| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
මග්‌ගසච්‌චනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
Maggasaccaniddesavaṇṇanā
36.
36.
මග්‌ගසච්‌චනිද්‌දෙසෙ අයමෙවාති අඤ්‌ඤමග්‌ගපටික්‌ඛෙපනත්‌ථං නියමනං (විභ. අට්‌ඨ. 205). අරියොති තංතංමග්‌ගවජ්‌ඣකිලෙසෙහි ආරකත්‌තා, අරියභාවකරත්‌තා, අරියඵලපටිලාභකරත්‌තා ච අරියො. අට්‌ඨ අඞ්‌ගානි අස්‌සාති අට්‌ඨඞ්‌ගිකො. ස්‌වායං චතුරඞ්‌ගිකා විය සෙනා, පඤ්‌චඞ්‌ගිකං විය තූරියං අඞ්‌ගමත්‌තමෙව හොති, අඞ්‌ගවිනිමුත්‌තො නත්‌ථි.
Maggasaccaniddese ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ (vibha. aṭṭha. 205). Ariyoti taṃtaṃmaggavajjhakilesehi ārakattā, ariyabhāvakarattā, ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭha aṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi.
ඉදානි අඞ්‌ගමත්‌තමෙව මග්‌ගො අඞ්‌ගවිනිමුත්‌තො නත්‌ථීති දස්‌සෙන්‌තො සම්‌මාදිට්‌ඨි…පෙ.… සම්‌මාසමාධීතිආදිමාහ. තත්‌ථ සම්‌මා දස්‌සනලක්‌ඛණා සම්‌මාදිට්‌ඨි. සම්‌මා අභිනිරොපනලක්‌ඛණො සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො. සම්‌මා පරිග්‌ගහලක්‌ඛණා සම්‌මාවාචා. සම්‌මා සමුට්‌ඨාපනලක්‌ඛණො සම්‌මාකම්‌මන්‌තො. සම්‌මා වොදාපනලක්‌ඛණො සම්‌මාආජීවො. සම්‌මා පග්‌ගහලක්‌ඛණො සම්‌මාවායාමො. සම්‌මා උපට්‌ඨානලක්‌ඛණා සම්‌මාසති. සම්‌මා සමාධානලක්‌ඛණො සම්‌මාසමාධි. තෙසු එකෙකස්‌ස තීණි තීණි කිච්‌චානි හොන්‌ති. සෙය්‍යථිදං – සම්‌මාදිට්‌ඨි තාව අඤ්‌ඤෙහිපි අත්‌තනො පච්‌චනීකකිලෙසෙහි සද්‌ධිං මිච්‌ඡාදිට්‌ඨිං පජහති, නිරොධඤ්‌ච ආරම්‌මණං කරොති, සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙ ච පස්‌සති තප්‌පටිච්‌ඡාදකමොහවිධමනවසෙන අසම්‌මොහතො. සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පාදයොපි තථෙව මිච්‌ඡාසඞ්‌කප්‌පාදීනි ච පජහන්‌ති, නිබ්‌බානඤ්‌ච ආරම්‌මණං කරොන්‌ති. විසෙසතො පනෙත්‌ථ සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො සහජාතධම්‌මෙ සම්‌මා අභිනිරොපෙති, සම්‌මාවාචා සම්‌මා පරිග්‌ගණ්‌හාති, සම්‌මාකම්‌මන්‌තො සම්‌මා සමුට්‌ඨාපෙති, සම්‌මාආජීවො සම්‌මා වොදාපෙති, සම්‌මාවායාමො සම්‌මා පග්‌ගණ්‌හාති, සම්‌මාසති සම්‌මා උපට්‌ඨාපෙති, සම්‌මාසමාධි සම්‌මා සමාදහති.
Idāni aṅgamattameva maggo aṅgavinimutto natthīti dassento sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhītiādimāha. Tattha sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi. Sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo. Sammā pariggahalakkhaṇā sammāvācā. Sammā samuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto. Sammā vodāpanalakkhaṇo sammāājīvo. Sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo. Sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati. Sammā samādhānalakkhaṇo sammāsamādhi. Tesu ekekassa tīṇi tīṇi kiccāni honti. Seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nirodhañca ārammaṇaṃ karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaṭicchādakamohavidhamanavasena asammohato. Sammāsaṅkappādayopi tatheva micchāsaṅkappādīni ca pajahanti, nibbānañca ārammaṇaṃ karonti. Visesato panettha sammāsaṅkappo sahajātadhamme sammā abhiniropeti, sammāvācā sammā pariggaṇhāti, sammākammanto sammā samuṭṭhāpeti, sammāājīvo sammā vodāpeti, sammāvāyāmo sammā paggaṇhāti, sammāsati sammā upaṭṭhāpeti, sammāsamādhi sammā samādahati.
අපිචෙසා සම්‌මාදිට්‌ඨි නාම පුබ්‌බභාගෙ නානාක්‌ඛණා නානාරම්‌මණා හොති, මග්‌ගකාලෙ එකක්‌ඛණා එකාරම්‌මණා. කිච්‌චතො පන ‘‘දුක්‌ඛෙ ඤාණ’’න්‌තිආදීනි චත්‌තාරි නාමානි ලභති . සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පාදයොපි පුබ්‌බභාගෙ නානාක්‌ඛණා නානාරම්‌මණා හොන්‌ති, මග්‌ගකාලෙ එකක්‌ඛණා එකාරම්‌මණා. තෙසු සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො කිච්‌චතො නෙක්‌ඛම්‌මසඞ්‌කප්‌පොතිආදීනි තීණි නාමානි ලභති. සම්‌මාවාචාදයො තයො පුබ්‌බභාගෙ විරතියොපි හොන්‌ති චෙතනායොපි, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන විරතියොයෙව. සම්‌මාවායාමො සම්‌මාසතීති ඉදම්‌පි ද්‌වයං කිච්‌චතො සම්‌මප්‌පධානසතිපට්‌ඨානවසෙන චත්‌තාරි නාමානි ලභති. සම්‌මාසමාධි පන පුබ්‌බභාගෙපි මග්‌ගක්‌ඛණෙපි සම්‌මාසමාධියෙව.
Apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Kiccato pana ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri nāmāni labhati . Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā honti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge viratiyopi honti cetanāyopi, maggakkhaṇe pana viratiyoyeva. Sammāvāyāmo sammāsatīti idampi dvayaṃ kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhati. Sammāsamādhi pana pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhiyeva.
ඉති ඉමෙසු අට්‌ඨසු ධම්‌මෙසු භගවතා නිබ්‌බානාධිගමාය පටිපන්‌නස්‌ස යොගිනො බහූපකාරත්‌තා පඨමං සම්‌මාදිට්‌ඨි දෙසිතා. අයඤ්‌හි ‘‘පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතො පඤ්‌ඤාසත්‌ථ’’න්‌ති (ධ. ස. 16, 20, 29) ච වුත්‌තා. තස්‌මා එතාය පුබ්‌බභාගෙ විපස්‌සනාඤාණසඞ්‌ඛාතාය සම්‌මාදිට්‌ඨියා අවිජ්‌ජන්‌ධකාරං විධමිත්‌වා කිලෙසචොරෙ ඝාතෙන්‌තො ඛෙමෙන යොගාවචරො නිබ්‌බානං පාපුණාති. තස්‌මා පඨමං සම්‌මාදිට්‌ඨි දෙසිතා.
Iti imesu aṭṭhasu dhammesu bhagavatā nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā. Ayañhi ‘‘paññāpajjoto paññāsattha’’nti (dha. sa. 16, 20, 29) ca vuttā. Tasmā etāya pubbabhāge vipassanāñāṇasaṅkhātāya sammādiṭṭhiyā avijjandhakāraṃ vidhamitvā kilesacore ghātento khemena yogāvacaro nibbānaṃ pāpuṇāti. Tasmā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā.
සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො පන තස්‌සා බහූපකාරො. තස්‌මා තදනන්‌තරං වුත්‌තො. යථා හි හෙරඤ්‌ඤිකො හත්‌ථෙන පරිවත්‌තෙත්‌වා පරිවත්‌තෙත්‌වා චක්‌ඛුනා කහාපණං ඔලොකෙන්‌තො ‘‘අයං කූටො අයං ඡෙකො’’ති ජානාති, එවං යොගාවචරොපි පුබ්‌බභාගෙ විතක්‌කෙන විතක්‌කෙත්‌වා විතක්‌කෙත්‌වා විපස්‌සනාපඤ්‌ඤාය ඔලොකයමානො ‘‘ඉමෙ ධම්‌මා කාමාවචරා, ඉමෙ රූපාවචරාදයො’’ති ජානාති. යථා වා පන පුරිසෙන කොටියං ගහෙත්‌වා පරිවත්‌තෙත්‌වා පරිවත්‌තෙත්‌වා දින්‌නං මහාරුක්‌ඛං තච්‌ඡකො වාසියා තච්‌ඡෙත්‌වා කම්‌මෙ උපනෙති, එවං විතක්‌කෙන විතක්‌කෙත්‌වා විතක්‌කෙත්‌වා දින්‌නධම්‌මෙ යොගාවචරො පඤ්‌ඤාය ‘‘ඉමෙ ධම්‌මා කාමාවචරා, ඉමෙ රූපාවචරා’’තිආදිනා නයෙන පරිච්‌ඡින්‌දිත්‌වා කම්‌මෙ උපනෙති. තස්‌මා සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො සම්‌මාදිට්‌ඨානන්‌තරං වුත්‌තො.
Sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro. Tasmā tadanantaraṃ vutto. Yathā hi heraññiko hatthena parivattetvā parivattetvā cakkhunā kahāpaṇaṃ olokento ‘‘ayaṃ kūṭo ayaṃ cheko’’ti jānāti, evaṃ yogāvacaropi pubbabhāge vitakkena vitakketvā vitakketvā vipassanāpaññāya olokayamāno ‘‘ime dhammā kāmāvacarā, ime rūpāvacarādayo’’ti jānāti. Yathā vā pana purisena koṭiyaṃ gahetvā parivattetvā parivattetvā dinnaṃ mahārukkhaṃ tacchako vāsiyā tacchetvā kamme upaneti, evaṃ vitakkena vitakketvā vitakketvā dinnadhamme yogāvacaro paññāya ‘‘ime dhammā kāmāvacarā, ime rūpāvacarā’’tiādinā nayena paricchinditvā kamme upaneti. Tasmā sammāsaṅkappo sammādiṭṭhānantaraṃ vutto.
ස්‌වායං යථා සම්‌මාදිට්‌ඨියා, එවං සම්‌මාවාචායපි උපකාරකො. යථාහ – ‘‘පුබ්‌බෙ ඛො, ගහපති, විතක්‌කෙත්‌වා විචාරෙත්‌වා පච්‌ඡා වාචං භින්‌දතී’’ති (ම. නි. 1.463). තස්‌මා තදනන්‌තරං සම්‌මාවාචා වුත්‌තා.
Svāyaṃ yathā sammādiṭṭhiyā, evaṃ sammāvācāyapi upakārako. Yathāha – ‘‘pubbe kho, gahapati, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī’’ti (ma. ni. 1.463). Tasmā tadanantaraṃ sammāvācā vuttā.
යස්‌මා පන ‘‘ඉදඤ්‌චිදඤ්‌ච කරිස්‌සාමා’’ති පඨමං වාචාය සංවිදහිත්‌වා ලොකෙ කම්‌මන්‌තෙ පයොජෙන්‌ති, තස්‌මා වාචා කායකම්‌මස්‌ස උපකාරිකාති සම්‌මාවාචාය අනන්‌තරං සම්‌මාකම්‌මන්‌තො වුත්‌තො.
Yasmā pana ‘‘idañcidañca karissāmā’’ti paṭhamaṃ vācāya saṃvidahitvā loke kammante payojenti, tasmā vācā kāyakammassa upakārikāti sammāvācāya anantaraṃ sammākammanto vutto.
චතුබ්‌බිධං පන වචීදුච්‌චරිතං, තිවිධං කායදුච්‌චරිතං පහාය උභයං සුචරිතං පූරෙන්‌තස්‌සෙව යස්‌මා ආජීවට්‌ඨමකසීලං පූරති, න ඉතරස්‌ස , තස්‌මා තදුභයානන්‌තරං සම්‌මාආජීවො වුත්‌තො.
Catubbidhaṃ pana vacīduccaritaṃ, tividhaṃ kāyaduccaritaṃ pahāya ubhayaṃ sucaritaṃ pūrentasseva yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pūrati, na itarassa , tasmā tadubhayānantaraṃ sammāājīvo vutto.
එවං විසුද්‌ධාජීවෙන පන ‘‘පරිසුද්‌ධො මෙ ආජීවො’’ති එත්‌තාවතා පරිතොසං කත්‌වා සුත්‌තප්‌පමත්‌තෙන විහරිතුං න යුත්‌තං, අථ ඛො සබ්‌බඉරියාපථෙසු ඉදං වීරියමාරභිතබ්‌බන්‌ති දස්‌සෙතුං තදනන්‌තරං සම්‌මාවායාමො වුත්‌තො.
Evaṃ visuddhājīvena pana ‘‘parisuddho me ājīvo’’ti ettāvatā paritosaṃ katvā suttappamattena viharituṃ na yuttaṃ, atha kho sabbairiyāpathesu idaṃ vīriyamārabhitabbanti dassetuṃ tadanantaraṃ sammāvāyāmo vutto.
තතො ආරද්‌ධවීරියෙනාපි කායාදීසු චතූසු වත්‌ථූසු සති සූපට්‌ඨිතා කාතබ්‌බාති දස්‌සෙතුං තදනන්‌තරං සම්‌මාසති වුත්‌තා.
Tato āraddhavīriyenāpi kāyādīsu catūsu vatthūsu sati sūpaṭṭhitā kātabbāti dassetuṃ tadanantaraṃ sammāsati vuttā.
යස්‌මා පන එවං සූපට්‌ඨිතාය සතියා සමාධිස්‌ස උපකාරානුපකාරානං ධම්‌මානං ගතියො සමන්‌වෙසිත්‌වා පහොති එකත්‌තාරම්‌මණෙ චිත්‌තං සමාධාතුං, තස්‌මා සම්‌මාසතිඅනන්‌තරං සම්‌මාසමාධි වුත්‌තොති වෙදිතබ්‌බොති.
Yasmā pana evaṃ sūpaṭṭhitāya satiyā samādhissa upakārānupakārānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā pahoti ekattārammaṇe cittaṃ samādhātuṃ, tasmā sammāsatianantaraṃ sammāsamādhi vuttoti veditabboti.
සම්‌මාදිට්‌ඨිනිද්‌දෙසෙ ‘‘දුක්‌ඛෙ ඤාණ’’න්‌තිආදිනා චතුසච්‌චකම්‌මට්‌ඨානං දස්‌සිතං. තත්‌ථ පුරිමානි ද්‌වෙ සච්‌චානි වට්‌ටං, පච්‌ඡිමානි ද්‌වෙ විවට්‌ටං. තෙසු භික්‌ඛුනො වට්‌ටෙ කම්‌මට්‌ඨානාභිනිවෙසො හොති, විවට්‌ටෙ නත්‌ථි අභිනිවෙසො. පුරිමානි හි ද්‌වෙ සච්‌චානි ‘‘පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා දුක්‌ඛං, තණ්‌හා සමුදයො’’ති එවං සඞ්‌ඛෙපෙන ච, ‘‘කතමෙ පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා? රූපක්‌ඛන්‌ධො’’තිආදිනා නයෙන විත්‌ථාරෙන ච ආචරියසන්‌තිකෙ උග්‌ගණ්‌හිත්‌වා වාචාය පුනප්‌පුනං පරිවත්‌තෙන්‌තො යොගාවචරො කම්‌මං කරොති. ඉතරෙසු පන ද්‌වීසු සච්‌චෙසු ‘‘නිරොධසච්‌චං ඉට්‌ඨං කන්‌තං මනාපං, මග්‌ගසච්‌චං ඉට්‌ඨං කන්‌තං මනාප’’න්‌ති එවං සවනෙනෙව කම්‌මං කරොති. සො එවං කම්‌මං කරොන්‌තො චත්‌තාරි සච්‌චානි එකපටිවෙධෙන පටිවිජ්‌ඣති, එකාභිසමයෙන අභිසමෙති. දුක්‌ඛං පරිඤ්‌ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්‌ඣති, සමුදයං පහානපටිවෙධෙන පටිවිජ්‌ඣති. නිරොධං සච්‌ඡිකිරියාපටිවෙධෙන පටිවිජ්‌ඣති, මග්‌ගං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්‌ඣති. දුක්‌ඛං පරිඤ්‌ඤාභිසමයෙන…පෙ.… මග්‌ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති.
Sammādiṭṭhiniddese ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni dve vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni ‘‘pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo’’ti evaṃ saṅkhepena ca, ‘‘katame pañcakkhandhā? Rūpakkhandho’’tiādinā nayena vitthārena ca ācariyasantike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro kammaṃ karoti. Itaresu pana dvīsu saccesu ‘‘nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ, maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpa’’nti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ kammaṃ karonto cattāri saccāni ekapaṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti. Dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena paṭivijjhati. Nirodhaṃ sacchikiriyāpaṭivedhena paṭivijjhati, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati. Dukkhaṃ pariññābhisamayena…pe… maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti.
එවමස්‌ස පුබ්‌බභාගෙ ද්‌වීසු සච්‌චෙසු උග්‌ගහපරිපුච්‌ඡාසවනධාරණසම්‌මසනපටිවෙධො හොති, ද්‌වීසු සවනපටිවෙධොයෙව. අපරභාගෙ තීසු කිච්‌චතො පටිවෙධො හොති නිරොධෙ ආරම්‌මණපටිවෙධො. තත්‌ථ සබ්‌බම්‌පි පටිවෙධඤාණං ලොකුත්‌තරං, සවනධාරණසම්‌මසනඤාණං ලොකියං කාමාවචරං. පච්‌චවෙක්‌ඛණා පන පත්‌තසච්‌චස්‌ස හොති, අයඤ්‌ච ආදිකම්‌මිකො. තස්‌මා සා ඉධ න වුත්‌තා. ඉමස්‌ස ච භික්‌ඛුනො පුබ්‌බෙ පරිග්‌ගහතො ‘‘දුක්‌ඛං පරිජානාමි, සමුදයං පජහාමි, නිරොධං සච්‌ඡිකරොමි, මග්‌ගං භාවෙමී’’ති ආභොගසමන්‌නාහාරමනසිකාරපච්‌චවෙක්‌ඛණා නත්‌ථි, පරිග්‌ගහතො පට්‌ඨාය හොති. අපරභාගෙ පන දුක්‌ඛං පරිඤ්‌ඤාතමෙව හොති…පෙ.… මග්‌ගො භාවිතොව හොති.
Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho hoti, dvīsu savanapaṭivedhoyeva. Aparabhāge tīsu kiccato paṭivedho hoti nirodhe ārammaṇapaṭivedho. Tattha sabbampi paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ, savanadhāraṇasammasanañāṇaṃ lokiyaṃ kāmāvacaraṃ. Paccavekkhaṇā pana pattasaccassa hoti, ayañca ādikammiko. Tasmā sā idha na vuttā. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato ‘‘dukkhaṃ parijānāmi, samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī’’ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggahato paṭṭhāya hoti. Aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva hoti…pe… maggo bhāvitova hoti.
තත්‌ථ ද්‌වෙ සච්‌චානි දුද්‌දසත්‌තා ගම්‌භීරානි, ද්‌වෙ ගම්‌භීරත්‌තා දුද්‌දසානි. දුක්‌ඛසච්‌චඤ්‌හි උප්‌පත්‌තිතො පාකටං, ඛාණුකණ්‌ටකප්‌පහාරාදීසු ‘‘අහො දුක්‌ඛ’’න්‌ති වත්‌තබ්‌බතම්‌පි ආපජ්‌ජති. සමුදයසච්‌චං ඛාදිතුකාමතාභුඤ්‌ජිතුකාමතාදිවසෙන උප්‌පත්‌තිතො පාකටං. ලක්‌ඛණපටිවෙධතො පන උභයම්‌පි ගම්‌භීරං. ඉති තානි දුද්‌දසත්‌තා ගම්‌භීරානි. ඉතරෙසං පන ද්‌වින්‌නං දස්‌සනත්‌ථාය පයොගො භවග්‌ගග්‌ගහණත්‌ථං හත්‌ථපසාරණං විය, අවීචිඵුසනත්‌ථං පාදපසාරණං විය, සතධා භින්‌නස්‌ස වාලස්‌ස කොටියා කොටිපටිපාදනං විය ච හොති. ඉති තානි ගම්‌භීරත්‌තා දුද්‌දසානි. එවං දුද්‌දසත්‌තා ගම්‌භීරෙසු ගම්‌භීරත්‌තා ච දුද්‌දසෙසු චතූසු සච්‌චෙසු උග්‌ගහාදිවසෙන පුබ්‌බභාගඤාණුප්‌පත්‌තිං සන්‌ධාය ඉදං ‘‘දුක්‌ඛෙ ඤාණ’’න්‌තිආදි වුත්‌තං. පටිවෙධක්‌ඛණෙ පන එකමෙව තං ඤාණං හොති.
Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā duddasāni. Dukkhasaccañhi uppattito pākaṭaṃ, khāṇukaṇṭakappahārādīsu ‘‘aho dukkha’’nti vattabbatampi āpajjati. Samudayasaccaṃ khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi gambhīraṃ. Iti tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo bhavaggaggahaṇatthaṃ hatthapasāraṇaṃ viya, avīciphusanatthaṃ pādapasāraṇaṃ viya, satadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭipaṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva taṃ ñāṇaṃ hoti.
අපරෙ පනාහු – චතුබ්‌බිධං සච්‌චෙසු ඤාණං සුතමයඤාණං වවත්‌ථානඤාණං සම්‌මසනඤාණං අභිසමයඤාණන්‌ති. තත්‌ථ කතමං සුතමයඤාණං? සංඛිත්‌තෙන වා විත්‌ථාරෙන වා චත්‌තාරි සච්‌චානි සුත්‌වා ජානාති ‘‘ඉදං දුක්‌ඛං, අයං සමුදයො, අයං නිරොධො, අයං මග්‌ගො’’ති. ඉදං සුතමයඤාණං. කතමං වවත්‌ථානඤාණං? සො සුතානං අත්‌ථං උපපරික්‌ඛති ධම්‌මතො ච ලක්‌ඛණතො ච, ‘‘ඉමෙ ධම්‌මා ඉමස්‌මිං සච්‌චෙ පරියාපන්‌නා, ඉමස්‌ස සච්‌චස්‌ස ඉදං ලක්‌ඛණ’’න්‌ති සන්‌නිට්‌ඨානං කරොති. ඉදං වවත්‌ථානඤාණං. කතමං සම්‌මසනඤාණං? සො එවං යථානුපුබ්‌බං චත්‌තාරි සච්‌චානි වවත්‌ථපෙත්‌වා අථ දුක්‌ඛමෙව ගහෙත්‌වා යාව ගොත්‍රභුඤාණං අනිච්‌චතො දුක්‌ඛතො අනත්‌තතො සම්‌මසති. ඉදං සම්‌මසනඤාණං. කතමං අභිසමයඤාණං? ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ එකෙන ඤාණෙන චත්‌තාරි සච්‌චානි අපුබ්‌බං අචරිමං අභිසමෙති ‘‘දුක්‌ඛං පරිඤ්‌ඤාභිසමයෙන, සමුදයං පහානාභිසමයෙන, නිරොධං සච්‌ඡිකිරියාභිසමයෙන මග්‌ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙතී’’ති. ඉදං අභිසමයඤාණන්‌ති.
Apare panāhu – catubbidhaṃ saccesu ñāṇaṃ sutamayañāṇaṃ vavatthānañāṇaṃ sammasanañāṇaṃ abhisamayañāṇanti. Tattha katamaṃ sutamayañāṇaṃ? Saṃkhittena vā vitthārena vā cattāri saccāni sutvā jānāti ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ samudayo, ayaṃ nirodho, ayaṃ maggo’’ti. Idaṃ sutamayañāṇaṃ. Katamaṃ vavatthānañāṇaṃ? So sutānaṃ atthaṃ upaparikkhati dhammato ca lakkhaṇato ca, ‘‘ime dhammā imasmiṃ sacce pariyāpannā, imassa saccassa idaṃ lakkhaṇa’’nti sanniṭṭhānaṃ karoti. Idaṃ vavatthānañāṇaṃ. Katamaṃ sammasanañāṇaṃ? So evaṃ yathānupubbaṃ cattāri saccāni vavatthapetvā atha dukkhameva gahetvā yāva gotrabhuñāṇaṃ aniccato dukkhato anattato sammasati. Idaṃ sammasanañāṇaṃ. Katamaṃ abhisamayañāṇaṃ? Lokuttaramaggakkhaṇe ekena ñāṇena cattāri saccāni apubbaṃ acarimaṃ abhisameti ‘‘dukkhaṃ pariññābhisamayena, samudayaṃ pahānābhisamayena, nirodhaṃ sacchikiriyābhisamayena maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisametī’’ti. Idaṃ abhisamayañāṇanti.
සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පනිද්‌දෙසෙ කාමතො නිස්‌සටොති නෙක්‌ඛම්‌මසඞ්‌කප්‌පො. බ්‍යාපාදතො නිස්‌සටොති අබ්‍යාපාදසඞ්‌කප්‌පො. විහිංසාය නිස්‌සටොති අවිහිංසාසඞ්‌කප්‌පො. තත්‌ථ නෙක්‌ඛම්‌මවිතක්‌කො කාමවිතක්‌කස්‌ස පදඝාතං පදච්‌ඡෙදං කරොන්‌තො උප්‌පජ්‌ජති, අබ්‍යාපාදවිතක්‌කො බ්‍යාපාදවිතක්‌කස්‌ස, අවිහිංසාවිතක්‌කො විහිංසාවිතක්‌කස්‌ස. තථා නෙක්‌ඛම්‌මඅබ්‍යාපාදඅවිහිංසාවිතක්‌කා කාමබ්‍යාපාදවිහිංසාවිතක්‌කානං පච්‌චනීකා හුත්‌වා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති.
Sammāsaṅkappaniddese kāmato nissaṭoti nekkhammasaṅkappo. Byāpādato nissaṭoti abyāpādasaṅkappo. Vihiṃsāya nissaṭoti avihiṃsāsaṅkappo. Tattha nekkhammavitakko kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, abyāpādavitakko byāpādavitakkassa, avihiṃsāvitakko vihiṃsāvitakkassa. Tathā nekkhammaabyāpādaavihiṃsāvitakkā kāmabyāpādavihiṃsāvitakkānaṃ paccanīkā hutvā uppajjanti.
තත්‌ථ යොගාවචරො කාමවිතක්‌කස්‌ස පදඝාතනත්‌ථං කාමවිතක්‌කං වා සම්‌මසති අඤ්‌ඤං වා පන කිඤ්‌චි සඞ්‌ඛාරං. අථස්‌ස විපස්‌සනාක්‌ඛණෙ විපස්‌සනාසම්‌පයුත්‌තො සඞ්‌කප්‌පො තදඞ්‌ගවසෙන කාමවිතක්‌කස්‌ස පදඝාතං පදච්‌ඡෙදං කරොන්‌තො උප්‌පජ්‌ජති, විපස්‌සනං උස්‌සුක්‌කාපෙත්‌වා මග්‌ගං පාපෙති. අථස්‌ස මග්‌ගක්‌ඛණෙ මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තො සඞ්‌කප්‌පො සමුච්‌ඡෙදවසෙන කාමවිතක්‌කස්‌ස පදඝාතං පදච්‌ඡෙදං කරොන්‌තො උප්‌පජ්‌ජති. බ්‍යාපාදවිතක්‌කස්‌සපි පදඝාතනත්‌ථං බ්‍යාපාදවිතක්‌කං වා අඤ්‌ඤං වා සඞ්‌ඛාරං, විහිංසාවිතක්‌කස්‌ස පදඝාතනත්‌ථං විහිංසාවිතක්‌කං වා අඤ්‌ඤං වා සඞ්‌ඛාරං සම්‌මසති. අථස්‌ස විපස්‌සනාක්‌ඛණෙති සබ්‌බං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්‌බං.
Tattha yogāvacaro kāmavitakkassa padaghātanatthaṃ kāmavitakkaṃ vā sammasati aññaṃ vā pana kiñci saṅkhāraṃ. Athassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpeti. Athassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati. Byāpādavitakkassapi padaghātanatthaṃ byāpādavitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ, vihiṃsāvitakkassa padaghātanatthaṃ vihiṃsāvitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati. Athassa vipassanākkhaṇeti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.
