| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๑๑. มคฺคญาณนิเทฺทสวณฺณนา
11. Maggañāṇaniddesavaṇṇanā
๖๑. มคฺคญาณนิเทฺทเส มิจฺฉาทิฎฺฐิยา วุฎฺฐาตีติ ทิฎฺฐานุสยปฺปหาเนน สมุเจฺฉทวเสน ทฺวาสฎฺฐิเภทโต มิจฺฉาทิฎฺฐิโต วุฎฺฐาติฯ ตทนุวตฺตกกิเลเสหีติ มิจฺฉาทิฎฺฐิสมฺปโยควเสน จ มิจฺฉาทิฎฺฐิอุปนิสฺสเยน จ อุปฺปชฺชมาเนหิ มิจฺฉาทิฎฺฐิอนุวตฺตมาเนหิ นานาวิเธหิ กิเลเสหิฯ เตน ตเทกฎฺฐกิเลสปฺปหานํ วุตฺตํ โหติฯ ทุวิธญฺหิ เอกฎฺฐํ สหเชกฎฺฐํ ปหาเนกฎฺฐญฺจฯ ตาย ทิฎฺฐิยา สห เอกสฺมิํ จิเตฺต, เอกสฺมิํ ปุคฺคเล วา ยาว ปหานา ฐิตาติ ตเทกฎฺฐาฯ ทิฎฺฐิยา หิ ปหียมานาย ทิฎฺฐิสมฺปยุเตฺตสุ ทฺวีสุ อสงฺขาริกจิเตฺตสุ ตาย ทิฎฺฐิยา สหชาตา โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา, ทฺวีสุ สสงฺขาริกจิเตฺตสุ ตาย ทิฎฺฐิยา สหชาตา โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฎฺฐวเสน ปหียนฺติฯ ทิฎฺฐิกิเลเสเยว ปหียมาเน เตน สห เอกสฺมิํ ปุคฺคเล ฐิตา อปายคมนียา โลโภ โทโส โมโห มาโน วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา ปหาเนกฎฺฐวเสน ปหียนฺติฯ ขเนฺธหีติ ตทนุวตฺตเกเหว ขเนฺธหิ, ตํ ทิฎฺฐิํ อนุวตฺตมาเนหิ สหเชกเฎฺฐหิ จ ปหาเนกเฎฺฐหิ จ จตูหิ อรูปกฺขเนฺธหิ, ตํสมุฎฺฐานรูเปหิ วา สห ปญฺจหิ ขเนฺธหิ มิจฺฉาทิฎฺฐิอาทิกิเลสปจฺจยา อนาคเต อุปฺปชฺชิตเพฺพหิ วิปากกฺขเนฺธหิฯ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิเตฺตหีติ ยถาวุตฺตกิเลสกฺขนฺธโต พหิภูเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิเตฺตหิฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฎฺฐาตีติ โสตาปตฺติมเคฺคน ปหาตเพฺพสุ จตูสุ ทิฎฺฐิสมฺปยุเตฺตสุ, วิจิกิจฺฉาสหคเต จาติ ปญฺจสุ จิเตฺตสุ อปายคมนียเสสากุสลจิเตฺตสุ จ มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฎฺฐาติฯ
61. Maggañāṇaniddese micchādiṭṭhiyā vuṭṭhātīti diṭṭhānusayappahānena samucchedavasena dvāsaṭṭhibhedato micchādiṭṭhito vuṭṭhāti. Tadanuvattakakilesehīti micchādiṭṭhisampayogavasena ca micchādiṭṭhiupanissayena ca uppajjamānehi micchādiṭṭhianuvattamānehi nānāvidhehi kilesehi. Tena tadekaṭṭhakilesappahānaṃ vuttaṃ hoti. Duvidhañhi ekaṭṭhaṃ sahajekaṭṭhaṃ pahānekaṭṭhañca. Tāya diṭṭhiyā saha ekasmiṃ citte, ekasmiṃ puggale vā yāva pahānā ṭhitāti tadekaṭṭhā. Diṭṭhiyā hi pahīyamānāya diṭṭhisampayuttesu dvīsu asaṅkhārikacittesu tāya diṭṭhiyā sahajātā lobho moho uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā, dvīsu sasaṅkhārikacittesu tāya diṭṭhiyā sahajātā lobho moho thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti. Diṭṭhikileseyeva pahīyamāne tena saha ekasmiṃ puggale ṭhitā apāyagamanīyā lobho doso moho māno vicikicchā thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā pahānekaṭṭhavasena pahīyanti. Khandhehīti tadanuvattakeheva khandhehi, taṃ diṭṭhiṃ anuvattamānehi sahajekaṭṭhehi ca pahānekaṭṭhehi ca catūhi arūpakkhandhehi, taṃsamuṭṭhānarūpehi vā saha pañcahi khandhehi micchādiṭṭhiādikilesapaccayā anāgate uppajjitabbehi vipākakkhandhehi. Bahiddhā ca sabbanimittehīti yathāvuttakilesakkhandhato bahibhūtehi sabbasaṅkhāranimittehi. Micchāsaṅkappā vuṭṭhātīti sotāpattimaggena pahātabbesu catūsu diṭṭhisampayuttesu, vicikicchāsahagate cāti pañcasu cittesu apāyagamanīyasesākusalacittesu ca micchāsaṅkappā vuṭṭhāti.
มิจฺฉาวาจาย วุฎฺฐาตีติ มุสาวาทโต เจว อปายคมนียปิสุณผรุสสมฺผปฺปลาเปหิ จ วุฎฺฐาติ ฯ มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฎฺฐาตีติ ปาณาติปาตาทินฺนาทานมิจฺฉาจาเรหิ วุฎฺฐาติฯ มิจฺฉาอาชีวา วุฎฺฐาตีติ กุหนา ลปนา เนมิตฺติกตา นิเปฺปสิกตา ลาเภนลาภํนิชิคีสนตา, อาชีวเหตุเกหิ วา สตฺตหิปิ กายวจีกเมฺมหิ วุฎฺฐาติฯ มิจฺฉาวายามมิจฺฉาสติมิจฺฉาสมาธีหิ วุฎฺฐานํ มิจฺฉาสงฺกปฺปวุฎฺฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ มิจฺฉาสตีติ จ สติยา ปฎิปกฺขากาเรน อุปฺปชฺชมานา อกุสลจิตฺตุปฺปาทมตฺตเมวฯ อุปริมคฺคตฺตเย ‘‘ทสฺสนเฎฺฐน สมฺมาทิฎฺฐี’’ติอาทีนิ อฎฺฐ มคฺคงฺคานิ ยถา ปฐมชฺฌานิเก ปฐมมเคฺค ลพฺภนฺติ, ตเถว ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ ปฐมมเคฺค สมฺมาทิฎฺฐิ มิจฺฉาทิฎฺฐิํ ปชหตีติ สมฺมาทิฎฺฐิฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนํ ปชหนเฎฺฐเนว เวทิตพฺพาฯ เอวํ สเนฺต ปฐมมเคฺคเนว ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคตานํ ปหีนตฺตา อุปริมคฺคตฺตเยน ปหาตพฺพา ทิฎฺฐิ นาม นตฺถิฯ
Micchāvācāya vuṭṭhātīti musāvādato ceva apāyagamanīyapisuṇapharusasamphappalāpehi ca vuṭṭhāti . Micchākammantā vuṭṭhātīti pāṇātipātādinnādānamicchācārehi vuṭṭhāti. Micchāājīvāvuṭṭhātīti kuhanā lapanā nemittikatā nippesikatā lābhenalābhaṃnijigīsanatā, ājīvahetukehi vā sattahipi kāyavacīkammehi vuṭṭhāti. Micchāvāyāmamicchāsatimicchāsamādhīhi vuṭṭhānaṃ micchāsaṅkappavuṭṭhāne vuttanayeneva veditabbaṃ. Micchāsatīti ca satiyā paṭipakkhākārena uppajjamānā akusalacittuppādamattameva. Uparimaggattaye ‘‘dassanaṭṭhena sammādiṭṭhī’’tiādīni aṭṭha maggaṅgāni yathā paṭhamajjhānike paṭhamamagge labbhanti, tatheva labbhanti. Tattha paṭhamamagge sammādiṭṭhi micchādiṭṭhiṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīnaṃ pajahanaṭṭheneva veditabbā. Evaṃ sante paṭhamamaggeneva dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatānaṃ pahīnattā uparimaggattayena pahātabbā diṭṭhi nāma natthi.
