A World of Knowledge
    Upanishads

    Maha Upanishad

    Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)

     

    ॥ महोपनिषत् ॥

    ॥ mahopaniṣat ॥

    यन्महोपनिषद्वेद्यं चिदाकाशतया स्थितम् ।
    परमाद्वैतसाम्राज्यं तद्रामब्रह्म मे गतिः ॥

    yanmahopaniṣadvedyaṃ cidākāśatayā sthitam ।
    paramādvaitasāmrājyaṃ tadrāmabrahma me gatiḥ ॥

    ॐ आप्यायन्तु मामाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः
    श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च ॥ सर्वाणि सर्वं ब्रह्मोपनिषदं
    माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिरकरणम-
    स्त्वनिराकारणं मेस्तु तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते
    मयि सन्तु ते मयि सन्तु॥

    oṃ āpyāyantu māmāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ
    śrotramatho balamindriyāṇi ca ॥ sarvāṇi sarvaṃ brahmopaniṣadaṃ
    māhaṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma nirākarodanirakaraṇama-
    stvanirākāraṇaṃ mestu tadātmani nirate ya upaniṣatsu dharmāste
    mayi santu te mayi santu॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    अथातो महोपनिषदं व्याख्यास्यमस्तदाहुरेको ह वै नारायण
    आसीन्न ब्रह्मा नेशानो नापो नाग्नीषोमौ नेमे द्यावापृथिवी न
    नक्षत्राणि न सूर्यो न चन्द्रमाः । स एकाकी न रमते । तस्य
    ध्यानान्तःस्थस्य यज्ञस्तोममुच्यते । तस्मिन्पुरुषाश्चतुर्दश
    जायन्ते । एका कन्या । दशेन्द्रियाणि मन एकादशं तेजः ।
    द्वादशोऽहङ्कारः । त्रयोदशकः प्राणः । चतुर्दश आत्मा ।
    पञ्चदशी बुद्धिः । भूतानि पञ्च तन्मात्राणि । पञ्च महाभूतानि ।
    स एकः पञ्चविंशतिः पुरुषः । तत्पुरुषं पुरुषो निवेश्य नास्य
    प्रधानसंवत्सरा जायन्ते । संवत्सरादधिजायन्ते । अथ पुनरेव
    नारायणः सोऽन्यत्कामो मनसाध्यायत । तस्य ध्यानान्तःस्थस्य
    ललाटात्त्र्यक्षः शूलपाणिः पुरुषो जायते । बिभ्रच्छ्रियं यशः
    सत्यं ब्रह्मचर्यं तपो वैराग्यं मन ऐश्वर्यं सप्रणवा व्याहृतय
    ऋग्यजुःसामाथर्वाङ्गिरसः सर्वाणि छन्दांसि तान्यङ्गे
    समाश्रितानि । तस्मादीशानो महादेवो महादेवः । अथ पुनरेव
    नारायणः सोऽन्यत्कामो मनसाध्यायत । तस्य ध्यानान्तःस्थस्य
    ललाटात्स्वेदोऽपपत् । ता इमाः प्रतता आपः । ततस्तेजो हिरण्मयमण्डलम् ।
    तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत । सोऽध्याय्त् । पूर्वाभिमुखो भूत्वा
    भूरिति व्याहृतिर्गायत्रं छन्द ऋग्वेदोऽग्निर्देवता । पश्चिमाभिमुखो
    भूत्वा भुवरिति व्याहृतिस्त्रैष्टुभं छन्दो यजुर्वेदो वायुर्देवता ।
    उत्तराभिमुखो भूत्वा स्वरिति व्याहृतिर्जाग्रतं छन्दः सामवेदः सूर्यो
    देवता । दक्षिणाभिमुखो भूत्वा महरितिव्याहृतिरानुष्टभ
    छन्दोऽथर्ववेदाः सोमो देवता ।
    सहस्रशीर्षं देवं सहस्राक्षं विश्वसम्भुवम् ।
    विश्वतः परमं नित्यं विश्वं नारायणं हरिम् ।
    विश्वमेवेदं पुरुषस्तद्विश्वमुपजीवति ।
    पतिं विश्वेश्वरं देवं समुद्रे विश्वरूपिणम् ।
    पद्मकोशप्रतीकाशं लम्बत्याकोशसंनिभम् ।
    हृदयं चाप्यधोमुखं सन्तत्यै सीत्कराभीश्च ।
    तस्य मध्ये महानर्चिर्विश्वर्चिर्विश्वतोमुखम् ।
    तस्य मध्ये वह्निशिखा अणीयोर्ध्वा व्यवस्थिता ।
    तस्याः शिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थिता ।
    स ब्रह्मा स ईशानः सेन्द्रः सोऽक्षरः परमः स्वराडिति महोपनिषत् ॥

    athāto mahopaniṣadaṃ vyākhyāsyamastadāhureko ha vai nārāyaṇa
    āsīnna brahmā neśāno nāpo nāgnīṣomau neme dyāvāpṛthivī na
    nakṣatrāṇi na sūryo na candramāḥ । sa ekākī na ramate । tasya
    dhyānāntaḥsthasya yajñastomamucyate । tasminpuruṣāścaturdaśa
    jāyante । ekā kanyā । daśendriyāṇi mana ekādaśaṃ tejaḥ ।
    dvādaśo'haṅkāraḥ । trayodaśakaḥ prāṇaḥ । caturdaśa ātmā ।
    pañcadaśī buddhiḥ । bhūtāni pañca tanmātrāṇi । pañca mahābhūtāni ।
    sa ekaḥ pañcaviṃśatiḥ puruṣaḥ । tatpuruṣaṃ puruṣo niveśya nāsya
    pradhānasaṃvatsarā jāyante । saṃvatsarādadhijāyante । atha punareva
    nārāyaṇaḥ so'nyatkāmo manasādhyāyata । tasya dhyānāntaḥsthasya
    lalāṭāttryakṣaḥ śūlapāṇiḥ puruṣo jāyate । bibhracchriyaṃ yaśaḥ
    satyaṃ brahmacaryaṃ tapo vairāgyaṃ mana aiśvaryaṃ sapraṇavā vyāhṛtaya
    ṛgyajuḥsāmātharvāṅgirasaḥ sarvāṇi chandāṃsi tānyaṅge
    samāśritāni । tasmādīśāno mahādevo mahādevaḥ । atha punareva
    nārāyaṇaḥ so'nyatkāmo manasādhyāyata । tasya dhyānāntaḥsthasya
    lalāṭātsvedo'papat । tā imāḥ pratatā āpaḥ । tatastejo hiraṇmayamaṇḍalam ।
    tatra brahmā caturmukho'jāyata । so'dhyāyt । pūrvābhimukho bhūtvā
    bhūriti vyāhṛtirgāyatraṃ chanda ṛgvedo'gnirdevatā । paścimābhimukho
    bhūtvā bhuvariti vyāhṛtistraiṣṭubhaṃ chando yajurvedo vāyurdevatā ।
    uttarābhimukho bhūtvā svariti vyāhṛtirjāgrataṃ chandaḥ sāmavedaḥ sūryo
    devatā । dakṣiṇābhimukho bhūtvā maharitivyāhṛtirānuṣṭabha
    chando'tharvavedāḥ somo devatā ।
    sahasraśīrṣaṃ devaṃ sahasrākṣaṃ viśvasambhuvam ।
    viśvataḥ paramaṃ nityaṃ viśvaṃ nārāyaṇaṃ harim ।
    viśvamevedaṃ puruṣastadviśvamupajīvati ।
    patiṃ viśveśvaraṃ devaṃ samudre viśvarūpiṇam ।
    padmakośapratīkāśaṃ lambatyākośasaṃnibham ।
    hṛdayaṃ cāpyadhomukhaṃ santatyai sītkarābhīśca ।
    tasya madhye mahānarcirviśvarcirviśvatomukham ।
    tasya madhye vahniśikhā aṇīyordhvā vyavasthitā ।
    tasyāḥ śikhāyā madhye paramātmā vyavasthitā ।
    sa brahmā sa īśānaḥ sendraḥ so'kṣaraḥ paramaḥ svarāḍiti mahopaniṣat ॥

    इति प्रथमोध्यायः ॥ १॥

    iti prathamodhyāyaḥ ॥ 1॥

    शुको नाम महातेजाः स्वरूपानन्दतत्परः ।
    जातमात्रेण मुनिराड् यत्सत्यं तदवाप्तवान् ॥ १॥

    śuko nāma mahātejāḥ svarūpānandatatparaḥ ।
    jātamātreṇa munirāḍ yatsatyaṃ tadavāptavān ॥ 1॥

    तेनासौ स्वविवेकेन स्वयमेव महामनाः ।
    प्रविचार्य चिरं साधु स्वात्मनिश्चयमाप्तवान् ॥ २॥

    tenāsau svavivekena svayameva mahāmanāḥ ।
    pravicārya ciraṃ sādhu svātmaniścayamāptavān ॥ 2॥

    अनाख्यत्वादगम्यत्वान्मनःषष्ठेन्द्रियस्थितेः ।
    चिन्मात्रमेवमात्माणुराकाशादपि सूक्ष्मकः ॥ ३॥

    anākhyatvādagamyatvānmanaḥṣaṣṭhendriyasthiteḥ ।
    cinmātramevamātmāṇurākāśādapi sūkṣmakaḥ ॥ 3॥

    चिदणोः परमस्यान्तः कोटिब्रह्माण्डरेणवः ।
    उत्पत्तिस्थितिमभ्येत्य लीयन्ते शक्तिपर्ययात् ॥ ४॥

    cidaṇoḥ paramasyāntaḥ koṭibrahmāṇḍareṇavaḥ ।
    utpattisthitimabhyetya līyante śaktiparyayāt ॥ 4॥

    आकाशं बाह्यशून्यत्वादनाकाशं तु चित्त्वतः ।
    न किंचिद्यदनिर्देश्यं वस्तु सत्तेति किंचन ॥ ५॥

    ākāśaṃ bāhyaśūnyatvādanākāśaṃ tu cittvataḥ ।
    na kiṃcidyadanirdeśyaṃ vastu satteti kiṃcana ॥ 5॥

    चेतनोऽसौ प्रकाशत्वाद्वेद्याभावाच्छिलोपमः ।
    स्वात्मनि व्योमनि स्वस्थे जगदुन्मेषचित्रकृत् ॥ ६॥

    cetano'sau prakāśatvādvedyābhāvācchilopamaḥ ।
    svātmani vyomani svasthe jagadunmeṣacitrakṛt ॥ 6॥

    तद्भामात्रमिदं विश्वमिति न स्यात्ततः पृथक् ।
    जगद्भेदोऽपि तद्भानमिति भेदोऽपि तन्मयः ॥ ७॥

    tadbhāmātramidaṃ viśvamiti na syāttataḥ pṛthak ।
    jagadbhedo'pi tadbhānamiti bhedo'pi tanmayaḥ ॥ 7॥

    सर्वगः सर्वसम्बन्धो गत्यभावान्न गच्छति ।
    नास्त्यसावश्रयाभावात्सद्रूपत्वादथास्ति च ॥ ८॥

    sarvagaḥ sarvasambandho gatyabhāvānna gacchati ।
    nāstyasāvaśrayābhāvātsadrūpatvādathāsti ca ॥ 8॥

    विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातेर्दातुः परायणम् ।
    सर्वसंकल्पसंन्यासश्चेतसा यत्परिग्रहः ॥ ९॥

    vijñānamānandaṃ brahma rāterdātuḥ parāyaṇam ।
    sarvasaṃkalpasaṃnyāsaścetasā yatparigrahaḥ ॥ 9॥

    जाग्रतः प्रत्ययाभावं यस्याहुः प्रत्ययं बुधाः ।
    यत्संकोचविकासाभ्यां जगत्प्रलयसृष्टयः ॥ १०॥

    jāgrataḥ pratyayābhāvaṃ yasyāhuḥ pratyayaṃ budhāḥ ।
    yatsaṃkocavikāsābhyāṃ jagatpralayasṛṣṭayaḥ ॥ 10॥

    निष्ठा वेदान्तवाक्यानामथ वाचामगोचरः ।
    अहं सच्चित्परानन्दब्रह्मैवास्मि न चेतरः ॥ ११॥

    niṣṭhā vedāntavākyānāmatha vācāmagocaraḥ ।
    ahaṃ saccitparānandabrahmaivāsmi na cetaraḥ ॥ 11॥