කාමවිතක්‌කාදීනං පන තිණ්‌ණම්‌පි පාළියං විභත්‌තෙසු අට්‌ඨතිංසාරම්‌මණෙසු එකකම්‌මට්‌ඨානම්‌පි අපච්‌චනීකං නාම නත්‌ථි. එකන්‌තතො පන කාමවිතක්‌කස්‌ස තාව අසුභෙසු පඨමජ්‌ඣානමෙව පච්‌චනීකං, බ්‍යාපාදවිතක්‌කස්‌ස මෙත්‌තාය තිකචතුක්‌කජ්‌ඣානානි, විහිංසආවිතක්‌කස්‌ස කරුණාය තිකචතුක්‌කජ්‌ඣානානි. තස්‌මා අසුභපරිකම්‌මං කත්‌වා ඣානං සමාපන්‌නස්‌ස සමාපත්‌තික්‌ඛණෙ ඣානසම්‌පයුත්‌තො විතක්‌කො වික්‌ඛම්‌භනවසෙන කාමවිතක්‌කස්‌ස පච්‌චනීකො හුත්‌වා උප්‌පජ්‌ජති, ඣානං පාදකං කත්‌වා විපස්‌සනං පට්‌ඨපෙන්‌තස්‌ස විපස්‌සනාක්‌ඛණෙ විපස්‌සනාසම්‌පයුත්‌තො සඞ්‌කප්‌පො තදඞ්‌ගවසෙන කාමවිතක්‌කස්‌ස පච්‌චනීකො හුත්‌වා උප්‌පජ්‌ජති, විපස්‌සනං උස්‌සුක්‌කාපෙත්‌වා මග්‌ගං පාපෙන්‌තස්‌ස මග්‌ගක්‌ඛණෙ මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තො සඞ්‌කප්‌පො සමුච්‌ඡෙදවසෙන කාමවිතක්‌කස්‌ස පච්‌චනීකො හුත්‌වා උප්‌පජ්‌ජති. එවං උප්‌පන්‌නො නෙක්‌ඛම්‌මසඞ්‌කප්‌පොති වුච්‌චතීති වෙදිතබ්‌බො.
Kāmavitakkādīnaṃ pana tiṇṇampi pāḷiyaṃ vibhattesu aṭṭhatiṃsārammaṇesu ekakammaṭṭhānampi apaccanīkaṃ nāma natthi. Ekantato pana kāmavitakkassa tāva asubhesu paṭhamajjhānameva paccanīkaṃ, byāpādavitakkassa mettāya tikacatukkajjhānāni, vihiṃsaāvitakkassa karuṇāya tikacatukkajjhānāni. Tasmā asubhaparikammaṃ katvā jhānaṃ samāpannassa samāpattikkhaṇe jhānasampayutto vitakko vikkhambhanavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati, jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapentassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati, vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpentassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Evaṃ uppanno nekkhammasaṅkappoti vuccatīti veditabbo.
මෙත්‌තාය පන පරිකම්‌මං කත්‌වා, කරුණාය පරිකම්‌මං කත්‌වා ඣානං සමාපන්‌නස්‌සාති සබ්‌බං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්‌බං. එවං උප්‌පන්‌නො අබ්‍යාපාදසඞ්‌කප්‌පොති වුච්‌චති, අවිහිංසාසඞ්‌කප්‌පොති වුච්‌චතීති වෙදිතබ්‌බො. එවමෙතෙ නෙක්‌ඛම්‌මසඞ්‌කප්‌පාදයො විපස්‌සනාඣානවසෙන උප්‌පත්‌තීනං නානත්‌තා පුබ්‌බභාගෙ නානා, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු උප්‌පන්‌නස්‌ස අකුසලසඞ්‌කප්‌පස්‌ස පදච්‌ඡෙදතො අනුප්‌පත්‌තිසාධනවසෙන මග්‌ගඞ්‌ගං පූරයමානො එකොව කුසලසඞ්‌කප්‌පො උප්‌පජ්‌ජති. අයං සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො නාම.
Mettāya pana parikammaṃ katvā, karuṇāya parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpannassāti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ. Evaṃ uppanno abyāpādasaṅkappoti vuccati, avihiṃsāsaṅkappoti vuccatīti veditabbo. Evamete nekkhammasaṅkappādayo vipassanājhānavasena uppattīnaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa akusalasaṅkappassa padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma.
සම්‌මාවාචානිද්‌දෙසෙපි යස්‌මා අඤ්‌ඤෙනෙව චිත්‌තෙන මුසාවාදා විරමති, අඤ්‌ඤෙන අඤ්‌ඤෙන පිසුණාවාචාදීහි, තස්‌මා චතස්‌සොපෙතා වෙරමණියො පුබ්‌බභාගෙ නානා, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන මිච්‌ඡාවාචාසඞ්‌ඛාතාය චතුබ්‌බිධාය අකුසලදුස්‌සීල්‍යචෙතනාය පදච්‌ඡෙදතො අනුප්‌පත්‌තිසාධනවසෙන මග්‌ගඞ්‌ගං පූරයමානා එකාව සම්‌මාවාචාසඞ්‌ඛාතා කුසලවෙරමණි උප්‌පජ්‌ජති. අයං සම්‌මාවාචා නාම.
Sammāvācāniddesepi yasmā aññeneva cittena musāvādā viramati, aññena aññena pisuṇāvācādīhi, tasmā catassopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana micchāvācāsaṅkhātāya catubbidhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāvācāsaṅkhātā kusalaveramaṇi uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma.
සම්‌මාකම්‌මන්‌තනිද්‌දෙසෙපි යස්‌මා අඤ්‌ඤෙනෙව චිත්‌තෙන පාණාතිපාතා විරමති, අඤ්‌ඤෙන අදින්‌නාදානා, අඤ්‌ඤෙන මිච්‌ඡාචාරා, තස්‌මා තිස්‌සොපෙතා වෙරමණියො පුබ්‌බභාගෙ නානා, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන මිච්‌ඡාකම්‌මන්‌තසඞ්‌ඛාතාය තිවිධාය අකුසලදුස්‌සීල්‍යචෙතනාය පදච්‌ඡෙදතො අනුප්‌පත්‌තිසාධනවසෙන මග්‌ගඞ්‌ගං පූරයමානා එකාව සම්‌මාකම්‌මන්‌තසඞ්‌ඛාතා කුසලවෙරමණි උප්‌පජ්‌ජති. අයං සම්‌මාකම්‌මන්‌තො නාම.
Sammākammantaniddesepi yasmā aññeneva cittena pāṇātipātā viramati, aññena adinnādānā, aññena micchācārā, tasmā tissopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana micchākammantasaṅkhātāya tividhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammākammantasaṅkhātā kusalaveramaṇi uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma.
සම්‌මාආජීවනිද්‌දෙසෙ ඉධාති ඉමස්‌මිං සාසනෙ. අරියසාවකොති අරියස්‌ස බුද්‌ධස්‌ස සාවකො. මිච්‌ඡාආජීවං පහායාති පාපකං ආජීවං පජහිත්‌වා. සම්‌මාආජීවෙනාති බුද්‌ධප්‌පසත්‌ථෙන කුසලආජීවෙන. ජීවිකං කප්‌පෙතීති ජීවිතප්‌පවත්‌තිං පවත්‌තෙති. ඉධාපි යස්‌මා අඤ්‌ඤෙනෙව චිත්‌තෙන කායද්‌වාරවීතික්‌කමා විරමති, අඤ්‌ඤෙනෙව වචීද්‌වාරවීතික්‌කමා, තස්‌මා පුබ්‌බභාගෙ නානාක්‌ඛණෙසු උප්‌පජ්‌ජති, මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන ද්‌වීසු ද්‌වාරෙසු සත්‌තන්‌නං කම්‌මපථානං වසෙන උප්‌පන්‌නාය මිච්‌ඡාආජීවදුස්‌සීල්‍යචෙතනාය පදච්‌ඡෙදතො අනුප්‌පත්‌තිසාධනවසෙන මග්‌ගඞ්‌ගං පූරයමානා එකාව සම්‌මාආජීවසඞ්‌ඛාතා කුසලවෙරමණි උප්‌පජ්‌ජති. අයං සම්‌මාආජීවො නාම.
Sammāājīvaniddese idhāti imasmiṃ sāsane. Ariyasāvakoti ariyassa buddhassa sāvako. Micchāājīvaṃ pahāyāti pāpakaṃ ājīvaṃ pajahitvā. Sammāājīvenāti buddhappasatthena kusalaājīvena. Jīvikaṃ kappetīti jīvitappavattiṃ pavatteti. Idhāpi yasmā aññeneva cittena kāyadvāravītikkamā viramati, aññeneva vacīdvāravītikkamā, tasmā pubbabhāge nānākkhaṇesu uppajjati, maggakkhaṇe pana dvīsu dvāresu sattannaṃ kammapathānaṃ vasena uppannāya micchāājīvadussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāājīvasaṅkhātā kusalaveramaṇi uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma.
සම්‌මාවායාමනිද්‌දෙසෙ ඉධ භික්‌ඛූති ඉමස්‌මිං සාසනෙ පටිපන්‌නකො භික්‌ඛු. අනුප්‌පන්‌නානන්‌ති අනිබ්‌බත්‌තානං. පාපකානන්‌ති ලාමකානං. අකුසලානං ධම්‌මානන්‌ති අකොසල්‌ලසම්‌භූතානං ධම්‌මානං. අනුප්‌පාදායාති න උප්‌පාදනත්‌ථාය. ඡන්‌දං ජනෙතීති කත්‌තුකම්‍යතාසඞ්‌ඛාතං කුසලච්‌ඡන්‌දං ජනෙති උප්‌පාදෙති. වායමතීති පයොගං ජනෙති පරක්‌කමං කරොති. වීරියං ආරභතීති කායිකං චෙතසිකං වීරියං කරොති. චිත්‌තං පග්‌ගණ්‌හාතීති තෙනෙව සහජාතවීරියෙන චිත්‌තං උක්‌ඛිපති. පදහතීති පධානවීරියං කරොති. පටිපාටියා පනෙතානි චත්‌තාරිපි පදානි ආසෙවනාභාවනාබහුලීකම්‌මසාතච්‌චකිරියාහි යොජෙතබ්‌බානි.
Sammāvāyāmaniddese idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane paṭipannako bhikkhu. Anuppannānanti anibbattānaṃ. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Akusalānaṃ dhammānanti akosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Anuppādāyāti na uppādanatthāya. Chandaṃ janetīti kattukamyatāsaṅkhātaṃ kusalacchandaṃ janeti uppādeti. Vāyamatīti payogaṃ janeti parakkamaṃ karoti. Vīriyaṃ ārabhatīti kāyikaṃ cetasikaṃ vīriyaṃ karoti. Cittaṃ paggaṇhātīti teneva sahajātavīriyena cittaṃ ukkhipati. Padahatīti padhānavīriyaṃ karoti. Paṭipāṭiyā panetāni cattāripi padāni āsevanābhāvanābahulīkammasātaccakiriyāhi yojetabbāni.
උප්‌පන්‌නානන්‌ති අනුප්‌පන්‌නානන්‌ති අවත්‌තබ්‌බතං ආපන්‌නානං. පහානායාති පජහනත්‌ථාය. අනුප්‌පන්‌නානං කුසලානං ධම්‌මානන්‌ති අනිබ්‌බත්‌තානං කොසල්‌ලසම්‌භූතානං ධම්‌මානං. උප්‌පාදායාති උප්‌පාදනත්‌ථාය. උප්‌පන්‌නානන්‌ති නිබ්‌බත්‌තානං. ඨිතියාති ඨිතත්‌ථාය. අසම්‌මොසායාති අනස්‌සනත්‌ථං. භිය්‍යොභාවායාති පුනප්‌පුනං භාවාය. වෙපුල්‌ලායාති විපුලභාවාය. භාවනායාති වඩ්‌ඪියා. පාරිපූරියාති පරිපූරණත්‌ථාය.
Uppannānanti anuppannānanti avattabbataṃ āpannānaṃ. Pahānāyāti pajahanatthāya. Anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānanti anibbattānaṃ kosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Uppādāyāti uppādanatthāya. Uppannānanti nibbattānaṃ. Ṭhitiyāti ṭhitatthāya. Asammosāyāti anassanatthaṃ. Bhiyyobhāvāyāti punappunaṃ bhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Bhāvanāyāti vaḍḍhiyā. Pāripūriyāti paripūraṇatthāya.
එතෙ පන සම්‌මාවායාමසඞ්‌ඛාතා චත්‌තාරො සම්‌මප්‌පධානා පුබ්‌බභාගෙ ලොකියා, මග්‌ගක්‌ඛණෙ ලොකුත්‌තරා. මග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකමෙව වීරියං චතුකිච්‌චසාධනවසෙන චත්‌තාරි නාමානි ලභති. තත්‌ථ ලොකියා කස්‌සපසංයුත්‌තෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බා. වුත්‌තඤ්‌හි තත්‌ථ –
Ete pana sammāvāyāmasaṅkhātā cattāro sammappadhānā pubbabhāge lokiyā, maggakkhaṇe lokuttarā. Maggakkhaṇe pana ekameva vīriyaṃ catukiccasādhanavasena cattāri nāmāni labhati. Tattha lokiyā kassapasaṃyutte vuttanayeneva veditabbā. Vuttañhi tattha –
‘‘චත්‌තාරොමෙ , ආවුසො, සම්‌මප්‌පධානා; කතමෙ චත්‌තාරො? ඉධාවුසො, භික්‌ඛු ‘අනුප්‌පන්‌නා මෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා උප්‌පජ්‌ජමානා අනත්‌ථාය සංවත්‌තෙය්‍යු’න්‌ති ආතප්‌පං කරොති, ‘උප්‌පන්‌නා මෙ පාපකා අකුසලා ධම්‌මා අප්‌පහීයමානා අනත්‌ථාය සංවත්‌තෙය්‍යු’න්‌ති ආතප්‌පං කරොති, ‘අනුප්‌පන්‌නා මෙ කුසලා ධම්‌මා අනුප්‌පජ්‌ජමානා අනත්‌ථාය සංවත්‌තෙය්‍යු’න්‌ති ආතප්‌පං කරොති, ‘උප්‌පන්‌නා මෙ කුසලා ධම්‌මා නිරුජ්‌ඣමානා අනත්‌ථාය සංවත්‌තෙය්‍යු’න්‌ති ආතප්‌පං කරොතී’’ති (සං. නි. 2.145);
‘‘Cattārome , āvuso, sammappadhānā; Katame cattāro? Idhāvuso, bhikkhu ‘anuppannā me pāpakā akusalā dhammā uppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti, ‘uppannā me pāpakā akusalā dhammā appahīyamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti, ‘anuppannā me kusalā dhammā anuppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti, ‘uppannā me kusalā dhammā nirujjhamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karotī’’ti (saṃ. ni. 2.145);
තත්‌ථ ච අනුප්‌පන්‌නාති අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්‌මණවසෙන වා අනුප්‌පන්‌නා. අඤ්‌ඤථා හි අනමතග්‌ගෙ සංසාරෙ අනුප්‌පන්‌නා පාපකා අකුසලා ධම්‌මා නාම නත්‌ථි, අනුප්‌පන්‌නා පන උප්‌පජ්‌ජමානාපි එතෙයෙව උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, පහීයමානාපි එතෙයෙව පහීයන්‌ති.
Tattha ca anuppannāti asamudācāravasena vā ananubhūtārammaṇavasena vā anuppannā. Aññathā hi anamatagge saṃsāre anuppannā pāpakā akusalā dhammā nāma natthi, anuppannā pana uppajjamānāpi eteyeva uppajjanti, pahīyamānāpi eteyeva pahīyanti.
තත්‌ථ එකච්‌චස්‌ස වත්‌තගන්‌ථධුතඞ්‌ගසමාධිවිපස්‌සනානවකම්‌මභවානං අඤ්‌ඤතරවසෙන කිලෙසා න සමුදාචරන්‌ති. කථං? එකච්‌චො හි වත්‌තසම්‌පන්‌නො හොති, අසීති ඛන්‌ධකවත්‌තානි චුද්‌දස මහාවත්‌තානි චෙතියඞ්‌ගණබොධියඞ්‌ගණපානීයමාළකඋපොසථාගාරආගන්‌තුකගමිකවත්‌තානි ච කරොන්‌තස්‌සෙව කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්‌ති. අපරභාගෙ පනස්‌ස වත්‌තානි විස්‌සජ්‌ජෙත්‌වා භින්‌නවත්‌තස්‌ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරං සතිවොස්‌සග්‌ගඤ්‌ච ආගම්‌ම උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවම්‌පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති නාම.
Tattha ekaccassa vattaganthadhutaṅgasamādhivipassanānavakammabhavānaṃ aññataravasena kilesā na samudācaranti. Kathaṃ? Ekacco hi vattasampanno hoti, asīti khandhakavattāni cuddasa mahāvattāni cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇapānīyamāḷakauposathāgāraāgantukagamikavattāni ca karontasseva kilesā okāsaṃ na labhanti. Aparabhāge panassa vattāni vissajjetvā bhinnavattassa carato ayonisomanasikāraṃ sativossaggañca āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
එකච්‌චො ගන්‌ථයුත්‌තො හොති, එකම්‌පි නිකායං ගණ්‌හාති ද්‌වෙපි තයොපි චත්‌තාරොපි පඤ්‌චපි. තස්‌ස තෙපිටකං බුද්‌ධවචනං අත්‌ථවසෙන පාළිවසෙන අනුසන්‌ධිවසෙන පුබ්‌බාපරවසෙන ගණ්‌හන්‌තස්‌ස සජ්‌ඣායන්‌තස්‌ස චින්‌තෙන්‌තස්‌ස වාචෙන්‌තස්‌ස දෙසෙන්‌තස්‌ස පකාසෙන්‌තස්‌ස කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්‌ති. අපරභාගෙ පනස්‌ස ගන්‌ථකම්‌මං පහාය කුසීතස්‌ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්‌සග්‌ගෙ ආගම්‌ම උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවම්‌පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති නාම.
Ekacco ganthayutto hoti, ekampi nikāyaṃ gaṇhāti dvepi tayopi cattāropi pañcapi. Tassa tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ atthavasena pāḷivasena anusandhivasena pubbāparavasena gaṇhantassa sajjhāyantassa cintentassa vācentassa desentassa pakāsentassa kilesā okāsaṃ na labhanti. Aparabhāge panassa ganthakammaṃ pahāya kusītassa carato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
එකච්‌චො පන ධුතඞ්‌ගධරො හොති, තෙරස ධුතඞ්‌ගගුණෙ සමාදාය වත්‌තති, තස්‌ස ධුතඞ්‌ගගුණෙ පරිහරන්‌තස්‌ස කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්‌ති. අපරභාගෙ පනස්‌ස ධුතඞ්‌ගානි විස්‌සජ්‌ජෙත්‌වා බාහුල්‌ලාය ආවත්‌තස්‌ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්‌සග්‌ගෙ ආගම්‌ම උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවම්‌පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති නාම.
Ekacco pana dhutaṅgadharo hoti, terasa dhutaṅgaguṇe samādāya vattati, tassa dhutaṅgaguṇe pariharantassa kilesā okāsaṃ na labhanti. Aparabhāge panassa dhutaṅgāni vissajjetvā bāhullāya āvattassa carato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
එකච්‌චො අට්‌ඨසු සමාපත්‌තීසු චිණ්‌ණවසී හොති, තස්‌ස පඨමජ්‌ඣානාදීසු ආවජ්‌ජනවසීආදීනං වසෙන විහරන්‌තස්‌ස කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්‌ති. අපරභාගෙ පනස්‌ස පරිහීනජ්‌ඣානස්‌ස වා විස්‌සට්‌ඨජ්‌ඣානස්‌ස වා භස්‌සාදීසු අනුයුත්‌තස්‌ස විහරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්‌සග්‌ගෙ ආගම්‌ම උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවම්‌පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති නාම.
Ekacco aṭṭhasu samāpattīsu ciṇṇavasī hoti, tassa paṭhamajjhānādīsu āvajjanavasīādīnaṃ vasena viharantassa kilesā okāsaṃ na labhanti. Aparabhāge panassa parihīnajjhānassa vā vissaṭṭhajjhānassa vā bhassādīsu anuyuttassa viharato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
එකච්‌චො පන විපස්‌සකො හොති, සත්‌තසු වා අනුපස්‌සනාසු (පටි. ම. 3.35) අට්‌ඨාරසසු වා මහාවිපස්‌සනාසු (පටි. ම. 1.22) කම්‌මං කරොන්‌තො විහරති, තස්‌ස එවං විහරතො කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්‌ති. අපරභාගෙ පනස්‌ස විපස්‌සනාකම්‌මං පහාය කායදළ්‌හීබහුලස්‌ස විහරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්‌සග්‌ගෙ ආගම්‌ම උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවම්‌පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති නාම.
Ekacco pana vipassako hoti, sattasu vā anupassanāsu (paṭi. ma. 3.35) aṭṭhārasasu vā mahāvipassanāsu (paṭi. ma. 1.22) kammaṃ karonto viharati, tassa evaṃ viharato kilesā okāsaṃ na labhanti. Aparabhāge panassa vipassanākammaṃ pahāya kāyadaḷhībahulassa viharato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
එකච්‌චො නවකම්‌මිකො හොති, උපොසථාගාරභොජනසාලාදීනි කරොති , තස්‌ස තෙසං උපකරණානි චින්‌තෙන්‌තස්‌ස කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්‌ති. අපරභාගෙ පනස්‌ස නවකම්‌මෙ නිට්‌ඨිතෙ වා විස්‌සට්‌ඨෙ වා අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්‌සග්‌ගෙ ආගම්‌ම උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවම්‌පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති නාම.
Ekacco navakammiko hoti, uposathāgārabhojanasālādīni karoti , tassa tesaṃ upakaraṇāni cintentassa kilesā okāsaṃ na labhanti. Aparabhāge panassa navakamme niṭṭhite vā vissaṭṭhe vā ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
එකච්‌චො පන බ්‍රහ්‌මලොකතො ආගතො සුද්‌ධසත්‌තො හොති, තස්‌ස අනාසෙවනාය කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්‌ති. අපරභාගෙ පනස්‌ස ලද්‌ධාසෙවනස්‌ස අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්‌සග්‌ගෙ ආගම්‌ම උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවම්‌පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති නාම. එවං තාව අසමුදාචාරවසෙන අනුප්‌පන්‌නතා වෙදිතබ්‌බා.
Ekacco pana brahmalokato āgato suddhasatto hoti, tassa anāsevanāya kilesā okāsaṃ na labhanti. Aparabhāge panassa laddhāsevanassa ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma. Evaṃ tāva asamudācāravasena anuppannatā veditabbā.
කථං අනනුභූතාරම්‌මණවසෙන? ඉධෙකච්‌චො අනනුභූතපුබ්‌බං මනාපිකාදිභෙදං ආරම්‌මණං ලභති, තස්‌ස තත්‌ථ අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්‌සග්‌ගෙ ආගම්‌ම රාගාදයො කිලෙසා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවං අනනුභූතාරම්‌මණවසෙන අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති නාම. එවං අනුප්‌පන්‌නානං අකුසලානං උප්‌පාදෙ සති අත්‌තනො අනත්‌ථං පස්‌සිත්‌වා තෙසං අනුප්‌පාදාය සතිපට්‌ඨානභාවනානුයොගෙන පඨමං සම්‌මප්‌පධානං භාවෙති, උප්‌පන්‌නෙසු පන තෙසු තෙසං අප්‌පහානතො අත්‌තනො අනත්‌ථං පස්‌සිත්‌වා තෙසං පහානාය දුතියං තථෙව සම්‌මප්‌පධානං භාවෙති.
Kathaṃ ananubhūtārammaṇavasena? Idhekacco ananubhūtapubbaṃ manāpikādibhedaṃ ārammaṇaṃ labhati, tassa tattha ayonisomanasikārasativossagge āgamma rāgādayo kilesā uppajjanti. Evaṃ ananubhūtārammaṇavasena anuppannā uppajjanti nāma. Evaṃ anuppannānaṃ akusalānaṃ uppāde sati attano anatthaṃ passitvā tesaṃ anuppādāya satipaṭṭhānabhāvanānuyogena paṭhamaṃ sammappadhānaṃ bhāveti, uppannesu pana tesu tesaṃ appahānato attano anatthaṃ passitvā tesaṃ pahānāya dutiyaṃ tatheva sammappadhānaṃ bhāveti.
අනුප්‌පන්‌නා කුසලා ධම්‌මාති සමථවිපස්‌සනා චෙව මග්‌ගො ච. තෙසං අනුප්‌පාදෙ අත්‌තනො අනත්‌ථං පස්‌සිත්‌වා තෙසං උප්‌පාදනත්‌ථාය තථෙව තතියං සම්‌මප්‌පධානං භාවෙති. උප්‌පන්‌නා කුසලා ධම්‌මාති සමථවිපස්‌සනාව. මග්‌ගො පන සකිං උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා නිරුජ්‌ඣමානො අනත්‌ථාය සංවත්‌තනකො නාම නත්‌ථි. සො හි ඵලස්‌ස පච්‌චයං දත්‌වාව නිරුජ්‌ඣති. තාසං සමථවිපස්‌සනානං නිරොධතො අත්‌තනො අනත්‌ථං පස්‌සිත්‌වා තාසං ඨිතියා තථෙව චතුත්‌ථං සම්‌මප්‌පධානං භාවෙති. ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකමෙව වීරියං.
Anuppannā kusalā dhammāti samathavipassanā ceva maggo ca. Tesaṃ anuppāde attano anatthaṃ passitvā tesaṃ uppādanatthāya tatheva tatiyaṃ sammappadhānaṃ bhāveti. Uppannā kusalā dhammāti samathavipassanāva. Maggo pana sakiṃ uppajjitvā nirujjhamāno anatthāya saṃvattanako nāma natthi. So hi phalassa paccayaṃ datvāva nirujjhati. Tāsaṃ samathavipassanānaṃ nirodhato attano anatthaṃ passitvā tāsaṃ ṭhitiyā tatheva catutthaṃ sammappadhānaṃ bhāveti. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekameva vīriyaṃ.
යෙ එවං අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජෙය්‍යුං, තෙ යථා නෙව උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, එවං තෙසං අනුප්‌පන්‌නානං අනුප්‌පාදකිච්‌චං, උප්‌පන්‌නානඤ්‌ච පහානකිච්‌චං සාධෙති. උප්‌පන්‌නාති චෙත්‌ථ චතුබ්‌බිධං උප්‌පන්‌නං වත්‌තමානුප්‌පන්‌නං භූතාපගතුප්‌පන්‌නං ඔකාසකතුප්‌පන්‌නං භූමිලද්‌ධුප්‌පන්‌නන්‌ති. තත්‌ථ සබ්‌බම්‌පි උප්‌පාදජරාභඞ්‌ගසමඞ්‌ගිසඞ්‌ඛාතං වත්‌තමානුප්‌පන්‌නං නාම. ආරම්‌මණරසං අනුභවිත්‌වා නිරුද්‌ධං අනුභූතාපගතසඞ්‌ඛාතං කුසලාකුසලං උප්‌පාදාදිත්‌තයමනුප්‌පත්‌වා නිරුද්‌ධං භුත්‌වාපගතසඞ්‌ඛාතං සෙසසඞ්‌ඛතඤ්‌ච භූතාපගතුප්‌පන්‌නං නාම. ‘‘යානිස්‌ස තානි පුබ්‌බෙ කතානි කම්‌මානී’’ති එවමාදිනා (ම. නි. 3.248) නයෙන වුත්‌තං කම්‌මං අතීතම්‌පි සමානං අඤ්‌ඤං විපාකං පටිබාහිත්‌වා අත්‌තනො විපාකස්‌ස ඔකාසං කත්‌වා ඨිතත්‌තා තථා කතොකාසඤ්‌ච විපාකං අනුප්‌පන්‌නම්‌පි සමානං එවං කතෙ ඔකාසෙ එකන්‌තෙන උප්‌පජ්‌ජනතො ඔකාසකතුප්‌පන්‌නං නාම. තාසු තාසු භූමීසු අසමූහතං අකුසලං භූමිලද්‌ධුප්‌පන්‌නං නාම.
Ye evaṃ anuppannā uppajjeyyuṃ, te yathā neva uppajjanti, evaṃ tesaṃ anuppannānaṃ anuppādakiccaṃ, uppannānañca pahānakiccaṃ sādheti. Uppannāti cettha catubbidhaṃ uppannaṃ vattamānuppannaṃ bhūtāpagatuppannaṃ okāsakatuppannaṃ bhūmiladdhuppannanti. Tattha sabbampi uppādajarābhaṅgasamaṅgisaṅkhātaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ uppādādittayamanuppatvā niruddhaṃ bhutvāpagatasaṅkhātaṃ sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’’ti evamādinā (ma. ni. 3.248) nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassa okāsaṃ katvā ṭhitattā tathā katokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāma. Tāsu tāsu bhūmīsu asamūhataṃ akusalaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma.
එත්‌ථ ච භූමියා භූමිලද්‌ධස්‌ස ච නානත්‌තං වෙදිතබ්‌බං – භූමීති හි විපස්‌සනාය ආරම්‌මණභූතා තෙභූමකා පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා. භූමිලද්‌ධං නාම තෙසු ඛන්‌ධෙසු උප්‌පත්‌තිරහං කිලෙසජාතං. තෙන හි සා භූමිලද්‌ධා නාම හොතීති තස්‌මා භූමිලද්‌ධන්‌ති වුච්‌චති. සා ච ඛො න ආරම්‌මණවසෙන. ආරම්‌මණවසෙන හි සබ්‌බෙපි අතීතානාගතෙ පරිඤ්‌ඤාතෙපි ච ඛීණාසවානං ඛන්‌ධෙ ආරබ්‌භ කිලෙසා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. යදි ච තං භූමිලද්‌ධං නාම සියා, තස්‌ස අප්‌පහෙය්‍යතො න කොචි භවමූලං පජහෙය්‍ය. වත්‌ථුවසෙන පන භූමිලද්‌ධං වෙදිතබ්‌බං. යත්‌ථ යත්‌ථ හි විපස්‌සනාය අපරිඤ්‌ඤාතා ඛන්‌ධා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, තත්‌ථ තත්‌ථ උප්‌පාදතො පභුති තෙසු වට්‌ටමූලං කිලෙසජාතං අනුසෙති. තං අප්‌පහීනට්‌ඨෙන භූමිලද්‌ධන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
Ettha ca bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ – bhūmīti hi vipassanāya ārammaṇabhūtā tebhūmakā pañcakkhandhā. Bhūmiladdhaṃ nāma tesu khandhesu uppattirahaṃ kilesajātaṃ. Tena hi sā bhūmiladdhā nāma hotīti tasmā bhūmiladdhanti vuccati. Sā ca kho na ārammaṇavasena. Ārammaṇavasena hi sabbepi atītānāgate pariññātepi ca khīṇāsavānaṃ khandhe ārabbha kilesā uppajjanti. Yadi ca taṃ bhūmiladdhaṃ nāma siyā, tassa appaheyyato na koci bhavamūlaṃ pajaheyya. Vatthuvasena pana bhūmiladdhaṃ veditabbaṃ. Yattha yattha hi vipassanāya apariññātā khandhā uppajjanti, tattha tattha uppādato pabhuti tesu vaṭṭamūlaṃ kilesajātaṃ anuseti. Taṃ appahīnaṭṭhena bhūmiladdhanti veditabbaṃ.
තත්‌ථ ච යස්‌ස යෙසු ඛන්‌ධෙසු අප්‌පහීනට්‌ඨෙන අනුසයිතා කිලෙසා, තස්‌ස තෙ එව ඛන්‌ධා තෙසං කිලෙසානං වත්‌ථු, න අඤ්‌ඤෙසං සන්‌තකා ඛන්‌ධා. අතීතක්‌ඛන්‌ධෙසු ච අප්‌පහීනානුසයිතානං කිලෙසානං අතීතක්‌ඛන්‌ධාව වත්‌ථු, න ඉතරෙ. එස නයො අනාගතාදීසු. තථා කාමාවචරක්‌ඛන්‌ධෙසු අප්‌පහීනානුසයිතානං කිලෙසානං කාමාවචරක්‌ඛන්‌ධා එව වත්‌ථු, න ඉතරෙ. එස නයො රූපාරූපාවචරෙසු. සොතාපන්‌නාදීසු පන යස්‌ස යස්‌ස අරියපුග්‌ගලස්‌ස ඛන්‌ධෙසු තං තං වට්‌ටමූලං කිලෙසජාතං තෙන තෙන මග්‌ගෙන පහීනං, තස්‌ස තස්‌ස තෙ තෙ ඛන්‌ධා පහීනානං තෙසං තෙසං වට්‌ටමූලකානං කිලෙසානං අවත්‌ථුතො භූමීති සඞ්‌ඛං න ලභන්‌ති. පුථුජ්‌ජනස්‌ස සබ්‌බසො වට්‌ටමූලකිලෙසානං අප්‌පහීනත්‌තා යංකිඤ්‌චි කරියමානං කම්‌මං කුසලමකුසලං වා හොති, ඉච්‌චස්‌ස කම්‌මකිලෙසපච්‌චයාව වට්‌ටං වට්‌ටති, තස්‌ස තස්‌සෙව තං වට්‌ටමූලං රූපක්‌ඛන්‌ධෙයෙව, න වෙදනාදීසු. විඤ්‌ඤාණක්‌ඛන්‌ධෙයෙව වා, න රූපක්‌ඛන්‌ධාදීසූති න වත්‌තබ්‌බං. කස්‌මා? අවිසෙසෙන පඤ්‌චසුපි ඛන්‌ධෙසු අනුසයිතත්‌තා. කථං? පථවීරසාදි විය රුක්‌ඛෙ. යථා හි මහාරුක්‌ඛෙ පථවීතලං අධිට්‌ඨාය පථවීරසඤ්‌ච ආපොරසඤ්‌ච නිස්‌සාය තප්‌පච්‌චයා මූලඛන්‌ධසාඛාපසාඛාපල්‌ලවපලාසපුප්‌ඵඵලෙහි වඩ්‌ඪිත්‌වා නභං පූරෙත්‌වා යාව කප්‌පාවසානා බීජපරම්‌පරාය රුක්‌ඛපවෙණිං සන්‌තානයමානෙ ඨිතෙ තං පථවීරසාදිමූලෙයෙව, න ඛන්‌ධාදීසු. ඵලෙයෙව වා, න මූලාදීසූති න වත්‌තබ්‌බං. කස්‌මා? අවිසෙසෙන සබ්‌බෙසු මූලාදීසු අනුගතත්‌තාති. යථා පන තස්‌සෙව රුක්‌ඛස්‌ස පුප්‌ඵඵලාදීසු නිබ්‌බින්‌නො කොචි පුරිසො චතූසු දිසාසු මණ්‌ඩූකකණ්‌ටකං නාම විසකණ්‌ටකං ආකොටෙය්‍ය, අථ සො රුක්‌ඛො තෙන විසසම්‌ඵස්‌සෙන ඵුට්‌ඨො පථවීරසආපොරසානං පරියාදින්‌නත්‌තා අප්‌පසවධම්‌මතං ආගම්‌ම පුන සන්‌තානං නිබ්‌බත්‌තෙතුං න සක්‌කුණෙය්‍ය, එවමෙව ඛන්‌ධප්‌පවත්‌තියං නිබ්‌බින්‌නො කුලපුත්‌තො තස්‌ස පුරිසස්‌ස චතූසු දිසාසු රුක්‌ඛෙ විසයොජනං විය අත්‌තනො සන්‌තානෙ චතුමග්‌ගභාවනං ආරභති. අථස්‌ස සො ඛන්‌ධසන්‌තානො තෙන චතුමග්‌ගවිසසම්‌ඵස්‌සෙන සබ්‌බසො වට්‌ටමූලකිලෙසානං පරියාදින්‌නත්‌තා කිරියසභාවමත්‌තං උපගතකායකම්‌මාදිසබ්‌බකම්‌මප්‌පභෙදො හුත්‌වා ආයතිං පුනබ්‌භවානභිනිබ්‌බත්‌තනධම්‌මතං ආගම්‌ම භවන්‌තරසන්‌තානං නිබ්‌බත්‌තෙතුං න සක්‌කොති, කෙවලං චරිමවිඤ්‌ඤාණනිරොධෙන නිරින්‌ධනො විය ජාතවෙදො අනුපාදානො පරිනිබ්‌බායති. එවං භූමියා භූමිලද්‌ධස්‌ස ච නානත්‌තං වෙදිතබ්‌බං.
Tattha ca yassa yesu khandhesu appahīnaṭṭhena anusayitā kilesā, tassa te eva khandhā tesaṃ kilesānaṃ vatthu, na aññesaṃ santakā khandhā. Atītakkhandhesu ca appahīnānusayitānaṃ kilesānaṃ atītakkhandhāva vatthu, na itare. Esa nayo anāgatādīsu. Tathā kāmāvacarakkhandhesu appahīnānusayitānaṃ kilesānaṃ kāmāvacarakkhandhā eva vatthu, na itare. Esa nayo rūpārūpāvacaresu. Sotāpannādīsu pana yassa yassa ariyapuggalassa khandhesu taṃ taṃ vaṭṭamūlaṃ kilesajātaṃ tena tena maggena pahīnaṃ, tassa tassa te te khandhā pahīnānaṃ tesaṃ tesaṃ vaṭṭamūlakānaṃ kilesānaṃ avatthuto bhūmīti saṅkhaṃ na labhanti. Puthujjanassa sabbaso vaṭṭamūlakilesānaṃ appahīnattā yaṃkiñci kariyamānaṃ kammaṃ kusalamakusalaṃ vā hoti, iccassa kammakilesapaccayāva vaṭṭaṃ vaṭṭati, tassa tasseva taṃ vaṭṭamūlaṃ rūpakkhandheyeva, na vedanādīsu. Viññāṇakkhandheyeva vā, na rūpakkhandhādīsūti na vattabbaṃ. Kasmā? Avisesena pañcasupi khandhesu anusayitattā. Kathaṃ? Pathavīrasādi viya rukkhe. Yathā hi mahārukkhe pathavītalaṃ adhiṭṭhāya pathavīrasañca āporasañca nissāya tappaccayā mūlakhandhasākhāpasākhāpallavapalāsapupphaphalehi vaḍḍhitvā nabhaṃ pūretvā yāva kappāvasānā bījaparamparāya rukkhapaveṇiṃ santānayamāne ṭhite taṃ pathavīrasādimūleyeva, na khandhādīsu. Phaleyeva vā, na mūlādīsūti na vattabbaṃ. Kasmā? Avisesena sabbesu mūlādīsu anugatattāti. Yathā pana tasseva rukkhassa pupphaphalādīsu nibbinno koci puriso catūsu disāsu maṇḍūkakaṇṭakaṃ nāma visakaṇṭakaṃ ākoṭeyya, atha so rukkho tena visasamphassena phuṭṭho pathavīrasaāporasānaṃ pariyādinnattā appasavadhammataṃ āgamma puna santānaṃ nibbattetuṃ na sakkuṇeyya, evameva khandhappavattiyaṃ nibbinno kulaputto tassa purisassa catūsu disāsu rukkhe visayojanaṃ viya attano santāne catumaggabhāvanaṃ ārabhati. Athassa so khandhasantāno tena catumaggavisasamphassena sabbaso vaṭṭamūlakilesānaṃ pariyādinnattā kiriyasabhāvamattaṃ upagatakāyakammādisabbakammappabhedo hutvā āyatiṃ punabbhavānabhinibbattanadhammataṃ āgamma bhavantarasantānaṃ nibbattetuṃ na sakkoti, kevalaṃ carimaviññāṇanirodhena nirindhano viya jātavedo anupādāno parinibbāyati. Evaṃ bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ.
අපරම්‌පි චතුබ්‌බිධං උප්‌පන්‌නං සමුදාචාරුප්‌පන්‌නං ආරම්‌මණාධිග්‌ගහිතුප්‌පන්‌නං අවික්‌ඛම්‌භිතුප්‌පන්‌නං අසමූහතුප්‌පන්‌නන්‌ති. තත්‌ථ වත්‌තමානුප්‌පන්‌නමෙව සමුදාචාරුප්‌පන්‌නං. චක්‌ඛාදීනං පන ආපාථගතෙ ආරම්‌මණෙ පුබ්‌බභාගෙ අනුප්‌පජ්‌ජමානම්‌පි කිලෙසජාතං ආරම්‌මණස්‌ස අධිග්‌ගහිතත්‌තා එව අපරභාගෙ එකන්‌තෙන උප්‌පත්‌තිතො ආරම්‌මණාධිග්‌ගහිතුප්‌පන්‌නන්‌ති වුච්‌චති. සමථවිපස්‌සනානං අඤ්‌ඤතරවසෙන අවික්‌ඛම්‌භිතං කිලෙසජාතං චිත්‌තසන්‌තතිමනාරූළ්‌හම්‌පි උප්‌පත්‌තිනිවාරකස්‌ස හෙතුනො අභාවා අවික්‌ඛම්‌භිතුප්‌පන්‌නං නාම. සමථවිපස්‌සනාවසෙන පන වික්‌ඛම්‌භිතම්‌පි අරියමග්‌ගෙන අසමූහතත්‌තා උප්‌පත්‌තිධම්‌මතං අනතීතත්‌තා අසමූහතුප්‌පන්‌නන්‌ති වුච්‌චති. තිවිධම්‌පි චෙතං ආරම්‌මණාධිග්‌ගහිතාවික්‌ඛම්‌භිතාසමූහතුප්‌පන්‌නං භූමිලද්‌ධෙනෙව සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡතීති වෙදිතබ්‌බං.
Aparampi catubbidhaṃ uppannaṃ samudācāruppannaṃ ārammaṇādhiggahituppannaṃ avikkhambhituppannaṃ asamūhatuppannanti. Tattha vattamānuppannameva samudācāruppannaṃ. Cakkhādīnaṃ pana āpāthagate ārammaṇe pubbabhāge anuppajjamānampi kilesajātaṃ ārammaṇassa adhiggahitattā eva aparabhāge ekantena uppattito ārammaṇādhiggahituppannanti vuccati. Samathavipassanānaṃ aññataravasena avikkhambhitaṃ kilesajātaṃ cittasantatimanārūḷhampi uppattinivārakassa hetuno abhāvā avikkhambhituppannaṃ nāma. Samathavipassanāvasena pana vikkhambhitampi ariyamaggena asamūhatattā uppattidhammataṃ anatītattā asamūhatuppannanti vuccati. Tividhampi cetaṃ ārammaṇādhiggahitāvikkhambhitāsamūhatuppannaṃ bhūmiladdheneva saṅgahaṃ gacchatīti veditabbaṃ.
ඉච්‌චෙතස්‌මිං වුත්‌තප්‌පභෙදෙ උප්‌පන්‌නෙ යදෙතං වත්‌තමානභූතාපගතොකාසකතසමුදාචාරසඞ්‌ඛාතං උප්‌පන්‌නං, තං අමග්‌ගවජ්‌ඣත්‌තා කෙනචි මග්‌ගඤාණෙන පහාතබ්‌බං න හොති. යං පනෙතං භූමිලද්‌ධාරම්‌මණාධිග්‌ගහිතාවික්‌ඛම්‌භිතාසමූහතසඞ්‌ඛාතං උප්‌පන්‌නං, තස්‌ස තං උප්‌පන්‌නභාවං නාසයමානං යස්‌මා තං තං ලොකියලොකුත්‌තරඤාණං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌මා තං සබ්‌බම්‌පි පහාතබ්‌බං හොතීති. එවං යෙ මග්‌ගො කිලෙසෙ පජහති, තෙ සන්‌ධාය ‘‘උප්‌පන්‌නාන’’න්‌තිආදි වුත්‌තං.
Iccetasmiṃ vuttappabhede uppanne yadetaṃ vattamānabhūtāpagatokāsakatasamudācārasaṅkhātaṃ uppannaṃ, taṃ amaggavajjhattā kenaci maggañāṇena pahātabbaṃ na hoti. Yaṃ panetaṃ bhūmiladdhārammaṇādhiggahitāvikkhambhitāsamūhatasaṅkhātaṃ uppannaṃ, tassa taṃ uppannabhāvaṃ nāsayamānaṃ yasmā taṃ taṃ lokiyalokuttarañāṇaṃ uppajjati, tasmā taṃ sabbampi pahātabbaṃ hotīti. Evaṃ ye maggo kilese pajahati, te sandhāya ‘‘uppannāna’’ntiādi vuttaṃ.
අථ මග්‌ගක්‌ඛණෙ කථං අනුප්‌පන්‌නානං කුසලානං උප්‌පාදාය භාවනා හොති, කථඤ්‌ච උප්‌පන්‌නානං ඨිතියාති? මග්‌ගප්‌පවත්‌තියා එව. මග්‌ගො හි පවත්‌තමානො පුබ්‌බෙ අනුප්‌පන්‌නපුබ්‌බත්‌තා අනුප්‌පන්‌නො නාම වුච්‌චති. අනාගතපුබ්‌බඤ්‌හි ඨානං ආගන්‌ත්‌වා අනනුභූතපුබ්‌බං වා ආරම්‌මණං අනුභවිත්‌වා වත්‌තාරො භවන්‌ති ‘‘අනාගතට්‌ඨානං ආගතම්‌හ, අනනුභූතං ආරම්‌මණං අනුභවාමා’’ති. යාවස්‌ස පවත්‌ති, අයමෙව ඨිති නාමාති ඨිතියා භාවෙතීතිපි වත්‌තුං වට්‌ටති. එවමෙතස්‌ස භික්‌ඛුනො ඉදං ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ එකමෙව වීරියං ‘‘අනුප්‌පන්‌නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්‌මානං අනුප්‌පාදායා’’තිආදීනි චත්‌තාරි නාමානි ලභති. අයං ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ සම්‌මප්‌පධානකථා. එවමෙත්‌ථ ලොකියලොකුත්‌තරමිස්‌සකා සම්‌මප්‌පධානා නිද්‌දිට්‌ඨාති.
Atha maggakkhaṇe kathaṃ anuppannānaṃ kusalānaṃ uppādāya bhāvanā hoti, kathañca uppannānaṃ ṭhitiyāti? Maggappavattiyā eva. Maggo hi pavattamāno pubbe anuppannapubbattā anuppanno nāma vuccati. Anāgatapubbañhi ṭhānaṃ āgantvā ananubhūtapubbaṃ vā ārammaṇaṃ anubhavitvā vattāro bhavanti ‘‘anāgataṭṭhānaṃ āgatamha, ananubhūtaṃ ārammaṇaṃ anubhavāmā’’ti. Yāvassa pavatti, ayameva ṭhiti nāmāti ṭhitiyā bhāvetītipi vattuṃ vaṭṭati. Evametassa bhikkhuno idaṃ lokuttaramaggakkhaṇe ekameva vīriyaṃ ‘‘anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāyā’’tiādīni cattāri nāmāni labhati. Ayaṃ lokuttaramaggakkhaṇe sammappadhānakathā. Evamettha lokiyalokuttaramissakā sammappadhānā niddiṭṭhāti.
සම්‌මාසතිනිද්‌දෙසෙ කායෙති රූපකායෙ. රූපකායො හි ඉධ අඞ්‌ගපච්‌චඞ්‌ගානං කෙසාදීනඤ්‌ච ධම්‌මානං සමූහට්‌ඨෙන හත්‌ථිකායරථකායාදයො විය කායොති අධිප්‌පෙතො. යථා ච සමූහට්‌ඨෙන, එවං කුච්‌ඡිතානං ආයට්‌ඨෙන. කුච්‌ඡිතානඤ්‌හි පරමජෙගුච්‌ඡානං සො ආයොතිපි කායො. ආයොති උප්‌පත්‌තිදෙසො. තත්‍රායං වචනත්‌ථො – ආයන්‌ති තතොති ආයො. කෙ ආයන්‌ති? කුච්‌ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්‌ඡිතානං ආයොති කායො.
Sammāsatiniddese kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya kāyoti adhippeto. Yathā ca samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānañhi paramajegucchānaṃ so āyotipi kāyo. Āyoti uppattideso. Tatrāyaṃ vacanattho – āyanti tatoti āyo. Ke āyanti? Kucchitā kesādayo. Iti kucchitānaṃ āyoti kāyo.
කායානුපස්‌සීති කායං අනුපස්‌සනසීලො, කායං වා අනුපස්‌සමානො. කායෙති ච වත්‌වාපි පුන කායානුපස්‌සීති දුතියං කායග්‌ගහණං අසම්‌මිස්‌සතො වවත්‌ථානඝනවිනිබ්‌භොගාදිදස්‌සනත්‌ථං කතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. තෙන න කායෙ වෙදනානුපස්‌සී චිත්‌තධම්‌මානුපස්‌සී වා, අථ ඛො කායානුපස්‌සීයෙවාති කායසඞ්‌ඛාතෙ වත්‌ථුස්‌මිං කායානුපස්‌සනාකාරස්‌සෙව දස්‌සනෙන අසම්‌මිස්‌සතො වවත්‌ථානං දස්‌සිතං හොති. තථා න කායෙ අඞ්‌ගපච්‌චඞ්‌ගවිනිමුත්‌තඑකධම්‌මානුපස්‌සී, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්‌තඉත්‌ථිපුරිසානුපස්‌සී. යොපි චෙත්‌ථ කෙසලොමාදිකො භූතුපාදායසමූහසඞ්‌ඛාතො කායො, තත්‌ථාපි න භූතුපාදායවිනිමුත්‌තඑකධම්‌මානුපස්‌සී, අථ ඛො රථසම්‌භාරානුපස්‌සකො විය අඞ්‌ගපච්‌චඞ්‌ගසමූහානුපස්‌සී, නගරාවයවානුපස්‌සකො විය කෙසලොමාදිසමූහානුපස්‌සී, කදලික්‌ඛන්‌ධපත්‌තවට්‌ටිවිනිභුජ්‌ජකො විය රිත්‌තමුට්‌ඨිවිනිවෙඨකො විය ච භූතුපාදායසමූහානුපස්‌සීයෙවාති සමූහවසෙනෙව කායසඞ්‌ඛාතස්‌ස වත්‌ථුනො නානප්‌පකාරතො දස්‌සනෙන ඝනවිනිබ්‌භොගො දස්‌සිතො හොති. න හෙත්‌ථ යථාවුත්‌තසමූහවිනිමුත්‌තො කායො වා ඉත්‌ථී වා පුරිසො වා අඤ්‌ඤො වා කොචි ධම්‌මො දිස්‌සති, යථාවුත්‌තධම්‌මසමූහමත්‌තෙයෙව පන තථා තථා සත්‌තා මිච්‌ඡාභිනිවෙසං කරොන්‌ති. තෙනාහු පොරාණා –
Kāyānupassīti kāyaṃ anupassanasīlo, kāyaṃ vā anupassamāno. Kāyeti ca vatvāpi puna kāyānupassīti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ katanti veditabbaṃ. Tena na kāye vedanānupassī cittadhammānupassī vā, atha kho kāyānupassīyevāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassī, nāpi kesalomādivinimuttaitthipurisānupassī. Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthāpi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassī, atha kho rathasambhārānupassako viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassī, nagarāvayavānupassako viya kesalomādisamūhānupassī, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibhujjako viya rittamuṭṭhiviniveṭhako viya ca bhūtupādāyasamūhānupassīyevāti samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno nānappakārato dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti. Tenāhu porāṇā –
‘‘යං පස්‌සති න තං දිට්‌ඨං, යං දිට්‌ඨං තං න පස්‌සති;
‘‘Yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ, yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati;
අපස්‌සං බජ්‌ඣතෙ මූළ්‌හො, බජ්‌ඣමානො න මුච්‌චතී’’ති.
Apassaṃ bajjhate mūḷho, bajjhamāno na muccatī’’ti.
ඝනවිනිබ්‌භොගාදිදස්‌සනත්‌ථන්‌ති වුත්‌තං. ආදිසද්‌දෙන චෙත්‌ථ අයම්‌පි අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො – අයඤ්‌හි එතස්‌මිං කායෙ කායානුපස්‌සීයෙව, න අඤ්‌ඤධම්‌මානුපස්‌සී. කිං වුත්‌තං හොති? යථා අනුදකභූතායපි මරීචියා උදකානුපස්‌සිනො හොන්‌ති, න එවං අනිච්‌චදුක්‌ඛානත්‌තාසුභභූතෙයෙව ඉමස්‌මිං කායෙ නිච්‌චසුඛත්‌තසුභභාවානුපස්‌සී, අථ ඛො කායානුපස්‌සී
Ghanavinibbhogādidassanatthanti vuttaṃ. Ādisaddena cettha ayampi attho veditabbo – ayañhi etasmiṃ kāye kāyānupassīyeva, na aññadhammānupassī. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassino honti, na evaṃ aniccadukkhānattāsubhabhūteyeva imasmiṃ kāye niccasukhattasubhabhāvānupassī, atha kho kāyānupassī
අනිච්‌චදුක්‌ඛානත්‌තාසුභාකාරසමූහානුපස්‌සීයෙවාති වුත්‌තං හොති. අථ වා ය්‌වායං මහාසතිපට්‌ඨානෙ ‘‘ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු අරඤ්‌ඤගතො වා රුක්‌ඛමූලගතො වා…පෙ.… සො සතොව අස්‌සසතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) නයෙන අස්‌සාසපස්‌සාසාදි චුණ්‌ණකජාතඅට්‌ඨිකපරියොසානො කායො වුත්‌තො, යො ච පරතො සතිපට්‌ඨානකථායං ‘‘ඉධෙකච්‌චො පථවීකායං අනිච්‌චතො අනුපස්‌සති, ආපොකායං, තෙජොකායං, වායොකායං, කෙසකායං, ලොමකායං, ඡවිකායං, චම්‌මකායං, මංසකායං, රුහිරකායං, න්‌හාරුකායං, අට්‌ඨිකායං, අට්‌ඨිමිඤ්‌ජකාය’’න්‌ති (පටි. ම. 3.35) කායො වුත්‌තො, තස්‌ස සබ්‌බස්‌ස ඉමස්‌මිංයෙව කායෙ අනුපස්‌සනතො කායෙ කායානුපස්‌සීති එවම්‌පි අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.
Aniccadukkhānattāsubhākārasamūhānupassīyevāti vuttaṃ hoti. Atha vā yvāyaṃ mahāsatipaṭṭhāne ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu araññagato vā rukkhamūlagato vā…pe… so satova assasatī’’tiādinā (dī. ni. 2.374; ma. ni. 1.107) nayena assāsapassāsādi cuṇṇakajātaaṭṭhikapariyosāno kāyo vutto, yo ca parato satipaṭṭhānakathāyaṃ ‘‘idhekacco pathavīkāyaṃ aniccato anupassati, āpokāyaṃ, tejokāyaṃ, vāyokāyaṃ, kesakāyaṃ, lomakāyaṃ, chavikāyaṃ, cammakāyaṃ, maṃsakāyaṃ, ruhirakāyaṃ, nhārukāyaṃ, aṭṭhikāyaṃ, aṭṭhimiñjakāya’’nti (paṭi. ma. 3.35) kāyo vutto, tassa sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassīti evampi attho daṭṭhabbo.
අථ වා කායෙ අහන්‌ති වා මමන්‌ති වා එවං ගහෙතබ්‌බස්‌ස කස්‌සචි අනනුපස්‌සනතො තස්‌ස තස්‌සෙව පන කෙසලොමාදිකස්‌ස නානාධම්‌මසමූහස්‌ස අනුපස්‌සනතො කායෙ කෙසාදිධම්‌මසමූහසඞ්‌ඛාතකායානුපස්‌සීති එවමත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. අපිච ‘‘ඉමස්‌මිං කායෙ අනිච්‌චතො අනුපස්‌සති, නො නිච්‌චතො’’තිආදිනා අනුක්‌කමෙන පරතො ආගතනයස්‌ස සබ්‌බස්‌සෙව අනිච්‌චලක්‌ඛණාදිනො ආකාරසමූහසඞ්‌ඛාතස්‌ස කායස්‌ස අනුපස්‌සනතොපි කායෙ කායානුපස්‌සීති එවම්‌පි අත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. අයං පන චතුසතිපට්‌ඨානසාධාරණො අත්‌ථො.
Atha vā kāye ahanti vā mamanti vā evaṃ gahetabbassa kassaci ananupassanato tassa tasseva pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa anupassanato kāye kesādidhammasamūhasaṅkhātakāyānupassīti evamattho daṭṭhabbo. Apica ‘‘imasmiṃ kāye aniccato anupassati, no niccato’’tiādinā anukkamena parato āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādino ākārasamūhasaṅkhātassa kāyassa anupassanatopi kāye kāyānupassīti evampi attho daṭṭhabbo. Ayaṃ pana catusatipaṭṭhānasādhāraṇo attho.