ตตฺถ สมฺมาทิฎฺฐีติ นามํ กถํ โหตีติ? ยถา วิสํ อตฺถิ วา โหตุ มา วา, อคโท อคโทเตฺวว วุจฺจติ, เอวํ มิจฺฉาทิฎฺฐิ อตฺถิ วา โหตุ มา วา, อยํ สมฺมาทิฎฺฐิ เอว นามฯ ยทิ เอวํ นามมตฺตเมเวตํ โหติ, อุปริมคฺคตฺตเย ปน สมฺมาทิฎฺฐิยา กิจฺจาภาโว อาปชฺชติ, มคฺคงฺคานิ น ปริปูเรนฺติฯ ตสฺมา สมฺมาทิฎฺฐิ สกิจฺจกา กาตพฺพา, มคฺคงฺคานิ ปริปูเรตพฺพานีติฯ สกิจฺจกา เจตฺถ สมฺมาทิฎฺฐิ ยถาลาภนิยเมน ทีเปตพฺพาฯ อุปริมคฺคตฺตยวโชฺฌ หิ เอโก มาโน อตฺถิ, โส ทิฎฺฐิฎฺฐาเน ติฎฺฐติ, สา ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฎฺฐิฯ โสตาปตฺติมคฺคสฺมิญฺหิ สมฺมาทิฎฺฐิ มิจฺฉาทิฎฺฐิํ ปชหติฯ โสตาปนฺนสฺส ปน สกทาคามิมคฺควโชฺฌ มาโน อตฺถิ, ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฎฺฐิฯ ตเสฺสว สตฺตอกุสลจิตฺตสหชาโต สงฺกโปฺป อตฺถิ, เตเหว จิเตฺตหิ วาจงฺคโจปนํ อตฺถิ, กายงฺคโจปนํ อตฺถิ, ปจฺจยปริโภโค อตฺถิ, สหชาตวายาโม อตฺถิ, อสฺสติยภาโว อตฺถิ, สหชาตจิเตฺตกคฺคตา อตฺถิ, เอเต มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย นามฯ สกทาคามิมเคฺค สมฺมาสงฺกปฺปาทโย เตสํ ปหาเนน สมฺมาสงฺกปฺปาทโยติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ สกทาคามิมเคฺค อฎฺฐงฺคานิ สกิจฺจกานิ โหนฺติฯ สกทาคามิสฺส อนาคามิมคฺควโชฺฌ มาโน อตฺถิ, โส ทิฎฺฐิฎฺฐาเน ติฎฺฐติฯ ตเสฺสว สตฺตหิ จิเตฺตหิ สหชาตา สงฺกปฺปาทโย อตฺถิฯ เตสํ ปหาเนน อนาคามิมเคฺค อฎฺฐนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา เวทิตพฺพาฯ อนาคามิสฺส อรหตฺตมคฺควโชฺฌ มาโน อตฺถิ, โส ทิฎฺฐิฎฺฐาเน ติฎฺฐติฯ ยานิ ปนสฺส ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ, เตหิ สหชาตา สงฺกปฺปาทโย อตฺถิฯ เตสํ ปหาเนน อรหตฺตมเคฺค อฎฺฐนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา เวทิตพฺพาฯ
Tattha sammādiṭṭhīti nāmaṃ kathaṃ hotīti? Yathā visaṃ atthi vā hotu mā vā, agado agadotveva vuccati, evaṃ micchādiṭṭhi atthi vā hotu mā vā, ayaṃ sammādiṭṭhi eva nāma. Yadi evaṃ nāmamattamevetaṃ hoti, uparimaggattaye pana sammādiṭṭhiyā kiccābhāvo āpajjati, maggaṅgāni na paripūrenti. Tasmā sammādiṭṭhi sakiccakā kātabbā, maggaṅgāni paripūretabbānīti. Sakiccakā cettha sammādiṭṭhi yathālābhaniyamena dīpetabbā. Uparimaggattayavajjho hi eko māno atthi, so diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati, sā taṃ mānaṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Sotāpattimaggasmiñhi sammādiṭṭhi micchādiṭṭhiṃ pajahati. Sotāpannassa pana sakadāgāmimaggavajjho māno atthi, taṃ mānaṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Tasseva sattaakusalacittasahajāto saṅkappo atthi, teheva cittehi vācaṅgacopanaṃ atthi, kāyaṅgacopanaṃ atthi, paccayaparibhogo atthi, sahajātavāyāmo atthi, assatiyabhāvo atthi, sahajātacittekaggatā atthi, ete micchāsaṅkappādayo nāma. Sakadāgāmimagge sammāsaṅkappādayo tesaṃ pahānena sammāsaṅkappādayoti veditabbā. Evaṃ sakadāgāmimagge aṭṭhaṅgāni sakiccakāni honti. Sakadāgāmissa anāgāmimaggavajjho māno atthi, so diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati. Tasseva sattahi cittehi sahajātā saṅkappādayo atthi. Tesaṃ pahānena anāgāmimagge aṭṭhannaṃ aṅgānaṃ sakiccakatā veditabbā. Anāgāmissa arahattamaggavajjho māno atthi, so diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati. Yāni panassa pañca akusalacittāni, tehi sahajātā saṅkappādayo atthi. Tesaṃ pahānena arahattamagge aṭṭhannaṃ aṅgānaṃ sakiccakatā veditabbā.
โอฬาริกาติ กายวจีทฺวาเร วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตมฺหาฯ กามราคสโญฺญชนาติ เมถุนราคสงฺขาตา สโญฺญชนาฯ โส หิ กามภเว สโญฺญเชตีติ สโญฺญชนนฺติ วุจฺจติฯ ปฎิฆสโญฺญชนาติ พฺยาปาทสโญฺญชนาฯ โส หิ อารมฺมเณ ปฎิหญฺญตีติ ปฎิฆนฺติ วุจฺจติฯ เต เอว ถามคตเฎฺฐน สนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ อณุสหคตาติ อณุภูตา, สุขุมภูตาติ อโตฺถฯ ตพฺภาเว หิ เอตฺถ สหคตสโทฺทฯ สกทาคามิสฺส หิ กามราคพฺยาปาทา ทฺวีหิ การเณหิ อณุภูตา อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฎฺฐานมนฺทตาย จฯ ตสฺส หิ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปชฺชมานา จ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย มทฺทนฺตา ผรนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธอนฺธํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ทฺวีหิ ปน มเคฺคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, วีติกฺกมํ ปาเปตุํ สมตฺถา น โหนฺติฯ เอวํ ตนุภูตา อนาคามิมเคฺคน ปหียนฺติ รูปราคาติ รูปภเว ฉนฺทราคาฯ อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคาฯ มานาติ อุนฺนติลกฺขณาฯ อุทฺธจฺจาติ อวูปสมลกฺขณาฯ อวิชฺชายาติ อนฺธลกฺขณายฯ ภวราคานุสยาติ รูปราคารูปราควเสน ปวตฺตภวราคานุสยาฯ
Oḷārikāti kāyavacīdvāre vītikkamassa paccayabhāvena thūlabhūtamhā. Kāmarāgasaññojanāti methunarāgasaṅkhātā saññojanā. So hi kāmabhave saññojetīti saññojananti vuccati. Paṭighasaññojanāti byāpādasaññojanā. So hi ārammaṇe paṭihaññatīti paṭighanti vuccati. Te eva thāmagataṭṭhena santāne anusentīti anusayā. Aṇusahagatāti aṇubhūtā, sukhumabhūtāti attho. Tabbhāve hi ettha sahagatasaddo. Sakadāgāmissa hi kāmarāgabyāpādā dvīhi kāraṇehi aṇubhūtā adhiccuppattiyā ca pariyuṭṭhānamandatāya ca. Tassa hi bālaputhujjanassa viya kilesā abhiṇhaṃ na uppajjanti, kadāci