    स्वयैव सूक्ष्मया बुद्ध्या सर्वं विज्ञातवाञ्छुकः ।
    स्वयं प्राप्ते परे वस्तुन्यविश्रान्तमनाः स्थितः ॥ १२॥

    svayaiva sūkṣmayā buddhyā sarvaṃ vijñātavāñchukaḥ ।
    svayaṃ prāpte pare vastunyaviśrāntamanāḥ sthitaḥ ॥ 12॥

    इदं वस्त्विति विश्वासं नासावात्मन्युपाययौ ।
    केवलं विररामास्य चेतो विषयचापलम् ।
    भोगेभ्यो भूरिभङ्गेभ्यो धाराभ्य इव चातकः ॥ १३॥

    idaṃ vastviti viśvāsaṃ nāsāvātmanyupāyayau ।
    kevalaṃ virarāmāsya ceto viṣayacāpalam ।
    bhogebhyo bhūribhaṅgebhyo dhārābhya iva cātakaḥ ॥ 13॥

    एकदा सोऽमलप्रज्ञो मेरावेकान्तसंस्थितः ।
    पप्रच्छ पितरं भक्त्या कृष्णद्वैपायनं मुनिम् ॥ १४॥

    ekadā so'malaprajño merāvekāntasaṃsthitaḥ ।
    papraccha pitaraṃ bhaktyā kṛṣṇadvaipāyanaṃ munim ॥ 14॥

    संसाराडम्बरमिदं कथमभ्युत्थितं मुने ।
    कथं च प्रशमं याति किं यत्कस्य कदा वद ॥ १५॥

    saṃsārāḍambaramidaṃ kathamabhyutthitaṃ mune ।
    kathaṃ ca praśamaṃ yāti kiṃ yatkasya kadā vada ॥ 15॥

    एवं पृष्टेन मुनिना व्यासेनाखिलमात्मजे ।
    यथावदखिलं प्रोक्तं वक्तव्यं विदितात्मना ॥ १६॥

    evaṃ pṛṣṭena muninā vyāsenākhilamātmaje ।
    yathāvadakhilaṃ proktaṃ vaktavyaṃ viditātmanā ॥ 16॥

    अज्ञासिषं पूर्वमेवमहमित्यथ तत्पितुः ।
    स शुकः स्वकया बुद्ध्या न वाक्यं बहु मन्यते ॥ १७॥

    ajñāsiṣaṃ pūrvamevamahamityatha tatpituḥ ।
    sa śukaḥ svakayā buddhyā na vākyaṃ bahu manyate ॥ 17॥

    व्यासोऽपि भगवान्बुद्ध्वा पुत्राभिप्रायमीदृशम् ।
    प्रत्युवाच पुनः पुत्रं नाहं जानामि तत्त्वतः ॥ १८॥

    vyāso'pi bhagavānbuddhvā putrābhiprāyamīdṛśam ।
    pratyuvāca punaḥ putraṃ nāhaṃ jānāmi tattvataḥ ॥ 18॥

    जनको नाम भूपालो विद्यते मिथिलापुरे ।
    यथावद्वेत्त्यसौ वेद्यं तस्मात्सर्वमवाप्स्यसि ॥ १९॥

    janako nāma bhūpālo vidyate mithilāpure ।
    yathāvadvettyasau vedyaṃ tasmātsarvamavāpsyasi ॥ 19॥

    पित्रेत्युक्तः शुकः प्रायात्सुमेरोर्वसुधातलम् ।
    विदेहनगरीं प्राप जनकेनाभिपालिताम् ॥ २०॥

    pitretyuktaḥ śukaḥ prāyātsumerorvasudhātalam ।
    videhanagarīṃ prāpa janakenābhipālitām ॥ 20॥

    आवेदितोऽसौ याष्टीकैर्जनकाय महात्मने ।
    द्वारि व्याससुतो राजञ्छुकोऽत्र स्थितवानिति ॥ २१॥

    āvedito'sau yāṣṭīkairjanakāya mahātmane ।
    dvāri vyāsasuto rājañchuko'tra sthitavāniti ॥ 21॥

    जिज्ञासार्थं शुकस्यासावास्तामेवेत्यवज्ञया ।
    उक्त्वा बभूव जनकस्तूष्णीं सप्त दिनान्यथ ॥ २२॥

    jijñāsārthaṃ śukasyāsāvāstāmevetyavajñayā ।
    uktvā babhūva janakastūṣṇīṃ sapta dinānyatha ॥ 22॥

    ततः प्रवेशयामास जनकः शुकमङ्गणे ।
    तत्राहानि स सप्तैव तथैवावसदुन्मनाः ॥ २३॥

    tataḥ praveśayāmāsa janakaḥ śukamaṅgaṇe ।
    tatrāhāni sa saptaiva tathaivāvasadunmanāḥ ॥ 23॥

    ततः प्रवेशयामास जनकोऽन्तःपुराजिरे ।
    राजा न दृश्यते तावदिति सप्तदिनानि तम् ॥ २४॥

    tataḥ praveśayāmāsa janako'ntaḥpurājire ।
    rājā na dṛśyate tāvaditi saptadināni tam ॥ 24॥

    तत्रोन्मदाभिः कान्ताभिर्भोजनैर्भोगसंचयैः ।
    जनको लालयामास शुकं शशिनिभाननम् ॥ २५॥

    tatronmadābhiḥ kāntābhirbhojanairbhogasaṃcayaiḥ ।
    janako lālayāmāsa śukaṃ śaśinibhānanam ॥ 25॥

    ते भोगास्तानि भोज्यानि व्यासपुत्रस्य तन्मनः ।
    नाजह्वुर्मन्दपवनो बद्धपीठमिवाचलम् ॥ २६॥

    te bhogāstāni bhojyāni vyāsaputrasya tanmanaḥ ।
    nājahvurmandapavano baddhapīṭhamivācalam ॥ 26॥

    केवलं सुसमः स्वच्छो मौनी मुदितमानसः ।
    सम्पूर्ण इव शीतांशुरतिष्ठदमलः शुकः ॥ २७॥

    kevalaṃ susamaḥ svaccho maunī muditamānasaḥ ।
    sampūrṇa iva śītāṃśuratiṣṭhadamalaḥ śukaḥ ॥ 27॥

    परिज्ञातस्वभावं तं शुकं स जनको नृपः ।
    आनीय मुदितात्मानमवलोक्य ननाम ह ॥ २८॥

    parijñātasvabhāvaṃ taṃ śukaṃ sa janako nṛpaḥ ।
    ānīya muditātmānamavalokya nanāma ha ॥ 28॥

    निःशेषितजगत्कार्यः प्राप्ताखिलमनोरथः ।
    किमीप्सितं तवेत्याह कृतस्वागत आह तम् ॥ २९॥

    niḥśeṣitajagatkāryaḥ prāptākhilamanorathaḥ ।
    kimīpsitaṃ tavetyāha kṛtasvāgata āha tam ॥ 29॥

    संसाराडम्बरमिदं कथमभ्युत्थितं गुरो ।
    कथं प्रशममायाति यथावत्कथयाशु मे ॥३०॥

    saṃsārāḍambaramidaṃ kathamabhyutthitaṃ guro ।
    kathaṃ praśamamāyāti yathāvatkathayāśu me ॥30॥

    यथावदखिलं प्रोक्तं जनकेन महात्मना ।
    तदेव तत्पुरा प्रोक्तं तस्य पित्रा महाधिया ॥ ३१॥

    yathāvadakhilaṃ proktaṃ janakena mahātmanā ।
    tadeva tatpurā proktaṃ tasya pitrā mahādhiyā ॥ 31॥

    स्वयमेव मया पूर्वमभिज्ञातं विशेषतः ।
    एतदेव हि पृष्टेन पित्रा मे समुदाहृतम् ॥ ३२॥

    svayameva mayā pūrvamabhijñātaṃ viśeṣataḥ ।
    etadeva hi pṛṣṭena pitrā me samudāhṛtam ॥ 32॥

    भवताप्येष एवार्थः कथितो वाग्विदां वर ।
    एष एव हि वाक्यार्थः शास्त्रेषु परिदृश्यते ॥ ३३॥

    bhavatāpyeṣa evārthaḥ kathito vāgvidāṃ vara ।
    eṣa eva hi vākyārthaḥ śāstreṣu paridṛśyate ॥ 33॥

    मनोविकल्पसंजातं तद्विकल्पपरिक्षयात् ।
    क्षीयते दग्धसंसारो निःसार इति निश्चितः ॥ ३४॥

    manovikalpasaṃjātaṃ tadvikalpaparikṣayāt ।
    kṣīyate dagdhasaṃsāro niḥsāra iti niścitaḥ ॥ 34॥

    तत्किमेतन्महाभाग सत्यं ब्रूहि ममाचलम् ।
    त्वत्तो विश्रममाप्नोमि चेतसा भ्रमता जगत् ॥ ३५॥

    tatkimetanmahābhāga satyaṃ brūhi mamācalam ।
    tvatto viśramamāpnomi cetasā bhramatā jagat ॥ 35॥

    श्रुणु तावदिदानीं त्वं कथ्यमानमिदं मया ।
    श्रीशुकं ज्ञानविस्तारं बुद्धिसारान्तरान्तरम् ॥ ३६॥

    śruṇu tāvadidānīṃ tvaṃ kathyamānamidaṃ mayā ।
    śrīśukaṃ jñānavistāraṃ buddhisārāntarāntaram ॥ 36॥

    यद्विज्ञानात्पुमान्सद्यो जीवन्मुक्तत्वमाप्नुयात् ॥ ३७॥

    yadvijñānātpumānsadyo jīvanmuktatvamāpnuyāt ॥ 37॥

    दृश्यं नास्तीति बोधेन मनसो दृश्यमार्जनम् ।
    सम्पन्नं चेत्तदुत्पन्ना परा निर्वाणनिर्वृतिः ॥ ३८॥

    dṛśyaṃ nāstīti bodhena manaso dṛśyamārjanam ।
    sampannaṃ cettadutpannā parā nirvāṇanirvṛtiḥ ॥ 38॥

    अशेषेण परित्यागो वासनायां य उत्तमः ।
    मोक्ष इत्युच्यते सद्भिः स एव विमलक्रमः ॥ ३९॥

    aśeṣeṇa parityāgo vāsanāyāṃ ya uttamaḥ ।
    mokṣa ityucyate sadbhiḥ sa eva vimalakramaḥ ॥ 39॥

    ये शुद्धवासना भूयो न जन्मानर्थभागिनः ।
    ज्ञातज्ञेयास्त उच्यन्ते जीवन्मुक्ता महाधियः ॥ ४०॥

    ye śuddhavāsanā bhūyo na janmānarthabhāginaḥ ।
    jñātajñeyāsta ucyante jīvanmuktā mahādhiyaḥ ॥ 40॥

    पदार्थभावनादार्ढ्यं बन्ध इत्यभिधीयते ।
    वासनातानवं ब्रह्मन्मोक्ष इत्यभिधीयते ॥ ४१॥

    padārthabhāvanādārḍhyaṃ bandha ityabhidhīyate ।
    vāsanātānavaṃ brahmanmokṣa ityabhidhīyate ॥ 41॥

    तपः प्रभृतिना यस्मै हेतुनैव विना पुनः ।
    भोगा इह न रोचन्ते स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४२॥

    tapaḥ prabhṛtinā yasmai hetunaiva vinā punaḥ ।
    bhogā iha na rocante sa jīvanmukta ucyate ॥ 42॥

    आपतत्सु यथाकालं सुखदुःखेष्वनारतः ।
    न हृष्यति ग्लायति यः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४३॥

    āpatatsu yathākālaṃ sukhaduḥkheṣvanārataḥ ।
    na hṛṣyati glāyati yaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 43॥

    हर्षामर्षभयक्रोधकामकार्पण्यदृष्टिभिः ।
    न परामृश्यते योऽन्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४४॥

    harṣāmarṣabhayakrodhakāmakārpaṇyadṛṣṭibhiḥ ।
    na parāmṛśyate yo'ntaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 44॥

    अहंकारमयीं त्यक्त्वा वासनां लीलयैव यः ।
    तिष्ठति ध्येयसंत्यागी स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४५॥

    ahaṃkāramayīṃ tyaktvā vāsanāṃ līlayaiva yaḥ ।
    tiṣṭhati dhyeyasaṃtyāgī sa jīvanmukta ucyate ॥ 45॥