කායෙ කායානුපස්‌සීති අස්‌සාසපස්‌සාසකායාදිකෙ බහුධා වුත්‌තෙ කායෙ එකෙකකායානුපස්‌සී. විහරතීති චතූසු ඉරියාපථවිහාරෙසු අඤ්‌ඤතරවිහාරසමායොගපරිදීපනමෙතං, එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්‌ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්‌ඡින්‌දිත්‌වා අපතමානං අත්‌තානං හරති පවත්‌තෙතීති අත්‌ථො. ආතාපීති කායපරිග්‌ගාහකවීරියසමායොගපරිදීපනමෙතං. සො හි යස්‌මා තස්‌මිං සමයෙ යං තං වීරියං තීසු භවෙසු කිලෙසානං ආතාපනතො ආතාපොති වුච්‌චති, තෙන සමන්‌නාගතො හොති , තස්‌මා ‘‘ආතාපී’’ති වුච්‌චති. සම්‌පජානොති කායපරිග්‌ගාහකෙන සම්‌පජඤ්‌ඤසඞ්‌ඛාතෙන ඤාණෙන සමන්‌නාගතො. සතිමාති කායපරිග්‌ගාහිකාය සතියා සමන්‌නාගතො. අයං පන යස්‌මා සතියා ආරම්‌මණං පරිග්‌ගහෙත්‌වා පඤ්‌ඤාය අනුපස්‌සති . න හි සතිවිරහිතස්‌ස අනුපස්‌සනා නාම අත්‌ථි. තෙනෙවාහ – ‘‘සතිඤ්‌ච ඛ්‌වාහං, භික්‌ඛවෙ, සබ්‌බත්‌ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234). තස්‌මා එත්‌ථ ‘‘කායෙ කායානුපස්‌සී විහරතී’’ති එත්‌තාවතා කායානුපස්‌සනාසතිපට්‌ඨානකම්‌මට්‌ඨානං වුත්‌තං හොති. අථ වා යස්‌මා අනාතාපිනො අන්‌තොසඞ්‌ඛෙපො අන්‌තරායකරො හොති, අසම්‌පජානො උපායපරිග්‌ගහෙ අනුපායපරිවජ්‌ජනෙ ච සම්‌මුය්‌හති, මුට්‌ඨස්‌සති උපායාපරිච්‌චාගෙ අනුපායාපරිග්‌ගහෙ ච අසමත්‌ථො හොති, තෙනස්‌ස තං කම්‌මට්‌ඨානං න සම්‌පජ්‌ජති, තස්‌මා යෙසං ධම්‌මානං ආනුභාවෙන තං සම්‌පජ්‌ජති, තෙසං දස්‌සනත්‌ථං ‘‘ආතාපී සම්‌පජානො සතිමා’’ති ඉදං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
Kāye kāyānupassīti assāsapassāsakāyādike bahudhā vutte kāye ekekakāyānupassī. Viharatīti catūsu iriyāpathavihāresu aññataravihārasamāyogaparidīpanametaṃ, ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā apatamānaṃ attānaṃ harati pavattetīti attho. Ātāpīti kāyapariggāhakavīriyasamāyogaparidīpanametaṃ. So hi yasmā tasmiṃ samaye yaṃ taṃ vīriyaṃ tīsu bhavesu kilesānaṃ ātāpanato ātāpoti vuccati, tena samannāgato hoti , tasmā ‘‘ātāpī’’ti vuccati. Sampajānoti kāyapariggāhakena sampajaññasaṅkhātena ñāṇena samannāgato. Satimāti kāyapariggāhikāya satiyā samannāgato. Ayaṃ pana yasmā satiyā ārammaṇaṃ pariggahetvā paññāya anupassati . Na hi sativirahitassa anupassanā nāma atthi. Tenevāha – ‘‘satiñca khvāhaṃ, bhikkhave, sabbatthikaṃ vadāmī’’ti (saṃ. ni. 5.234). Tasmā ettha ‘‘kāye kāyānupassī viharatī’’ti ettāvatā kāyānupassanāsatipaṭṭhānakammaṭṭhānaṃ vuttaṃ hoti. Atha vā yasmā anātāpino antosaṅkhepo antarāyakaro hoti, asampajāno upāyapariggahe anupāyaparivajjane ca sammuyhati, muṭṭhassati upāyāpariccāge anupāyāpariggahe ca asamattho hoti, tenassa taṃ kammaṭṭhānaṃ na sampajjati, tasmā yesaṃ dhammānaṃ ānubhāvena taṃ sampajjati, tesaṃ dassanatthaṃ ‘‘ātāpī sampajāno satimā’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ.
ඉති කායානුපස්‌සනාසතිපට්‌ඨානං සම්‌පයොගඞ්‌ගඤ්‌ච දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි පහානඞ්‌ගං දස්‌සෙතුං විනෙය්‍ය ලොකෙ අභිජ්‌ඣාදොමනස්‌සන්‌ති වුත්‌තං. තත්‌ථ විනෙය්‍යාති තදඞ්‌ගවිනයෙන වා වික්‌ඛම්‌භනවිනයෙන වා විනයිත්‌වා. ලොකෙති ය්‌වායං කායො පුබ්‌බෙ පරිග්‌ගහිතො, ස්‌වෙව ඉධ ලුජ්‌ජනපලුජ්‌ජනට්‌ඨෙන ලොකො නාම. තස්‌මිං ලොකෙ අභිජ්‌ඣං දොමනස්‌සඤ්‌ච පජහිත්‌වාති අත්‌ථො. යස්‌මා පනස්‌ස න කායමත්‌තෙයෙව අභිජ්‌ඣාදොමනස්‌සං පහීයති, වෙදනාදීසුපි පහීයතියෙව, තස්‌මා ‘‘පඤ්‌චපි උපාදානක්‌ඛන්‌ධා ලොකො’’ති (විභ. 362) විභඞ්‌ගෙ වුත්‌තං. ලොකසඞ්‌ඛාතත්‌තායෙව තෙසං ධම්‌මානං අත්‌ථුද්‌ධාරවසෙනෙතං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. යං පනාහ – ‘‘තත්‌ථ කතමො ලොකො (විභ. 538), ස්‌වෙව කායො ලොකො’’ති අයමෙවෙත්‌ථ අත්‌ථො. අභිජ්‌ඣාදොමනස්‌සන්‌ති ච සමාසෙත්‌වා වුත්‌තං. සංයුත්‌තඞ්‌ගුත්‌තරපාඨන්‌තරෙසු පන විසුං කත්‌වා පඨන්‌ති. සා පන අභිජ්‌ඣායන්‌ති පත්‌ථයන්‌ති එතාය, සයං වා අභිජ්‌ඣායති, අභිජ්‌ඣායනමත්‌තමෙව වා එසාති අභිජ්‌ඣා. යස්‌මා පනෙත්‌ථ අභිජ්‌ඣාගහණෙන කාමච්‌ඡන්‌දො, දොමනස්‌සගහණෙන බ්‍යාපාදො සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡති, තස්‌මා නීවරණපරියාපන්‌නබලවධම්‌මද්‌වයදස්‌සනෙන නීවරණප්‌පහානං වුත්‌තං හොතීති වෙදිතබ්‌බං.
Iti kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ sampayogaṅgañca dassetvā idāni pahānaṅgaṃ dassetuṃ vineyya loke abhijjhādomanassanti vuttaṃ. Tattha vineyyāti tadaṅgavinayena vā vikkhambhanavinayena vā vinayitvā. Loketi yvāyaṃ kāyo pubbe pariggahito, sveva idha lujjanapalujjanaṭṭhena loko nāma. Tasmiṃ loke abhijjhaṃ domanassañca pajahitvāti attho. Yasmā panassa na kāyamatteyeva abhijjhādomanassaṃ pahīyati, vedanādīsupi pahīyatiyeva, tasmā ‘‘pañcapi upādānakkhandhā loko’’ti (vibha. 362) vibhaṅge vuttaṃ. Lokasaṅkhātattāyeva tesaṃ dhammānaṃ atthuddhāravasenetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Yaṃ panāha – ‘‘tattha katamo loko (vibha. 538), sveva kāyo loko’’ti ayamevettha attho. Abhijjhādomanassanti ca samāsetvā vuttaṃ. Saṃyuttaṅguttarapāṭhantaresu pana visuṃ katvā paṭhanti. Sā pana abhijjhāyanti patthayanti etāya, sayaṃ vā abhijjhāyati, abhijjhāyanamattameva vā esāti abhijjhā. Yasmā panettha abhijjhāgahaṇena kāmacchando, domanassagahaṇena byāpādo saṅgahaṃ gacchati, tasmā nīvaraṇapariyāpannabalavadhammadvayadassanena nīvaraṇappahānaṃ vuttaṃ hotīti veditabbaṃ.
විසෙසෙන පනෙත්‌ථ අභිජ්‌ඣාවිනයෙන කායසම්‌පත්‌තිමූලකස්‌ස අනුරොධස්‌ස, දොමනස්‌සවිනයෙන කායවිපත්‌තිමූලකස්‌ස විරොධස්‌ස, අභිජ්‌ඣාවිනයෙන ච කායෙ අභිරතියා, දොමනස්‌සවිනයෙන කායභාවනාය අනභිරතියා, අභිජ්‌ඣාවිනයෙන කායෙ අභූතානං සුභසුඛභාවාදීනං පක්‌ඛෙපස්‌ස, දොමනස්‌සවිනයෙන කායෙ භූතානං අසුභාසුඛභාවාදීනං අපනයනස්‌ස පහානං වුත්‌තං. තෙන යොගාවචරස්‌ස යොගානුභාවො යොගසමත්‌ථතා ච දීපිතා හොති. යොගානුභාවො හි එස, යදයං අනුරොධවිරොධවිප්‌පමුත්‌තො අරතිරතිසහො අභූතපක්‌ඛෙපභූතාපනයනවිරහිතො ච හොති. අනුරොධවිරොධවිප්‌පමුත්‌තො චෙස අරතිරතිසහො අභූතං අපක්‌ඛිපන්‌තො භූතඤ්‌ච අනපනෙන්‌තො යොගසමත්‌ථො හොතීති.
Visesena panettha abhijjhāvinayena kāyasampattimūlakassa anurodhassa, domanassavinayena kāyavipattimūlakassa virodhassa, abhijjhāvinayena ca kāye abhiratiyā, domanassavinayena kāyabhāvanāya anabhiratiyā, abhijjhāvinayena kāye abhūtānaṃ subhasukhabhāvādīnaṃ pakkhepassa, domanassavinayena kāye bhūtānaṃ asubhāsukhabhāvādīnaṃ apanayanassa pahānaṃ vuttaṃ. Tena yogāvacarassa yogānubhāvo yogasamatthatā ca dīpitā hoti. Yogānubhāvo hi esa, yadayaṃ anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho abhūtapakkhepabhūtāpanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho abhūtaṃ apakkhipanto bhūtañca anapanento yogasamattho hotīti.
අපරො නයො – ‘‘කායෙ කායානුපස්‌සී’’ති එත්‌ථ අනුපස්‌සනාය කම්‌මට්‌ඨානං වුත්‌තං. ‘‘විහරතී’’ති එත්‌ථ වුත්‌තවිහාරෙන කම්‌මට්‌ඨානිකස්‌ස කායපරිහරණං. ‘‘ආතාපී’’තිආදීසු ආතාපෙන සම්‌මප්‌පධානං, සතිසම්‌පජඤ්‌ඤෙන සබ්‌බත්‌ථකකම්‌මට්‌ඨානං, කම්‌මට්‌ඨානපරිහරණූපායො වා. සතියා වා කායානුපස්‌සනාවසෙන පටිලද්‌ධසමථො, සම්‌පජඤ්‌ඤෙන විපස්‌සනා, අභිජ්‌ඣාදොමනස්‌සවිනයෙන භාවනාඵලං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
Aparo nayo – ‘‘kāye kāyānupassī’’ti ettha anupassanāya kammaṭṭhānaṃ vuttaṃ. ‘‘Viharatī’’ti ettha vuttavihārena kammaṭṭhānikassa kāyapariharaṇaṃ. ‘‘Ātāpī’’tiādīsu ātāpena sammappadhānaṃ, satisampajaññena sabbatthakakammaṭṭhānaṃ, kammaṭṭhānapariharaṇūpāyo vā. Satiyā vā kāyānupassanāvasena paṭiladdhasamatho, sampajaññena vipassanā, abhijjhādomanassavinayena bhāvanāphalaṃ vuttanti veditabbaṃ.
වෙදනාසු වෙදනානුපස්‌සීතිආදීසු ච වෙදනාදීනං පුන වචනෙ පයොජනං කායානුපස්‌සනායං වුත්‌තනයෙනෙව යථායොගං යොජෙත්‌වා වෙදිතබ්‌බං. අයං පන අසාධාරණත්‌ථො – සුඛාදීසු අනෙකප්‌පභෙදාසු වෙදනාසු විසුං විසුං අනිච්‌චාදිතො එකෙකවෙදනානුපස්‌සීති, සරාගාදිකෙ සොළසප්‌පභෙදෙ චිත්‌තෙ විසුං විසුං අනිච්‌චාදිතො එකෙකචිත්‌තානුපස්‌සීති, කායවෙදනාචිත්‌තානි ඨපෙත්‌වා සෙසතෙභූමකධම්‌මෙසු විසුං විසුං අනිච්‌චාදිතො එකෙකධම්‌මානුපස්‌සීති, සතිපට්‌ඨානසුත්‌තන්‌තෙ (දී. නි. 2.382; ම. නි. 1.115) වුත්‌තනයෙන නීවරණාදිධම්‌මානුපස්‌සීති වා. එත්‌ථ ච ‘‘කායෙ’’ති එකවචනං සරීරස්‌ස එකත්‌තා, ‘‘චිත්‌තෙ’’ති එකවචනං චිත්‌තස්‌ස සභාවභෙදාභාවතො ජාතිග්‌ගහණෙන කතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. යථා ච වෙදනාදයො අනුපස්‌සිතබ්‌බා, තථා අනුපස්‌සන්‌තො වෙදනාසු වෙදනානුපස්‌සී, චිත්‌තෙ චිත්‌තානුපස්‌සී, ධම්‌මෙසු ධම්‌මානුපස්‌සීති වෙදිතබ්‌බො. කථං තාව වෙදනා අනුපස්‌සිතබ්‌බා? සුඛා තාව වෙදනා දුක්‌ඛතො, දුක්‌ඛා වෙදනා සල්‌ලතො, අදුක්‌ඛමසුඛා වෙදනා අනිච්‌චතො අනුපස්‌සිතබ්‌බා. යථාහ –
Vedanāsu vedanānupassītiādīsu ca vedanādīnaṃ puna vacane payojanaṃ kāyānupassanāyaṃ vuttanayeneva yathāyogaṃ yojetvā veditabbaṃ. Ayaṃ pana asādhāraṇattho – sukhādīsu anekappabhedāsu vedanāsu visuṃ visuṃ aniccādito ekekavedanānupassīti, sarāgādike soḷasappabhede citte visuṃ visuṃ aniccādito ekekacittānupassīti, kāyavedanācittāni ṭhapetvā sesatebhūmakadhammesu visuṃ visuṃ aniccādito ekekadhammānupassīti, satipaṭṭhānasuttante (dī. ni. 2.382; ma. ni. 1.115) vuttanayena nīvaraṇādidhammānupassīti vā. Ettha ca ‘‘kāye’’ti ekavacanaṃ sarīrassa ekattā, ‘‘citte’’ti ekavacanaṃ cittassa sabhāvabhedābhāvato jātiggahaṇena katanti veditabbaṃ. Yathā ca vedanādayo anupassitabbā, tathā anupassanto vedanāsu vedanānupassī, citte cittānupassī, dhammesu dhammānupassīti veditabbo. Kathaṃ tāva vedanā anupassitabbā? Sukhā tāva vedanā dukkhato, dukkhā vedanā sallato, adukkhamasukhā vedanā aniccato anupassitabbā. Yathāha –
‘‘යො සුඛං දුක්‌ඛතො අද්‌ද, දුක්‌ඛමද්‌දක්‌ඛි සල්‌ලතො;
‘‘Yo sukhaṃ dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato;
අදුක්‌ඛමසුඛං සන්‌තං, අද්‌දක්‌ඛි නං අනිච්‌චතො;
Adukkhamasukhaṃ santaṃ, addakkhi naṃ aniccato;
ස වෙ සම්‌මද්‌දසො භික්‌ඛු, පරිජානාති වෙදනා’’ති. (සං. නි. 4.253);
Sa ve sammaddaso bhikkhu, parijānāti vedanā’’ti. (saṃ. ni. 4.253);
සබ්‌බා එව චෙතා දුක්‌ඛතොපි අනුපස්‌සිතබ්‌බා. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘යංකිඤ්‌චි වෙදයිතං, සබ්‌බං තං දුක්‌ඛස්‌මින්‌ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259). සුඛදුක්‌ඛතොපි ච අනුපස්‌සිතබ්‌බා. යථාහ – ‘‘සුඛා වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්‌ඛා. දුක්‌ඛා වෙදනා ඨිතිදුක්‌ඛා විපරිණාමසුඛා. අදුක්‌ඛමසුඛා වෙදනා ඤාණසුඛා අඤ්‌ඤාණදුක්‌ඛා’’ති (ම. නි. 1.465). අපිච අනිච්‌චාදිසත්‌තඅනුපස්‌සනාවසෙනාපි අනුපස්‌සිතබ්‌බා.
Sabbā eva cetā dukkhatopi anupassitabbā. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃkiñci vedayitaṃ, sabbaṃ taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 4.259). Sukhadukkhatopi ca anupassitabbā. Yathāha – ‘‘sukhā vedanā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā. Dukkhā vedanā ṭhitidukkhā vipariṇāmasukhā. Adukkhamasukhā vedanā ñāṇasukhā aññāṇadukkhā’’ti (ma. ni. 1.465). Apica aniccādisattaanupassanāvasenāpi anupassitabbā.
චිත්‌තධම්‌මෙසුපි චිත්‌තං තාව ආරම්‌මණාධිපතිසහජාතභූමිකම්‌මවිපාකකිරියාදිනානත්‌තභෙදානං අනිච්‌චාදිසත්‌තඅනුපස්‌සනානං සරාගාදිසොළසභෙදානඤ්‌ච වසෙන අනුපස්‌සිතබ්‌බං, ධම්‌මා සලක්‌ඛණසාමඤ්‌ඤලක්‌ඛණානං සුඤ්‌ඤතාධම්‌මස්‌ස අනිච්‌චාදිසත්‌තඅනුපස්‌සනානං සන්‌තාසන්‌තාදීනඤ්‌ච වසෙන අනුපස්‌සිතබ්‌බා. කාමඤ්‌චෙත්‌ථ යස්‌ස කායසඞ්‌ඛාතෙ ලොකෙ අභිජ්‌ඣාදොමනස්‌සං පහීනං, තස්‌ස වෙදනාදිලොකෙසුපි තං පහීනමෙව, නානාපුග්‌ගලවසෙන පන නානාක්‌ඛණිකසතිපට්‌ඨානභාවනාවසෙන ච සබ්‌බත්‌ථ වුත්‌තං. යතො වා එකත්‌ථ පහීනං, සෙසෙසුපි පහීනං හොති. තෙනෙවස්‌ස තත්‌ථ පහානදස්‌සනත්‌ථම්‌පි එවං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
Cittadhammesupi cittaṃ tāva ārammaṇādhipatisahajātabhūmikammavipākakiriyādinānattabhedānaṃ aniccādisattaanupassanānaṃ sarāgādisoḷasabhedānañca vasena anupassitabbaṃ, dhammā salakkhaṇasāmaññalakkhaṇānaṃ suññatādhammassa aniccādisattaanupassanānaṃ santāsantādīnañca vasena anupassitabbā. Kāmañcettha yassa kāyasaṅkhāte loke abhijjhādomanassaṃ pahīnaṃ, tassa vedanādilokesupi taṃ pahīnameva, nānāpuggalavasena pana nānākkhaṇikasatipaṭṭhānabhāvanāvasena ca sabbattha vuttaṃ. Yato vā ekattha pahīnaṃ, sesesupi pahīnaṃ hoti. Tenevassa tattha pahānadassanatthampi evaṃ vuttanti veditabbaṃ.
ඉති ඉමෙ චත්‌තාරො සතිපට්‌ඨානා පුබ්‌බභාගෙ නානාචිත්‌තෙසු ලබ්‌භන්‌ති. අඤ්‌ඤෙනෙව හි චිත්‌තෙන කායං පරිග්‌ගණ්‌හාති, අඤ්‌ඤෙන වෙදනං, අඤ්‌ඤෙන චිත්‌තං, අඤ්‌ඤෙන ධම්‌මෙ පරිග්‌ගණ්‌හාති. ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකචිත්‌තෙයෙව ලබ්‌භන්‌ති. ආදිතො හි කායං පරිග්‌ගණ්‌හිත්‌වා ආගතස්‌ස විපස්‌සනාසම්‌පයුත්‌තා සති කායානුපස්‌සනා නාම, තාය සතියා සමන්‌නාගතො පුග්‌ගලො කායානුපස්‌සී නාම. විපස්‌සනං උස්‌සුක්‌කාපෙත්‌වා අරියමග්‌ගං පත්‌තස්‌ස මග්‌ගක්‌ඛණෙ මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තා සති කායානුපස්‌සනා නාම, තාය සතියා සමන්‌නාගතො පුග්‌ගලො කායානුපස්‌සී නාම. වෙදනං පරිග්‌ගණ්‌හිත්‌වා චිත්‌තං පරිග්‌ගණ්‌හිත්‌වා ධම්‌මෙ පරිග්‌ගණ්‌හිත්‌වා ආගතස්‌ස විපස්‌සනාසම්‌පයුත්‌තා සති ධම්‌මානුපස්‌සනා නාම, තාය සතියා සමන්‌නාගතො පුග්‌ගලො ධම්‌මානුපස්‌සී නාම. විපස්‌සනං උස්‌සුක්‌කාපෙත්‌වා අරියමග්‌ගං පත්‌තස්‌ස මග්‌ගක්‌ඛණෙ මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තා සති ධම්‌මානුපස්‌සනා නාම, තාය සතියා සමන්‌නාගතො පුග්‌ගලො ධම්‌මානුපස්‌සී නාම. එවං තාව දෙසනා පුග්‌ගලෙ තිට්‌ඨති. කායෙ පන ‘‘සුභ’’න්‌ති විපල්‌ලාසප්‌පහානා කායපරිග්‌ගාහිකා සති මග්‌ගෙන සමිජ්‌ඣතීති කායානුපස්‌සනා නාම. වෙදනාය ‘‘සුඛා’’ති විපල්‌ලාසප්‌පහානා වෙදනාපරිග්‌ගාහිකා සති මග්‌ගෙන සමිජ්‌ඣතීති වෙදනානුපස්‌සනා නාම. චිත්‌තෙ ‘‘නිච්‌ච’’න්‌ති විපල්‌ලාසප්‌පහානා චිත්‌තපරිග්‌ගාහිකා සති මග්‌ගෙන සමිජ්‌ඣතීති චිත්‌තානුපස්‌සනා නාම. ධම්‌මෙසු ‘‘අත්‌තා’’ති විපල්‌ලාසප්‌පහානා ධම්‌මපරිග්‌ගාහිකා සති මග්‌ගෙන සමිජ්‌ඣතීති ධම්‌මානුපස්‌සනා නාම. ඉති එකාව මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තා සති චතුකිච්‌චසාධකත්‌තෙන චත්‌තාරි නාමානි ලභති. තෙන වුත්‌තං ‘‘ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ පන එකචිත්‌තෙයෙව ලබ්‌භන්‌තී’’ති.
Iti ime cattāro satipaṭṭhānā pubbabhāge nānācittesu labbhanti. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññena vedanaṃ, aññena cittaṃ, aññena dhamme pariggaṇhāti. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhanti. Ādito hi kāyaṃ pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma. Vedanaṃ pariggaṇhitvā cittaṃ pariggaṇhitvā dhamme pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma. Evaṃ tāva desanā puggale tiṭṭhati. Kāye pana ‘‘subha’’nti vipallāsappahānā kāyapariggāhikā sati maggena samijjhatīti kāyānupassanā nāma. Vedanāya ‘‘sukhā’’ti vipallāsappahānā vedanāpariggāhikā sati maggena samijjhatīti vedanānupassanā nāma. Citte ‘‘nicca’’nti vipallāsappahānā cittapariggāhikā sati maggena samijjhatīti cittānupassanā nāma. Dhammesu ‘‘attā’’ti vipallāsappahānā dhammapariggāhikā sati maggena samijjhatīti dhammānupassanā nāma. Iti ekāva maggasampayuttā sati catukiccasādhakattena cattāri nāmāni labhati. Tena vuttaṃ ‘‘lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantī’’ti.
සම්‌මාසමාධිනිද්‌දෙසෙ විවිච්‌චෙව කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්‌චිත්‌වා විනා හුත්‌වා අපක්‌කමිත්‌වා. යො පනායමෙත්‌ථ එවකාරො, සො නියමත්‌ථොති වෙදිතබ්‌බො. යස්‌මා ච නියමත්‌ථො, තස්‌මා පඨමජ්‌ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරණසමයෙ අවිජ්‌ජමානානම්‌පි කාමානං තස්‌ස පඨමජ්‌ඣානස්‌ස පටිපක්‌ඛභාවං කාමපරිච්‌චාගෙනෙව චස්‌ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘‘විවිච්‌චෙව කාමෙහී’’ති එවඤ්‌හි නියමෙ කයිරමානෙ ඉදං පඤ්‌ඤායති – නූනිමස්‌ස ඣානස්‌ස කාමා පටිපක්‌ඛභූතා, යෙසු සති ඉදං න පවත්‌තති, අන්‌ධකාරෙ සති පදීපොභාසො විය, තෙසං පරිච්‌චාගෙනෙව චස්‌ස අධිගමො හොති ඔරිමතීරපරිච්‌චාගෙන පාරිමතීරස්‌ස විය. තස්‌මා නියමං කරොතීති.
Sammāsamādhiniddese vivicceva kāmehīti kāmehi viviccitvā vinā hutvā apakkamitvā. Yo panāyamettha evakāro, so niyamatthoti veditabbo. Yasmā ca niyamattho, tasmā paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharaṇasamaye avijjamānānampi kāmānaṃ tassa paṭhamajjhānassa paṭipakkhabhāvaṃ kāmapariccāgeneva cassa adhigamaṃ dīpeti. Kathaṃ? ‘‘Vivicceva kāmehī’’ti evañhi niyame kayiramāne idaṃ paññāyati – nūnimassa jhānassa kāmā paṭipakkhabhūtā, yesu sati idaṃ na pavattati, andhakāre sati padīpobhāso viya, tesaṃ pariccāgeneva cassa adhigamo hoti orimatīrapariccāgena pārimatīrassa viya. Tasmā niyamaṃ karotīti.
තත්‌ථ සියා, කස්‌මා පනෙස පුබ්‌බපදෙයෙව වුත්‌තො, න උත්‌තරපදෙ, කිං අකුසලෙහි ධම්‌මෙහි අවිවිච්‌චාපි ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරෙය්‍යාති? න ඛො පනෙතං එවං දට්‌ඨබ්‌බං. තංනිස්‌සරණතො හි පුබ්‌බපදෙ එස වුත්‌තො. කාමධාතුසමතික්‌කමනතො හි කාමරාගපටිපක්‌ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්‌සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්‌සරණං යදිදං නෙක්‌ඛම්‌ම’’න්‌ති (ඉතිවු. 72). උත්‌තරපදෙපි පන යථා ‘‘ඉධෙව, භික්‌ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241) එත්‌ථ එවකාරො ආනෙත්‌වා වුච්‌චති, එවං වත්‌තබ්‌බො. න හි සක්‌කා ඉතො අඤ්‌ඤෙහිපි නීවරණසඞ්‌ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්‌මෙහි අවිවිච්‌ච ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරිතුං. තස්‌මා ‘‘විවිච්‌චෙව කාමෙහි විවිච්‌චෙව අකුසලෙහි ධම්‌මෙහී’’ති එවං පදද්‌වයෙපි එස දට්‌ඨබ්‌බො. පදද්‌වයෙපි ච කිඤ්‌චාපි විවිච්‌චාති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්‌ගවික්‌ඛම්‌භනසමුච්‌ඡෙදපටිප්‌පස්‌සද්‌ධිනිස්‌සරණවිවෙකා චිත්‌තකායඋපධිවිවෙකා ච සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡන්‌ති, තථාපි පුබ්‌බභාගෙ කායවිවෙකචිත්‌තවිවෙකවික්‌ඛම්‌භනවිවෙකා දට්‌ඨබ්‌බා, ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ කායවිවෙකචිත්‌තවිවෙකසමුච්‌ඡෙදවිවෙකපටිප්‌පස්‌සද්‌ධිවිවෙකනිස්‌සරණවිවෙකා.
Tattha siyā, kasmā panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade, kiṃ akusalehi dhammehi aviviccāpi jhānaṃ upasampajja vihareyyāti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Taṃnissaraṇato hi pubbapade esa vutto. Kāmadhātusamatikkamanato hi kāmarāgapaṭipakkhato ca idaṃ jhānaṃ kāmānameva nissaraṇaṃ. Yathāha – ‘‘kāmānametaṃ nissaraṇaṃ yadidaṃ nekkhamma’’nti (itivu. 72). Uttarapadepi pana yathā ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo, idha dutiyo samaṇo’’ti (ma. ni. 1.139; a. ni. 4.241) ettha evakāro ānetvā vuccati, evaṃ vattabbo. Na hi sakkā ito aññehipi nīvaraṇasaṅkhātehi akusalehi dhammehi avivicca jhānaṃ upasampajja viharituṃ. Tasmā ‘‘vivicceva kāmehi vivicceva akusalehi dhammehī’’ti evaṃ padadvayepi esa daṭṭhabbo. Padadvayepi ca kiñcāpi viviccāti iminā sādhāraṇavacanena tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavivekā cittakāyaupadhivivekā ca saṅgahaṃ gacchanti, tathāpi pubbabhāge kāyavivekacittavivekavikkhambhanavivekā daṭṭhabbā, lokuttaramaggakkhaṇe kāyavivekacittavivekasamucchedavivekapaṭippassaddhivivekanissaraṇavivekā.
