvādī pana, bhante bhagavātiādimāha.
यतोनिदानन्ति भावनपुंसकं एतं, येन कारणेन यस्मिं कारणे सतीति अत्थो। पपञ्चसञ्ञासङ्खाति एत्थ सङ्खाति कोट्ठासो। पपञ्चसञ्ञाति तण्हामानदिट्ठिपपञ्चसम्पयुत्ता सञ्ञा , सञ्ञानामेन वा पपञ्चायेव वुत्ता। तस्मा पपञ्चकोट्ठासाति अयमेत्थ अत्थो। समुदाचरन्तीति पवत्तन्ति। एत्थ चे नत्थि अभिनन्दितब्बन्ति यस्मिं द्वादसायतनसङ्खाते कारणे सति पपञ्चसञ्ञासङ्खा समुदाचरन्ति, एत्थ एकायतनम्पि चे अभिनन्दितब्बं अभिवदितब्बं अज्झोसितब्बं नत्थीति अत्थो। तत्थ अभिनिन्दितब्बन्ति अहं ममन्ति अभिनन्दितब्बं। अभिवदितब्बन्ति अहं ममाति वत्तब्बं। अज्झोसितब्बन्ति अज्झोसित्वा गिलित्वा परिनिट्ठपेत्वा गहेतब्बयुत्तं। एतेनेत्थ तण्हादीनंयेव अप्पवत्तिं कथेति। एसेवन्तोति अयं अभिनन्दनादीनं नत्थिभावोव रागानुसयादीनं अन्तो। एसेव नयो सब्बत्थ।
Yatonidānanti bhāvanapuṃsakaṃ etaṃ, yena kāraṇena yasmiṃ kāraṇe satīti attho. Papañcasaññāsaṅkhāti ettha saṅkhāti koṭṭhāso. Papañcasaññāti taṇhāmānadiṭṭhipapañcasampayuttā saññā , saññānāmena vā papañcāyeva vuttā. Tasmā papañcakoṭṭhāsāti ayamettha attho. Samudācarantīti pavattanti. Ettha ce natthi abhinanditabbanti yasmiṃ dvādasāyatanasaṅkhāte kāraṇe sati papañcasaññāsaṅkhā samudācaranti, ettha ekāyatanampi ce abhinanditabbaṃ abhivaditabbaṃ ajjhositabbaṃ natthīti attho. Tattha abhininditabbanti ahaṃ mamanti abhinanditabbaṃ. Abhivaditabbanti ahaṃ mamāti vattabbaṃ. Ajjhositabbanti ajjhositvā gilitvā pariniṭṭhapetvā gahetabbayuttaṃ. Etenettha taṇhādīnaṃyeva appavattiṃ katheti. Esevantoti ayaṃ abhinandanādīnaṃ natthibhāvova rāgānusayādīnaṃ anto. Eseva nayo sabbattha.