    ईप्सितानीप्सिते न स्तो यस्यान्तर्वर्तिदृष्टिषु ।
    सुषुप्तिवद्यश्चरति स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४६॥

    īpsitānīpsite na sto yasyāntarvartidṛṣṭiṣu ।
    suṣuptivadyaścarati sa jīvanmukta ucyate ॥ 46॥

    अध्यात्मरतिरासीनः पूर्णः पावनमानसः ।
    प्राप्तानुत्तमविश्रान्तिर्न किंचिदिह वाञ्छति ।
    यो जीवति गतस्नेहः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४७॥

    adhyātmaratirāsīnaḥ pūrṇaḥ pāvanamānasaḥ ।
    prāptānuttamaviśrāntirna kiṃcidiha vāñchati ।
    yo jīvati gatasnehaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 47॥

    संवेद्येन हृदाकाशे मनागपि न लिप्यते ।
    यस्यासावजडा संवित्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४८॥

    saṃvedyena hṛdākāśe manāgapi na lipyate ।
    yasyāsāvajaḍā saṃvitsa jīvanmukta ucyate ॥ 48॥

    रागद्वेषौ सुखं दुःखं धर्माधर्मौ फलाफले ।
    यः करोत्यनपेक्ष्यैव स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४९॥

    rāgadveṣau sukhaṃ duḥkhaṃ dharmādharmau phalāphale ।
    yaḥ karotyanapekṣyaiva sa jīvanmukta ucyate ॥ 49॥

    मौनवान्निरहंभावो निर्मानो मुक्तमत्सरः ।
    यः करोति गतोद्वेगः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५०॥

    maunavānnirahaṃbhāvo nirmāno muktamatsaraḥ ।
    yaḥ karoti gatodvegaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 50॥

    सर्वत्र विगतस्नेहो यः साक्षिवदवस्थितः ।
    निरिच्छो वर्तते कार्ये स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५१॥

    sarvatra vigatasneho yaḥ sākṣivadavasthitaḥ ।
    niriccho vartate kārye sa jīvanmukta ucyate ॥ 51॥

    येन धर्ममधर्मं च मनोमननमीहितम् ।
    सर्वमन्तः परित्यक्तं स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५२॥

    yena dharmamadharmaṃ ca manomananamīhitam ।
    sarvamantaḥ parityaktaṃ sa jīvanmukta ucyate ॥ 52॥

    यावती दृश्यकलना सकलेयं विलोक्यते ।
    सा येन सुष्ठु संत्यक्ता स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५३॥

    yāvatī dṛśyakalanā sakaleyaṃ vilokyate ।
    sā yena suṣṭhu saṃtyaktā sa jīvanmukta ucyate ॥ 53॥

    कट्वम्ललवणं तिक्तममृष्टं मृष्टमेव च ।
    सममेव च यो भुङ्क्ते स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५४॥

    kaṭvamlalavaṇaṃ tiktamamṛṣṭaṃ mṛṣṭameva ca ।
    samameva ca yo bhuṅkte sa jīvanmukta ucyate ॥ 54॥

    जरामरणमापच्च राज्यं दारिद्र्यमेव च ।
    रम्यमित्येव यो भुङ्क्ते स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५५॥

    jarāmaraṇamāpacca rājyaṃ dāridryameva ca ।
    ramyamityeva yo bhuṅkte sa jīvanmukta ucyate ॥ 55॥

    धर्माधर्मौ सुखं दुःखं तथा मरणजन्मनी ।
    धिया येन सुसंत्यक्तं स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५६॥

    dharmādharmau sukhaṃ duḥkhaṃ tathā maraṇajanmanī ।
    dhiyā yena susaṃtyaktaṃ sa jīvanmukta ucyate ॥ 56॥

    उद्वेगानन्दरहितः समया स्वच्छया धिया ।
    न शोचते न चोदेति स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५७॥

    udvegānandarahitaḥ samayā svacchayā dhiyā ।
    na śocate na codeti sa jīvanmukta ucyate ॥ 57॥

    सर्वेच्छाः सकलाः शङ्काः सर्वेहाः सर्वनिश्चयाः ।
    धिया येन परित्यक्ताः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५८॥

    sarvecchāḥ sakalāḥ śaṅkāḥ sarvehāḥ sarvaniścayāḥ ।
    dhiyā yena parityaktāḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 58॥

    जन्मस्थितिविनाशेषु सोदयास्तमयेषु च ।
    सममेव मनो यस्य स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ५९॥

    janmasthitivināśeṣu sodayāstamayeṣu ca ।
    samameva mano yasya sa jīvanmukta ucyate ॥ 59॥

    न किंचन द्वेष्टि तथा न किंचिदपि काङ्क्षति ।
    भुङ्क्ते यः प्रकृतान्भोगान्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ६०॥

    na kiṃcana dveṣṭi tathā na kiṃcidapi kāṅkṣati ।
    bhuṅkte yaḥ prakṛtānbhogānsa jīvanmukta ucyate ॥ 60॥

    शान्तसंसारकलनः कलावानपि निष्कलः ।
    यः सचित्तोऽपि निश्चित्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ६१॥

    śāntasaṃsārakalanaḥ kalāvānapi niṣkalaḥ ।
    yaḥ sacitto'pi niścittaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 61॥

    यः समस्तार्थजालेषु व्यवहार्यपि निःस्पृहः ।
    परार्थेष्विव पूर्णात्मा स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ६२॥

    yaḥ samastārthajāleṣu vyavahāryapi niḥspṛhaḥ ।
    parārtheṣviva pūrṇātmā sa jīvanmukta ucyate ॥ 62॥

    जीवन्मुक्तपदं त्यक्त्वा स्वदेहे कालसात्कृते ।
    विशत्यदेहमुक्तत्वं पवनोऽस्पन्दतामिव ॥ ६३॥

    jīvanmuktapadaṃ tyaktvā svadehe kālasātkṛte ।
    viśatyadehamuktatvaṃ pavano'spandatāmiva ॥ 63॥

    विदेहमुक्तो नोदेति नास्तमेति न शाम्यति ।
    न सन्नासन्न दूरस्थो न चाहं न च नेतरः ॥ ६४॥

    videhamukto nodeti nāstameti na śāmyati ।
    na sannāsanna dūrastho na cāhaṃ na ca netaraḥ ॥ 64॥

    ततः स्तिमितगंभीरं न तेजो न तमस्ततम् ।
    अनाख्यमनभिव्यक्तं सत्किंचिदवशिष्यते ॥ ६५॥

    tataḥ stimitagaṃbhīraṃ na tejo na tamastatam ।
    anākhyamanabhivyaktaṃ satkiṃcidavaśiṣyate ॥ 65॥

    न शून्यं नापि चाकारो न दृश्यं नापि दर्शनम् ।
    न च भूतपदार्थौघसदनन्ततया स्थितम् ॥ ६६॥

    na śūnyaṃ nāpi cākāro na dṛśyaṃ nāpi darśanam ।
    na ca bhūtapadārthaughasadanantatayā sthitam ॥ 66॥

    किमप्यव्यपदेशात्मा पूर्णात्पूर्णतराकृतिः ।
    न सन्नासन्न सदसन्न भावो भावनं न च ॥ ६७॥

    kimapyavyapadeśātmā pūrṇātpūrṇatarākṛtiḥ ।
    na sannāsanna sadasanna bhāvo bhāvanaṃ na ca ॥ 67॥

    चिन्मात्रं चैत्यरहितमनन्तमजरं शिवम् ।
    अनादिमध्यपर्यन्तं यदनादि निरामयम् ॥ ६८॥

    cinmātraṃ caityarahitamanantamajaraṃ śivam ।
    anādimadhyaparyantaṃ yadanādi nirāmayam ॥ 68॥

    द्रष्टृदर्शनदृश्यानां मध्ये यद्दर्शनं स्मृतम् ।
    नातः परतरं किंचिन्निश्चयोऽस्त्यपरो मुने ॥ ६९॥

    draṣṭṛdarśanadṛśyānāṃ madhye yaddarśanaṃ smṛtam ।
    nātaḥ parataraṃ kiṃcinniścayo'styaparo mune ॥ 69॥

    स्वयमेव त्वया ज्ञातं गुरुतश्च पुनः श्रुतम् ।
    स्वसंकल्पवशाद्बद्धो निःसंकल्पाद्विमुच्यते ॥ ७०॥

    svayameva tvayā jñātaṃ gurutaśca punaḥ śrutam ।
    svasaṃkalpavaśādbaddho niḥsaṃkalpādvimucyate ॥ 70॥

    तेन स्वयं त्वया ज्ञातं ज्ञेयं यस्य महात्मनः ।
    भोगेभ्यो ह्यरतिर्जाता दृश्याद्वा सकलादिह ॥ ७१॥

    tena svayaṃ tvayā jñātaṃ jñeyaṃ yasya mahātmanaḥ ।
    bhogebhyo hyaratirjātā dṛśyādvā sakalādiha ॥ 71॥

    प्राप्तं प्राप्तव्यमखिलं भवता पूर्णचेतसा ।
    स्वरूपे तपसि ब्रह्मन्मुक्तस्त्वं भ्रान्तिमुत्सृज ॥ ७२॥

    prāptaṃ prāptavyamakhilaṃ bhavatā pūrṇacetasā ।
    svarūpe tapasi brahmanmuktastvaṃ bhrāntimutsṛja ॥ 72॥

    अतिबाह्यं तथा बाह्यमन्तराभ्यन्तरं धियः ।
    शुक पश्यन्न पश्येस्त्वं साक्षी सम्पूर्णकेवलः ॥ ७३॥

    atibāhyaṃ tathā bāhyamantarābhyantaraṃ dhiyaḥ ।
    śuka paśyanna paśyestvaṃ sākṣī sampūrṇakevalaḥ ॥ 73॥

    विशश्राम शुकस्तूष्णीं स्वस्थे परमवस्तुनि ।
    वीतशोकभयायासो निरीहश्छिन्नसंशयः ॥ ७४॥

    viśaśrāma śukastūṣṇīṃ svasthe paramavastuni ।
    vītaśokabhayāyāso nirīhaśchinnasaṃśayaḥ ॥ 74॥

    जगाम शिखरं मेरोः समाध्यर्थमखण्डितम् ॥ ७५॥

    jagāma śikharaṃ meroḥ samādhyarthamakhaṇḍitam ॥ 75॥

    तत्र वर्षसहस्राणि निर्विकल्पसमाधिना ।
    देशे स्थित्वा शशामासावात्मन्यस्नेहदीपवत् ॥ ७६॥

    tatra varṣasahasrāṇi nirvikalpasamādhinā ।
    deśe sthitvā śaśāmāsāvātmanyasnehadīpavat ॥ 76॥

    व्यपगतकलनाकलङ्कशुद्धः
    स्वयममलात्मनि पावने पदेऽसौ ।
    सलिलकण इवांबुधौ महात्मा
    विगलितवासनमेकतां जगाम ॥ ७७॥

    vyapagatakalanākalaṅkaśuddhaḥ
    svayamamalātmani pāvane pade'sau ।
    salilakaṇa ivāṃbudhau mahātmā
    vigalitavāsanamekatāṃ jagāma ॥ 77॥

    इति महोपनिषत् । इति द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥

    iti mahopaniṣat । iti dvitīyo'dhyāyaḥ ॥ 2॥

    निदाघो नाम मुनिराट् प्राप्तविद्यश्च बालकः ।
    विहृतस्तीर्थयात्रार्थं पित्रानुज्ञातवान्स्वयम् ॥ १॥

    nidāgho nāma munirāṭ prāptavidyaśca bālakaḥ ।
    vihṛtastīrthayātrārthaṃ pitrānujñātavānsvayam ॥ 1॥

    सार्धत्रिकोटितीर्थेषु स्नात्वा गृहमुपागतः ।
    स्वोदन्तं कथयामास ऋभुं नत्वा महायशाः ॥ २॥

    sārdhatrikoṭitīrtheṣu snātvā gṛhamupāgataḥ ।
    svodantaṃ kathayāmāsa ṛbhuṃ natvā mahāyaśāḥ ॥ 2॥