කාමෙහීති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච මහානිද්‌දෙසෙ ‘‘කතමෙ වත්‌ථුකාමා මනාපිකා රූපා’’තිආදිනා (මහානි. 1) නයෙන වත්‌ථුකාමා වුත්‌තා, යෙ ච තත්‌ථෙව විභඞ්‌ගෙ ච ‘‘ඡන්‌දො කාමො, රාගො කාමො, ඡන්‌දරාගො කාමො, සඞ්‌කප්‌පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්‌කප්‌පරාගො කාමො’’ති (මහානි. 1; විභ. 564) එවං කිලෙසකාමා වුත්‌තා, තෙ සබ්‌බෙපි සඞ්‌ගහිතා ඉච්‌චෙව දට්‌ඨබ්‌බා. එවඤ්‌හි සති විවිච්‌චෙව කාමෙහීති වත්‌ථුකාමෙහිපි විවිච්‌චෙවාති අත්‌ථො යුජ්‌ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්‌තො හොති.
Kāmehīti iminā pana padena ye ca mahāniddese ‘‘katame vatthukāmā manāpikā rūpā’’tiādinā (mahāni. 1) nayena vatthukāmā vuttā, ye ca tattheva vibhaṅge ca ‘‘chando kāmo, rāgo kāmo, chandarāgo kāmo, saṅkappo kāmo, rāgo kāmo, saṅkapparāgo kāmo’’ti (mahāni. 1; vibha. 564) evaṃ kilesakāmā vuttā, te sabbepi saṅgahitā icceva daṭṭhabbā. Evañhi sati vivicceva kāmehīti vatthukāmehipi viviccevāti attho yujjati. Tena kāyaviveko vutto hoti.
විවිච්‌ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්‌බාකුසලෙහි වා විවිච්‌චාති අත්‌ථො යුජ්‌ජති. තෙන චිත්‌තවිවෙකො වුත්‌තො හොති. පුරිමෙන චෙත්‌ථ වත්‌ථුකාමෙහි විවෙකවචනතො එව කාමසුඛපරිච්‌චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්‌ඛම්‌මසුඛපරිග්‌ගහො විභාවිතො හොති. එවං වත්‌ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්‌ථුප්‌පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්‌පහානං. පඨමෙන ලොලභාවස්‌ස හෙතුපරිච්‌චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්‌ස. පඨමෙන ච පයොගසුද්‌ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති විඤ්‌ඤාතබ්‌බං. එස තාව නයො කාමෙහීති එත්‌ථ වුත්‌තකාමෙසු වත්‌ථුකාමපක්‌ඛෙ.
Vivicca akusalehi dhammehīti kilesakāmehi sabbākusalehi vā viviccāti attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukāmehi vivekavacanato eva kāmasukhapariccāgo, dutiyena kilesakāmehi vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho vibhāvito hoti. Evaṃ vatthukāmakilesakāmavivekavacanatoyeva ca etesaṃ paṭhamena saṃkilesavatthuppahānaṃ, dutiyena saṃkilesappahānaṃ. Paṭhamena lolabhāvassa hetupariccāgo, dutiyena bālabhāvassa. Paṭhamena ca payogasuddhi, dutiyena āsayaposanaṃ vibhāvitaṃ hotīti viññātabbaṃ. Esa tāva nayo kāmehīti ettha vuttakāmesu vatthukāmapakkhe.
කිලෙසකාමපක්‌ඛෙ පන ඡන්‌දොති ච රාගොති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්‌ඡන්‌දොව කාමොති අධිප්‌පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්‌නොපි සමානො ‘‘තත්‌ථ කතමෙ කාමා, ඡන්‌දො කාමො’’තිආදිනා (විභ. 564) නයෙන විභඞ්‌ගෙ උපරි ඣානඞ්‌ගපටිපක්‌ඛතො විසුං වුත්‌තො, කිලෙසකාමත්‌තා වා පුරිමපදෙ වුත්‌තො, අකුසලපරියාපන්‌නත්‌තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්‌ස කාමතොති අවත්‌වා කාමෙහීති වුත්‌තං. අඤ්‌ඤෙසම්‌පි ච ධම්‌මානං අකුසලභාවෙ විජ්‌ජමානෙ ‘‘තත්‌ථ කතමෙ අකුසලා ධම්‌මා, කාමච්‌ඡන්‌දො’’තිආදිනා (විභ. 564) නයෙන විභඞ්‌ගෙ උපරි ඣානඞ්‌ගපච්‌චනීකපටිපක්‌ඛභාවදස්‌සනතො නීවරණානෙව වුත්‌තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්‌ගපච්‌චනීකානි, තෙසං ඣානඞ්‌ගානෙව පටිපක්‌ඛානි විද්‌ධංසකානි විනාසකානීති වුත්‌තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්‌ඡන්‌දස්‌ස පටිපක්‌ඛො, පීති බ්‍යාපාදස්‌ස, විතක්‌කො ථිනමිද්‌ධස්‌ස, සුඛං උද්‌ධච්‌චකුක්‌කුච්‌චස්‌ස, විචාරො විචිකිච්‌ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්‌තං.
Kilesakāmapakkhe pana chandoti ca rāgoti ca evamādīhi anekabhedo kāmacchandova kāmoti adhippeto. So ca akusalapariyāpannopi samāno ‘‘tattha katame kāmā, chando kāmo’’tiādinā (vibha. 564) nayena vibhaṅge upari jhānaṅgapaṭipakkhato visuṃ vutto, kilesakāmattā vā purimapade vutto, akusalapariyāpannattā dutiyapade. Anekabhedato cassa kāmatoti avatvā kāmehīti vuttaṃ. Aññesampi ca dhammānaṃ akusalabhāve vijjamāne ‘‘tattha katame akusalā dhammā, kāmacchando’’tiādinā (vibha. 564) nayena vibhaṅge upari jhānaṅgapaccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato nīvaraṇāneva vuttāni. Nīvaraṇāni hi jhānaṅgapaccanīkāni, tesaṃ jhānaṅgāneva paṭipakkhāni viddhaṃsakāni vināsakānīti vuttaṃ hoti. Tathā hi ‘‘samādhi kāmacchandassa paṭipakkho, pīti byāpādassa, vitakko thinamiddhassa, sukhaṃ uddhaccakukkuccassa, vicāro vicikicchāyā’’ti peṭake vuttaṃ.
එවමෙත්‌ථ ‘‘විවිච්‌චෙව කාමෙහී’’ති ඉමිනා කාමච්‌ඡන්‌දස්‌ස වික්‌ඛම්‌භනවිවෙකො වුත්‌තො හොති. ‘‘විවිච්‌ච අකුසලෙහි ධම්‌මෙහී’’ති ඉමිනා පඤ්‌චන්‌නම්‌පි නීවරණානං. අගහිතග්‌ගහණෙන පන පඨමෙන කාමච්‌ඡන්‌දස්‌ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං. තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්‌චකාමගුණභෙදවිසයස්‌ස ලොභස්‌ස, දුතියෙන ආඝාතවත්‌ථුභෙදාදිවිසයානං දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්‌මෙසු පඨමෙන කාමොඝකාමයොගකාමාසවකාමුපාදානඅභිජ්‌ඣාකායගන්‌ථ කාමරාගසඤ්‌ඤොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝයොගාසවඋපාදානගන්‌ථසංයොජනානං. පඨමෙන තණ්‌හාය තංසම්‌පයුත්‌තකානඤ්‌ච, දුතියෙන අවිජ්‌ජාය තංසම්‌පයුත්‌තකානඤ්‌ච. අපිච පඨමෙන ලොභසම්‌පයුත්‌තඅට්‌ඨචිත්‌තුප්‌පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්‌නං අකුසලචිත්‌තුප්‌පාදානං වික්‌ඛම්‌භනවිවෙකො වුත්‌තො හොතීති වෙදිතබ්‌බො.
Evamettha ‘‘vivicceva kāmehī’’ti iminā kāmacchandassa vikkhambhanaviveko vutto hoti. ‘‘Vivicca akusalehi dhammehī’’ti iminā pañcannampi nīvaraṇānaṃ. Agahitaggahaṇena pana paṭhamena kāmacchandassa, dutiyena sesanīvaraṇānaṃ. Tathā paṭhamena tīsu akusalamūlesu pañcakāmaguṇabhedavisayassa lobhassa, dutiyena āghātavatthubhedādivisayānaṃ dosamohānaṃ. Oghādīsu vā dhammesu paṭhamena kāmoghakāmayogakāmāsavakāmupādānaabhijjhākāyagantha kāmarāgasaññojanānaṃ, dutiyena avasesaoghayogāsavaupādānaganthasaṃyojanānaṃ. Paṭhamena taṇhāya taṃsampayuttakānañca, dutiyena avijjāya taṃsampayuttakānañca. Apica paṭhamena lobhasampayuttaaṭṭhacittuppādānaṃ, dutiyena sesānaṃ catunnaṃ akusalacittuppādānaṃ vikkhambhanaviveko vutto hotīti veditabbo.
එත්‌තාවතා ච පඨමස්‌ස ඣානස්‌ස පහානඞ්‌ගං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි සම්‌පයොගඞ්‌ගං දස්‌සෙතුං සවිතක්‌කං සවිචාරන්‌තිආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ ආරම්‌මණෙ චිත්‌තස්‌ස අභිනිරොපනලක්‌ඛණො විතක්‌කො. ආරම්‌මණානුමජ්‌ජනලක්‌ඛණො විචාරො. සන්‌තෙපි ච නෙසං කත්‌ථචි අවිප්‌පයොගෙ ඔළාරිකට්‌ඨෙන පුබ්‌බඞ්‌ගමට්‌ඨෙන ච ඝණ්‌ඩාභිඝාතො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්‌කො, සුඛුමට්‌ඨෙන අනුමජ්‌ජනසභාවෙන ච ඝණ්‌ඩානුරවො විය අනුප්‌පබන්‌ධො විචාරො. විප්‌ඵාරවා චෙත්‌ථ විතක්‌කො පඨමුප්‌පත්‌තිකාලෙ පරිප්‌ඵන්‌දනභූතො චිත්‌තස්‌ස, ආකාසෙ උප්‌පතිතුකාමස්‌ස පක්‌ඛිනො පක්‌ඛවික්‌ඛෙපො විය, පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්‌ධානුබන්‌ධචෙතසො භමරස්‌ස. සන්‌තවුත්‌ති විචාරො නාතිපරිප්‌ඵන්‌දනභූතො චිත්‌තස්‌ස, ආකාසෙ උප්‌පතිතස්‌ස පක්‌ඛිනො පක්‌ඛප්‌පසාරණං විය, පරිබ්‌භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්‌ස භමරස්‌ස පදුමස්‌ස උපරිභාගෙ.
Ettāvatā ca paṭhamassa jhānassa pahānaṅgaṃ dassetvā idāni sampayogaṅgaṃ dassetuṃ savitakkaṃ savicārantiādi vuttaṃ. Tattha ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo vitakko. Ārammaṇānumajjanalakkhaṇo vicāro. Santepi ca nesaṃ katthaci avippayoge oḷārikaṭṭhena pubbaṅgamaṭṭhena ca ghaṇḍābhighāto viya cetaso paṭhamābhinipāto vitakko, sukhumaṭṭhena anumajjanasabhāvena ca ghaṇḍānuravo viya anuppabandho vicāro. Vipphāravā cettha vitakko paṭhamuppattikāle paripphandanabhūto cittassa, ākāse uppatitukāmassa pakkhino pakkhavikkhepo viya, padumābhimukhapāto viya ca gandhānubandhacetaso bhamarassa. Santavutti vicāro nātiparipphandanabhūto cittassa, ākāse uppatitassa pakkhino pakkhappasāraṇaṃ viya, paribbhamanaṃ viya ca padumābhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhāge.
දුකනිපාතට්‌ඨකථායං පන ‘‘ආකාසෙ ගච්‌ඡතො මහාසකුණස්‌ස උභොහි පක්‌ඛෙහි වාතං ගහෙත්‌වා පක්‌ඛෙ සන්‌නිසීදාපෙත්‌වා ගමනං විය ආරම්‌මණෙ චෙතසො අභිනිරොපනභාවෙන පවත්‌තො විතක්‌කො, වාතග්‌ගහණත්‌ථං පක්‌ඛෙ ඵන්‌දාපයමානස්‌ස ගමනං විය අනුමජ්‌ජනභාවෙන පවත්‌තො විචාරො’’ති වුත්‌තං. තං අනුප්‌පබන්‌ධෙන පවත්‌තියං යුජ්‌ජති. සො පන තෙසං විසෙසො පඨමදුතියජ්‌ඣානෙසු පාකටො හොති. අපිච මලග්‌ගහිතං කංසභාජනං එකෙන හත්‌ථෙන දළ්‌හං ගහෙත්‌වා ඉතරෙන හත්‌ථෙන චුණ්‌ණතෙලවාලණ්‌ඩුපකෙන පරිමජ්‌ජන්‌තස්‌ස දළ්‌හග්‌ගහණහත්‌ථො විය විතක්‌කො, පරිමජ්‌ජනහත්‌ථො විය විචාරො. තථා කුම්‌භකාරස්‌ස දණ්‌ඩප්‌පහාරෙන චක්‌කං භමයිත්‌වා භාජනං කරොන්‌තස්‌ස උප්‌පීළනහත්‌ථො විය විතක්‌කො, ඉතො චිතො ච සංසරණහත්‌ථො විය විචාරො. තථා මණ්‌ඩලං කරොන්‌තස්‌ස මජ්‌ඣෙ සන්‌නිරුජ්‌ඣිත්‌වා ඨිතකණ්‌ටකො විය අභිනිරොපනො විතක්‌කො, බහි පරිබ්‌භමනකණ්‌ටකො විය අනුමජ්‌ජනො විචාරො. ඉති ඉමිනා ච විතක්‌කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන සහ වත්‌තති රුක්‌ඛො විය පුප්‌ඵෙන ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං ‘‘සවිතක්‌කං සවිචාර’’න්‌ති වුච්‌චති.
Dukanipātaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘ākāse gacchato mahāsakuṇassa ubhohi pakkhehi vātaṃ gahetvā pakkhe sannisīdāpetvā gamanaṃ viya ārammaṇe cetaso abhiniropanabhāvena pavatto vitakko, vātaggahaṇatthaṃ pakkhe phandāpayamānassa gamanaṃ viya anumajjanabhāvena pavatto vicāro’’ti vuttaṃ. Taṃ anuppabandhena pavattiyaṃ yujjati. So pana tesaṃ viseso paṭhamadutiyajjhānesu pākaṭo hoti. Apica malaggahitaṃ kaṃsabhājanaṃ ekena hatthena daḷhaṃ gahetvā itarena hatthena cuṇṇatelavālaṇḍupakena parimajjantassa daḷhaggahaṇahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya vicāro. Tathā kumbhakārassa daṇḍappahārena cakkaṃ bhamayitvā bhājanaṃ karontassa uppīḷanahattho viya vitakko, ito cito ca saṃsaraṇahattho viya vicāro. Tathā maṇḍalaṃ karontassa majjhe sannirujjhitvā ṭhitakaṇṭako viya abhiniropano vitakko, bahi paribbhamanakaṇṭako viya anumajjano vicāro. Iti iminā ca vitakkena iminā ca vicārena saha vattati rukkho viya pupphena phalena cāti idaṃ jhānaṃ ‘‘savitakkaṃ savicāra’’nti vuccati.
විවෙකජන්‌ති එත්‌ථ විවිත්‌ති විවෙකො, නීවරණවිගමොති අත්‌ථො. විවිත්‌තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්‌තො ඣානසම්‌පයුත්‌තධම්‌මරාසීති අත්‌ථො. තස්‌මා විවෙකා, තස්‌මිං වා විවෙකෙ ජාතන්‌ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්‌ති එත්‌ථ පීණයතීති පීති, සා සම්‌පියායනලක්‌ඛණා. සා පනෙසා ඛුද්‌දිකා පීති, ඛණිකා පීති, ඔක්‌කන්‌තිකා පීති, උබ්‌බෙගා පීති, ඵරණා පීතීති පඤ්‌චවිධා හොති.
Vivekajanti ettha vivitti viveko, nīvaraṇavigamoti attho. Vivittoti vā viveko, nīvaraṇavivitto jhānasampayuttadhammarāsīti attho. Tasmā vivekā, tasmiṃ vā viveke jātanti vivekajaṃ. Pītisukhanti ettha pīṇayatīti pīti, sā sampiyāyanalakkhaṇā. Sā panesā khuddikā pīti, khaṇikā pīti, okkantikā pīti, ubbegā pīti, pharaṇā pītīti pañcavidhā hoti.
තත්‌ථ ඛුද්‌දිකා පීති සරීරෙ ලොමහංසනමත්‌තමෙව කාතුං සක්‌කොති. ඛණිකා පීති ඛණෙ ඛණෙ විජ්‌ජුප්‌පාදසදිසා හොති. ඔක්‌කන්‌තිකා පීති සමුද්‌දතීරං වීචි විය කායං ඔක්‌කමිත්‌වා ඔක්‌කමිත්‌වා භිජ්‌ජති. උබ්‌බෙගා පීති බලවතී හොති කායං උද්‌ධග්‌ගං කත්‌වා ආකාසෙ ලඞ්‌ඝාපනප්‌පමාණප්‌පත්‌තා. ඵරණා පීති අතිබලවතී හොති. තාය හි උප්‌පන්‌නාය සකලසරීරං ධමිත්‌වා පූරිතවත්‌ථි විය මහතා උදකොඝෙන පක්‌ඛන්‌දපබ්‌බතකුච්‌ඡි විය ච අනුපරිඵුටං හොති. සා පනෙසා පඤ්‌චවිධා පීති ගබ්‌භං ගණ්‌හන්‌තී පරිපාකං ගච්‌ඡන්‌තී දුවිධං පස්‌සද්‌ධිං පරිපූරෙති කායපස්‌සද්‌ධිඤ්‌ච චිත්‌තපස්‌සද්‌ධිඤ්‌ච. පස්‌සද්‌ධි ගබ්‌භං ගණ්‌හන්‌තී පරිපාකං ගච්‌ඡන්‌තී දුවිධම්‌පි සුඛං පරිපූරෙති කායිකඤ්‌ච චෙතසිකඤ්‌ච. සුඛං ගබ්‌භං ගණ්‌හන්‌තං පරිපාකං ගච්‌ඡන්‌තං තිවිධං සමාධිං පරිපූරෙති – ඛණිකසමාධිං, උපචාරසමාධිං, අප්‌පනාසමාධිඤ්‌චාති. තාසු ච යා අප්‌පනාසමාධිස්‌ස මූලං හුත්‌වා වඩ්‌ඪමානා සමාධිසම්‌පයොගං ගතා ඵරණා පීති, අයං ඉමස්‌මිං අත්‌ථෙ අධිප්‌පෙතා පීතීති.
Tattha khuddikā pīti sarīre lomahaṃsanamattameva kātuṃ sakkoti. Khaṇikā pīti khaṇe khaṇe vijjuppādasadisā hoti. Okkantikā pīti samuddatīraṃ vīci viya kāyaṃ okkamitvā okkamitvā bhijjati. Ubbegā pīti balavatī hoti kāyaṃ uddhaggaṃ katvā ākāse laṅghāpanappamāṇappattā. Pharaṇā pīti atibalavatī hoti. Tāya hi uppannāya sakalasarīraṃ dhamitvā pūritavatthi viya mahatā udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anupariphuṭaṃ hoti. Sā panesā pañcavidhā pīti gabbhaṃ gaṇhantī paripākaṃ gacchantī duvidhaṃ passaddhiṃ paripūreti kāyapassaddhiñca cittapassaddhiñca. Passaddhi gabbhaṃ gaṇhantī paripākaṃ gacchantī duvidhampi sukhaṃ paripūreti kāyikañca cetasikañca. Sukhaṃ gabbhaṃ gaṇhantaṃ paripākaṃ gacchantaṃ tividhaṃ samādhiṃ paripūreti – khaṇikasamādhiṃ, upacārasamādhiṃ, appanāsamādhiñcāti. Tāsu ca yā appanāsamādhissa mūlaṃ hutvā vaḍḍhamānā samādhisampayogaṃ gatā pharaṇā pīti, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā pītīti.
ඉතරං පන සුඛයතීති සුඛං, යස්‌සුප්‌පජ්‌ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්‌ථො. සුඛනං වා සුඛං, සුට්‌ඨු වා ඛාදති, ඛණති ච කායචිත්‌තාබාධන්‌ති සුඛං, සොමනස්‌සවෙදනායෙතං නාමං. තං සාතලක්‌ඛණං. සන්‌තෙපි ච නෙසං කත්‌ථචි අවිප්‌පයොගෙ ඉට්‌ඨාරම්‌මණපටිලාභතුට්‌ඨි පීති, පටිලද්‌ධරසානුභවනං සුඛං. යත්‌ථ පීති, තත්‌ථ සුඛං. යත්‌ථ සුඛං, තත්‌ථ න නියමතො පීති. සඞ්‌ඛාරක්‌ඛන්‌ධසඞ්‌ගහිතා පීති, වෙදනාක්‌ඛන්‌ධසඞ්‌ගහිතං සුඛං. කන්‌තාරඛින්‌නස්‌ස වනන්‌තුදකදස්‌සනසවනෙසු විය පීති, වනච්‌ඡායාපවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං. තස්‌මිං තස්‌මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. ඉති අයඤ්‌ච පීති ඉදඤ්‌ච සුඛං අස්‌ස ඣානස්‌ස, අස්‌මිං වා ඣානෙ අත්‌ථීති ඉදං ඣානං ‘‘පීතිසුඛ’’න්‌ති වුච්‌චති. අථ වා පීති ච සුඛඤ්‌ච පීතිසුඛං ධම්‌මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛං අස්‌ස ඣානස්‌ස, අස්‌මිං වා ඣානෙ අත්‌ථීති එවම්‌පි විවෙකජං පීතිසුඛං. යථෙව හි ඣානං, එවං පීතිසුඛම්‌පෙත්‌ථ විවෙකජමෙව හොති. තඤ්‌චස්‌ස අත්‌ථීති තස්‌මා අලොපසමාසං කත්‌වා එකපදෙනෙව ‘‘විවෙකජංපීතිසුඛ’’න්‌තිපි වත්‌තුං යුජ්‌ජති.
Itaraṃ pana sukhayatīti sukhaṃ, yassuppajjati, taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Sukhanaṃ vā sukhaṃ, suṭṭhu vā khādati, khaṇati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ, somanassavedanāyetaṃ nāmaṃ. Taṃ sātalakkhaṇaṃ. Santepi ca nesaṃ katthaci avippayoge iṭṭhārammaṇapaṭilābhatuṭṭhi pīti, paṭiladdharasānubhavanaṃ sukhaṃ. Yattha pīti, tattha sukhaṃ. Yattha sukhaṃ, tattha na niyamato pīti. Saṅkhārakkhandhasaṅgahitā pīti, vedanākkhandhasaṅgahitaṃ sukhaṃ. Kantārakhinnassa vanantudakadassanasavanesu viya pīti, vanacchāyāpavesanaudakaparibhogesu viya sukhaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ samaye pākaṭabhāvato cetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Iti ayañca pīti idañca sukhaṃ assa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti idaṃ jhānaṃ ‘‘pītisukha’’nti vuccati. Atha vā pīti ca sukhañca pītisukhaṃ dhammavinayādayo viya. Vivekajaṃ pītisukhaṃ assa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti evampi vivekajaṃ pītisukhaṃ. Yatheva hi jhānaṃ, evaṃ pītisukhampettha vivekajameva hoti. Tañcassa atthīti tasmā alopasamāsaṃ katvā ekapadeneva ‘‘vivekajaṃpītisukha’’ntipi vattuṃ yujjati.
පඨමන්‌ති ගණනානුපුබ්‌බතා පඨමං, පඨමං උප්‌පන්‌නන්‌තිපි පඨමං. ඣානන්‌ති දුවිධං ඣානං ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානඤ්‌ච ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානඤ්‌ච. තත්‌ථ අට්‌ඨ සමාපත්‌තියො පථවීකසිණාදිආරම්‌මණං උපනිජ්‌ඣායන්‌තීති ‘‘ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣාන’’න්‌ති සඞ්‌ඛ්‍යං ගතා. විපස්‌සනාමග්‌ගඵලානි පන ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානං නාම. තත්‌ථ විපස්‌සනා අනිච්‌චාදිලක්‌ඛණස්‌ස උපනිජ්‌ඣානතො ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානං, විපස්‌සනාය කතකිච්‌චස්‌ස මග්‌ගෙන ඉජ්‌ඣනතො මග්‌ගො ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානං, ඵලං පන නිරොධසච්‌චං තථලක්‌ඛණං උපනිජ්‌ඣායතීති ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානං. තෙසු ඉධ පුබ්‌බභාගෙ ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානං, ලොකුත්‌තරමග්‌ගක්‌ඛණෙ ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානං අධිප්‌පෙතං, තස්‌මා ආරම්‌මණූපනිජ්‌ඣානතො ලක්‌ඛණූපනිජ්‌ඣානතො පච්‌චනීකජ්‌ඣාපනතො ච ‘‘ඣාන’’න්‌ති වෙදිතබ්‌බං. උපසම්‌පජ්‌ජාති උපගන්‌ත්‌වා, පාපුණිත්‌වාති වුත්‌තං හොති. උපසම්‌පාදයිත්‌වා වා, නිප්‌ඵාදෙත්‌වාති වුත්‌තං හොති. විහරතීති තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉරියති, වුත්‌තප්‌පකාරඣානසමඞ්‌ගී හුත්‌වා අත්‌තභාවස්‌ස වුත්‌තිං අභිනිප්‌ඵාදෙති.
Paṭhamanti gaṇanānupubbatā paṭhamaṃ, paṭhamaṃ uppannantipi paṭhamaṃ. Jhānanti duvidhaṃ jhānaṃ ārammaṇūpanijjhānañca lakkhaṇūpanijjhānañca. Tattha aṭṭha samāpattiyo pathavīkasiṇādiārammaṇaṃ upanijjhāyantīti ‘‘ārammaṇūpanijjhāna’’nti saṅkhyaṃ gatā. Vipassanāmaggaphalāni pana lakkhaṇūpanijjhānaṃ nāma. Tattha vipassanā aniccādilakkhaṇassa upanijjhānato lakkhaṇūpanijjhānaṃ, vipassanāya katakiccassa maggena ijjhanato maggo lakkhaṇūpanijjhānaṃ, phalaṃ pana nirodhasaccaṃ tathalakkhaṇaṃ upanijjhāyatīti lakkhaṇūpanijjhānaṃ. Tesu idha pubbabhāge ārammaṇūpanijjhānaṃ, lokuttaramaggakkhaṇe lakkhaṇūpanijjhānaṃ adhippetaṃ, tasmā ārammaṇūpanijjhānato lakkhaṇūpanijjhānato paccanīkajjhāpanato ca ‘‘jhāna’’nti veditabbaṃ. Upasampajjāti upagantvā, pāpuṇitvāti vuttaṃ hoti. Upasampādayitvā vā, nipphādetvāti vuttaṃ hoti. Viharatīti tadanurūpena iriyāpathavihārena iriyati, vuttappakārajhānasamaṅgī hutvā attabhāvassa vuttiṃ abhinipphādeti.
විතක්‌කවිචාරානං වූපසමාති එත්‌ථ විතක්‌කස්‌ස ච විචාරස්‌ස චාති ඉමෙසං ද්‌වින්‌නං වූපසමා සමතික්‌කමා, දුතියජ්‌ඣානක්‌ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්‌තං හොති. තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි දුතියජ්‌ඣානෙ සබ්‌බෙපි පඨමජ්‌ඣානධම්‌මා න සන්‌ති, අඤ්‌ඤෙයෙව හි පඨමජ්‌ඣානෙ ඵස්‌සාදයො, අඤ්‌ඤෙ ඉධාති. ඔළාරිකස්‌ස පන ඔළාරිකස්‌ස අඞ්‌ගස්‌ස සමතික්‌කමා පඨමජ්‌ඣානතො පරෙසං දුතියජ්‌ඣානාදීනං අධිගමො හොතීති දස්‌සනත්‌ථං ‘‘විතක්‌කවිචාරානං වූපසමා’’ති එවං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං . අජ්‌ඣත්‌තන්‌ති ඉධ නියකජ්‌ඣත්‌තං අධිප්‌පෙතං, තස්‌මා අත්‌තනි ජාතං, අත්‌තසන්‌තානෙ නිබ්‌බත්‌තන්‌ති අත්‌ථො.