karahaci uppajjanti. Uppajjamānā ca bālaputhujjanassa viya maddantā pharantā chādentā andhaandhaṃ karontā na uppajjanti, dvīhi pana maggehi pahīnattā mandamandā tanukākārā hutvā uppajjanti, vītikkamaṃ pāpetuṃ samatthā na honti. Evaṃ tanubhūtā anāgāmimaggena pahīyanti rūparāgāti rūpabhave chandarāgā. Arūparāgāti arūpabhave chandarāgā. Mānāti unnatilakkhaṇā. Uddhaccāti avūpasamalakkhaṇā. Avijjāyāti andhalakkhaṇāya. Bhavarāgānusayāti rūparāgārūparāgavasena pavattabhavarāgānusayā.
๖๒. อิทานิ มคฺคญาณสํวณฺณนํ กโรโนฺต อชาตํ ฌาเปตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ จ อชาตํ ฌาเปติ ชาเตน, ฌานํ เตน ปวุจฺจตีติ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภูเตน เตน เตน โลกุตฺตรชฺฌาเนน ตํสมงฺคีปุคฺคโล อชาตเมว ตํ ตํ กิเลสํ ฌาเปติ ทหติ สมุจฺฉินฺทติ, เตน การเณน ตํ โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ ปวุจฺจตีติ อโตฺถฯ ฌานวิโมเกฺข กุสลตาติ ตสฺมิํ อริยมคฺคสมฺปยุเตฺต วิตกฺกาทิเก ฌาเน จ วิโมกฺขสงฺขาเต อริยมเคฺค จ อสโมฺมหวเสน กุสลตาย ปฐมมเคฺคเนว ปหีนาสุ นานาทิฎฺฐีสุ น กมฺปติฯ ฌานํ นาม ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจฯ โลกิยปฐมชฺฌานาทิกํ กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานเฎฺฐน ฌานํ, วิปสฺสนาสงฺขารานํ สภาวสามญฺญลกฺขณูปนิชฺฌานเฎฺฐน ฌานํ, โลกุตฺตรํ นิพฺพาเน ตถลกฺขณูปนิชฺฌานเฎฺฐน ฌานํฯ อิธ ปน โคตฺรภุนาปิ สาธารณํ ลกฺขณูปนิชฺฌานฎฺฐํ อนามสิตฺวา อสาธารเณน กิเลสฌาปนเฎฺฐน ฌานํ วุตฺตํฯ วิโมกฺขโฎฺฐ ปเนตฺถ นิพฺพานารมฺมเณ สุฎฺฐุ อธิมุจฺจนโฎฺฐ กิเลเสหิ จ สุฎฺฐุ มุจฺจนโฎฺฐฯ
62. Idāni maggañāṇasaṃvaṇṇanaṃ karonto ajātaṃ jhāpetītiādimāha. Tattha ca ajātaṃ jhāpeti jātena, jhānaṃ tena pavuccatīti attano santāne pātubhūtena tena tena lokuttarajjhānena taṃsamaṅgīpuggalo ajātameva taṃ taṃ kilesaṃ jhāpeti dahati samucchindati, tena kāraṇena taṃ lokuttaraṃ jhānanti pavuccatīti attho. Jhānavimokkhe kusalatāti tasmiṃ ariyamaggasampayutte vitakkādike jhāne ca vimokkhasaṅkhāte ariyamagge ca asammohavasena kusalatāya paṭhamamaggeneva pahīnāsu nānādiṭṭhīsu na kampati. Jhānaṃ nāma duvidhaṃ ārammaṇūpanijjhānañca lakkhaṇūpanijjhānañca. Lokiyapaṭhamajjhānādikaṃ kasiṇādiārammaṇūpanijjhānaṭṭhena jhānaṃ, vipassanāsaṅkhārānaṃ sabhāvasāmaññalakkhaṇūpanijjhānaṭṭhena jhānaṃ, lokuttaraṃ nibbāne tathalakkhaṇūpanijjhānaṭṭhena jhānaṃ. Idha pana gotrabhunāpi sādhāraṇaṃ lakkhaṇūpanijjhānaṭṭhaṃ anāmasitvā asādhāraṇena kilesajhāpanaṭṭhena jhānaṃ vuttaṃ. Vimokkhaṭṭho panettha nibbānārammaṇe suṭṭhu adhimuccanaṭṭho kilesehi ca suṭṭhu muccanaṭṭho.
สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสตีติ อปฺปนูปจารขณิกสมาธีนํ อญฺญตเรน สมาธินา ปฐมํ จิตฺตสมาธานํ กตฺวา ปจฺฉา ยถา วิปสฺสติ จฯ สมุจฺจยโตฺถ เจ-สโทฺท วิปสฺสนํ สมุจฺจิโนติฯ วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเหติ วิปสฺสนา นาเมสา ลูขภูตา นิรสฺสาทา, สมโถ จ นาม สินิทฺธภูโต สอสฺสาโทฯ ตสฺมา ตาย ลูขภูตํ จิตฺตํ สิเนเหตุํ วิปสฺสมาโน ตถา จ สมาทเหฯ วิปสฺสมาโน ปุน สมาธิํ ปวิสิตฺวา จิตฺตสมาธานญฺจ ตเถว กเรยฺย, ยเถว วิปสฺสนนฺติ อโตฺถฯ อิธ เจ-สโทฺท สมาทหนํ สมุจฺจิโนติฯ อุภยตฺถาปิ คาถาพนฺธานุวตฺตเนน เจ-กาโร กโต, อโตฺถ ปน จ-การโตฺถ เอวฯ วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหูติ ยสฺมา สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธภาเว สติ อริยมคฺคปาตุภาโว โหติ, ตสฺมา อริยมคฺคชนนสมตฺถตฺตา ยทา ตทุภยสมาโยโค โหติ, ตทา วิปสฺสนา จ สมโถ จ อหุ, สมถวิปสฺสนา ภูตา นาม โหตีติ อโตฺถฯ ตา จ สมถวิปสฺสนา อริยมคฺคาภิมุขีกาเล จ มคฺคกฺขเณ จ สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร สมาโน สโม ภาโค โกฎฺฐาโส เอเตสนฺติ สมานภาคา, ยุเค นทฺธา วิยาติ ยุคนทฺธา, อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนเฎฺฐน สมธุรา สมพลาติ อโตฺถฯ วิตฺถาโร ปนสฺส ยุคนทฺธกถายํ อาวิภวิสฺสติฯ
Samādahitvā yathā ce vipassatīti appanūpacārakhaṇikasamādhīnaṃ aññatarena samādhinā paṭhamaṃ cittasamādhānaṃ katvā pacchā yathā vipassati ca. Samuccayattho ce-saddo vipassanaṃ samuccinoti. Vipassamāno tathā ce samādaheti vipassanā nāmesā lūkhabhūtā nirassādā, samatho ca nāma siniddhabhūto saassādo. Tasmā tāya lūkhabhūtaṃ cittaṃ sinehetuṃ vipassamāno tathā ca samādahe. Vipassamāno puna samādhiṃ pavisitvā cittasamādhānañca tatheva kareyya, yatheva vipassananti attho. Idha ce-saddo samādahanaṃ samuccinoti. Ubhayatthāpi gāthābandhānuvattanena ce-kāro kato, attho pana ca-kārattho eva. Vipassanā ca samatho tadā ahūti yasmā samathavipassanānaṃ yuganaddhabhāve sati ariyamaggapātubhāvo hoti, tasmā ariyamaggajananasamatthattā yadā tadubhayasamāyogo hoti, tadā vipassanā ca samatho ca ahu, samathavipassanā bhūtā nāma hotīti attho. Tā ca samathavipassanā ariyamaggābhimukhīkāle ca maggakkhaṇe ca samānabhāgā yuganaddhā vattare samāno samo bhāgo koṭṭhāso etesanti samānabhāgā, yuge naddhā viyāti yuganaddhā, aññamaññaṃ anativattanaṭṭhena samadhurā samabalāti attho. Vitthāro panassa yuganaddhakathāyaṃ āvibhavissati.