दण्डादानादीसु पन याय चेतनाय दण्डं आदियति, सा दण्डादानं। याय सत्थं आदियति परामसति, सा सत्थादानं। मत्थकप्पत्तं कलहं। नानागाहमत्तं विग्गहं। नानावादमत्तं विवादं। तुवं तुवन्ति एवं पवत्तं तुवं तुवं। पियसुञ्ञकरणं पेसुञ्ञं। अयथासभावं मुसावादं करोति, सा मुसावादोति वेदितब्बा। एत्थेतेति एत्थ द्वादससु आयतनेसु एते किलेसा। किलेसा हि उप्पज्जमानापि द्वादसायतनानि निस्साय उप्पज्जन्ति, निरुज्झमानापि द्वादससु आयतनेसुयेव निरुज्झन्ति। एवं यत्थुप्पन्ना, तत्थेव निरुद्धा होन्ति। स्वायमत्थो समुदयसच्चपञ्हेन दीपेतब्बो –
Daṇḍādānādīsu pana yāya cetanāya daṇḍaṃ ādiyati, sā daṇḍādānaṃ. Yāya satthaṃ ādiyati parāmasati, sā satthādānaṃ. Matthakappattaṃ kalahaṃ. Nānāgāhamattaṃ viggahaṃ. Nānāvādamattaṃ vivādaṃ. Tuvaṃ tuvanti evaṃ pavattaṃ tuvaṃ tuvaṃ. Piyasuññakaraṇaṃ pesuññaṃ. Ayathāsabhāvaṃ musāvādaṃ karoti, sā musāvādoti veditabbā. Ettheteti ettha dvādasasu āyatanesu ete kilesā. Kilesā hi uppajjamānāpi dvādasāyatanāni nissāya uppajjanti, nirujjhamānāpi dvādasasu āyatanesuyeva nirujjhanti. Evaṃ yatthuppannā, tattheva niruddhā honti. Svāyamattho samudayasaccapañhena dīpetabbo –
‘‘सा खो पनेसा तण्हा कत्थ उप्पज्जमाना उप्पज्जति, कत्थ निविसमाना निविसती’’ति वत्वा – ‘‘यं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति। किञ्च लोके पियरूपं सातरूपं? चक्खु लोके पियरूपं सातरूप’’न्तिआदिना (विभ॰ २०३) नयेन द्वादससुयेव आयतनेसु तस्सा उप्पत्ति च निरोधो च वुत्तो। यथेव च तण्हा द्वादससु आयतनेसु उप्पज्जित्वा निब्बानं आगम्म निरुद्धापि आयतनेसु पुन समुदाचारस्स अभावतो आयतनेसुयेव निरुद्धाति वुत्ता, एवमिमेपि पापका अकुसला धम्मा आयतनेसु निरुज्झन्तीति वेदितब्बा। अथ वा य्वायं अभिनन्दनादीनं अभावोव रागानुसयादीनं अन्तोति वुत्तो। एत्थेते रागानुसयादीनं अन्तोति लद्धवोहारे निब्बाने पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति। यञ्हि यत्थ नत्थि, तं तत्थ निरुद्धं नाम होति, स्वायमत्थो निरोधपञ्हेन दीपेतब्बो। वुत्तञ्हेतं ‘‘दुतियं झानं समापन्नस्स वितक्कविचारा वचीसङ्खारा पटिप्पस्सद्धा होन्ती’’तिआदि (पटि॰ म॰ १.८३)।
‘‘Sā kho panesā taṇhā kattha uppajjamānā uppajjati, kattha nivisamānā nivisatī’’ti vatvā – ‘‘yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisati. Kiñca loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ? Cakkhu loke piyarūpaṃ sātarūpa’’ntiādinā (vibha. 203) nayena dvādasasuyeva āyatanesu tassā uppatti ca nirodho ca vutto. Yatheva ca taṇhā dvādasasu āyatanesu uppajjitvā nibbānaṃ āgamma niruddhāpi āyatanesu puna samudācārassa abhāvato āyatanesuyeva niruddhāti vuttā, evamimepi pāpakā akusalā dhammā āyatanesu nirujjhantīti veditabbā. Atha vā yvāyaṃ abhinandanādīnaṃ abhāvova rāgānusayādīnaṃ antoti vutto. Etthete rāgānusayādīnaṃ antoti laddhavohāre nibbāne pāpakā akusalā dhammā aparisesā nirujjhanti. Yañhi yattha natthi, taṃ tattha niruddhaṃ nāma hoti, svāyamattho nirodhapañhena dīpetabbo. Vuttañhetaṃ ‘‘dutiyaṃ jhānaṃ samāpannassa vitakkavicārā vacīsaṅkhārā paṭippassaddhā hontī’’tiādi (paṭi. ma. 1.83).
२०२. सत्थु चेव संवण्णितोति सत्थारा च पसंसितो। विञ्ञूनन्ति इदम्पि करणत्थे सामिवचनं, पण्डितेहि सब्रह्मचारीहि च सम्भावितोति अत्थो। पहोतीति सक्कोति।
202.Satthu ceva saṃvaṇṇitoti satthārā ca pasaṃsito. Viññūnanti idampi karaṇatthe sāmivacanaṃ, paṇḍitehi sabrahmacārīhi ca sambhāvitoti attho. Pahotīti sakkoti.