Vitakkavicārānaṃvūpasamāti ettha vitakkassa ca vicārassa cāti imesaṃ dvinnaṃ vūpasamā samatikkamā, dutiyajjhānakkhaṇe apātubhāvāti vuttaṃ hoti. Tattha kiñcāpi dutiyajjhāne sabbepi paṭhamajjhānadhammā na santi, aññeyeva hi paṭhamajjhāne phassādayo, aññe idhāti. Oḷārikassa pana oḷārikassa aṅgassa samatikkamā paṭhamajjhānato paresaṃ dutiyajjhānādīnaṃ adhigamo hotīti dassanatthaṃ ‘‘vitakkavicārānaṃ vūpasamā’’ti evaṃ vuttanti veditabbaṃ . Ajjhattanti idha niyakajjhattaṃ adhippetaṃ, tasmā attani jātaṃ, attasantāne nibbattanti attho.
සම්‌පසාදනන්‌ති සම්‌පසාදනං වුච්‌චති සද්‌ධා. සම්‌පසාදනයොගතො ඣානම්‌පි සම්‌පසාදනං නීලවණ්‌ණයොගතො නීලවත්‌ථං විය. යස්‌මා වා තං ඣානං සම්‌පසාදනසමන්‌නාගතත්‌තා විතක්‌කවිචාරක්‌ඛොභවූපසමනෙන ච චෙතො සම්‌පසාදයති, තස්‌මාපි සම්‌පසාදනන්‌ති වුත්‌තං. ඉමස්‌මිඤ්‌ච අත්‌ථවිකප්‌පෙ සම්‌පසාදනං චෙතසොති එවං පදසම්‌බන්‌ධො වෙදිතබ්‌බො, පුරිමස්‌මිං පන අත්‌ථවිකප්‌පෙ චෙතසොති එතං එකොදිභාවෙන සද්‌ධිං යොජෙතබ්‌බං.
Sampasādananti sampasādanaṃ vuccati saddhā. Sampasādanayogato jhānampi sampasādanaṃ nīlavaṇṇayogato nīlavatthaṃ viya. Yasmā vā taṃ jhānaṃ sampasādanasamannāgatattā vitakkavicārakkhobhavūpasamanena ca ceto sampasādayati, tasmāpi sampasādananti vuttaṃ. Imasmiñca atthavikappe sampasādanaṃ cetasoti evaṃ padasambandho veditabbo, purimasmiṃ pana atthavikappe cetasoti etaṃ ekodibhāvena saddhiṃ yojetabbaṃ.
තත්‍රායං අත්‌ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්‌කවිචාරෙහි අනජ්‌ඣාරූළ්‌හත්‌තා අග්‌ගො සෙට්‌ඨො හුත්‌වා උදෙතීති අත්‌ථො. සෙට්‌ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්‌චති. විතක්‌කවිචාරවිරහිතො වා එකො අසහායො හුත්‌වා ඉතිපි වත්‌තුං වට්‌ටති. අථ වා සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙ උදායතීති උදි, උට්‌ඨපෙතීති අත්‌ථො. සෙට්‌ඨට්‌ඨෙන එකො ච සො උදි චාති එකොදි. සමාධිස්‌සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්‌ඪෙතීති ඉදං දුතියං ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්‌මා චෙතසො, න සත්‌තස්‌ස න ජීවස්‌ස. තස්‌මා එතං ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්‌ති වුත්‌තං.
Tatrāyaṃ atthayojanā – eko udetīti ekodi, vitakkavicārehi anajjhārūḷhattā aggo seṭṭho hutvā udetīti attho. Seṭṭhopi hi loke ekoti vuccati. Vitakkavicāravirahito vā eko asahāyo hutvā itipi vattuṃ vaṭṭati. Atha vā sampayuttadhamme udāyatīti udi, uṭṭhapetīti attho. Seṭṭhaṭṭhena eko ca so udi cāti ekodi. Samādhissetaṃ adhivacanaṃ. Iti imaṃ ekodiṃ bhāveti vaḍḍhetīti idaṃ dutiyaṃ jhānaṃ ekodibhāvaṃ. So panāyaṃ ekodi yasmā cetaso, na sattassa na jīvassa. Tasmā etaṃ ‘‘cetaso ekodibhāva’’nti vuttaṃ.
නනු චායං සද්‌ධා පඨමජ්‌ඣානෙපි අත්‌ථි, අයඤ්‌ච එකොදිනාමකො සමාධි. අථ කස්‌මා ඉදමෙව ‘‘සම්‌පසාදනං චෙතසො එකොදිභාව’’න්‌ති ච වුත්‌තන්‌ති? වුච්‌චතෙ – අදුඤ්‌හි පඨමජ්‌ඣානං විතක්‌කවිචාරක්‌ඛොභෙන වීචිතරඞ්‌ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්‌පසන්‌නං හොති, තස්‌මා සතියාපි සද්‌ධාය ‘‘සම්‌පසාදන’’න්‌ති න වුත්‌තං. න සුප්‌පසන්‌නත්‌තායෙව චෙත්‌ථ සමාධිපි න සුට්‌ඨු පාකටො. තස්‌මා ‘‘එකොදිභාව’’න්‌තිපි න වුත්‌තං. ඉමස්‌මිං පන ඣානෙ විතක්‌කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්‌ධොකාසා බලවතී සද්‌ධා, බලවසද්‌ධාසහායපටිලාභෙනෙව ච සමාධිපි පාකටො, තස්‌මා ඉදමෙව එවං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
Nanu cāyaṃ saddhā paṭhamajjhānepi atthi, ayañca ekodināmako samādhi. Atha kasmā idameva ‘‘sampasādanaṃ cetaso ekodibhāva’’nti ca vuttanti? Vuccate – aduñhi paṭhamajjhānaṃ vitakkavicārakkhobhena vīcitaraṅgasamākulamiva jalaṃ na suppasannaṃ hoti, tasmā satiyāpi saddhāya ‘‘sampasādana’’nti na vuttaṃ. Na suppasannattāyeva cettha samādhipi na suṭṭhu pākaṭo. Tasmā ‘‘ekodibhāva’’ntipi na vuttaṃ. Imasmiṃ pana jhāne vitakkavicārapalibodhābhāvena laddhokāsā balavatī saddhā, balavasaddhāsahāyapaṭilābheneva ca samādhipi pākaṭo, tasmā idameva evaṃ vuttanti veditabbaṃ.
අවිතක්‌කං අවිචාරන්‌ති භාවනාය පහීනත්‌තා එතස්‌මිං, එතස්‌ස වා විතක්‌කො නත්‌ථීති අවිතක්‌කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. එත්‌ථාහ – ‘‘නනු ච ‘විතක්‌කවිචාරානං වූපසමා’ති ඉමිනාපි අයමත්‌ථො සිද්‌ධො. අථ කස්‌මා පුන වුත්‌තං ‘අවිතක්‌කං අවිචාර’න්‌ති’’? වුච්‌චතෙ – එවමෙතං, සිද්‌ධොවායමත්‌ථො, න පනෙතං තදත්‌ථදීපකං, නනු අවොචුම්‌හ ‘‘ඔළාරිකස්‌ස පන ඔළාරිකස්‌ස අඞ්‌ගස්‌ස සමතික්‌කමා පඨමජ්‌ඣානතො පරෙසං දුතියජ්‌ඣානාදීනං සමධිගමො හොතීති දස්‌සනත්‌ථං විතක්‌කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්‌ත’’න්‌ති.
Avitakkaṃavicāranti bhāvanāya pahīnattā etasmiṃ, etassa vā vitakko natthīti avitakkaṃ. Imināva nayena avicāraṃ. Etthāha – ‘‘nanu ca ‘vitakkavicārānaṃ vūpasamā’ti imināpi ayamattho siddho. Atha kasmā puna vuttaṃ ‘avitakkaṃ avicāra’nti’’? Vuccate – evametaṃ, siddhovāyamattho, na panetaṃ tadatthadīpakaṃ, nanu avocumha ‘‘oḷārikassa pana oḷārikassa aṅgassa samatikkamā paṭhamajjhānato paresaṃ dutiyajjhānādīnaṃ samadhigamo hotīti dassanatthaṃ vitakkavicārānaṃ vūpasamāti evaṃ vutta’’nti.
අපිච විතක්‌කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්‌පසාදනං, න කිලෙසකාලුස්‌සියස්‌ස. විතක්‌කවිචාරානඤ්‌ච වූපසමා එකොදිභාවං, න උපචාරජ්‌ඣානමිව නීවරණප්‌පහානා, න පඨමජ්‌ඣානමිව ච අඞ්‌ගපාතුභාවාති එවං සම්‌පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්‌කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්‌කඅවිචාරං, න තතියචතුත්‌ථජ්‌ඣානානි විය චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනි විය ච අභාවාති එවං අවිතක්‌කඅවිචාරභාවස්‌ස හෙතුපරිදීපකඤ්‌ච. න විතක්‌කවිචාරාභාවමත්‌තපරිදීපකං, විතක්‌කවිචාරාභාවමත්‌තපරිදීපකමෙව පන ‘‘අවිතක්‌කං අවිචාර’’න්‌ති ඉදං වචනං. තස්‌මා පුරිමං වත්‌වාපි පුන වත්‌තබ්‌බමෙවාති.
Apica vitakkavicārānaṃ vūpasamā idaṃ sampasādanaṃ, na kilesakālussiyassa. Vitakkavicārānañca vūpasamā ekodibhāvaṃ, na upacārajjhānamiva nīvaraṇappahānā, na paṭhamajjhānamiva ca aṅgapātubhāvāti evaṃ sampasādanaekodibhāvānaṃ hetuparidīpakamidaṃ vacanaṃ. Tathā vitakkavicārānaṃ vūpasamā idaṃ avitakkaavicāraṃ, na tatiyacatutthajjhānāni viya cakkhuviññāṇādīni viya ca abhāvāti evaṃ avitakkaavicārabhāvassa hetuparidīpakañca. Na vitakkavicārābhāvamattaparidīpakaṃ, vitakkavicārābhāvamattaparidīpakameva pana ‘‘avitakkaṃ avicāra’’nti idaṃ vacanaṃ. Tasmā purimaṃ vatvāpi puna vattabbamevāti.
සමාධිජන්‌ති පඨමජ්‌ඣානසමාධිතො, සම්‌පයුත්‌තසමාධිතො වා ජාතන්‌ති අත්‌ථො. තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි පඨමජ්‌ඣානම්‌පි සම්‌පයුත්‌තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව සමාධි ‘‘සමාධී’’ති වත්‌තබ්‌බතං අරහති විතක්‌කවිචාරක්‌ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්‌තා සුප්‌පසන්‌නත්‌තා ච. තස්‌මා ඉමස්‌ස වණ්‌ණභණනත්‌ථං ඉදමෙව ‘‘සමාධිජ’’න්‌ති වුත්‌තං. පීතිසුඛන්‌ති ඉදං වුත්‌තනයමෙව. දුතියන්‌ති ගණනානුපුබ්‌බතා දුතියං, ඉදං දුතියං උප්‌පන්‌නන්‌තිපි දුතියං.
Samādhijanti paṭhamajjhānasamādhito, sampayuttasamādhito vā jātanti attho. Tattha kiñcāpi paṭhamajjhānampi sampayuttasamādhito jātaṃ, atha kho ayameva samādhi ‘‘samādhī’’ti vattabbataṃ arahati vitakkavicārakkhobhavirahena ativiya acalattā suppasannattā ca. Tasmā imassa vaṇṇabhaṇanatthaṃ idameva ‘‘samādhija’’nti vuttaṃ. Pītisukhanti idaṃ vuttanayameva. Dutiyanti gaṇanānupubbatā dutiyaṃ, idaṃ dutiyaṃ uppannantipi dutiyaṃ.
පීතියා ච විරාගාති විරාගො නාම වුත්‌තප්‌පකාරාය පීතියා ජිගුච්‌ඡනං වා සමතික්‌කමො වා, උභින්‌නං පන අන්‌තරා චසද්‌දො සම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථො, සො වූපසමං වා සම්‌පිණ්‌ඩෙති විතක්‌කවිචාරවූපසමං වා. තත්‌ථ යදා වූපසමමෙව සම්‌පිණ්‌ඩෙති, තදා පීතියා විරාගා ච, කිඤ්‌ච භිය්‍යො වූපසමා චාති එවං යොජනා වෙදිතබ්‌බා. ඉමිස්‌සා ච යොජනාය විරාගො ජිගුච්‌ඡනත්‌ථො හොති, තස්‌මා පීතියා ජිගුච්‌ඡනා ච සමතික්‌කමා චාති අයමත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො. යදා පන විතක්‌කවිචාරවූපසමං සම්‌පිණ්‌ඩෙති, තදා පීතියා ච විරාගා, කිඤ්‌ච භිය්‍යො විතක්‌කවිචාරානඤ්‌ච වූපසමාති එවං යොජනා වෙදිතබ්‌බා. ඉමිස්‌සා ච යොජනාය විරාගො සමතික්‌කමනත්‌ථො හොති, තස්‌මා පීතියා ච සමතික්‌කමා, විතක්‌කවිචාරානඤ්‌ච වූපසමාති අයමත්‌ථො දට්‌ඨබ්‌බො.
Pītiyā ca virāgāti virāgo nāma vuttappakārāya pītiyā jigucchanaṃ vā samatikkamo vā, ubhinnaṃ pana antarā casaddo sampiṇḍanattho, so vūpasamaṃ vā sampiṇḍeti vitakkavicāravūpasamaṃ vā. Tattha yadā vūpasamameva sampiṇḍeti, tadā pītiyā virāgā ca, kiñca bhiyyo vūpasamā cāti evaṃ yojanā veditabbā. Imissā ca yojanāya virāgo jigucchanattho hoti, tasmā pītiyā jigucchanā ca samatikkamā cāti ayamattho daṭṭhabbo. Yadā pana vitakkavicāravūpasamaṃ sampiṇḍeti, tadā pītiyā ca virāgā, kiñca bhiyyo vitakkavicārānañca vūpasamāti evaṃ yojanā veditabbā. Imissā ca yojanāya virāgo samatikkamanattho hoti, tasmā pītiyā ca samatikkamā, vitakkavicārānañca vūpasamāti ayamattho daṭṭhabbo.
කාමඤ්‌චෙතෙ විතක්‌කවිචාරා දුතියජ්‌ඣානෙයෙව වූපසන්‌තා, ඉමස්‌ස පන ඣානස්‌ස මග්‌ගපරිදීපනත්‌ථං වණ්‌ණභණනත්‌ථඤ්‌චෙතං වුත්‌තං. විතක්‌කවිචාරානං වූපසමාති හි වුත්‌තෙ ඉදං පඤ්‌ඤායති ‘‘නූන විතක්‌කවිචාරවූපසමො මග්‌ගො ඉමස්‌ස ඣානස්‌සා’’ති. යථා ච තතියෙ අරියමග්‌ගෙ අප්‌පහීනානම්‌පි සක්‌කායදිට්‌ඨාදීනං ‘‘පඤ්‌චන්‌නං ඔරම්‌භාගියානං සංයොජනානං පහානා’’ති (දී. නි. 1.373; ම. නි. 2.133; සං. නි. 5.184; අ. නි. 3.88) එවං පහානං වුච්‌චමානං වණ්‌ණභණනං හොති, තදධිගමාය උස්‌සුක්‌කානං උස්‌සාහජනකං, එවමෙව ඉධ අවූපසන්‌තානම්‌පි විතක්‌කවිචාරානං වූපසමො වුච්‌චමානො වණ්‌ණභණනං හොති. තෙනායමත්‌ථො වුත්‌තො ‘‘පීතියා ච සමතික්‌කමා විතක්‌කවිචාරානඤ්‌ච වූපසමා’’ති.
Kāmañcete vitakkavicārā dutiyajjhāneyeva vūpasantā, imassa pana jhānassa maggaparidīpanatthaṃ vaṇṇabhaṇanatthañcetaṃ vuttaṃ. Vitakkavicārānaṃ vūpasamāti hi vutte idaṃ paññāyati ‘‘nūna vitakkavicāravūpasamo maggo imassa jhānassā’’ti. Yathā ca tatiye ariyamagge appahīnānampi sakkāyadiṭṭhādīnaṃ ‘‘pañcannaṃ orambhāgiyānaṃ saṃyojanānaṃ pahānā’’ti (dī. ni. 1.373; ma. ni. 2.133; saṃ. ni. 5.184; a. ni. 3.88) evaṃ pahānaṃ vuccamānaṃ vaṇṇabhaṇanaṃ hoti, tadadhigamāya ussukkānaṃ ussāhajanakaṃ, evameva idha avūpasantānampi vitakkavicārānaṃ vūpasamo vuccamāno vaṇṇabhaṇanaṃ hoti. Tenāyamattho vutto ‘‘pītiyā ca samatikkamā vitakkavicārānañca vūpasamā’’ti.
උපෙක්‌ඛකො ච විහරතීති එත්‌ථ උපපත්‌තිතො ඉක්‌ඛතීති උපෙක්‌ඛා , සමං පස්‌සති අපක්‌ඛපතිතා හුත්‌වා පස්‌සතීති අත්‌ථො. තාය විසදාය විපුලාය ථාමගතාය සමන්‌නාගතත්‌තා තතියජ්‌ඣානසමඞ්‌ගී ‘‘උපෙක්‌ඛකො’’ති වුච්‌චති.
Upekkhako ca viharatīti ettha upapattito ikkhatīti upekkhā , samaṃ passati apakkhapatitā hutvā passatīti attho. Tāya visadāya vipulāya thāmagatāya samannāgatattā tatiyajjhānasamaṅgī ‘‘upekkhako’’ti vuccati.
උපෙක්‌ඛා පන දසවිධා හොති ඡළඞ්‌ගුපෙක්‌ඛා බ්‍රහ්‌මවිහාරුපෙක්‌ඛා බොජ්‌ඣඞ්‌ගුපෙක්‌ඛා වීරියුපෙක්‌ඛා සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා වෙදනුපෙක්‌ඛා විපස්‌සනුපෙක්‌ඛා තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තුපෙක්‌ඛා ඣානුපෙක්‌ඛා පාරිසුද්‌ධුපෙක්‌ඛාති.
Upekkhā pana dasavidhā hoti chaḷaṅgupekkhā brahmavihārupekkhā bojjhaṅgupekkhā vīriyupekkhā saṅkhārupekkhā vedanupekkhā vipassanupekkhā tatramajjhattupekkhā jhānupekkhā pārisuddhupekkhāti.
තත්‌ථ යා ‘‘ඉධ, භික්‌ඛවෙ, ඛීණාසවො භික්‌ඛු චක්‌ඛුනා රූපං දිස්‌වා නෙව සුමනො හොති න දුම්‌මනො, උපෙක්‌ඛකො ච විහරති සතො සම්‌පජානො’’ති (අ. නි. 6.1) එවමාගතා ඛීණාසවස්‌ස ඡසු ද්‌වාරෙසු ඉට්‌ඨානිට්‌ඨඡළාරම්‌මණාපාථෙ පරිසුද්‌ධපකතිභාවාවිජහනාකාරභූතා උපෙක්‌ඛා, අයං ඡළඞ්‌ගුපෙක්‌ඛා නාම.
Tattha yā ‘‘idha, bhikkhave, khīṇāsavo bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano, upekkhako ca viharati sato sampajāno’’ti (a. ni. 6.1) evamāgatā khīṇāsavassa chasu dvāresu iṭṭhāniṭṭhachaḷārammaṇāpāthe parisuddhapakatibhāvāvijahanākārabhūtā upekkhā, ayaṃ chaḷaṅgupekkhā nāma.
යා පන ‘‘උපෙක්‌ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්‌වා විහරතී’’ති (දී. නි. 1.556; ම. නි. 1.77) එවමාගතා සත්‌තෙසු මජ්‌ඣත්‌තාකාරභූතා උපෙක්‌ඛා, අයං බ්‍රහ්‌මවිහාරුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā pana ‘‘upekkhāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’ti (dī. ni. 1.556; ma. ni. 1.77) evamāgatā sattesu majjhattākārabhūtā upekkhā, ayaṃ brahmavihārupekkhā nāma.
යා පන ‘‘උපෙක්‌ඛාසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගං භාවෙති විවෙකනිස්‌සිත’’න්‌ති (ම. නි. 2.247) එවමාගතා සහජාතධම්‌මානං මජ්‌ඣත්‌තාකාරභූතා උපෙක්‌ඛා, අයං බොජ්‌ඣඞ්‌ගුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā pana ‘‘upekkhāsambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissita’’nti (ma. ni. 2.247) evamāgatā sahajātadhammānaṃ majjhattākārabhūtā upekkhā, ayaṃ bojjhaṅgupekkhā nāma.
යා පන ‘‘කාලෙන කාලං උපෙක්‌ඛානිමිත්‌තං මනසිකරොතී’’ති (අ. නි. 3.103) එවමාගතා අනච්‌චාරද්‌ධනාතිසිථිලවීරියසඞ්‌ඛාතා උපෙක්‌ඛා, අයං වීරියුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā pana ‘‘kālena kālaṃ upekkhānimittaṃ manasikarotī’’ti (a. ni. 3.103) evamāgatā anaccāraddhanātisithilavīriyasaṅkhātā upekkhā, ayaṃ vīriyupekkhā nāma.
යා පන ‘‘කති සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා සමථවසෙන උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, කති සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා විපස්‌සනාවසෙන උප්‌පජ්‌ජන්‌ති? අට්‌ඨ සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා සමථවසෙන උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, දස සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා විපස්‌සනාවසෙන උප්‌පජ්‌ජන්‌තී’’ති (පටි. ම. 1.57) එවමාගතා නීවරණාදිපටිසඞ්‌ඛාසන්‌තිට්‌ඨනාගහණෙ මජ්‌ඣත්‌තභූතා උපෙක්‌ඛා, අයං සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā pana ‘‘kati saṅkhārupekkhā samathavasena uppajjanti, kati saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti? Aṭṭha saṅkhārupekkhā samathavasena uppajjanti, dasa saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjantī’’ti (paṭi. ma. 1.57) evamāgatā nīvaraṇādipaṭisaṅkhāsantiṭṭhanāgahaṇe majjhattabhūtā upekkhā, ayaṃ saṅkhārupekkhā nāma.
යා පන ‘‘යස්‌මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්‌තං උප්‌පන්‌නං හොති උපෙක්‌ඛාසහගත’’න්‌ති (ධ. ස. 150) එවමාගතා අදුක්‌ඛමසුඛසඤ්‌ඤිතා උපෙක්‌ඛා, අයං වෙදනුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā pana ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti upekkhāsahagata’’nti (dha. sa. 150) evamāgatā adukkhamasukhasaññitā upekkhā, ayaṃ vedanupekkhā nāma.
යා ‘‘යදත්‌ථි යං භූතං, තං පජහති, උපෙක්‌ඛං පටිලභතී’’ති (ම. නි. 3.71; අ. නි. 7.55) එවමාගතා විචිනනෙ මජ්‌ඣත්‌තභූතා උපෙක්‌ඛා, අයං විපස්‌සනුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā ‘‘yadatthi yaṃ bhūtaṃ, taṃ pajahati, upekkhaṃ paṭilabhatī’’ti (ma. ni. 3.71; a. ni. 7.55) evamāgatā vicinane majjhattabhūtā upekkhā, ayaṃ vipassanupekkhā nāma.
යා පන ඡන්‌දාදීසු යෙවාපනකෙසු ආගතා සහජාතානං සමවාහිතභූතා උපෙක්‌ඛා, අයං තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā pana chandādīsu yevāpanakesu āgatā sahajātānaṃ samavāhitabhūtā upekkhā, ayaṃ tatramajjhattupekkhā nāma.
යා පන ‘‘උපෙක්‌ඛකො ච විහරතී’’ති (ධ. ස. 163; දී. නි. 1.230) එවමාගතා අග්‌ගසුඛෙපි තස්‌මිං අපක්‌ඛපාතජනනී උපෙක්‌ඛා, අයං ඣානුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā pana ‘‘upekkhako ca viharatī’’ti (dha. sa. 163; dī. ni. 1.230) evamāgatā aggasukhepi tasmiṃ apakkhapātajananī upekkhā, ayaṃ jhānupekkhā nāma.
යා පන ‘‘උපෙක්‌ඛාසතිපාරිසුද්‌ධිං චතුත්‌ථං ඣාන’’න්‌ති (ධ. ස. 165; දී. නි. 1.232) එවමාගතා සබ්‌බපච්‌චනීකපරිසුද්‌ධා පච්‌චනීකවූපසමනෙපි අබ්‍යාපාරභූතා උපෙක්‌ඛා, අයං පාරිසුද්‌ධුපෙක්‌ඛා නාම.
Yā pana ‘‘upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhāna’’nti (dha. sa. 165; dī. ni. 1.232) evamāgatā sabbapaccanīkaparisuddhā paccanīkavūpasamanepi abyāpārabhūtā upekkhā, ayaṃ pārisuddhupekkhā nāma.
තත්‌ථ ඡළඞ්‌ගුපෙක්‌ඛා ච බ්‍රහ්‌මවිහාරුපෙක්‌ඛා ච බොජ්‌ඣඞ්‌ගුපෙක්‌ඛා ච තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තුපෙක්‌ඛා ච ඣානුපෙක්‌ඛා ච පාරිසුද්‌ධුපෙක්‌ඛා ච අත්‌ථතො එකා, තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තුපෙක්‌ඛාව හොති. තෙන තෙන අවත්‌ථාභෙදෙන පනස්‌සායං භෙදො. එකස්‌සාපි සතො සත්‌තස්‌ස කුමාරයුවත්‌ථෙරසෙනාපතිරාජාදිවසෙන භෙදො විය, තස්‌මා තාසු යත්‌ථ ඡළඞ්‌ගුපෙක්‌ඛා, න තත්‌ථ බොජ්‌ඣඞ්‌ගුපෙක්‌ඛාදයො. යත්‌ථ වා පන බොජ්‌ඣඞ්‌ගුපෙක්‌ඛා, න තත්‌ථ ඡළඞ්‌ගුපෙක්‌ඛාදයො හොන්‌තීති වෙදිතබ්‌බා.
Tattha chaḷaṅgupekkhā ca brahmavihārupekkhā ca bojjhaṅgupekkhā ca tatramajjhattupekkhā ca jhānupekkhā ca pārisuddhupekkhā ca atthato ekā, tatramajjhattupekkhāva hoti. Tena tena avatthābhedena panassāyaṃ bhedo. Ekassāpi sato sattassa kumārayuvattherasenāpatirājādivasena bhedo viya, tasmā tāsu yattha chaḷaṅgupekkhā, na tattha bojjhaṅgupekkhādayo. Yattha vā pana bojjhaṅgupekkhā, na tattha chaḷaṅgupekkhādayo hontīti veditabbā.