ทุกฺขา สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํฯ ทุภโต วุฎฺฐิตา ปญฺญา, ผเสฺสติ อมตํ ปทนฺติ ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ นิพฺพานนฺติ ปฎิปนฺนสฺส ตโต นิพฺพานทสฺสนํ อริยมคฺคญาณํ ทุภโต วุฎฺฐิตา ปญฺญา นามฯ สา เอว จ ปญฺญา อมตํ ปทํ นิพฺพานํ อารมฺมณผุสเนน ผุสติ, ปฎิลภตีติ อโตฺถฯ นิพฺพานญฺหิ อตปฺปกเฎฺฐน อมตสทิสนฺติ อมตํ, นาสฺส มตํ มรณํ วโย อตฺถีติปิ อมตํ, ปุพฺพภาคโต ปฎฺฐาย มหตา อุสฺสาเหน มหติยา ปฎิปทาย ปชฺชติ ปฎิปชฺชียตีติ ปทนฺติ วุจฺจติฯ
Dukkhā saṅkhārā sukho, nirodho iti dassanaṃ. Dubhato vuṭṭhitāpaññā, phasseti amataṃpadanti dukkhā saṅkhārā, sukho nirodho nibbānanti paṭipannassa tato nibbānadassanaṃ ariyamaggañāṇaṃ dubhato vuṭṭhitā paññā nāma. Sā eva ca paññā amataṃ padaṃ nibbānaṃ ārammaṇaphusanena phusati, paṭilabhatīti attho. Nibbānañhi atappakaṭṭhena amatasadisanti amataṃ, nāssa mataṃ maraṇaṃ vayo atthītipi amataṃ, pubbabhāgato paṭṭhāya mahatā ussāhena mahatiyā paṭipadāya pajjati paṭipajjīyatīti padanti vuccati.
วิโมกฺขจริยํ ชานาตีติ วิโมกฺขปวตฺติํ อสโมฺมหวเสน ชานาติ, ปจฺจเวกฺขณวเสน ชานาติฯ ‘‘ทุภโต วุฎฺฐาโน วิโมโกฺข, ทุภโต วุฎฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฎฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฎฺฐานปฎิปฺปสฺสทฺธิ จตฺตาโร วิโมกฺขา’’ติ หิ อุปริ วิโมกฺขกถายํเยว (ปฎิ. ม. ๑.๒๐๙ อาทโย) อาคตา วิโมกฺขจริยา เวทิตพฺพาฯ เตสํ วิตฺถาโร ตเตฺถว อาคโตฯ นานเตฺตกตฺตโกวิโทติ เตสํ วิโมกฺขานํ นานาภาเว เอกภาเว จ กุสโลฯ ทุภโต วุฎฺฐานวิโมกฺขวเสน หิ เตสํ เอกตฺตํ, จตุอริยมคฺควเสน นานตฺตํ, เอเกกสฺสาปิ วา อริยมคฺคสฺส อนุปสฺสนาเภเทน นานตฺตํ, อริยมคฺคภาเวน เอกตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส จ ภาวนาสงฺขาตสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตายฯ ทสฺสนนฺติ หิ โสตาปตฺติมโคฺคฯ โส หิ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนนฺติ วุโตฺตฯ โคตฺรภุ ปน กิญฺจาปิ ปฐมตรํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, ยถา ปน รโญฺญ สนฺติกํ เกนจิเทว กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ ‘‘ทิโฎฺฐ เต ราชา’’ติ ปุโฎฺฐ ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา ‘‘น ปสฺสามี’’ติ อาห, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวา กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺสาภาวา น ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ ญาณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฎฺฐาเน ติฎฺฐติฯ ภาวนาติ เสสมคฺคตฺตยํฯ ตญฺหิ ปฐมมเคฺคน ทิฎฺฐสฺมิํเยว ธเมฺม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, น อทิฎฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติฯ เหฎฺฐา ปน ภาวนามคฺคสฺส อปรินิฎฺฐิตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ญาณาน’’นฺติ อวตฺวา โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิมคฺคลาภิโน สนฺธาย ‘‘ฌานวิโมเกฺข กุสลตา’’ติ วุตฺตํ, อรหตฺตมคฺคลาภิโน ปน ภาวนามคฺคสฺส ปรินิฎฺฐิตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
Vimokkhacariyaṃ jānātīti vimokkhapavattiṃ asammohavasena jānāti, paccavekkhaṇavasena jānāti. ‘‘Dubhato vuṭṭhāno vimokkho, dubhato vuṭṭhānā cattāro vimokkhā, dubhato vuṭṭhānānaṃ anulomā cattāro vimokkhā, dubhato vuṭṭhānapaṭippassaddhi cattāro vimokkhā’’ti hi upari vimokkhakathāyaṃyeva (paṭi. ma. 1.209 ādayo) āgatā vimokkhacariyā veditabbā. Tesaṃ vitthāro tattheva āgato. Nānattekattakovidoti tesaṃ vimokkhānaṃ nānābhāve ekabhāve ca kusalo. Dubhato vuṭṭhānavimokkhavasena hi tesaṃ ekattaṃ, catuariyamaggavasena nānattaṃ, ekekassāpi vā ariyamaggassa anupassanābhedena nānattaṃ, ariyamaggabhāvena ekattaṃ veditabbaṃ. Dvinnaṃ ñāṇānaṃ kusalatāti dassanasaṅkhātassa ca bhāvanāsaṅkhātassa cāti imesaṃ dvinnaṃ ñāṇānaṃ kusalatāya. Dassananti hi sotāpattimaggo. So hi paṭhamaṃ nibbānadassanato dassananti vutto. Gotrabhu pana kiñcāpi paṭhamataraṃ nibbānaṃ passati, yathā pana rañño santikaṃ kenacideva karaṇīyena āgato puriso dūratova rathikāya carantaṃ hatthikkhandhagataṃ rājānaṃ disvāpi ‘‘diṭṭho te rājā’’ti puṭṭho disvā kattabbakiccassa akatattā ‘‘na passāmī’’ti āha, evameva nibbānaṃ disvā kattabbassa kilesappahānassābhāvā na ‘‘dassana’’nti vuccati. Tañhi ñāṇaṃ maggassa āvajjanaṭṭhāne tiṭṭhati. Bhāvanāti sesamaggattayaṃ. Tañhi paṭhamamaggena diṭṭhasmiṃyeva dhamme bhāvanāvasena uppajjati, na adiṭṭhapubbaṃ kiñci passati, tasmā ‘‘bhāvanā’’ti vuccati. Heṭṭhā pana bhāvanāmaggassa apariniṭṭhitattā ‘‘dvinnaṃ ñāṇāna’’nti avatvā sotāpattisakadāgāmianāgāmimaggalābhino sandhāya ‘‘jhānavimokkhe kusalatā’’ti vuttaṃ, arahattamaggalābhino pana bhāvanāmaggassa pariniṭṭhitattā ‘‘dvinnaṃ ñāṇānaṃ kusalatā’’ti vuttanti veditabbaṃ.
มคฺคญาณนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Maggañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๑๑. มคฺคญาณนิเทฺทโส • 11. Maggañāṇaniddeso