    सार्धत्रिकोटितीर्थेषु स्नानपुण्यप्रभावतः ।
    प्रादुर्भूतोमनसि मे विचारः सोऽयमीदृशः ॥ ३॥

    sārdhatrikoṭitīrtheṣu snānapuṇyaprabhāvataḥ ।
    prādurbhūtomanasi me vicāraḥ so'yamīdṛśaḥ ॥ 3॥

    जायते म्रियते लोको म्रियते जननाय च ।
    अस्थिरः सर्व एवेमे सचराचरचेष्टिताः ।
    सर्वापदां पदं पापा भावा विभवभूमयः ॥ ४॥

    jāyate mriyate loko mriyate jananāya ca ।
    asthiraḥ sarva eveme sacarācaraceṣṭitāḥ ।
    sarvāpadāṃ padaṃ pāpā bhāvā vibhavabhūmayaḥ ॥ 4॥

    अयःशलाकासदृशाः परस्परमसङ्गिनः ।
    शुष्यन्ते केवला भावा मनःकल्पनयानया ॥ ५॥

    ayaḥśalākāsadṛśāḥ parasparamasaṅginaḥ ।
    śuṣyante kevalā bhāvā manaḥkalpanayānayā ॥ 5॥

    भावेष्वरतिरायाता पथिकस्य मरुष्विव ।
    शाम्यतीदं कथं दुःखमिति तप्तोऽस्मि चेतसा ॥ ६॥

    bhāveṣvaratirāyātā pathikasya maruṣviva ।
    śāmyatīdaṃ kathaṃ duḥkhamiti tapto'smi cetasā ॥ 6॥

    चिन्तानिचयचक्राणि नानन्दाय धनानि मे ।
    सम्प्रसूतकलत्राणि गृहाण्युग्रापदामिव ॥ ७॥

    cintānicayacakrāṇi nānandāya dhanāni me ।
    samprasūtakalatrāṇi gṛhāṇyugrāpadāmiva ॥ 7॥

    इयमस्मि स्थितोदारा संसारे परिपेलवा ।
    श्रीर्मुने परिमोहाय सापि नूनं न शर्मदा ॥ ८॥

    iyamasmi sthitodārā saṃsāre paripelavā ।
    śrīrmune parimohāya sāpi nūnaṃ na śarmadā ॥ 8॥

    आयुः पल्लवकोणाग्रलम्बाम्बुकणभङ्गुरम् ।
    उन्मत्त इव संत्यज्य याम्यकाण्डे शरीरकम् ॥ ९॥

    āyuḥ pallavakoṇāgralambāmbukaṇabhaṅguram ।
    unmatta iva saṃtyajya yāmyakāṇḍe śarīrakam ॥ 9॥

    विषयाशी विषासङ्गपरिजर्जरचेतसाम् ।
    अप्रौढात्मविवेकानामायुरायासकारणम् ॥ १०॥

    viṣayāśī viṣāsaṅgaparijarjaracetasām ।
    aprauḍhātmavivekānāmāyurāyāsakāraṇam ॥ 10॥

    युज्यते वेष्टनं वायोराकाशस्य च खण्डनम् ।
    ग्रन्थनं च तरङ्गाणामास्था नायुषि युज्यते ॥ ११॥

    yujyate veṣṭanaṃ vāyorākāśasya ca khaṇḍanam ।
    granthanaṃ ca taraṅgāṇāmāsthā nāyuṣi yujyate ॥ 11॥

    प्राप्यं सम्प्राप्यते येन भूयो येन न शोच्यते ।
    पराया निर्वृतेः स्थानं यत्तज्जीवितमुच्यते ॥ १२॥

    prāpyaṃ samprāpyate yena bhūyo yena na śocyate ।
    parāyā nirvṛteḥ sthānaṃ yattajjīvitamucyate ॥ 12॥

    तरवोऽपि हि जीवन्ति जीवन्ति मृगपक्षिणः ।
    स जीवति मनो यस्य मननेनोपजीवति ॥ १३॥

    taravo'pi hi jīvanti jīvanti mṛgapakṣiṇaḥ ।
    sa jīvati mano yasya mananenopajīvati ॥ 13॥

    जातास्त एव जगति जन्तवः साधुजीविताः ।
    ये पुनर्नेह जायन्ते शेषा जरठगर्दभाः ॥ १४॥

    jātāsta eva jagati jantavaḥ sādhujīvitāḥ ।
    ye punarneha jāyante śeṣā jaraṭhagardabhāḥ ॥ 14॥

    भारो विवेकिनः शास्त्रं भारो ज्ञानं च रागिणः ।
    अशान्तस्य मनो भारो भारोऽनात्मविदो वपुः ॥ १५॥

    bhāro vivekinaḥ śāstraṃ bhāro jñānaṃ ca rāgiṇaḥ ।
    aśāntasya mano bhāro bhāro'nātmavido vapuḥ ॥ 15॥

    अहंकारवशादापदहंकाराद्दुराधयः ।
    अहंकारवशादीहा नाहंकारात्परो रिपुः ॥ १६॥

    ahaṃkāravaśādāpadahaṃkārāddurādhayaḥ ।
    ahaṃkāravaśādīhā nāhaṃkārātparo ripuḥ ॥ 16॥

    अहंकारवशाद्यद्यन्मया भुक्तं चराचरम् ।
    तत्तत्सर्वमवस्त्वेव वस्त्वहंकाररिक्तता ॥ १७॥

    ahaṃkāravaśādyadyanmayā bhuktaṃ carācaram ।
    tattatsarvamavastveva vastvahaṃkārariktatā ॥ 17॥

    इतश्चेतश्च सुव्यग्रं व्यर्थमेवाभिधावति ।
    मनो दूरतरं याति ग्रामे कौलेयको यथा ॥ १८॥

    itaścetaśca suvyagraṃ vyarthamevābhidhāvati ।
    mano dūrataraṃ yāti grāme kauleyako yathā ॥ 18॥

    क्रूरेण जडतां याता तृष्णाभार्यानुगामिना ।
    वशः कौलेयकेनेव ब्रह्मन्मुक्तोऽस्मि चेतसा ॥ १९॥

    krūreṇa jaḍatāṃ yātā tṛṣṇābhāryānugāminā ।
    vaśaḥ kauleyakeneva brahmanmukto'smi cetasā ॥ 19॥

    अप्यब्धिपानान्महतः सुमेरून्मूलनादपि ।
    अपि वह्न्यशनाद्ब्रह्मन्विषमश्चित्तनिग्रहः ॥ २०॥

    apyabdhipānānmahataḥ sumerūnmūlanādapi ।
    api vahnyaśanādbrahmanviṣamaścittanigrahaḥ ॥ 20॥

    चित्तं कारणमर्थानां तस्मिन्सति जगत्त्रयम् ।
    तस्मिन्क्षीणे जगत्क्षीणं तच्चिकित्स्यं प्रयत्नतः ॥ २१॥

    cittaṃ kāraṇamarthānāṃ tasminsati jagattrayam ।
    tasminkṣīṇe jagatkṣīṇaṃ taccikitsyaṃ prayatnataḥ ॥ 21॥

    यां यामहं मुनिश्रेष्ठ संश्रयामि गुणश्रियम् ।
    तां तां कृन्तति मे तृष्णा तन्त्रीमिव कुमूषिका ॥ २२॥

    yāṃ yāmahaṃ muniśreṣṭha saṃśrayāmi guṇaśriyam ।
    tāṃ tāṃ kṛntati me tṛṣṇā tantrīmiva kumūṣikā ॥ 22॥

    पदं करोत्यलङ्घ्येऽपि तृप्ता विफलमीहते ।
    चिरं तिष्ठति नैकत्र तृष्णा चपलमर्कटी ॥ २३॥

    padaṃ karotyalaṅghye'pi tṛptā viphalamīhate ।
    ciraṃ tiṣṭhati naikatra tṛṣṇā capalamarkaṭī ॥ 23॥

    क्षणमायाति पातालं क्षणं याति नभस्थलम् ।
    क्षणं भ्रमति दिक्कुञ्जे तृष्णा हृत्पद्मषट्पदी ॥ २४॥

    kṣaṇamāyāti pātālaṃ kṣaṇaṃ yāti nabhasthalam ।
    kṣaṇaṃ bhramati dikkuñje tṛṣṇā hṛtpadmaṣaṭpadī ॥ 24॥

    सर्वसंसारदुःखानां तृष्णैका दीर्घदुःखदा ।
    अन्तःपुरस्थमपि या योजयत्यतिसंकटे ॥ २५॥

    sarvasaṃsāraduḥkhānāṃ tṛṣṇaikā dīrghaduḥkhadā ।
    antaḥpurasthamapi yā yojayatyatisaṃkaṭe ॥ 25॥

    तृष्णाविषूचिकामन्त्रश्चिन्तात्यागो हि स द्विज ।
    स्तोकेनानन्दमायाति स्तोकेनायाति खेदताम् ॥ २६॥

    tṛṣṇāviṣūcikāmantraścintātyāgo hi sa dvija ।
    stokenānandamāyāti stokenāyāti khedatām ॥ 26॥

    नास्ति देहसमः शोच्यो नीचो गुणविवर्जितः ॥ २७॥

    nāsti dehasamaḥ śocyo nīco guṇavivarjitaḥ ॥ 27॥

    कलेवरमहंकारगृहस्थस्य महागृहम् ।
    लुठत्वभ्येतु वा स्थैर्यं किमनेन गुरो मम ॥ २८॥

    kalevaramahaṃkāragṛhasthasya mahāgṛham ।
    luṭhatvabhyetu vā sthairyaṃ kimanena guro mama ॥ 28॥

    पङ्क्तिबद्धेन्द्रियपशुं वल्गत्तृष्णागृहाङ्गणम् ।
    चित्तभृत्यजनाकीर्णं नेष्टं देहगृहं मम ॥ २९॥

    paṅktibaddhendriyapaśuṃ valgattṛṣṇāgṛhāṅgaṇam ।
    cittabhṛtyajanākīrṇaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama ॥ 29॥

    जिह्वामर्कटिकाक्रान्तवदनद्वारभीषणम् ।
    दृष्टदन्तास्थिशकलं नेष्टं देहगृहं मम ॥ ३०॥

    jihvāmarkaṭikākrāntavadanadvārabhīṣaṇam ।
    dṛṣṭadantāsthiśakalaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama ॥ 30॥

    रक्तमांसमयस्यास्य सबाह्याभ्यन्तरे मुने ।
    नाशैकधर्मिणो ब्रूहि कैव कायस्य रम्यता ॥ ३१॥

    raktamāṃsamayasyāsya sabāhyābhyantare mune ।
    nāśaikadharmiṇo brūhi kaiva kāyasya ramyatā ॥ 31॥

    तडित्सु शरदभ्रेषु गन्धर्वनगरेषु च ।
    स्थैर्यं येन विनिर्णीतं स विश्वसितु विग्रहे ॥ ३२॥

    taḍitsu śaradabhreṣu gandharvanagareṣu ca ।
    sthairyaṃ yena vinirṇītaṃ sa viśvasitu vigrahe ॥ 32॥

    शैशवे गुरुतो भीतिर्मातृतः पितृतस्तथा ।
    जनतो ज्येष्ठबालाच्च शैशवं भयमन्दिरम् ॥ ३३॥

    śaiśave guruto bhītirmātṛtaḥ pitṛtastathā ।
    janato jyeṣṭhabālācca śaiśavaṃ bhayamandiram ॥ 33॥

    स्वचित्तबिलसंस्थेन नानाविभ्रमकारिणा ।
    बलात्कामपिशाचेन विवशः परिभूयते ॥ ३४॥

    svacittabilasaṃsthena nānāvibhramakāriṇā ।
    balātkāmapiśācena vivaśaḥ paribhūyate ॥ 34॥

    दासाः पुत्राः स्त्रियश्चैव बान्धवाः सुहृदस्तथा ।
    हसन्त्युन्मत्तकमिव नरं वार्धककम्पितम् ॥ ३५॥

    dāsāḥ putrāḥ striyaścaiva bāndhavāḥ suhṛdastathā ।
    hasantyunmattakamiva naraṃ vārdhakakampitam ॥ 35॥

    दैन्यदोषमयी दीर्घा वर्धते वार्धके स्पृहा ।
    सर्वापदामेकसखी हृदि दाहप्रदायिनी ॥ ३६॥

    dainyadoṣamayī dīrghā vardhate vārdhake spṛhā ।
    sarvāpadāmekasakhī hṛdi dāhapradāyinī ॥ 36॥

    क्वचिद्वा विद्यते यैषा संसारे सुखभावना ।
    आयुः स्तम्बमिवासाद्य कालस्तामपि कृन्तति ॥ ३७॥

    kvacidvā vidyate yaiṣā saṃsāre sukhabhāvanā ।
    āyuḥ stambamivāsādya kālastāmapi kṛntati ॥ 37॥

    तृणं पांसुं महेन्द्रं च सुवर्णं मेरुसर्षपम् ।
    आत्मंभरितया सर्वमात्मसात्कर्तुमुद्यतः ।
    कालोऽयं सर्वसंहारी तेनाक्रान्तं जगत्त्रयम् ॥ ३८॥

    tṛṇaṃ pāṃsuṃ mahendraṃ ca suvarṇaṃ merusarṣapam ।
    ātmaṃbharitayā sarvamātmasātkartumudyataḥ ।
    kālo'yaṃ sarvasaṃhārī tenākrāntaṃ jagattrayam ॥ 38॥

    मांसपाञ्चालिकायास्तु यन्त्रलोलेअङ्गपञ्जरे ।
    स्नाय्वस्थिग्रन्थिशालिन्याः स्त्रियः किमिव शोभनम् ॥ ३९॥

    māṃsapāñcālikāyāstu yantraloleaṅgapañjare ।
    snāyvasthigranthiśālinyāḥ striyaḥ kimiva śobhanam ॥ 39॥

    त्वङ्मांसरक्तबाष्पाम्बु पृथक्कृत्वा विलोचने ।
    समालोकय रम्यं चेत्किं मुधा परिमुह्यसि ॥ ४०॥

    tvaṅmāṃsaraktabāṣpāmbu pṛthakkṛtvā vilocane ।
    samālokaya ramyaṃ cetkiṃ mudhā parimuhyasi ॥ 40॥

    मेरुशृङ्गतटोल्लासिगङ्गाचलरयोपमा ।
    दृष्टा यस्मिन्मुने मुक्ताहारस्योल्लासशालिता ॥ ४१॥

    meruśṛṅgataṭollāsigaṅgācalarayopamā ।
    dṛṣṭā yasminmune muktāhārasyollāsaśālitā ॥ 41॥

    श्मशानेषु दिगन्तेषु स एव ललनास्तनः ।
    श्वभिरास्वाद्यते काले लघुपिण्ड इवान्धसः ॥ ४२॥

    śmaśāneṣu diganteṣu sa eva lalanāstanaḥ ।
    śvabhirāsvādyate kāle laghupiṇḍa ivāndhasaḥ ॥ 42॥

    केशकज्जलधारिण्यो दुःस्पर्शा लोचनप्रियाः ।
    दुष्कृताग्निशिखा नार्यो दहन्ति तृणवन्नरम् ॥ ४३॥

    keśakajjaladhāriṇyo duḥsparśā locanapriyāḥ ।
    duṣkṛtāgniśikhā nāryo dahanti tṛṇavannaram ॥ 43॥

    ज्वलतामतिदूरेऽपि सरसा अपि नीरसाः ।
    स्त्रियो हि नरकाग्नीनामिन्धनं चारु दारुणम् ॥ ४४॥

    jvalatāmatidūre'pi sarasā api nīrasāḥ ।
    striyo hi narakāgnīnāmindhanaṃ cāru dāruṇam ॥ 44॥

    कामनाम्ना किरातेन विकीर्णा मुग्धचेतसः ।
    नार्यो नरविहङ्गानामङ्गबन्धनवागुराः ॥ ४५॥

    kāmanāmnā kirātena vikīrṇā mugdhacetasaḥ ।
    nāryo naravihaṅgānāmaṅgabandhanavāgurāḥ ॥ 45॥

    जन्मपल्वलमत्स्यानां चित्तकर्दमचारिणाम् ।
    पुंसां दुर्वासनारज्जुर्नारी बडिशपिण्डिका ॥ ४६॥

    janmapalvalamatsyānāṃ cittakardamacāriṇām ।
    puṃsāṃ durvāsanārajjurnārī baḍiśapiṇḍikā ॥ 46॥

    सर्वेषां दोषरत्नानां सुसमुद्गिकयानया ।
    दुःखशृङ्खलया नित्यमलमस्तु मम स्त्रिया ॥ ४७॥

    sarveṣāṃ doṣaratnānāṃ susamudgikayānayā ।
    duḥkhaśṛṅkhalayā nityamalamastu mama striyā ॥ 47॥

    यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा निःस्त्रीकस्य क्व भोगभूः ।
    स्त्रियं त्यक्त्वा जगत्त्यक्तं जगत्त्यक्त्वा सुखी भवेत् ॥ ४८॥

    yasya strī tasya bhogecchā niḥstrīkasya kva bhogabhūḥ ।
    striyaṃ tyaktvā jagattyaktaṃ jagattyaktvā sukhī bhavet ॥ 48॥

    दिशोऽपि न हि दृश्यन्ते देशोऽप्यन्योपदेशकृत् ।
    शैला अपि विशीर्यन्ते शीर्यन्ते तारका अपि ॥ ४९॥

    diśo'pi na hi dṛśyante deśo'pyanyopadeśakṛt ।
    śailā api viśīryante śīryante tārakā api ॥ 49॥

    शुष्यन्त्यपि समुद्राश्च ध्रुवोऽप्यध्रुवजीवनः ।
    सिद्धा अपि विनश्यन्ति जीर्यन्ते दानवादयः ॥ ५०॥

    śuṣyantyapi samudrāśca dhruvo'pyadhruvajīvanaḥ ।
    siddhā api vinaśyanti jīryante dānavādayaḥ ॥ 50॥

    परमेष्ठ्यपि निष्ठावान्हीयते हरिरप्यजः ।
    भावोऽप्यभावमायाति जीर्यन्ते वै दिगीश्वराः ॥ ५१॥

    parameṣṭhyapi niṣṭhāvānhīyate harirapyajaḥ ।
    bhāvo'pyabhāvamāyāti jīryante vai digīśvarāḥ ॥ 51॥

    ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च सर्वा वा भूतजातयः ।
    नाशमेवानुधावन्ति सलिलानीव वाडवम् ॥ ५२॥

    brahmā viṣṇuśca rudraśca sarvā vā bhūtajātayaḥ ।
    nāśamevānudhāvanti salilānīva vāḍavam ॥ 52॥

    आपदः क्षणमायान्ति क्षणमायान्ति सम्पदः ।
    क्षणं जन्माथ मरणं सर्वं नश्वरमेव तत् ॥ ५३॥

    āpadaḥ kṣaṇamāyānti kṣaṇamāyānti sampadaḥ ।
    kṣaṇaṃ janmātha maraṇaṃ sarvaṃ naśvarameva tat ॥ 53॥

    अशूरेण हताः शूरा एकेनापि शतं हतम् ।
    विषं विषयवैषम्यं न विषं विषमुच्यते ॥ ५४॥

    aśūreṇa hatāḥ śūrā ekenāpi śataṃ hatam ।
    viṣaṃ viṣayavaiṣamyaṃ na viṣaṃ viṣamucyate ॥ 54॥

    जन्मान्तरघ्ना विषया एकजन्महरं विषम् ।
    इति मे दोषदावाग्निदग्धे सम्प्रति चेतसि ॥ ५५॥

    janmāntaraghnā viṣayā ekajanmaharaṃ viṣam ।
    iti me doṣadāvāgnidagdhe samprati cetasi ॥ 55॥

    स्फुरन्ति हि न भोगाशा मृगतृष्णासरःस्वपि ।
    अतो मां बोधयाशु त्वं तत्त्वज्ञानेन वै गुरो ॥ ५६॥

    sphuranti hi na bhogāśā mṛgatṛṣṇāsaraḥsvapi ।
    ato māṃ bodhayāśu tvaṃ tattvajñānena vai guro ॥ 56॥

    नो चेन्मौनं समास्थाय निर्मानो गतमत्सरः ।
    भावयन्मनसा विष्णुं लिपिकर्मार्पितोपमः ॥ ५७॥

    no cenmaunaṃ samāsthāya nirmāno gatamatsaraḥ ।
    bhāvayanmanasā viṣṇuṃ lipikarmārpitopamaḥ ॥ 57॥

    इति महोपनिषत् । इति तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥

    iti mahopaniṣat । iti tṛtīyo'dhyāyaḥ ॥ 3॥

    निदाघ तव नास्तन्यज्ज्ञेयं ज्ञानवतां वर ।
    प्रज्ञया त्वं विजानासि ईश्वरानुगृहीतया ।
    चित्तमालिन्यसंजातं मार्जयामि भ्रमं मुने ॥ १॥

    nidāgha tava nāstanyajjñeyaṃ jñānavatāṃ vara ।
    prajñayā tvaṃ vijānāsi īśvarānugṛhītayā ।
    cittamālinyasaṃjātaṃ mārjayāmi bhramaṃ mune ॥ 1॥

    मोक्षद्वारे द्वारपालश्चत्वारः परिकीर्तिताः ।
    शमो विचारः सन्तोषश्चतुर्थः साधुसङ्गमः ॥ २॥

    mokṣadvāre dvārapālaścatvāraḥ parikīrtitāḥ ।
    śamo vicāraḥ santoṣaścaturthaḥ sādhusaṅgamaḥ ॥ 2॥

    एकं वा सर्वयत्नेन सर्वमुत्सृज्य संश्रयेत् ।
    एकस्मिन्वशगे यान्ति चत्वारोऽपि वशं गताः ॥ ३॥

    ekaṃ vā sarvayatnena sarvamutsṛjya saṃśrayet ।
    ekasminvaśage yānti catvāro'pi vaśaṃ gatāḥ ॥ 3॥

    शास्त्रैः सज्जनसम्पर्कपूर्वकैश्च तपोदमैः ।
    आदौ संसारमुक्त्यर्थं प्रज्ञामेवाभिवर्धयेत् ॥ ४॥

    śāstraiḥ sajjanasamparkapūrvakaiśca tapodamaiḥ ।
    ādau saṃsāramuktyarthaṃ prajñāmevābhivardhayet ॥ 4॥

    स्वानुभूतेश्च शास्त्रस्य गुरोश्चेवैकवाक्यता ।
    यस्याभ्यासेन तेनात्म सततं चावलोक्यते ॥ ५॥

    svānubhūteśca śāstrasya guroścevaikavākyatā ।
    yasyābhyāsena tenātma satataṃ cāvalokyate ॥ 5॥

    संकल्पाशानुसन्धानवर्जनं चेत्प्रतिक्षणम् ।
    करोषि तदचित्तत्वं प्राप्त एवासि पावनम् ॥ ६॥

    saṃkalpāśānusandhānavarjanaṃ cetpratikṣaṇam ।
    karoṣi tadacittatvaṃ prāpta evāsi pāvanam ॥ 6॥

    चेतसो यदकर्तृत्वं तत्समाधानमीरितम् ।
    तदेव केवलीभावं साशुभा निर्वृतिः परा ॥ ७॥

    cetaso yadakartṛtvaṃ tatsamādhānamīritam ।
    tadeva kevalībhāvaṃ sāśubhā nirvṛtiḥ parā ॥ 7॥

    चेतसा सम्परित्यज्य सर्वभावात्मभावनाम् ।
    यथा तिष्ठसि तिष्ठ त्वं मूकान्धबधिरोपमः ॥ ८॥

    cetasā samparityajya sarvabhāvātmabhāvanām ।
    yathā tiṣṭhasi tiṣṭha tvaṃ mūkāndhabadhiropamaḥ ॥ 8॥

    सर्वं प्रशान्तमजमेकमनादिमध्य-
    माभास्वरं स्वदनमात्रमचैत्यचिह्नम् ।
    सर्वं प्रशान्तमिति शब्दमयी च दृष्टि-
    र्बाधार्थमेव हि मुधैव तदोमितीदम् ॥ १०॥

    sarvaṃ praśāntamajamekamanādimadhya-
    mābhāsvaraṃ svadanamātramacaityacihnam ।
    sarvaṃ praśāntamiti śabdamayī ca dṛṣṭi-
    rbādhārthameva hi mudhaiva tadomitīdam ॥ 10॥