යථා චෙතාසං අත්‌ථතො එකීභාවො, එවං සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛාවිපස්‌සනුපෙක්‌ඛානම්‌පි. පඤ්‌ඤා එව හි සා, කිච්‌චවසෙන ද්‌විධා භින්‌නා. යථා හි පුරිසස්‌ස සායං ගෙහං පවිට්‌ඨං සප්‌පං අජපදදණ්‌ඩං ගහෙත්‌වා පරියෙසමානස්‌ස තං ථුසකොට්‌ඨකෙ නිපන්‌නං දිස්‌වා ‘‘සප්‌පො නු ඛො, නො’’ති අවලොකෙන්‌තස්‌ස සොවත්‌ථිකත්‌තයං දිස්‌වා නිබ්‌බෙමතිකස්‌ස ‘‘සප්‌පො, න සප්‌පො’’ති විචිනනෙ මජ්‌ඣත්‌තතා උප්‌පජ්‌ජති, එවමෙව යා ආරද්‌ධවිපස්‌සකස්‌ස විපස්‌සනාඤාණෙන ලක්‌ඛණත්‌තයෙ දිට්‌ඨෙ සඞ්‌ඛාරානං අනිච්‌චභාවාදිවිචිනනෙ මජ්‌ඣත්‌තතා උප්‌පජ්‌ජති, අයං විපස්‌සනුපෙක්‌ඛා. යථා පන තස්‌ස පුරිසස්‌ස අජපදදණ්‌ඩෙන ගාළ්‌හං සප්‌පං ගහෙත්‌වා ‘‘කින්‌තාහං ඉමං සප්‌පං අවිහෙඨෙන්‌තො අත්‌තානඤ්‌ච ඉමිනා අඩංසාපෙන්‌තො මුඤ්‌චෙය්‍ය’’න්‌ති මුඤ්‌චනාකාරමෙව පරියෙසතො ගහණෙ මජ්‌ඣත්‌තතා හොති, එවමෙව යා ලක්‌ඛණත්‌තයස්‌ස දිට්‌ඨත්‌තා ආදිත්‌තෙ විය තයො භවෙ පස්‌සතො සඞ්‌ඛාරගහණෙ මජ්‌ඣත්‌තතා, අයං සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛා. ඉති විපස්‌සනුපෙක්‌ඛාය සිද්‌ධාය සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛාපි සිද්‌ධාව හොති. ඉමිනා පනෙසා විචිනනගහණෙසු මජ්‌ඣත්‌තසඞ්‌ඛාතෙන කිච්‌චෙන ද්‌විධා භින්‌නාති. වීරියුපෙක්‌ඛා පන වෙදනුපෙක්‌ඛා ච අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤඤ්‌ච අවසෙසාහි ච අත්‌ථතො භින්‌නා එවාති. ආහ චෙත්‌ථ –
Yathā cetāsaṃ atthato ekībhāvo, evaṃ saṅkhārupekkhāvipassanupekkhānampi. Paññā eva hi sā, kiccavasena dvidhā bhinnā. Yathā hi purisassa sāyaṃ gehaṃ paviṭṭhaṃ sappaṃ ajapadadaṇḍaṃ gahetvā pariyesamānassa taṃ thusakoṭṭhake nipannaṃ disvā ‘‘sappo nu kho, no’’ti avalokentassa sovatthikattayaṃ disvā nibbematikassa ‘‘sappo, na sappo’’ti vicinane majjhattatā uppajjati, evameva yā āraddhavipassakassa vipassanāñāṇena lakkhaṇattaye diṭṭhe saṅkhārānaṃ aniccabhāvādivicinane majjhattatā uppajjati, ayaṃ vipassanupekkhā. Yathā pana tassa purisassa ajapadadaṇḍena gāḷhaṃ sappaṃ gahetvā ‘‘kintāhaṃ imaṃ sappaṃ aviheṭhento attānañca iminā aḍaṃsāpento muñceyya’’nti muñcanākārameva pariyesato gahaṇe majjhattatā hoti, evameva yā lakkhaṇattayassa diṭṭhattā āditte viya tayo bhave passato saṅkhāragahaṇe majjhattatā, ayaṃ saṅkhārupekkhā. Iti vipassanupekkhāya siddhāya saṅkhārupekkhāpi siddhāva hoti. Iminā panesā vicinanagahaṇesu majjhattasaṅkhātena kiccena dvidhā bhinnāti. Vīriyupekkhā pana vedanupekkhā ca aññamaññañca avasesāhi ca atthato bhinnā evāti. Āha cettha –
‘‘මජ්‌ඣත්‌තබ්‍රහ්‌මබොජ්‌ඣඞ්‌ගඡළඞ්‌ගඣානසුද්‌ධියො;
‘‘Majjhattabrahmabojjhaṅgachaḷaṅgajhānasuddhiyo;
විපස්‌සනා ච සඞ්‌ඛාරවෙදනා වීරියං ඉති.
Vipassanā ca saṅkhāravedanā vīriyaṃ iti.
විත්‌ථාරතො දසොපෙක්‌ඛා, ඡ මජ්‌ඣත්‌තාදිතො තතො;
Vitthārato dasopekkhā, cha majjhattādito tato;
දුවෙ පඤ්‌ඤා තතො ද්‌වීහි, චතස්‌සොව භවන්‌තිමා’’ති.
Duve paññā tato dvīhi, catassova bhavantimā’’ti.
ඉති ඉමාසු උපෙක්‌ඛාසු ඣානුපෙක්‌ඛා ඉධ අධිප්‌පෙතා. සා මජ්‌ඣත්‌තලක්‌ඛණා. එත්‌ථාහ – ‘‘නනු චායං අත්‌ථතො තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තුපෙක්‌ඛාව හොති, සා ච පඨමදුතියජ්‌ඣානෙසුපි අත්‌ථි, තස්‌මා තත්‍රපි ‘උපෙක්‌ඛකො ච විහරතී’ති එවමයං වත්‌තබ්‌බා සියා, සා කස්‌මා න වුත්‌තා’’ති? අපරිබ්‍යත්‌තකිච්‌චතො. අපරිබ්‍යත්‌තඤ්‌හි තස්‌ස තත්‌ථ කිච්‌චං විතක්‌කාදීහි අභිභූතත්‌තා, ඉධ පනායං විතක්‌කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්‌තා උක්‌ඛිත්‌තසිරා විය හුත්‌වා පරිබ්‍යත්‌තකිච්‌චා ජාතා, තස්‌මා වුත්‌තාති.
Iti imāsu upekkhāsu jhānupekkhā idha adhippetā. Sā majjhattalakkhaṇā. Etthāha – ‘‘nanu cāyaṃ atthato tatramajjhattupekkhāva hoti, sā ca paṭhamadutiyajjhānesupi atthi, tasmā tatrapi ‘upekkhako ca viharatī’ti evamayaṃ vattabbā siyā, sā kasmā na vuttā’’ti? Aparibyattakiccato. Aparibyattañhi tassa tattha kiccaṃ vitakkādīhi abhibhūtattā, idha panāyaṃ vitakkavicārapītīhi anabhibhūtattā ukkhittasirā viya hutvā paribyattakiccā jātā, tasmā vuttāti.
ඉදානි සතො ච සම්‌පජානොති එත්‌ථ සරතීති සතො. සම්‌පජානාතීති සම්‌පජානො. ඉති පුග්‌ගලෙන සති ච සම්‌පජඤ්‌ඤඤ්‌ච වුත්‌තං. තත්‌ථ සරණලක්‌ඛණා සති. අසම්‌මොහලක්‌ඛණං සම්‌පජඤ්‌ඤං. තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි ඉදං සතිසම්‌පජඤ්‌ඤං පුරිමජ්‌ඣානෙසුපි අත්‌ථි, මුට්‌ඨස්‌සතිස්‌ස හි අසම්‌පජානස්‌ස උපචාරමත්‌තම්‌පි න සම්‌පජ්‌ජති, පගෙව අප්‌පනා. ඔළාරිකත්‌තා පන තෙසං ඣානානං භූමියං විය පුරිසස්‌ස චිත්‌තස්‌ස ගති සුඛා හොති, අබ්‍යත්‌තං තත්‌ථ සතිසම්‌පජඤ්‌ඤකිච්‌චං. ඔළාරිකඞ්‌ගප්‌පහානෙන පන සුඛුමත්‌තා ඉමස්‌ස ඣානස්‌ස පුරිසස්‌ස ඛුරධාරායං විය සතිසම්‌පජඤ්‌ඤකිච්‌චපරිග්‌ගහිතා එව චිත්‌තස්‌ස ගති ඉච්‌ඡිතබ්‌බාති ඉධෙව වුත්‌තං. කිඤ්‌ච භිය්‍යො – යථා ධෙනුපගො වච්‌ඡො ධෙනුතො අපනීතො අරක්‌ඛියමානො පුනදෙව ධෙනුං උපගච්‌ඡති, එවමිදං තතියජ්‌ඣානසුඛං පීතිතො අපනීතම්‌පි සතිසම්‌පජඤ්‌ඤාරක්‌ඛෙන අරක්‌ඛියමානං පුනදෙව පීතිං උපගච්‌ඡෙය්‍ය, පීතිසම්‌පයුත්‌තමෙව සියා. සුඛෙ වාපි සත්‌තා සාරජ්‌ජන්‌ති, ඉදඤ්‌ච අතිමධුරං සුඛං තතො පරං සුඛාභාවා. සතිසම්‌පජඤ්‌ඤානුභාවෙන පනෙත්‌ථ සුඛෙ අසාරජ්‌ජනා හොති, නො අඤ්‌ඤථාති ඉමම්‌පි අත්‌ථවිසෙසං දස්‌සෙතුං ඉදං ඉධෙව වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
Idāni sato ca sampajānoti ettha saratīti sato. Sampajānātīti sampajāno. Iti puggalena sati ca sampajaññañca vuttaṃ. Tattha saraṇalakkhaṇā sati. Asammohalakkhaṇaṃ sampajaññaṃ. Tattha kiñcāpi idaṃ satisampajaññaṃ purimajjhānesupi atthi, muṭṭhassatissa hi asampajānassa upacāramattampi na sampajjati, pageva appanā. Oḷārikattā pana tesaṃ jhānānaṃ bhūmiyaṃ viya purisassa cittassa gati sukhā hoti, abyattaṃ tattha satisampajaññakiccaṃ. Oḷārikaṅgappahānena pana sukhumattā imassa jhānassa purisassa khuradhārāyaṃ viya satisampajaññakiccapariggahitā eva cittassa gati icchitabbāti idheva vuttaṃ. Kiñca bhiyyo – yathā dhenupago vaccho dhenuto apanīto arakkhiyamāno punadeva dhenuṃ upagacchati, evamidaṃ tatiyajjhānasukhaṃ pītito apanītampi satisampajaññārakkhena arakkhiyamānaṃ punadeva pītiṃ upagaccheyya, pītisampayuttameva siyā. Sukhe vāpi sattā sārajjanti, idañca atimadhuraṃ sukhaṃ tato paraṃ sukhābhāvā. Satisampajaññānubhāvena panettha sukhe asārajjanā hoti, no aññathāti imampi atthavisesaṃ dassetuṃ idaṃ idheva vuttanti veditabbaṃ.
ඉදානි සුඛඤ්‌ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්‌ථ කිඤ්‌චාපි තතියජ්‌ඣානසමඞ්‌ගිනො සුඛපටිසංවෙදනාභොගො නත්‌ථි, එවං සන්‌තෙපි යස්‌මා තස්‌ස නාමකායෙන සම්‌පයුත්‌තං සුඛං, යං වා තං නාමකායසම්‌පයුත්‌තං සුඛං, තංසමුට්‌ඨානෙනස්‌ස යස්‌මා අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුට්‌ඨො, යස්‌ස ඵුට්‌ඨත්‌තා ඣානා වුට්‌ඨිතොපි සුඛං පටිසංවෙදෙය්‍ය, තස්‌මා එතමත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘සුඛඤ්‌ච කායෙන පටිසංවෙදෙහී’’ති ආහ.
Idāni sukhañca kāyena paṭisaṃvedetīti ettha kiñcāpi tatiyajjhānasamaṅgino sukhapaṭisaṃvedanābhogo natthi, evaṃ santepi yasmā tassa nāmakāyena sampayuttaṃ sukhaṃ, yaṃ vā taṃ nāmakāyasampayuttaṃ sukhaṃ, taṃsamuṭṭhānenassa yasmā atipaṇītena rūpena rūpakāyo phuṭṭho, yassa phuṭṭhattā jhānā vuṭṭhitopi sukhaṃ paṭisaṃvedeyya, tasmā etamatthaṃ dassento ‘‘sukhañca kāyena paṭisaṃvedehī’’ti āha.
ඉදානි යං තං අරියා ආචික්‌ඛන්‌ති උපෙක්‌ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති එත්‌ථ යංඣානහෙතු යංඣානකාරණා තං තතියජ්‌ඣානසමඞ්‌ගිපුග්‌ගලං බුද්‌ධාදයො අරියා ආචික්‌ඛන්‌ති දෙසෙන්‌ති පඤ්‌ඤපෙන්‌ති පට්‌ඨපෙන්‌ති විවරන්‌ති විභජන්‌ති උත්‌තානීකරොන්‌ති පකාසෙන්‌ති, පසංසන්‌තීති අධිප්‌පායො. කින්‌ති? උපෙක්‌ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති. තං තතියං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරතීති එවමෙත්‌ථ යොජනා වෙදිතබ්‌බා.
Idāni yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti upekkhako satimā sukhavihārīti ettha yaṃjhānahetu yaṃjhānakāraṇā taṃ tatiyajjhānasamaṅgipuggalaṃ buddhādayo ariyā ācikkhanti desenti paññapenti paṭṭhapenti vivaranti vibhajanti uttānīkaronti pakāsenti, pasaṃsantīti adhippāyo. Kinti? Upekkhako satimā sukhavihārīti. Taṃ tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharatīti evamettha yojanā veditabbā.
කස්‌මා පන තං තෙ එවං පසංසන්‌තීති? පසංසාරහතො. අයඤ්‌හි යස්‌මා අතිමධුරසුඛෙ සුඛපාරමිප්‌පත්‌තෙපි තතියජ්‌ඣානෙ උපෙක්‌ඛකො, න තත්‌ථ සුඛාභිසඞ්‌ගෙන ආකඩ්‌ඪීයති. යථා ච පීති න උප්‌පජ්‌ජති, එවං උපට්‌ඨිතස්‌සතිතාය සතිමා. යස්‌මා ච අරියකන්‌තං අරියජනසෙවිතමෙව ච අසංකිලිට්‌ඨං සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙති, තස්‌මා පසංසාරහො හොති. ඉති පසංසාරහතො නං අරියා තෙ එවං පසංසාරහහෙතුභූතෙ ගුණෙ පකාසෙන්‌තා ‘‘උපෙක්‌ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති එවං පසංසන්‌තීති වෙදිතබ්‌බං. තතියන්‌ති ගණනානුපුබ්‌බතා තතියං, තතියං උප්‌පන්‌නන්‌තිපි තතියං.
Kasmā pana taṃ te evaṃ pasaṃsantīti? Pasaṃsārahato. Ayañhi yasmā atimadhurasukhe sukhapāramippattepi tatiyajjhāne upekkhako, na tattha sukhābhisaṅgena ākaḍḍhīyati. Yathā ca pīti na uppajjati, evaṃ upaṭṭhitassatitāya satimā. Yasmā ca ariyakantaṃ ariyajanasevitameva ca asaṃkiliṭṭhaṃ sukhaṃ nāmakāyena paṭisaṃvedeti, tasmā pasaṃsāraho hoti. Iti pasaṃsārahato naṃ ariyā te evaṃ pasaṃsārahahetubhūte guṇe pakāsentā ‘‘upekkhako satimā sukhavihārī’’ti evaṃ pasaṃsantīti veditabbaṃ. Tatiyanti gaṇanānupubbatā tatiyaṃ, tatiyaṃ uppannantipi tatiyaṃ.
සුඛස්‌ස ච පහානා දුක්‌ඛස්‌ස ච පහානාති කායිකසුඛස්‌ස ච කායිකදුක්‌ඛස්‌ස ච පහානා. පුබ්‌බෙවාති තඤ්‌ච ඛො පුබ්‌බෙව, න චතුත්‌ථජ්‌ඣානක්‌ඛණෙ. සොමනස්‌සදොමනස්‌සානං අත්‌ථඞ්‌ගමාති චෙතසිකසුඛස්‌ස චෙතසිකදුක්‌ඛස්‌ස චාති ඉමෙසම්‌පි ද්‌වින්‌නං පුබ්‌බෙව අත්‌ථඞ්‌ගමා, පහානා ඉච්‌චෙව වුත්‌තං හොති. කදා පන නෙසං පහානං හොති? චතුන්‌නං ඣානානං උපචාරක්‌ඛණෙ. සොමනස්‌සඤ්‌හි චතුත්‌ථස්‌ස ඣානස්‌ස උපචාරක්‌ඛණෙයෙව පහීයති, දුක්‌ඛදොමනස්‌සසුඛානි පඨමදුතියතතියානං උපචාරක්‌ඛණෙසු. එවමෙතෙසං පහානක්‌කමෙන අවුත්‌තානං ඉන්‌ද්‍රියවිභඞ්‌ගෙ (විභ. 219 ආදයො) පන ඉන්‌ද්‍රියානං උද්‌දෙසක්‌කමෙනෙව ඉධාපි වුත්‌තානං සුඛදුක්‌ඛසොමනස්‌සදොමනස්‌සානං පහානං වෙදිතබ්‌බං.
Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānāti kāyikasukhassa ca kāyikadukkhassa ca pahānā. Pubbevāti tañca kho pubbeva, na catutthajjhānakkhaṇe. Somanassadomanassānaṃ atthaṅgamāti cetasikasukhassa cetasikadukkhassa cāti imesampi dvinnaṃ pubbeva atthaṅgamā, pahānā icceva vuttaṃ hoti. Kadā pana nesaṃ pahānaṃ hoti? Catunnaṃ jhānānaṃ upacārakkhaṇe. Somanassañhi catutthassa jhānassa upacārakkhaṇeyeva pahīyati, dukkhadomanassasukhāni paṭhamadutiyatatiyānaṃ upacārakkhaṇesu. Evametesaṃ pahānakkamena avuttānaṃ indriyavibhaṅge (vibha. 219 ādayo) pana indriyānaṃ uddesakkameneva idhāpi vuttānaṃ sukhadukkhasomanassadomanassānaṃ pahānaṃ veditabbaṃ.
යදි පනෙතානි තස්‌ස තස්‌ස ඣානස්‌ස උපචාරක්‌ඛණෙයෙව පහීයන්‌ති , අථ කස්‌මා ‘‘කත්‌ථ චුප්‌පන්‌නං දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං අපරිසෙසං නිරුජ්‌ඣති? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු විවිච්‌චෙව කාමෙහි…පෙ.… පඨමජ්‌ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. එත්‌ථ චුප්‌පන්‌නං දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං අපරිසෙසං නිරුජ්‌ඣති. කත්‌ථ චුප්‌පන්‌නං දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං, සුඛින්‌ද්‍රියං, සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං අපරිසෙසං නිරුජ්‌ඣති? ඉධ, භික්‌ඛවෙ, භික්‌ඛු සුඛස්‌ස ච පහානා…පෙ.… චතුත්‌ථං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. එත්‌ථ චුප්‌පන්‌නං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං අපරිසෙසං නිරුජ්‌ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ඣානෙස්‌වෙව නිරොධො වුත්‌තොති? අතිසයනිරොධත්‌තා. අතිසයනිරොධො හි තෙසං පඨමජ්‌ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව. නිරොධොයෙව පන උපචාරක්‌ඛණෙ, නාතිසයනිරොධො. තථා හි නානාවජ්‌ජනෙ පඨමජ්‌ඣානූපචාරෙ නිරුද්‌ධස්‌සාපි දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියස්‌ස ඩංසමකසාදිසම්‌ඵස්‌සෙන වා විසමාසනූපතාපෙන වා සියා උප්‌පත්‌ති, න ත්‌වෙව අන්‌තොඅප්‌පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්‌ධම්‌පෙතං න සුට්‌ඨු නිරුද්‌ධං හොති පටිපක්‌ඛෙන අවිහතත්‌තා. අන්‌තොඅප්‌පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්‌බො කායො සුඛොක්‌කන්‌තො හොති, සුඛොක්‌කන්‌තකායස්‌ස ච සුට්‌ඨු නිරුද්‌ධං හොති දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං පටිපක්‌ඛෙන විහතත්‌තා. නානාවජ්‌ජනෙයෙව ච දුතියජ්‌ඣානූපචාරෙ පහීනස්‌සාපි දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියස්‌ස, යස්‌මා එතං විතක්‌කවිචාරපච්‌චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්‌තූපඝාතෙ ච සති උප්‌පජ්‌ජති, විතක්‌කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්‌පජ්‌ජති. යත්‌ථ පන උප්‌පජ්‌ජති, තත්‌ථ විතක්‌කවිචාරභාවෙ. අප්‌පහීනායෙව ච දුතියජ්‌ඣානූපචාරෙ විතක්‌කවිචාරාති තත්‌ථස්‌ස සියා උප්‌පත්‌ති, නත්‌වෙව දුතියජ්‌ඣානෙ පහීනපච්‌චයත්‌තා. තථා තතියජ්‌ඣානූපචාරෙ පහීනස්‌සාපි සුඛින්‌ද්‍රියස්‌ස පීතිසමුට්‌ඨානපණීතරූපඵුට්‌ඨකායස්‌ස සියා උප්‌පත්‌ති, නත්‌වෙව තතියජ්‌ඣානෙ. තතියජ්‌ඣානෙ හි සුඛස්‌ස පච්‌චයභූතා පීති සබ්‌බසො නිරුද්‌ධා හොති. තථා චතුත්‌ථජ්‌ඣානූපචාරෙ පහීනස්‌සාපි සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියස්‌ස ආසන්‌නත්‌තා, අප්‌පනාප්‌පත්‌තාය උපෙක්‌ඛාය අභාවෙන සම්‌මා අනතික්‌කන්‌තත්‌තා ච සියා උප්‌පත්‌ති, නත්‌වෙව චතුත්‌ථජ්‌ඣානෙ. තස්‌මා එව ච ‘‘එත්‌ථුප්‌පන්‌නං දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං අපරිසෙසං නිරුජ්‌ඣතී’’ති තත්‌ථ තත්‌ථ අපරිසෙසග්‌ගහණං කතන්‌ති.
Yadi panetāni tassa tassa jhānassa upacārakkhaṇeyeva pahīyanti , atha kasmā ‘‘kattha cuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhati? Idha, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharati. Ettha cuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhati. Kattha cuppannaṃ domanassindriyaṃ, sukhindriyaṃ, somanassindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhati? Idha, bhikkhave, bhikkhu sukhassa ca pahānā…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ettha cuppannaṃ somanassindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī’’ti (saṃ. ni. 5.510) evaṃ jhānesveva nirodho vuttoti? Atisayanirodhattā. Atisayanirodho hi tesaṃ paṭhamajjhānādīsu, na nirodhoyeva. Nirodhoyeva pana upacārakkhaṇe, nātisayanirodho. Tathā hi nānāvajjane paṭhamajjhānūpacāre niruddhassāpi dukkhindriyassa ḍaṃsamakasādisamphassena vā visamāsanūpatāpena vā siyā uppatti, na tveva antoappanāyaṃ. Upacāre vā niruddhampetaṃ na suṭṭhu niruddhaṃ hoti paṭipakkhena avihatattā. Antoappanāyaṃ pana pītipharaṇena sabbo kāyo sukhokkanto hoti, sukhokkantakāyassa ca suṭṭhu niruddhaṃ hoti dukkhindriyaṃ paṭipakkhena vihatattā. Nānāvajjaneyeva ca dutiyajjhānūpacāre pahīnassāpi domanassindriyassa, yasmā etaṃ vitakkavicārapaccayepi kāyakilamathe cittūpaghāte ca sati uppajjati, vitakkavicārābhāve neva uppajjati. Yattha pana uppajjati, tattha vitakkavicārabhāve. Appahīnāyeva ca dutiyajjhānūpacāre vitakkavicārāti tatthassa siyā uppatti, natveva dutiyajjhāne pahīnapaccayattā. Tathā tatiyajjhānūpacāre pahīnassāpi sukhindriyassa pītisamuṭṭhānapaṇītarūpaphuṭṭhakāyassa siyā uppatti, natveva tatiyajjhāne. Tatiyajjhāne hi sukhassa paccayabhūtā pīti sabbaso niruddhā hoti. Tathā catutthajjhānūpacāre pahīnassāpi somanassindriyassa āsannattā, appanāppattāya upekkhāya abhāvena sammā anatikkantattā ca siyā uppatti, natveva catutthajjhāne. Tasmā eva ca ‘‘etthuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī’’ti tattha tattha aparisesaggahaṇaṃ katanti.
එත්‌ථාහ – ‘‘අථෙවං තස්‌ස තස්‌ස ඣානස්‌සූපචාරෙ පහීනාපි එතා වෙදනා ඉධ කස්‌මා සමාහරී’’ති ? සුඛග්‌ගහණත්‌ථං . යා හි අයං ‘‘අදුක්‌ඛමසුඛ’’න්‌ති එත්‌ථ අදුක්‌ඛමසුඛා වෙදනා වුත්‌තා, සා සුඛුමා දුබ්‌බිඤ්‌ඤෙය්‍යා න සක්‌කා සුඛෙන ගහෙතුං, තස්‌මා යථා නාම දුට්‌ඨස්‌ස යථා තථා වා උපසඞ්‌කමිත්‌වා ගහෙතුං අසක්‌කුණෙය්‍යස්‌ස ගොණස්‌ස ගහණත්‌ථං ගොපො එකස්‌මිං වජෙ සබ්‌බා ගාවො සමාහරති, අථෙකෙකං නීහරන්‌තො පටිපාටියා ආගතං ‘‘අයං සො ගණ්‌හථ න’’න්‌ති තම්‌පි ගාහාපෙති, එවමෙවං සුඛග්‌ගහණත්‌ථං සබ්‌බාපි එතා සමාහරි. එවඤ්‌හි සමාහටා එතා දස්‌සෙත්‌වා ‘‘යං නෙව සුඛං, න දුක්‌ඛං, න සොමනස්‌සං, න දොමනස්‌සං, අයං අදුක්‌ඛමසුඛාවෙදනා’’ති සක්‌කා හොති එසා ගාහයිතුං.
Etthāha – ‘‘athevaṃ tassa tassa jhānassūpacāre pahīnāpi etā vedanā idha kasmā samāharī’’ti ? Sukhaggahaṇatthaṃ . Yā hi ayaṃ ‘‘adukkhamasukha’’nti ettha adukkhamasukhā vedanā vuttā, sā sukhumā dubbiññeyyā na sakkā sukhena gahetuṃ, tasmā yathā nāma duṭṭhassa yathā tathā vā upasaṅkamitvā gahetuṃ asakkuṇeyyassa goṇassa gahaṇatthaṃ gopo ekasmiṃ vaje sabbā gāvo samāharati, athekekaṃ nīharanto paṭipāṭiyā āgataṃ ‘‘ayaṃ so gaṇhatha na’’nti tampi gāhāpeti, evamevaṃ sukhaggahaṇatthaṃ sabbāpi etā samāhari. Evañhi samāhaṭā etā dassetvā ‘‘yaṃ neva sukhaṃ, na dukkhaṃ, na somanassaṃ, na domanassaṃ, ayaṃ adukkhamasukhāvedanā’’ti sakkā hoti esā gāhayituṃ.
අපිච අදුක්‌ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්‌තියා පච්‌චයදස්‌සනත්‌ථඤ්‌චාපි එතා වුත්‌තාති වෙදිතබ්‌බා. සුඛදුක්‌ඛප්‌පහානාදයො හි තස්‌සා පච්‌චයා. යථාහ – ‘‘චත්‌තාරො ඛො, ආවුසො, පච්‌චයා අදුක්‌ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්‌තියා සමාපත්‌තියා. ඉධාවුසො, භික්‌ඛු සුඛස්‌ස ච පහානා…පෙ.… චතුත්‌ථං ඣානං උපසම්‌පජ්‌ජ විහරති. ඉමෙ ඛො ආවුසො, චත්‌තාරො පච්‌චයා අදුක්‌ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්‌තියා සමාපත්‌තියා’’ති (ම. නි. 1.458). යථා වා අඤ්‌ඤත්‌ථ පහීනාපි සක්‌කායදිට්‌ඨිආදයො තතියමග්‌ගස්‌ස වණ්‌ණභණනත්‌ථං තත්‌ථ පහීනාති වුත්‌තා , එවං වණ්‌ණභණනත්‌ථම්‌පෙතස්‌ස ඣානස්‌සෙතා ඉධ වුත්‌තාතිපි වෙදිතබ්‌බා. පච්‌චයඝාතෙන වා එත්‌ථ රාගදොසානං අතිදූරභාවං දස්‌සෙතුම්‌පෙතා වුත්‌තාති වෙදිතබ්‌බා. එතාසු හි සුඛං සොමනස්‌සස්‌ස පච්‌චයො, සොමනස්‌සං රාගස්‌ස, දුක්‌ඛං දොමනස්‌සස්‌ස, දොමනස්‌සං දොසස්‌ස. සුඛාදිඝාතෙන ච සප්‌පච්‌චයා රාගදොසා හතාති අතිදූරෙ හොන්‌තීති.
Apica adukkhamasukhāya cetovimuttiyā paccayadassanatthañcāpi etā vuttāti veditabbā. Sukhadukkhappahānādayo hi tassā paccayā. Yathāha – ‘‘cattāro kho, āvuso, paccayā adukkhamasukhāya cetovimuttiyā samāpattiyā. Idhāvuso, bhikkhu sukhassa ca pahānā…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ime kho āvuso, cattāro paccayā adukkhamasukhāya cetovimuttiyā samāpattiyā’’ti (ma. ni. 1.458). Yathā vā aññattha pahīnāpi sakkāyadiṭṭhiādayo tatiyamaggassa vaṇṇabhaṇanatthaṃ tattha pahīnāti vuttā , evaṃ vaṇṇabhaṇanatthampetassa jhānassetā idha vuttātipi veditabbā. Paccayaghātena vā ettha rāgadosānaṃ atidūrabhāvaṃ dassetumpetā vuttāti veditabbā. Etāsu hi sukhaṃ somanassassa paccayo, somanassaṃ rāgassa, dukkhaṃ domanassassa, domanassaṃ dosassa. Sukhādighātena ca sappaccayā rāgadosā hatāti atidūre hontīti.