२०३. अतिक्कम्मेव मूलं अतिक्कम्म खन्धन्ति सारो नाम मूले वा खन्धे वा भवेय्य, तम्पि अतिक्कमित्वाति अत्थो। एवंसम्पदन्ति एवंसम्पत्तिकं, ईदिसन्ति अत्थो। अतिसित्वाति अतिक्कमित्वा। जानं जानातीति जानितब्बमेव जानाति। पस्सं पस्सतीति पस्सितब्बमेव पस्सति। यथा वा एकच्चो विपरीतं गण्हन्तो जानन्तोपि न जानाति, पस्सन्तोपि न पस्सति, न एवं भगवा। भगवा पन जानन्तो जानातियेव, पस्सन्तो पस्सतियेव। स्वायं दस्सनपरिणायकट्ठेन चक्खुभूतो। विदितकरणट्ठेन ञाणभूतो। अविपरीतसभावट्ठेन परियत्तिधम्मप्पवत्तनतो वा हदयेन चिन्तेत्वा वाचाय निच्छारितधम्ममयोति धम्मभूतो। सेट्ठट्ठेन ब्रह्मभूतो। अथ वा चक्खु विय भूतोति चक्खुभूतोति एवमेतेसु पदेसु अत्थो वेदितब्बो। स्वायं धम्मस्स वत्तनतो वत्ता। पवत्तापनतो पवत्ता। अत्थं नीहरित्वा दस्सनसमत्थताय अत्थस्स निन्नेता। अमताधिगमाय पटिपत्तिं ददातीति अमतस्स दाता। अगरुं कत्वाति पुनप्पुनं आयाचापेन्तोपि हि गरुं करोति नाम, अत्तनो सावकपारमीञाणे ठत्वा सिनेरूपादतो वालुकं उद्धरमानो विय दुब्बिञ्ञेय्यं कत्वा कथेन्तोपि गरुं करोतियेव नाम। एवं अकत्वा अम्हे पुनप्पुनं अयाचापेत्वा सुविञ्ञेय्यम्पि नो कत्वा कथेहीति वुत्तं होति।
203.Atikkammeva mūlaṃ atikkamma khandhanti sāro nāma mūle vā khandhe vā bhaveyya, tampi atikkamitvāti attho. Evaṃsampadanti evaṃsampattikaṃ, īdisanti attho. Atisitvāti atikkamitvā. Jānaṃ jānātīti jānitabbameva jānāti. Passaṃ passatīti passitabbameva passati. Yathā vā ekacco viparītaṃ gaṇhanto jānantopi na jānāti, passantopi na passati, na evaṃ bhagavā. Bhagavā pana jānanto jānātiyeva, passanto passatiyeva. Svāyaṃ dassanapariṇāyakaṭṭhena cakkhubhūto. Viditakaraṇaṭṭhena ñāṇabhūto. Aviparītasabhāvaṭṭhena pariyattidhammappavattanato vā hadayena cintetvā vācāya nicchāritadhammamayoti dhammabhūto. Seṭṭhaṭṭhena brahmabhūto. Atha vā cakkhu viya bhūtoti cakkhubhūtoti evametesu padesu attho veditabbo. Svāyaṃ dhammassa vattanato vattā. Pavattāpanato pavattā. Atthaṃ nīharitvā dassanasamatthatāya atthassa ninnetā. Amatādhigamāya paṭipattiṃ dadātīti amatassa dātā. Agaruṃ katvāti punappunaṃ āyācāpentopi hi garuṃ karoti nāma, attano sāvakapāramīñāṇe ṭhatvā sinerūpādato vālukaṃ uddharamāno viya dubbiññeyyaṃ katvā kathentopi garuṃ karotiyeva nāma. Evaṃ akatvā amhe punappunaṃ ayācāpetvā suviññeyyampi no katvā kathehīti vuttaṃ hoti.