    नित्यप्रबुद्धचित्तस्त्वं कुर्वन्वापि जगत्क्रियाम् ।
    आत्मैकत्वं विदित्वा त्वं तिष्ठाक्षुब्धमहाब्धिवत् ॥ ११॥

    nityaprabuddhacittastvaṃ kurvanvāpi jagatkriyām ।
    ātmaikatvaṃ viditvā tvaṃ tiṣṭhākṣubdhamahābdhivat ॥ 11॥

    तत्त्वावबोध एवासौ वासनातृणपावकः ।
    प्रोक्तः समाधिशब्देन नतु तूष्णीमवस्थितिः ॥ १२॥

    tattvāvabodha evāsau vāsanātṛṇapāvakaḥ ।
    proktaḥ samādhiśabdena natu tūṣṇīmavasthitiḥ ॥ 12॥

    निरिच्छे संस्थिते रत्ने यथा लोकः प्रवर्तते ।
    सत्तामात्रे परे तत्त्वे तथैवायं जगद्गणः ॥ १३॥

    niricche saṃsthite ratne yathā lokaḥ pravartate ।
    sattāmātre pare tattve tathaivāyaṃ jagadgaṇaḥ ॥ 13॥

    अतश्चात्मनि कर्तृत्वमकर्तृत्वं च वै मुने ।
    निरिच्छत्वादकर्तासौ कर्ता संनिधिमात्रतः ॥ १४॥

    ataścātmani kartṛtvamakartṛtvaṃ ca vai mune ।
    niricchatvādakartāsau kartā saṃnidhimātrataḥ ॥ 14॥

    ते द्वे ब्रह्मणि विन्देति कर्तृताकर्तृते मुने ।
    यत्रैवैष चमत्कारस्तमाश्रित्य स्थिरो भव ॥ १५॥

    te dve brahmaṇi vindeti kartṛtākartṛte mune ।
    yatraivaiṣa camatkārastamāśritya sthiro bhava ॥ 15॥

    तस्मान्नित्यमकर्ताहमिति भावनयेद्धया ।
    परमामृतनाम्नी सा समतैवावशिष्यते ॥ १६॥

    tasmānnityamakartāhamiti bhāvanayeddhayā ।
    paramāmṛtanāmnī sā samataivāvaśiṣyate ॥ 16॥

    निदाघ शृणु सत्त्वस्था जाता भुवि महागुणाः ।
    ते नित्यमेवाभ्युदिता मुदिताः स्व इवेन्दवः ॥ १७॥

    nidāgha śṛṇu sattvasthā jātā bhuvi mahāguṇāḥ ।
    te nityamevābhyuditā muditāḥ sva ivendavaḥ ॥ 17॥

    नापदि ग्लानिमायान्ति निशि हेमाम्बुजं यथा ।
    नेहन्ते प्रकृतादन्यद्रमन्ते शिष्टवर्त्मनि ॥ १८॥

    nāpadi glānimāyānti niśi hemāmbujaṃ yathā ।
    nehante prakṛtādanyadramante śiṣṭavartmani ॥ 18॥

    आकृत्यैव विराजन्ते मैत्र्यादिगुणवृत्तिभिः ।
    समाः समरसाः सौम्य सततं साधुवृत्तयः ॥ १९॥

    ākṛtyaiva virājante maitryādiguṇavṛttibhiḥ ।
    samāḥ samarasāḥ saumya satataṃ sādhuvṛttayaḥ ॥ 19॥

    अब्धिवद्धतमर्याद भवति विशदाशयाः ।
    नियतिं न विमुञ्चन्ति महान्तो भास्करा इव ॥ २०॥

    abdhivaddhatamaryāda bhavati viśadāśayāḥ ।
    niyatiṃ na vimuñcanti mahānto bhāskarā iva ॥ 20॥

    कोऽहं कथमिदं चेति संसारमलमाततम् ।
    प्रविचार्यं प्रयत्नेन प्राज्ञेन सहसाधुना ॥ २१॥

    ko'haṃ kathamidaṃ ceti saṃsāramalamātatam ।
    pravicāryaṃ prayatnena prājñena sahasādhunā ॥ 21॥

    नाकर्मसु नियोक्तव्यं नानार्येण सहावसेत् ।
    द्रष्टव्यः सर्वसंहर्ता न मृत्युरवहेलया ॥ २२॥

    nākarmasu niyoktavyaṃ nānāryeṇa sahāvaset ।
    draṣṭavyaḥ sarvasaṃhartā na mṛtyuravahelayā ॥ 22॥

    शरीरमस्थिमांसं च त्यक्त्वा रक्ताद्यशोभनम् ।
    भूतमुक्तावलीतन्तुं चिन्मात्रमवलोकयेत् ॥ २३॥

    śarīramasthimāṃsaṃ ca tyaktvā raktādyaśobhanam ।
    bhūtamuktāvalītantuṃ cinmātramavalokayet ॥ 23॥

    उपादेयानुपतनं हेयैकान्तविसर्जनम् ।
    यदेतन्मनसो रूपं तद्बाह्यं विद्धि नेतरत् ॥ २४॥

    upādeyānupatanaṃ heyaikāntavisarjanam ।
    yadetanmanaso rūpaṃ tadbāhyaṃ viddhi netarat ॥ 24॥

    गुरुशास्त्रोक्तमार्गेण स्वानुभूत्या च चिद्घने ।
    ब्रह्मैवाहमिति ज्ञात्वा वीतशोको भवेन्मुनिः ॥ २५॥

    guruśāstroktamārgeṇa svānubhūtyā ca cidghane ।
    brahmaivāhamiti jñātvā vītaśoko bhavenmuniḥ ॥ 25॥

    यत्र निशितासिशतपातनमुत्पलताडनवत्सोढव्यमग्निना
    दाहो हिमसेचनमिवाङ्गारवर्तनं चन्दनचर्चेव
    निरवधिनाराचविकिरपातो निदाघविनोदनधारा-
    गृहशीकरवर्षणमिव स्वशिरच्छेदः सुखनिद्रेव
    मूकीकरणमाननमुद्रेव बाधिर्यं महानुपचय इवेदं
    नावहेलनया भवितव्यमेवं दृढवैराग्याद्बोधो भवति ॥

    yatra niśitāsiśatapātanamutpalatāḍanavatsoḍhavyamagninā
    dāho himasecanamivāṅgāravartanaṃ candanacarceva
    niravadhinārācavikirapāto nidāghavinodanadhārā-
    gṛhaśīkaravarṣaṇamiva svaśiracchedaḥ sukhanidreva
    mūkīkaraṇamānanamudreva bādhiryaṃ mahānupacaya ivedaṃ
    nāvahelanayā bhavitavyamevaṃ dṛḍhavairāgyādbodho bhavati ॥

    गुरुवाक्यसमुद्भूतस्वानुभूत्यादिशुद्धया ।
    यस्याभ्यासेन तेनात्मा सततं चावलोक्यते ॥ २६॥

    guruvākyasamudbhūtasvānubhūtyādiśuddhayā ।
    yasyābhyāsena tenātmā satataṃ cāvalokyate ॥ 26॥

    विनष्टदिग्भ्रमस्यापि यथापूर्वं विभाति दिक् ।
    तथा विज्ञानविध्वस्तं जगन्नास्तीति भावय ॥ २७॥

    vinaṣṭadigbhramasyāpi yathāpūrvaṃ vibhāti dik ।
    tathā vijñānavidhvastaṃ jagannāstīti bhāvaya ॥ 27॥

    न धनान्य्पकुर्वन्ति न मित्राणि न बान्धवाः ।
    न कायक्लेशवैधुर्यं न तीर्थायतनाश्रयः ।
    केवलं तन्मनोमात्रमयेनासाद्यते पदम् ॥ २८॥

    na dhanānypakurvanti na mitrāṇi na bāndhavāḥ ।
    na kāyakleśavaidhuryaṃ na tīrthāyatanāśrayaḥ ।
    kevalaṃ tanmanomātramayenāsādyate padam ॥ 28॥

    यानि दुःखानि या तृष्णा दुःसहा ये दुराधयः ।
    शान्तचेतःसु तत्सर्वं तमोऽर्केष्विव नश्यति ॥ २९॥

    yāni duḥkhāni yā tṛṣṇā duḥsahā ye durādhayaḥ ।
    śāntacetaḥsu tatsarvaṃ tamo'rkeṣviva naśyati ॥ 29॥

    मातरीव परं यान्ति विषमाणि मृदूनि च ।
    विश्वासमिह भूतानि सर्वाणि शमशालिनि ॥ ३०॥

    mātarīva paraṃ yānti viṣamāṇi mṛdūni ca ।
    viśvāsamiha bhūtāni sarvāṇi śamaśālini ॥ 30॥

    न रसायनपानेन न लक्ष्म्यालिङ्गितेन च ।
    न तथा सुखमाप्नोति शमेनान्तर्यथा जनः ॥ ३१॥

    na rasāyanapānena na lakṣmyāliṅgitena ca ।
    na tathā sukhamāpnoti śamenāntaryathā janaḥ ॥ 31॥

    श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च भुक्त्वा च दृष्ट्वा ज्ञात्वा शुभाशुभम् ।
    न हृष्यति ग्लायति यः स शान्त इति कथ्यते ॥ ३२॥

    śrutvā spṛṣṭvā ca bhuktvā ca dṛṣṭvā jñātvā śubhāśubham ।
    na hṛṣyati glāyati yaḥ sa śānta iti kathyate ॥ 32॥

    तुषारकरबिंबाच्छं मनो यस्य निराकुलम् ।
    मरणोत्सवयुद्धेषु स शान्त इति कथ्यते ॥ ३३॥

    tuṣārakarabiṃbācchaṃ mano yasya nirākulam ।
    maraṇotsavayuddheṣu sa śānta iti kathyate ॥ 33॥

    तपस्विषु बहुज्ञेषु याजकेषु नृपेषु च ।
    बलवत्सु गुणाढ्येषु शमवानेव राजते ॥ ३४॥

    tapasviṣu bahujñeṣu yājakeṣu nṛpeṣu ca ।
    balavatsu guṇāḍhyeṣu śamavāneva rājate ॥ 34॥

    सन्तोषामृतपानेन ये शान्तास्तृप्तिमागताः ।
    आत्मारामा महात्मानस्ते महापदमागताः ॥ ३५॥

    santoṣāmṛtapānena ye śāntāstṛptimāgatāḥ ।
    ātmārāmā mahātmānaste mahāpadamāgatāḥ ॥ 35॥

    अप्राप्तं हि परित्यज्य सम्प्राप्ते समतां गतः ।
    अदृष्टखेदाखेदो यः सन्तुष्ट इति कथ्यते ॥ ३६॥

    aprāptaṃ hi parityajya samprāpte samatāṃ gataḥ ।
    adṛṣṭakhedākhedo yaḥ santuṣṭa iti kathyate ॥ 36॥

    नाभिनन्दत्यसम्प्राप्तं प्राप्तं भुङ्क्ते यथेप्सितम् ।
    यः स सौम्यसमाचारः सन्तुष्ट इति कथ्यते ॥ ३७॥

    nābhinandatyasamprāptaṃ prāptaṃ bhuṅkte yathepsitam ।
    yaḥ sa saumyasamācāraḥ santuṣṭa iti kathyate ॥ 37॥

    रमते धीर्यताप्राप्ते साध्वीवाऽन्तःपुराजिरे ।
    सा जीवन्मुक्ततोदेति स्वरूपानन्ददायिनी ॥ ३८॥

    ramate dhīryatāprāpte sādhvīvā'ntaḥpurājire ।
    sā jīvanmuktatodeti svarūpānandadāyinī ॥ 38॥

    यथाक्षणं यथाशास्त्रं यथादेशं यथासुखम् ।
    यथासंभवसत्सङ्गमिमं मोक्षपथक्रमम् ।
    तावद्विचारयेत्प्राज्ञो यावद्विश्रान्तिमात्मनि ॥ ३९॥

    yathākṣaṇaṃ yathāśāstraṃ yathādeśaṃ yathāsukham ।
    yathāsaṃbhavasatsaṅgamimaṃ mokṣapathakramam ।
    tāvadvicārayetprājño yāvadviśrāntimātmani ॥ 39॥

    तुर्यविश्रान्तियुक्तस्य निवृत्तस्य भवार्णवात् ।
    जीवतोऽजीवतश्चैव गृहस्थस्याथवा यतेः ॥ ४०॥

    turyaviśrāntiyuktasya nivṛttasya bhavārṇavāt ।
    jīvato'jīvataścaiva gṛhasthasyāthavā yateḥ ॥ 40॥