අදුක්‌ඛමසුඛන්‌ති දුක්‌ඛාභාවෙන අදුක්‌ඛං. සුඛාභාවෙන අසුඛං. එතෙනෙත්‌ථ දුක්‌ඛසුඛපටිපක්‌ඛභූතං තතියවෙදනං දීපෙති, න දුක්‌ඛසුඛාභාවමත්‌තං. තතියවෙදනා නාම අදුක්‌ඛමසුඛා, උපෙක්‌ඛාතිපි වුච්‌චති. සා ඉට්‌ඨානිට්‌ඨවිපරීතානුභවනලක්‌ඛණා. උපෙක්‌ඛාසතිපාරිසුද්‌ධින්‌ති උපෙක්‌ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්‌ධිං. ඉමස්‌මිඤ්‌හි ඣානෙ සුපරිසුද්‌ධා සති, යා ච තස්‌සා සතියා පාරිසුද්‌ධි, සා උපෙක්‌ඛාය කතා, න අඤ්‌ඤෙන. තස්‌මා එතං ‘‘උපෙක්‌ඛාසතිපාරිසුද්‌ධි’’න්‌ති වුච්‌චති. යාය ච උපෙක්‌ඛාය එත්‌ථ සතියා පාරිසුද්‌ධි හොති, සා අත්‌ථතො තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තතාති වෙදිතබ්‌බා. න කෙවලඤ්‌චෙත්‌ථ තාය සතියෙව පරිසුද්‌ධා, අපිච ඛො සබ්‌බෙපි සම්‌පයුත්‌තධම්‌මා, සතිසීසෙන පන දෙසනා වුත්‌තා.
Adukkhamasukhanti dukkhābhāvena adukkhaṃ. Sukhābhāvena asukhaṃ. Etenettha dukkhasukhapaṭipakkhabhūtaṃ tatiyavedanaṃ dīpeti, na dukkhasukhābhāvamattaṃ. Tatiyavedanā nāma adukkhamasukhā, upekkhātipi vuccati. Sā iṭṭhāniṭṭhaviparītānubhavanalakkhaṇā. Upekkhāsatipārisuddhinti upekkhāya janitasatipārisuddhiṃ. Imasmiñhi jhāne suparisuddhā sati, yā ca tassā satiyā pārisuddhi, sā upekkhāya katā, na aññena. Tasmā etaṃ ‘‘upekkhāsatipārisuddhi’’nti vuccati. Yāya ca upekkhāya ettha satiyā pārisuddhi hoti, sā atthato tatramajjhattatāti veditabbā. Na kevalañcettha tāya satiyeva parisuddhā, apica kho sabbepi sampayuttadhammā, satisīsena pana desanā vuttā.
තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි අයං උපෙක්‌ඛා හෙට්‌ඨාපි තීසු ඣානෙසු විජ්‌ජති, යථා පන දිවා සූරියප්‌පභාභිභවා සොම්‌මභාවෙන ච අත්‌තනො උපකාරකත්‌තෙන වා සභාගාය රත්‌තියා අලාභා දිවා විජ්‌ජමානාපි චන්‌දලෙඛා අපරිසුද්‌ධා හොති අපරියොදාතා, එවමයම්‌පි තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තුපෙක්‌ඛාචන්‌දලෙඛා විතක්‌කාදිපච්‌චනීකධම්‌මතෙජාභිභවා සභාගාය ච උපෙක්‌ඛාවෙදනාරත්‌තියා අලාභා විජ්‌ජමානාපි පඨමජ්‌ඣානාදිභෙදෙ අපරිසුද්‌ධා හොති. තස්‌සා ච අපරිසුද්‌ධාය දිවා අපරිසුද්‌ධචන්‌දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො අපරිසුද්‌ධාව හොන්‌ති. තස්‌මා තෙසු එකම්‌පි ‘‘උපෙක්‌ඛාසතිපාරිසුද්‌ධි’’න්‌ති න වුත්‌තං. ඉධ පන විතක්‌කාදිපච්‌චනීකතෙජාභිභවාභාවා සභාගාය ච උපෙක්‌ඛාවෙදනාරත්‌තියා පටිලාභා අයං තත්‍රමජ්‌ඣත්‌තුපෙක්‌ඛාචන්‌දලෙඛා අතිවිය පරිසුද්‌ධා. තස්‌සා පරිසුද්‌ධත්‌තා පරිසුද්‌ධචන්‌දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො පරිසුද්‌ධා හොන්‌ති පරියොදාතා. තස්‌මා ඉදමෙව ‘‘උපෙක්‌ඛාසතිපාරිසුද්‌ධි’’න්‌ති වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. චතුත්‌ථන්‌ති ගණනානුපුබ්‌බතා චතුත්‌ථං, චතුත්‌ථං උප්‌පන්‌නන්‌තිපි චතුත්‌ථං.
Tattha kiñcāpi ayaṃ upekkhā heṭṭhāpi tīsu jhānesu vijjati, yathā pana divā sūriyappabhābhibhavā sommabhāvena ca attano upakārakattena vā sabhāgāya rattiyā alābhā divā vijjamānāpi candalekhā aparisuddhā hoti apariyodātā, evamayampi tatramajjhattupekkhācandalekhā vitakkādipaccanīkadhammatejābhibhavā sabhāgāya ca upekkhāvedanārattiyā alābhā vijjamānāpi paṭhamajjhānādibhede aparisuddhā hoti. Tassā ca aparisuddhāya divā aparisuddhacandalekhāya pabhā viya sahajātāpi satiādayo aparisuddhāva honti. Tasmā tesu ekampi ‘‘upekkhāsatipārisuddhi’’nti na vuttaṃ. Idha pana vitakkādipaccanīkatejābhibhavābhāvā sabhāgāya ca upekkhāvedanārattiyā paṭilābhā ayaṃ tatramajjhattupekkhācandalekhā ativiya parisuddhā. Tassā parisuddhattā parisuddhacandalekhāya pabhā viya sahajātāpi satiādayo parisuddhā honti pariyodātā. Tasmā idameva ‘‘upekkhāsatipārisuddhi’’nti vuttanti veditabbaṃ. Catutthanti gaṇanānupubbatā catutthaṃ, catutthaṃ uppannantipi catutthaṃ.
ඉමානි චත්‌තාරි ඣානානි පුබ්‌බභාගෙපි නානා, මග්‌ගක්‌ඛණෙපි. පුබ්‌බභාගෙ සමාපත්‌තිවසෙන නානා, මග්‌ගක්‌ඛණෙ නානාමග්‌ගවසෙන. එකස්‌ස හි පඨමමග්‌ගො පඨමජ්‌ඣානිකො හොති, දුතියමග්‌ගාදයොපි පඨමජ්‌ඣානිකා වා දුතියාදීසු අඤ්‌ඤතරජ්‌ඣානිකා වා. එකස්‌ස පඨමමග්‌ගො දුතියාදීනං අඤ්‌ඤතරජ්‌ඣානිකො හොති, දුතියාදයොපි දුතියාදීනං අඤ්‌ඤතරජ්‌ඣානිකා වා පඨමජ්‌ඣානිකා වා. එවං චත්‌තාරොපි මග්‌ගා ඣානවසෙන සදිසා වා අසදිසා වා එකච්‌චසදිසා වා හොන්‌ති. අයං පනස්‌ස විසෙසො පාදකජ්‌ඣානනියමෙන හොති. පඨමජ්‌ඣානලාභිනො හි පඨමජ්‌ඣානා වුට්‌ඨාය විපස්‌සන්‌තස්‌ස උප්‌පන්‌නමග්‌ගො පඨමජ්‌ඣානිකො හොති, මග්‌ගඞ්‌ගබොජ්‌ඣඞ්‌ගානි පනෙත්‌ථ පරිපුණ්‌ණානෙව හොන්‌ති. දුතියජ්‌ඣානතො වුට්‌ඨාය විපස්‌සන්‌තස්‌ස උප්‌පන්‌නො දුතියජ්‌ඣානිකො හොති, මග්‌ගඞ්‌ගානි පනෙත්‌ථ සත්‌ත හොන්‌ති. තතියජ්‌ඣානතො වුට්‌ඨාය විපස්‌සන්‌තස්‌ස උප්‌පන්‌නො තතියජ්‌ඣානිකො, මග්‌ගඞ්‌ගානි පනෙත්‌ථ සත්‌ත, බොජ්‌ඣඞ්‌ගානි ඡ හොන්‌ති. එස නයො චතුත්‌ථජ්‌ඣානතො පට්‌ඨාය යාව නෙවසඤ්‌ඤානාසඤ්‌ඤායතනා. ආරුප්‌පෙ චතුක්‌කපඤ්‌චකජ්‌ඣානං උප්‌පජ්‌ජති, තඤ්‌ච ඛො ලොකුත්‌තරං, න ලොකියන්‌ති වුත්‌තං. එත්‌ථ කථන්‌ති? එත්‌ථපි පඨමජ්‌ඣානාදීසු යතො වුට්‌ඨාය සොතාපත්‌තිමග්‌ගං පටිලභිත්‌වා අරූපසමාපත්‌තිං භාවෙත්‌වා යො ආරුප්‌පෙ උප්‌පන්‌නො, තංඣානිකාව තස්‌ස තත්‌ථ තයො මග්‌ගා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. එවං පාදකජ්‌ඣානමෙව නියමෙති. කෙචි පන ථෙරා ‘‘විපස්‌සනාය ආරම්‌මණභූතා ඛන්‌ධා නියමෙන්‌තී’’ති වදන්‌ති. කෙචි ‘‘පුග්‌ගලජ්‌ඣාසයො නියමෙතී’’ති වදන්‌ති. කෙචි ‘‘වුට්‌ඨානගාමිනී විපස්‌සනා නියමෙතී’’ති වදන්‌ති.
Imāni cattāri jhānāni pubbabhāgepi nānā, maggakkhaṇepi. Pubbabhāge samāpattivasena nānā, maggakkhaṇe nānāmaggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā vā dutiyādīsu aññatarajjhānikā vā. Ekassa paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti. Ayaṃ panassa viseso pādakajjhānaniyamena hoti. Paṭhamajjhānalābhino hi paṭhamajjhānā vuṭṭhāya vipassantassa uppannamaggo paṭhamajjhāniko hoti, maggaṅgabojjhaṅgāni panettha paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato vuṭṭhāya vipassantassa uppanno dutiyajjhāniko hoti, maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato vuṭṭhāya vipassantassa uppanno tatiyajjhāniko, maggaṅgāni panettha satta, bojjhaṅgāni cha honti. Esa nayo catutthajjhānato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanā. Āruppe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati, tañca kho lokuttaraṃ, na lokiyanti vuttaṃ. Ettha kathanti? Etthapi paṭhamajjhānādīsu yato vuṭṭhāya sotāpattimaggaṃ paṭilabhitvā arūpasamāpattiṃ bhāvetvā yo āruppe uppanno, taṃjhānikāva tassa tattha tayo maggā uppajjanti. Evaṃ pādakajjhānameva niyameti. Keci pana therā ‘‘vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamentī’’ti vadanti. Keci ‘‘puggalajjhāsayo niyametī’’ti vadanti. Keci ‘‘vuṭṭhānagāminī vipassanā niyametī’’ti vadanti.
තත්‍රායං අනුපුබ්‌බිකථා – විපස්‌සනානියමෙන හි සුක්‌ඛවිපස්‌සකස්‌ස උප්‌පන්‌නමග්‌ගොපි, සමාපත්‌තිලාභිනො ඣානං පාදකං අකත්‌වා උප්‌පන්‌නමග්‌ගොපි, පඨමජ්‌ඣානං පාදකං කත්‌වා පකිණ්‌ණකසඞ්‌ඛාරෙ සම්‌මසිත්‌වා උප්‌පාදිතමග්‌ගොපි පඨමජ්‌ඣානිකොව හොති, සබ්‌බෙසු සත්‌ත බොජ්‌ඣඞ්‌ගානි අට්‌ඨ මග්‌ගඞ්‌ගානි පඤ්‌ච ඣානඞ්‌ගානි හොන්‌ති. තෙසඤ්‌හි පුබ්‌බභාගවිපස්‌සනා සොමනස්‌සසහගතාපි උපෙක්‌ඛාසහගතාපි හුත්‌වා වුට්‌ඨානකාලෙ සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛාභාවං පත්‌තා සොමනස්‌සසහගතාව හොති.
Tatrāyaṃ anupubbikathā – vipassanāniyamena hi sukkhavipassakassa uppannamaggopi, samāpattilābhino jhānaṃ pādakaṃ akatvā uppannamaggopi, paṭhamajjhānaṃ pādakaṃ katvā pakiṇṇakasaṅkhāre sammasitvā uppāditamaggopi paṭhamajjhānikova hoti, sabbesu satta bojjhaṅgāni aṭṭha maggaṅgāni pañca jhānaṅgāni honti. Tesañhi pubbabhāgavipassanā somanassasahagatāpi upekkhāsahagatāpi hutvā vuṭṭhānakāle saṅkhārupekkhābhāvaṃ pattā somanassasahagatāva hoti.
පඤ්‌චකනයෙ දුතියතතියචතුත්‌ථජ්‌ඣානානි පාදකානි කත්‌වා උප්‌පාදිතමග්‌ගෙසු යථාක්‌කමෙනෙව ඣානං චතුරඞ්‌ගිකං තිවඞ්‌ගිකං දුවඞ්‌ගිකඤ්‌ච හොති, සබ්‌බෙසු පන සත්‌ත මග්‌ගඞ්‌ගානි හොන්‌ති, චතුත්‌ථෙ ඡ බොජ්‌ඣඞ්‌ගානි. අයං විසෙසො පාදකජ්‌ඣානනියමෙන චෙව විපස්‌සනානියමෙන ච හොති. තෙසම්‌පි හි පුබ්‌බභාගවිපස්‌සනා සොමනස්‌සසහගතාපි උපෙක්‌ඛාසහගතාපි හොති, වුට්‌ඨානගාමිනී සොමනස්‌සසහගතාව.
Pañcakanaye dutiyatatiyacatutthajjhānāni pādakāni katvā uppāditamaggesu yathākkameneva jhānaṃ caturaṅgikaṃ tivaṅgikaṃ duvaṅgikañca hoti, sabbesu pana satta maggaṅgāni honti, catutthe cha bojjhaṅgāni. Ayaṃ viseso pādakajjhānaniyamena ceva vipassanāniyamena ca hoti. Tesampi hi pubbabhāgavipassanā somanassasahagatāpi upekkhāsahagatāpi hoti, vuṭṭhānagāminī somanassasahagatāva.
පඤ්‌චමජ්‌ඣානං පාදකං කත්‌වා නිබ්‌බත්‌තිතමග්‌ගෙ පන උපෙක්‌ඛාචිත්‌තෙකග්‌ගතාවසෙන ද්‌වෙ ඣානඞ්‌ගානි, බොජ්‌ඣඞ්‌ගමග්‌ගඞ්‌ගානි ඡ සත්‌ත චෙව. අයම්‌පි විසෙසො උභයනියමවසෙන හොති. ඉමස්‌මිඤ්‌හි නයෙ පුබ්‌බභාගවිපස්‌සනා සොමනස්‌සසහගතා වා උපෙක්‌ඛාසහගතා වා හොති, වුට්‌ඨානගාමිනී උපෙක්‌ඛාසහගතාව හොති. අරූපජ්‌ඣානානි පාදකානි කත්‌වා උප්‌පාදිතමග්‌ගෙපි එසෙව නයො. ඉධ පන චතුක්‌කනයෙ අවිතක්‌කවිචාරමත්‌තස්‌ස දුතියජ්‌ඣානස්‌ස අභාවා තං අපනෙත්‌වා සෙසානං වසෙන යොජෙතබ්‌බං. එවං පාදකජ්‌ඣානතො වුට්‌ඨාය යෙ කෙචි සඞ්‌ඛාරෙ සම්‌මසිත්‌වා නිබ්‌බත්‌තිතමග්‌ගස්‌ස ආසන්‌නපදෙසෙ වුට්‌ඨිතසමාපත්‌ති අත්‌තනා සදිසභාවං කරොති භූමිවණ්‌ණො විය ගොධාවණ්‌ණස්‌ස.
Pañcamajjhānaṃ pādakaṃ katvā nibbattitamagge pana upekkhācittekaggatāvasena dve jhānaṅgāni, bojjhaṅgamaggaṅgāni cha satta ceva. Ayampi viseso ubhayaniyamavasena hoti. Imasmiñhi naye pubbabhāgavipassanā somanassasahagatā vā upekkhāsahagatā vā hoti, vuṭṭhānagāminī upekkhāsahagatāva hoti. Arūpajjhānāni pādakāni katvā uppāditamaggepi eseva nayo. Idha pana catukkanaye avitakkavicāramattassa dutiyajjhānassa abhāvā taṃ apanetvā sesānaṃ vasena yojetabbaṃ. Evaṃ pādakajjhānato vuṭṭhāya ye keci saṅkhāre sammasitvā nibbattitamaggassa āsannapadese vuṭṭhitasamāpatti attanā sadisabhāvaṃ karoti bhūmivaṇṇo viya godhāvaṇṇassa.
දුතියත්‌ථෙරවාදෙ පන යතො යතො සමාපත්‌තිතො වුට්‌ඨාය යෙ යෙ සමාපත්‌තිධම්‌මෙ සම්‌මසිත්‌වා මග්‌ගො නිබ්‌බත්‌තිතො හොති, තංතංසමාපත්‌තිසදිසොව හොති. තත්‍රාපි ච විපස්‌සනානියමො වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො.
Dutiyattheravāde pana yato yato samāpattito vuṭṭhāya ye ye samāpattidhamme sammasitvā maggo nibbattito hoti, taṃtaṃsamāpattisadisova hoti. Tatrāpi ca vipassanāniyamo vuttanayeneva veditabbo.
තතියත්‌ථෙරවාදෙ අත්‌තනො අජ්‌ඣාසයානුරූපෙන යං යං ඣානං පාදකං කත්‌වා යෙ යෙ ඣානධම්‌මෙ සම්‌මසිත්‌වා මග්‌ගො නිබ්‌බත්‌තිතො, තංතංඣානසදිසොව හොති. පාදකජ්‌ඣානං පන සම්‌මසිතජ්‌ඣානං වා විනා අජ්‌ඣාසයමත්‌තෙනෙව තං න ඉජ්‌ඣති. එත්‌ථාපි ච විපස්‌සනානියමො වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො.
Tatiyattheravāde attano ajjhāsayānurūpena yaṃ yaṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā ye ye jhānadhamme sammasitvā maggo nibbattito, taṃtaṃjhānasadisova hoti. Pādakajjhānaṃ pana sammasitajjhānaṃ vā vinā ajjhāsayamatteneva taṃ na ijjhati. Etthāpi ca vipassanāniyamo vuttanayeneva veditabbo.
අයං වුච්‌චති සම්‌මාසමාධීති යා ඉමෙසු චතූසු ඣානෙසු එකග්‌ගතා, අයං පුබ්‌බභාගෙ ලොකියො, අපරභාගෙ ලොකුත්‌තරො සම්‌මාසමාධි නාම වුච්‌චති. එවං ලොකියලොකුත්‌තරවසෙන ධම්‌මසෙනාපති මග්‌ගසච්‌චං දෙසෙති. තත්‌ථ ලොකියමග්‌ගෙ සබ්‌බානෙව මග්‌ගඞ්‌ගානි යථානුරූපං ඡසු ආරම්‌මණෙසු අඤ්‌ඤතරාරම්‌මණානි හොන්‌ති. ලොකුත්‌තරමග්‌ගෙ පන චතුසච්‌චප්‌පටිවෙධාය පවත්‌තස්‌ස අරියසාවකස්‌ස නිබ්‌බානාරම්‌මණං අවිජ්‌ජානුසයසමුග්‌ඝාතකං පඤ්‌ඤාචක්‌ඛු සම්‌මාදිට්‌ඨි, තථා සම්‌පන්‌නදිට්‌ඨිස්‌ස තංසම්‌පයුත්‌තො තිවිධමිච්‌ඡාසඞ්‌කප්‌පසමුග්‌ඝාතකො චෙතසො නිබ්‌බානපදාභිනිරොපනො සම්‌මාසඞ්‌කප්‌පො, තථා පස්‌සන්‌තස්‌ස විතක්‌කෙන්‌තස්‌ස ච තංසම්‌පයුත්‌තාව චතුබ්‌බිධවචීදුච්‌චරිතසමුග්‌ඝාතිකා මිච්‌ඡාවාචාය විරති සම්‌මාවාචා, තථා විරමන්‌තස්‌ස තංසම්‌පයුත්‌තාව තිවිධමිච්‌ඡාකම්‌මන්‌තසමුච්‌ඡෙදිකා මිච්‌ඡාකම්‌මන්‌තා විරති සම්‌මාකම්‌මන්‌තො, තෙසංයෙව චස්‌ස වාචාකම්‌මන්‌තානං වොදානභූතා තංසම්‌පයුත්‌තාව කුහනාදිසමුච්‌ඡෙදිකා මිච්‌ඡාආජීවා විරති සම්‌මාආජීවො, තස්‌සායෙවස්‌ස සම්‌මාවාචාකම්‌මන්‌තාජීවසඞ්‌ඛාතාය සීලභූමියං පතිට්‌ඨමානස්‌ස තදනුරූපො තංසම්‌පයුත්‌තොව කොසජ්‌ජසමුච්‌ඡෙදකො, අනුප්‌පන්‌නුප්‌පන්‌නානං අකුසලකුසලානං අනුප්‌පාදප්‌පහානුප්‌පාදට්‌ඨිතිසාධකො ච වීරියාරම්‌භො සම්‌මාවායාමො, එවං වායමන්‌තස්‌ස තංසම්‌පයුත්‌තොව මිච්‌ඡාසතිවිනිද්‌ධුනකො, කායාදීසු කායානුපස්‌සනාදිසාධකො ච චෙතසො අසම්‌මොසො සම්‌මාසති. එවං අනුත්‌තරාය සතියා සුවිහිතචිත්‌තාරක්‌ඛස්‌ස තංසම්‌පයුත්‌තාව මිච්‌ඡාසමාධිවිද්‌ධංසිකා චිත්‌තෙකග්‌ගතා සම්‌මාසමාධි. එස ලොකුත්‌තරො අරියො අට්‌ඨඞ්‌ගිකො මග්‌ගො.
Ayaṃ vuccati sammāsamādhīti yā imesu catūsu jhānesu ekaggatā, ayaṃ pubbabhāge lokiyo, aparabhāge lokuttaro sammāsamādhi nāma vuccati. Evaṃ lokiyalokuttaravasena dhammasenāpati maggasaccaṃ deseti. Tattha lokiyamagge sabbāneva maggaṅgāni yathānurūpaṃ chasu ārammaṇesu aññatarārammaṇāni honti. Lokuttaramagge pana catusaccappaṭivedhāya pavattassa ariyasāvakassa nibbānārammaṇaṃ avijjānusayasamugghātakaṃ paññācakkhu sammādiṭṭhi, tathā sampannadiṭṭhissa taṃsampayutto tividhamicchāsaṅkappasamugghātako cetaso nibbānapadābhiniropano sammāsaṅkappo, tathā passantassa vitakkentassa ca taṃsampayuttāva catubbidhavacīduccaritasamugghātikā micchāvācāya virati sammāvācā, tathā viramantassa taṃsampayuttāva tividhamicchākammantasamucchedikā micchākammantā virati sammākammanto, tesaṃyeva cassa vācākammantānaṃ vodānabhūtā taṃsampayuttāva kuhanādisamucchedikā micchāājīvā virati sammāājīvo, tassāyevassa sammāvācākammantājīvasaṅkhātāya sīlabhūmiyaṃ patiṭṭhamānassa tadanurūpo taṃsampayuttova kosajjasamucchedako, anuppannuppannānaṃ akusalakusalānaṃ anuppādappahānuppādaṭṭhitisādhako ca vīriyārambho sammāvāyāmo, evaṃ vāyamantassa taṃsampayuttova micchāsativiniddhunako, kāyādīsu kāyānupassanādisādhako ca cetaso asammoso sammāsati. Evaṃ anuttarāya satiyā suvihitacittārakkhassa taṃsampayuttāva micchāsamādhividdhaṃsikā cittekaggatā sammāsamādhi. Esa lokuttaro ariyo aṭṭhaṅgiko maggo.
යො සහ ලොකියෙන මග්‌ගෙන දුක්‌ඛනිරොධගාමිනිපටිපදාති සඞ්‌ඛ්‍යං ගතො, සො ඛො පනෙස මග්‌ගො සම්‌මාදිට්‌ඨිසඞ්‌කප්‌පානං විජ්‌ජාය සෙසධම්‌මානං චරණෙන සඞ්‌ගහිතත්‌තා විජ්‌ජා චෙව චරණඤ්‌ච. තථා තෙසං ද්‌වින්‌නං විපස්‌සනායානෙන ඉතරෙසං සමථයානෙන සඞ්‌ගහිතත්‌තා සමථො චෙව විපස්‌සනා ච. තෙසං ද්‌වින්‌නං පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධෙන තදනන්‌තරානං තිණ්‌ණං සීලක්‌ඛන්‌ධෙන අවසෙසානං තිණ්‌ණං සමාධික්‌ඛන්‌ධෙන අධිපඤ්‌ඤාඅධිසීලඅධිචිත්‌තසික්‌ඛාහි ච සඞ්‌ගහිතත්‌තා ඛන්‌ධත්‌තයඤ්‌චෙව සික්‌ඛත්‌තයඤ්‌ච හොති. යෙන සමන්‌නාගතො අරියසාවකො දස්‌සනසමත්‌ථෙහි චක්‌ඛූහි ගමනසමත්‌ථෙහි ච පාදෙහි සමන්‌නාගතො අද්‌ධිකො විය විජ්‌ජාචරණසම්‌පන්‌නො හුත්‌වා විපස්‌සනායානෙන කාමසුඛල්‌ලිකානුයොගං සමථයානෙන අත්‌තකිලමථානුයොගන්‌ති අන්‌තද්‌වයං පරිවජ්‌ජෙත්‌වා මජ්‌ඣිමපටිපදං පටිපන්‌නො පඤ්‌ඤාක්‌ඛන්‌ධෙන මොහක්‌ඛන්‌ධං, සීලක්‌ඛන්‌ධෙන දොසක්‌ඛන්‌ධං, සමාධික්‌ඛන්‌ධෙන ච ලොභක්‌ඛන්‌ධං පදාලෙන්‌තො අධිපඤ්‌ඤාසික්‌ඛාය පඤ්‌ඤාසම්‌පදං, අධිසීලසික්‌ඛාය සීලසම්‌පදං, අධිචිත්‌තසික්‌ඛාය සමාධිසම්‌පදන්‌ති තිස්‌සො සම්‌පත්‌තියො පත්‌වා අමතං නිබ්‌බානං සච්‌ඡිකරොති. ආදිමජ්‌ඣපරියොසානකල්‍යාණං සත්‌තතිංසබොධිපක්‌ඛියධම්‌මරතනවිචිත්‌තං සම්‌මත්‌තනියාමසඞ්‌ඛාතං අරියභූමිං ඔක්‌කන්‌තො හොතීති.
Yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagāminipaṭipadāti saṅkhyaṃ gato, so kho panesa maggo sammādiṭṭhisaṅkappānaṃ vijjāya sesadhammānaṃ caraṇena saṅgahitattā vijjā ceva caraṇañca. Tathā tesaṃ dvinnaṃ vipassanāyānena itaresaṃ samathayānena saṅgahitattā samatho ceva vipassanā ca. Tesaṃ dvinnaṃ paññākkhandhena tadanantarānaṃ tiṇṇaṃ sīlakkhandhena avasesānaṃ tiṇṇaṃ samādhikkhandhena adhipaññāadhisīlaadhicittasikkhāhi ca saṅgahitattā khandhattayañceva sikkhattayañca hoti. Yena samannāgato ariyasāvako dassanasamatthehi cakkhūhi gamanasamatthehi ca pādehi samannāgato addhiko viya vijjācaraṇasampanno hutvā vipassanāyānena kāmasukhallikānuyogaṃ samathayānena attakilamathānuyoganti antadvayaṃ parivajjetvā majjhimapaṭipadaṃ paṭipanno paññākkhandhena mohakkhandhaṃ, sīlakkhandhena dosakkhandhaṃ, samādhikkhandhena ca lobhakkhandhaṃ padālento adhipaññāsikkhāya paññāsampadaṃ, adhisīlasikkhāya sīlasampadaṃ, adhicittasikkhāya samādhisampadanti tisso sampattiyo patvā amataṃ nibbānaṃ sacchikaroti. Ādimajjhapariyosānakalyāṇaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammaratanavicittaṃ sammattaniyāmasaṅkhātaṃ ariyabhūmiṃ okkanto hotīti.
මග්‌ගසච්‌චනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Maggasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 1. සුතමයඤාණනිද්‌දෙසො • 1. Sutamayañāṇaniddeso