२०४. यं खो नो आवुसोति एत्थ किञ्चापि ‘‘यं खो वो’’ति वत्तब्बं सिया, ते पन भिक्खू अत्तना सद्धिं सङ्गण्हन्तो ‘‘यं खो नो’’ति आह। यस्मा वा उद्देसोव तेसं उद्दिट्ठोव। भगवा पन थेरस्सापि तेसम्पि भगवाव। तस्मा भगवाति पदं सन्धायपि एवमाह, यं खो अम्हाकं भगवा तुम्हाकं संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वाति अत्थो।
204.Yaṃkho no āvusoti ettha kiñcāpi ‘‘yaṃ kho vo’’ti vattabbaṃ siyā, te pana bhikkhū attanā saddhiṃ saṅgaṇhanto ‘‘yaṃ kho no’’ti āha. Yasmā vā uddesova tesaṃ uddiṭṭhova. Bhagavā pana therassāpi tesampi bhagavāva. Tasmā bhagavāti padaṃ sandhāyapi evamāha, yaṃ kho amhākaṃ bhagavā tumhākaṃ saṃkhittena uddesaṃ uddisitvāti attho.
चक्खुञ्चावुसोतिआदीसु अयमत्थो, आवुसो, निस्सयभावेन चक्खुपसादञ्च आरम्मणभावेन चतुसमुट्ठानिकरूपे च पटिच्च चक्खुविञ्ञाणं नाम उप्पज्जति। तिण्णं सङ्गति फस्सोति तेसं तिण्णं सङ्गतिया फस्सो नाम उप्पज्जति। तं फस्सं पटिच्च सहजातादिवसेन फस्सपच्चया वेदना उप्पज्जति। ताय वेदनाय यं आरम्मणं वेदेति, तदेव सञ्ञा सञ्जानाति, यं सञ्ञा सञ्जानाति, तदेव आरम्मणं वितक्को वितक्केति। यं वितक्को वितक्केति, तदेवारम्मणं पपञ्चो पपञ्चेति। ततोनिदानन्ति एतेहि चक्खुरूपादीहि कारणेहि। पुरिसं पपञ्चसञ्ञासङ्खा समुदाचरन्तीति तं अपरिञ्ञातकारणं पुरिसं पपञ्चकोट्ठासा अभिभवन्ति, तस्स पवत्तन्तीति अत्थो। तत्थ फस्सवेदनासञ्ञा चक्खुविञ्ञाणेन सहजाता होन्ति। वितक्को चक्खुविञ्ञाणानन्तरादीसु सवितक्कचित्तेसु दट्ठब्बो। पपञ्चसङ्खा जवनेन सहजाता होन्ति। यदि एवं कस्मा अतीतानागतग्गहणं कतन्ति? तथा उप्पज्जनतो। यथेव हि एतरहि चक्खुद्वारिको पपञ्चो चक्खुञ्च रूपे च फस्सवेदनासञ्ञावितक्के च पटिच्च उप्पन्नो, एवमेवं अतीतानागतेसुपि चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु तस्सुप्पत्तिं दस्सेन्तो एवमाह।
Cakkhuñcāvusotiādīsu ayamattho, āvuso, nissayabhāvena cakkhupasādañca ārammaṇabhāvena catusamuṭṭhānikarūpe ca paṭicca cakkhuviññāṇaṃ nāma uppajjati. Tiṇṇaṃ saṅgati phassoti tesaṃ tiṇṇaṃ saṅgatiyā phasso nāma uppajjati. Taṃ phassaṃ paṭicca sahajātādivasena phassapaccayā vedanā uppajjati. Tāya vedanāya yaṃ ārammaṇaṃ vedeti, tadeva saññā sañjānāti, yaṃ saññā sañjānāti, tadeva ārammaṇaṃ vitakko vitakketi. Yaṃ vitakko vitakketi, tadevārammaṇaṃ papañco papañceti. Tatonidānanti etehi cakkhurūpādīhi kāraṇehi. Purisaṃ papañcasaññāsaṅkhā samudācarantīti taṃ apariññātakāraṇaṃ purisaṃ papañcakoṭṭhāsā abhibhavanti, tassa pavattantīti attho. Tattha phassavedanāsaññā cakkhuviññāṇena sahajātā honti. Vitakko cakkhuviññāṇānantarādīsu savitakkacittesu daṭṭhabbo. Papañcasaṅkhā javanena sahajātā honti. Yadi evaṃ kasmā atītānāgataggahaṇaṃ katanti? Tathā uppajjanato. Yatheva hi etarahi cakkhudvāriko papañco cakkhuñca rūpe ca phassavedanāsaññāvitakke ca paṭicca uppanno, evamevaṃ atītānāgatesupi cakkhuviññeyyesu rūpesu tassuppattiṃ dassento evamāha.