    नाकृतेन कृतेनार्थो न श्रुतिस्मृतिविभ्रमैः ।
    निर्मन्दर इवाम्बोधिः स तिष्ठति यथास्थितः ॥ ४१॥

    nākṛtena kṛtenārtho na śrutismṛtivibhramaiḥ ।
    nirmandara ivāmbodhiḥ sa tiṣṭhati yathāsthitaḥ ॥ 41॥

    सर्वात्मवेदनं शुद्धं यदोदेति तवात्मकम् ।
    भाति प्रसृतिदिक्कालबाह्यं चिद्रूपदेहकम् ॥ ४२॥

    sarvātmavedanaṃ śuddhaṃ yadodeti tavātmakam ।
    bhāti prasṛtidikkālabāhyaṃ cidrūpadehakam ॥ 42॥

    एवमात्मा यथा यत्र समुल्लासमुपागतः ।
    तिष्ठत्याशु तथा तत्र तद्रूपश्च विराजते ॥ ४३॥

    evamātmā yathā yatra samullāsamupāgataḥ ।
    tiṣṭhatyāśu tathā tatra tadrūpaśca virājate ॥ 43॥

    यदिदं दृश्यते सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम् ।
    तत्सुषुप्ताविव स्वप्नः कल्पान्ते प्रविनश्यति ॥ ४४॥

    yadidaṃ dṛśyate sarvaṃ jagatsthāvarajaṅgamam ।
    tatsuṣuptāviva svapnaḥ kalpānte pravinaśyati ॥ 44॥

    ऋतमात्मा परंब्रह्म सत्यमित्यादिका बुधैः ।
    कल्पिता व्यवहारार्थं यस्य संज्ञा महात्मनः ॥ ४५॥

    ṛtamātmā paraṃbrahma satyamityādikā budhaiḥ ।
    kalpitā vyavahārārthaṃ yasya saṃjñā mahātmanaḥ ॥ 45॥

    यथा कटकशब्दार्थः पृथग्भावो न काञ्चनात् ।
    न हेमकटकात्तद्वज्जगच्छब्दार्थता परा ॥ ४६॥

    yathā kaṭakaśabdārthaḥ pṛthagbhāvo na kāñcanāt ।
    na hemakaṭakāttadvajjagacchabdārthatā parā ॥ 46॥

    तेनेयमिन्द्रजालश्रीर्जगति प्रवितन्यते ।
    द्रष्टुदृश्यस्य सत्तान्तर्बन्ध इत्यभिधीयते ॥ ४७॥

    teneyamindrajālaśrīrjagati pravitanyate ।
    draṣṭudṛśyasya sattāntarbandha ityabhidhīyate ॥ 47॥

    द्रष्टा दृश्यवशाद्बद्धो दृश्याभावे विमुच्यते ।
    जगत्त्वमहमित्यादिसर्गात्मा दृश्यमुच्यते ॥ ४८॥

    draṣṭā dṛśyavaśādbaddho dṛśyābhāve vimucyate ।
    jagattvamahamityādisargātmā dṛśyamucyate ॥ 48॥

    मनसैवेन्द्रजालश्रीर्जगति प्रवितन्यते ।
    यावदेतत्संभवति तावन्मोक्षो न विद्यते ॥ ४९॥

    manasaivendrajālaśrīrjagati pravitanyate ।
    yāvadetatsaṃbhavati tāvanmokṣo na vidyate ॥ 49॥

    ब्रह्मणा तन्यते विश्वं मनसैव स्वयंभुवा ।
    मनोमयमतो विश्वं यन्नाम परिदृश्यते ॥ ५०॥

    brahmaṇā tanyate viśvaṃ manasaiva svayaṃbhuvā ।
    manomayamato viśvaṃ yannāma paridṛśyate ॥ 50॥

    न बाह्ये नापि हृदये सद्रूपं विद्यते मनः ।
    यदर्थं प्रतिभानं तन्मन इत्यभिधीयते ॥ ५१॥

    na bāhye nāpi hṛdaye sadrūpaṃ vidyate manaḥ ।
    yadarthaṃ pratibhānaṃ tanmana ityabhidhīyate ॥ 51॥

    संकल्पनं मनो विद्धि संकल्पस्तन्न विद्यते ।
    यत्र संकल्पनं तत्र मनोऽस्तीत्यवगम्यताम् ॥ ५२॥

    saṃkalpanaṃ mano viddhi saṃkalpastanna vidyate ।
    yatra saṃkalpanaṃ tatra mano'stītyavagamyatām ॥ 52॥

    संकल्पमनसी भिन्ने न कदाचन केनचित् ।
    संकल्पजाते गलिते स्वरूपमवशिष्यते ॥ ५३॥

    saṃkalpamanasī bhinne na kadācana kenacit ।
    saṃkalpajāte galite svarūpamavaśiṣyate ॥ 53॥

    अहं त्वं जगतित्यादौ प्रशान्ते दृश्यसंभ्रमे ।
    स्यात्तादृशी केवलता दृश्ये सत्तामुपागते ॥ ५४॥

    ahaṃ tvaṃ jagatityādau praśānte dṛśyasaṃbhrame ।
    syāttādṛśī kevalatā dṛśye sattāmupāgate ॥ 54॥

    महाप्रलयसम्पत्तौ ह्यसत्तां समुपागते ।
    अशेषदृश्ये सर्गादौ शान्तमेवावशिष्यते ॥ ५५॥

    mahāpralayasampattau hyasattāṃ samupāgate ।
    aśeṣadṛśye sargādau śāntamevāvaśiṣyate ॥ 55॥

    अस्त्यनस्तमितो भास्वानजो देवो निरामयः ।
    सर्वदा सर्वकृत्सर्वः परमात्मेत्युदाहृतः ॥ ५६॥

    astyanastamito bhāsvānajo devo nirāmayaḥ ।
    sarvadā sarvakṛtsarvaḥ paramātmetyudāhṛtaḥ ॥ 56॥

    यतो वाचो निवर्तन्ते यो मुक्तैरवगम्यते ।
    यस्य चात्मादिकाः संज्ञाः कल्पिता न स्वभावतः ॥ ५७॥

    yato vāco nivartante yo muktairavagamyate ।
    yasya cātmādikāḥ saṃjñāḥ kalpitā na svabhāvataḥ ॥ 57॥

    चित्ताकाशं चिदाकाशमाकाशं च तृतीयकम् ।
    द्वाभ्यां शून्यतरं विद्धि चिदाकाशं महामुने ॥ ५८॥

    cittākāśaṃ cidākāśamākāśaṃ ca tṛtīyakam ।
    dvābhyāṃ śūnyataraṃ viddhi cidākāśaṃ mahāmune ॥ 58॥

    देशाद्देशान्तरप्राप्तौ संविदो मध्यमेव यत् ।
    निमेषेण चिदाकाशं तद्विद्धि मुनिपुङ्गव ॥ ५९॥

    deśāddeśāntaraprāptau saṃvido madhyameva yat ।
    nimeṣeṇa cidākāśaṃ tadviddhi munipuṅgava ॥ 59॥

    तस्मिन्निरस्तनिःशेषसंकल्पस्थितिमेषि चेत् ।
    सर्वात्मकं पदं शान्तं तदा प्राप्नोष्यसंशयः ॥ ६०॥

    tasminnirastaniḥśeṣasaṃkalpasthitimeṣi cet ।
    sarvātmakaṃ padaṃ śāntaṃ tadā prāpnoṣyasaṃśayaḥ ॥ 60॥

    उदितौदार्यसौन्दर्यवैराग्यरसगर्भिणी ।
    आनन्दस्यन्दिनी यैषा समाधिरभिधीयते ॥ ६१॥

    uditaudāryasaundaryavairāgyarasagarbhiṇī ।
    ānandasyandinī yaiṣā samādhirabhidhīyate ॥ 61॥

    दृश्यासंभवबोधेन रागद्वेषादितानवे ।
    रतिर्बलोदिता यासौ समाधिरभिधीयते ॥ ६२॥

    dṛśyāsaṃbhavabodhena rāgadveṣāditānave ।
    ratirbaloditā yāsau samādhirabhidhīyate ॥ 62॥

    दृश्यासंभवबोधो हि ज्ञानं ज्ञेयं चिदात्मकम् ।
    तदेव केवलीभावं ततोऽन्यत्सकलं मृषा ॥ ६३॥

    dṛśyāsaṃbhavabodho hi jñānaṃ jñeyaṃ cidātmakam ।
    tadeva kevalībhāvaṃ tato'nyatsakalaṃ mṛṣā ॥ 63॥

    मत्त ऐरावतो बद्धः सर्षपीकोणकोटरे ।
    मशकेन कृतं युद्धं सिंहौघैरेणुकोटरे ॥ ६४॥

    matta airāvato baddhaḥ sarṣapīkoṇakoṭare ।
    maśakena kṛtaṃ yuddhaṃ siṃhaughaireṇukoṭare ॥ 64॥

    पद्माक्षे स्थापितो मेरुर्निगीर्णो भृङ्गसूनुना ।
    निदाघ विद्धि तादृक्त्वं जगतेतद्भ्रमात्मकम् ॥ ६५॥

    padmākṣe sthāpito merurnigīrṇo bhṛṅgasūnunā ।
    nidāgha viddhi tādṛktvaṃ jagatetadbhramātmakam ॥ 65॥

    चित्तमेव हि संसारो रोगादिक्लेशदूषितम् ।
    तदेव तैर्विनिर्मुक्तं भवान्त इति कथ्यते ॥ ६६॥

    cittameva hi saṃsāro rogādikleśadūṣitam ।
    tadeva tairvinirmuktaṃ bhavānta iti kathyate ॥ 66॥

    मनसा भाव्यमानो हि देहतां याति देहकः ।
    देहवासनया मुक्तो देहधर्मैर्न लिप्यते ॥ ६७॥

    manasā bhāvyamāno hi dehatāṃ yāti dehakaḥ ।
    dehavāsanayā mukto dehadharmairna lipyate ॥ 67॥

    कल्पं क्षणीकरोत्यन्तः क्षणं नयति कल्पताम् ।
    मनोविलाससंसार इति मे निश्चिता मतिः ॥ ६८॥

    kalpaṃ kṣaṇīkarotyantaḥ kṣaṇaṃ nayati kalpatām ।
    manovilāsasaṃsāra iti me niścitā matiḥ ॥ 68॥

    नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः ।
    नाशान्तमनसो वापि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् ॥ ६९॥

    nāvirato duścaritānnāśānto nāsamāhitaḥ ।
    nāśāntamanaso vāpi prajñānenainamāpnuyāt ॥ 69॥

    तद्ब्रह्मानन्दमद्वन्द्वं निर्गुणं सत्यचिद्घनम् ।
    विदित्वा स्वात्मनो रूपं न बिभेति कदाचन ॥ ७०॥

    tadbrahmānandamadvandvaṃ nirguṇaṃ satyacidghanam ।
    viditvā svātmano rūpaṃ na bibheti kadācana ॥ 70॥

    परात्परं यन्महतो महान्तं
    स्वरूपतेजोमयशाश्वतं शिवम् ।
    कविं पुराणं पुरुषं सनातनं
    सर्वेश्वरं सर्वदेवैरुपास्यम् ॥ ७१॥

    parātparaṃ yanmahato mahāntaṃ
    svarūpatejomayaśāśvataṃ śivam ।
    kaviṃ purāṇaṃ puruṣaṃ sanātanaṃ
    sarveśvaraṃ sarvadevairupāsyam ॥ 71॥

    अहं ब्रह्मेति नियतं मोक्षहेतुर्महात्मनाम् ।
    द्वे पदे बन्धमोक्षाय निर्ममेति ममेति च ।
    ममेति बध्यते जन्तुर्निर्ममेति विमुच्यते ॥ ७२॥

    ahaṃ brahmeti niyataṃ mokṣaheturmahātmanām ।
    dve pade bandhamokṣāya nirmameti mameti ca ।
    mameti badhyate janturnirmameti vimucyate ॥ 72॥

    जीवेश्वरादिरूपेण चेतनाचेतनात्मकम् ।
    ईक्षणादिप्रवेशान्ता सृष्टिरीशेन कल्पिता ।
    जाग्रदादिविमोक्षान्तः संसारो जीवकल्पितः ॥ ७३॥

    jīveśvarādirūpeṇa cetanācetanātmakam ।
    īkṣaṇādipraveśāntā sṛṣṭirīśena kalpitā ।
    jāgradādivimokṣāntaḥ saṃsāro jīvakalpitaḥ ॥ 73॥