सोतञ्चावुसोतिआदीसुपि एसेव नयो। छट्ठद्वारे पन मनन्ति भवङ्गचित्तं। धम्मेति तेभूमकधम्मारम्मणं। मनोविञ्ञाणन्ति आवज्जनं वा जवनं वा। आवज्जने गहिते फस्सवेदनासञ्ञावितक्का आवज्जनसहजाता होन्ति। पपञ्चो जवनसहजातो। जवने गहिते सहावज्जनकं भवङ्ग मनो नाम होति, ततो फस्सादयो सब्बेपि जवनेन सहजाताव। मनोद्वारे पन यस्मा अतीतादिभेदं सब्बम्पि आरम्मणं होति, तस्मा अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसूति इदं युत्तमेव।
Sotañcāvusotiādīsupi eseva nayo. Chaṭṭhadvāre pana mananti bhavaṅgacittaṃ. Dhammeti tebhūmakadhammārammaṇaṃ. Manoviññāṇanti āvajjanaṃ vā javanaṃ vā. Āvajjane gahite phassavedanāsaññāvitakkā āvajjanasahajātā honti. Papañco javanasahajāto. Javane gahite sahāvajjanakaṃ bhavaṅga mano nāma hoti, tato phassādayo sabbepi javanena sahajātāva. Manodvāre pana yasmā atītādibhedaṃ sabbampi ārammaṇaṃ hoti, tasmā atītānāgatapaccuppannesūti idaṃ yuttameva.
इदानि वट्टं दस्सेन्तो सो वतावुसोति देसनं आरभि। फस्सपञ्ञत्तिं पञ्ञपेस्सतीति फस्सो नाम एको धम्मो उप्पज्जतीति एवं फस्सपञ्ञत्तिं पञ्ञपेस्सति, दस्सेस्सतीति अत्थो। एस नयो सब्बत्थ। एवं इमस्मिं सति इदं होतीति द्वादसायतनवसेन सकलं वट्टं दस्सेत्वा इदानि द्वादसायतनपटिक्खेपवसेन विवट्टं दस्सेन्तो सो वतावुसो चक्खुस्मिं असतीति देसनं आरभि। तत्थ वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो।
Idāni vaṭṭaṃ dassento so vatāvusoti desanaṃ ārabhi. Phassapaññattiṃ paññapessatīti phasso nāma eko dhammo uppajjatīti evaṃ phassapaññattiṃ paññapessati, dassessatīti attho. Esa nayo sabbattha. Evaṃ imasmiṃ sati idaṃ hotīti dvādasāyatanavasena sakalaṃ vaṭṭaṃ dassetvā idāni dvādasāyatanapaṭikkhepavasena vivaṭṭaṃ dassento so vatāvuso cakkhusmiṃasatīti desanaṃ ārabhi. Tattha vuttanayeneva attho veditabbo.
एवं पञ्हं विस्सज्जेत्वा इदानि सावकेन पञ्हो कथितोति मा निक्कङ्खा अहुवत्थ, अयं भगवा सब्बञ्ञुतञाणतुलं गहेत्वा निसिन्नो, इच्छमाना तमेव उपसङ्कमित्वा निक्कङ्खा होथाति उय्योजेन्तो आकङ्खमाना च पनातिआदिमाह।
Evaṃ pañhaṃ vissajjetvā idāni sāvakena pañho kathitoti mā nikkaṅkhā ahuvattha, ayaṃ bhagavā sabbaññutañāṇatulaṃ gahetvā nisinno, icchamānā tameva upasaṅkamitvā nikkaṅkhā hothāti uyyojento ākaṅkhamānā ca panātiādimāha.
२०५. इमेहि आकारेहीति इमेहि कारणेहि पपञ्चुप्पत्तिया पाटियेक्ककारणेहि चेव वट्टविवट्टकारणेहि च। इमेहि पदेहीति इमेहि अक्खरसम्पिण्डनेहि। ब्यञ्जनेहीति पाटियेक्कअक्खरेहि। पण्डितोति पण्डिच्चेन समन्नागतो। चतूहि वा कारणेहि पण्डितो धातुकुसलो आयतनकुसलो पच्चयाकारकुसलो कारणाकारणकुसलोति। महापञ्ञोति महन्ते अत्थे महन्ते धम्मे महन्ता निरुत्तियो महन्तानि पटिभानानि परिग्गहणसमत्थाय महापञ्ञाय समन्नागतो। यथा तं महाकच्चानेनाति यथा महाकच्चानेन ब्याकतं, तं सन्धाय तन्ति वुत्तं। यथा महाकच्चानेन ब्याकतं, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्येन्ति अत्थो।
205.Imehi ākārehīti imehi kāraṇehi papañcuppattiyā pāṭiyekkakāraṇehi ceva vaṭṭavivaṭṭakāraṇehi ca. Imehi padehīti imehi akkharasampiṇḍanehi. Byañjanehīti pāṭiyekkaakkharehi. Paṇḍitoti paṇḍiccena samannāgato. Catūhi vā kāraṇehi paṇḍito dhātukusalo āyatanakusalo paccayākārakusalo kāraṇākāraṇakusaloti. Mahāpaññoti mahante atthe mahante dhamme mahantā niruttiyo mahantāni paṭibhānāni pariggahaṇasamatthāya mahāpaññāya samannāgato. Yathā taṃ mahākaccānenāti yathā mahākaccānena byākataṃ, taṃ sandhāya tanti vuttaṃ. Yathā mahākaccānena byākataṃ, ahampi taṃ evamevaṃ byākareyyenti attho.
मधुपिण्डिकन्ति महन्तं गुळपूवं बद्धसत्तुगुळकं वा। असेचनकन्ति असेचितब्बकं। सप्पिफाणितमधुसक्करादीसु इदं नामेत्थ मन्दं इदं बहुकन्ति न वत्तब्बं समयोजितरसं। चेतसोति चिन्तकजातिको। दब्बजातिकोति पण्डितसभावो। को नामो अयन्ति इदं थेरो अतिभद्दको अयं धम्मपरियायो, दसबलस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणेनेवस्स नामं गण्हापेस्सामीति चिन्तेत्वा आह। तस्माति यस्मा मधुपिण्डिको विय मधुरो, तस्मा मधुपिण्डिकपरियायोत्वेव नं धारेहीति वदति। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Madhupiṇḍikanti mahantaṃ guḷapūvaṃ baddhasattuguḷakaṃ vā. Asecanakanti asecitabbakaṃ. Sappiphāṇitamadhusakkarādīsu idaṃ nāmettha mandaṃ idaṃ bahukanti na vattabbaṃ samayojitarasaṃ. Cetasoti cintakajātiko. Dabbajātikoti paṇḍitasabhāvo. Ko nāmo ayanti idaṃ thero atibhaddako ayaṃ dhammapariyāyo, dasabalassa sabbaññutaññāṇenevassa nāmaṃ gaṇhāpessāmīti cintetvā āha. Tasmāti yasmā madhupiṇḍiko viya madhuro, tasmā madhupiṇḍikapariyāyotveva naṃ dhārehīti vadati. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
मधुपिण्डिकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Madhupiṇḍikasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ८. मधुपिण्डिकसुत्तं • 8. Madhupiṇḍikasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ८. मधुपिण्डिकसुत्तवण्णना • 8. Madhupiṇḍikasuttavaṇṇanā