    त्रिणाचिकादियोगान्ता ईश्वरभ्रान्तिमाश्रिताः ।
    लोकायतादिसांख्यान्ता जीवविभ्रान्तिमाश्रिताः ॥ ७४॥

    triṇācikādiyogāntā īśvarabhrāntimāśritāḥ ।
    lokāyatādisāṃkhyāntā jīvavibhrāntimāśritāḥ ॥ 74॥

    तस्मान्मुमुक्षिभिर्नैव मतिर्जीवेशवादयोः ।
    कार्या किंतु ब्रह्मतत्त्वं निश्चलेन विचार्यताम् ॥ ७५॥

    tasmānmumukṣibhirnaiva matirjīveśavādayoḥ ।
    kāryā kiṃtu brahmatattvaṃ niścalena vicāryatām ॥ 75॥

    अविशेषेण सर्वं तु यः पश्यति चिदन्वयात् ।
    स एव साक्षाद्विज्ञानी स शिवः स हरिर्विधिः ॥ ७६॥

    aviśeṣeṇa sarvaṃ tu yaḥ paśyati cidanvayāt ।
    sa eva sākṣādvijñānī sa śivaḥ sa harirvidhiḥ ॥ 76॥

    दुर्लभो विषयत्यागो दुर्लभं तत्त्वदर्शनम् ।
    दुर्लभा सहजावस्था सद्गुरोः करुणां विना ॥ ७७॥

    durlabho viṣayatyāgo durlabhaṃ tattvadarśanam ।
    durlabhā sahajāvasthā sadguroḥ karuṇāṃ vinā ॥ 77॥

    उत्पन्नशक्तिर्बोधस्य त्यक्तनिःशेषकर्मणः ।
    योगिनः सहजावस्था स्वयमेवोपजायते ॥ ७८॥

    utpannaśaktirbodhasya tyaktaniḥśeṣakarmaṇaḥ ।
    yoginaḥ sahajāvasthā svayamevopajāyate ॥ 78॥

    यदा ह्येवैष एतस्मिन्नल्पमप्यन्तरं नरः ।
    विजानाति तदा तस्य भयं स्यान्नत्र संशयः ॥ ७९॥

    yadā hyevaiṣa etasminnalpamapyantaraṃ naraḥ ।
    vijānāti tadā tasya bhayaṃ syānnatra saṃśayaḥ ॥ 79॥

    सर्वगं सच्चिदानन्दं ज्ञानचक्षुर्निरीक्षते ।
    अज्ञानचक्षुर्नेक्षेत भास्वन्तं भानुमन्दह्वत् ॥ ८०॥

    sarvagaṃ saccidānandaṃ jñānacakṣurnirīkṣate ।
    ajñānacakṣurnekṣeta bhāsvantaṃ bhānumandahvat ॥ 80॥

    प्रज्ञानमेव तद्ब्रह्म सत्यप्रज्ञानलक्षणम् ।
    एवं ब्रह्मपरिज्ञानादेव मर्त्याऽमृतो भवेत् ॥ ८१॥

    prajñānameva tadbrahma satyaprajñānalakṣaṇam ।
    evaṃ brahmaparijñānādeva martyā'mṛto bhavet ॥ 81॥

    भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
    क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ॥ ८२॥

    bhidyate hṛdayagranthiśchidyante sarvasaṃśayāḥ ।
    kṣīyante cāsya karmāṇi tasmindṛṣṭe parāvare ॥ 82॥

    अनात्मतां परित्यज्य निर्विकारौ जगत्स्थितौ ।
    एकनिष्ठतयान्तस्थः संविन्मात्रपरो भव ॥ ८३॥

    anātmatāṃ parityajya nirvikārau jagatsthitau ।
    ekaniṣṭhatayāntasthaḥ saṃvinmātraparo bhava ॥ 83॥

    मरुभूमौ जलं सर्वं मरुभूमात्रमेव तत् ।
    जगत्त्रयमिदं सर्वं चिन्मात्रं स्वविचारतः ॥ ८४॥

    marubhūmau jalaṃ sarvaṃ marubhūmātrameva tat ।
    jagattrayamidaṃ sarvaṃ cinmātraṃ svavicārataḥ ॥ 84॥

    लक्ष्यालक्ष्यमतिं त्यक्त्वा यस्तिष्ठेत्केवलात्मना ।
    शिव एव स्वयं साक्षादयं ब्रह्मविदुत्तमः ॥ ८५॥

    lakṣyālakṣyamatiṃ tyaktvā yastiṣṭhetkevalātmanā ।
    śiva eva svayaṃ sākṣādayaṃ brahmaviduttamaḥ ॥ 85॥

    अधिष्ठानमनौपम्यमवाङ्मनसगोचरम् ।
    नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं च तदव्ययम् ॥ ८६॥

    adhiṣṭhānamanaupamyamavāṅmanasagocaram ।
    nityaṃ vibhuṃ sarvagataṃ susūkṣmaṃ ca tadavyayam ॥ 86॥

    सर्वशक्तेर्महेशस्य विलासो हि मनो जगत् ।
    संयमासंयमाभ्यां च संसारं शान्तिमन्वगात् ॥ ८७॥

    sarvaśaktermaheśasya vilāso hi mano jagat ।
    saṃyamāsaṃyamābhyāṃ ca saṃsāraṃ śāntimanvagāt ॥ 87॥

    मनोव्याधेश्चिकित्सार्थमुपायं कथयामि ते ।
    यद्यत्स्वाभिमतं वस्तु तत्त्यजन्मोक्षमश्नुते ॥ ८८॥

    manovyādheścikitsārthamupāyaṃ kathayāmi te ।
    yadyatsvābhimataṃ vastu tattyajanmokṣamaśnute ॥ 88॥

    स्वायत्तमेकान्तहितं स्वेप्सितत्यागवेदनम् ।
    यस्य दुष्करतां यातं धिक्तं पुरुषकीटकम् ॥ ८९॥

    svāyattamekāntahitaṃ svepsitatyāgavedanam ।
    yasya duṣkaratāṃ yātaṃ dhiktaṃ puruṣakīṭakam ॥ 89॥

    स्वपौरुषेकसाध्येन स्वेप्सितत्यागरूपिणा ।
    मनःप्रशममात्रेण विना नास्ति शुभा गतिः ॥ ९०॥

    svapauruṣekasādhyena svepsitatyāgarūpiṇā ।
    manaḥpraśamamātreṇa vinā nāsti śubhā gatiḥ ॥ 90॥

    असंकल्पनशस्त्रेण छिन्नं चित्तमिदं यदा ।
    सर्वं सर्वगतं शान्तं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ ९१॥

    asaṃkalpanaśastreṇa chinnaṃ cittamidaṃ yadā ।
    sarvaṃ sarvagataṃ śāntaṃ brahma sampadyate tadā ॥ 91॥

    भव भावनया मुक्तो मुक्तः परमया धिया ।
    धारयात्मानमव्यग्रो ग्रस्तचित्तं चितः पदम् ॥ ९२॥

    bhava bhāvanayā mukto muktaḥ paramayā dhiyā ।
    dhārayātmānamavyagro grastacittaṃ citaḥ padam ॥ 92॥

    परं पौरुषमाश्रित्य नीत्वा चित्तमचित्तताम् ।
    ध्यानतो हृदयाकाशे चिति चिच्चक्रधारया ॥ ९३॥

    paraṃ pauruṣamāśritya nītvā cittamacittatām ।
    dhyānato hṛdayākāśe citi ciccakradhārayā ॥ 93॥

    मनो मारय निःशङ्कं त्वां प्रबध्नन्ति नारयः ॥ ९४॥

    mano māraya niḥśaṅkaṃ tvāṃ prabadhnanti nārayaḥ ॥ 94॥

    अयं सोऽहमिदं तन्म एतावन्मात्रकं मनः ।
    तदभावनमात्रेण दात्रेणेव विलीयते ॥ ९५॥

    ayaṃ so'hamidaṃ tanma etāvanmātrakaṃ manaḥ ।
    tadabhāvanamātreṇa dātreṇeva vilīyate ॥ 95॥

    छिन्नाभ्रमण्डलं व्योम्नि यथा शरदि धूयते ।
    वातेन कल्पकेनैव तथान्तर्धूयते मनः ॥ ९६॥

    chinnābhramaṇḍalaṃ vyomni yathā śaradi dhūyate ।
    vātena kalpakenaiva tathāntardhūyate manaḥ ॥ 96॥

    कल्पान्तपवना वान्तु यान्तु चैकत्वमर्णवाः ।
    तपन्तु द्वादशादित्या नास्ति निर्मनसः क्षतिः ॥ ९७॥

    kalpāntapavanā vāntu yāntu caikatvamarṇavāḥ ।
    tapantu dvādaśādityā nāsti nirmanasaḥ kṣatiḥ ॥ 97॥

    असंकल्पनमात्रैकसाध्ये सकलसिद्धिदे ।
    असंकल्पातिसाम्राज्ये तिष्ठवष्टब्धतत्पदः ॥ ९८॥

    asaṃkalpanamātraikasādhye sakalasiddhide ।
    asaṃkalpātisāmrājye tiṣṭhavaṣṭabdhatatpadaḥ ॥ 98॥

    न हि चञ्चलताहीनं मनः क्वचन दृश्यते ।
    चञ्चलत्वं मनोधर्मो वह्नेर्धर्मो यथोष्णता ॥ ९९॥

    na hi cañcalatāhīnaṃ manaḥ kvacana dṛśyate ।
    cañcalatvaṃ manodharmo vahnerdharmo yathoṣṇatā ॥ 99॥

    एषा हि चञ्चलास्पन्दशक्तिश्चित्तत्वसंस्थिता ।
    तां विद्धि मानसीं शक्तिं जगदाडंबरात्मिकाम् ॥ १००॥

    eṣā hi cañcalāspandaśaktiścittatvasaṃsthitā ।
    tāṃ viddhi mānasīṃ śaktiṃ jagadāḍaṃbarātmikām ॥ 100॥

    यत्तु चञ्चलताहीनं तन्मनोऽमृतमुच्यते ।
    तदेव च तपः शास्त्रसिद्धान्ते मोक्ष उच्यते ॥ १०१॥

    yattu cañcalatāhīnaṃ tanmano'mṛtamucyate ।
    tadeva ca tapaḥ śāstrasiddhānte mokṣa ucyate ॥ 101॥

    तस्य चञ्चलता यैषा त्वविद्या वासनात्मिका ।
    वासनापरनाम्नीं तां विचारेण विनाशय ॥ १०२॥

    tasya cañcalatā yaiṣā tvavidyā vāsanātmikā ।
    vāsanāparanāmnīṃ tāṃ vicāreṇa vināśaya ॥ 102॥

    पौरुषेण प्रयत्नेन यस्मिन्नैव पदे मनः ।
    योज्यते तत्पदं प्राप्य निर्विकल्पो भवानघ ॥ १०३॥

    pauruṣeṇa prayatnena yasminnaiva pade manaḥ ।
    yojyate tatpadaṃ prāpya nirvikalpo bhavānagha ॥ 103॥

    अतः पौरुषमाश्रित्य चित्तमाक्रम्य चेतसा ।
    विशोकं पदमालम्ब्य निरातङ्कः स्थिरो भव ॥ १०४॥

    ataḥ pauruṣamāśritya cittamākramya cetasā ।
    viśokaṃ padamālambya nirātaṅkaḥ sthiro bhava ॥ 104॥

    मन एव समर्थं हि मनसो दृढनिग्रहे ।
    अराजकः समर्थः स्याद्राज्ञो निग्रहकर्मणि ॥ १०५॥

    mana eva samarthaṃ hi manaso dṛḍhanigrahe ।
    arājakaḥ samarthaḥ syādrājño nigrahakarmaṇi ॥ 105॥

    तृष्णाग्राहगृहीतानां संसारार्णवपातिनाम् ।
    आवर्तैरूह्यमानानां दूरं स्वमन एव नौः ॥ १०६॥

    tṛṣṇāgrāhagṛhītānāṃ saṃsārārṇavapātinām ।
    āvartairūhyamānānāṃ dūraṃ svamana eva nauḥ ॥ 106॥

    मनसैव मनश्छित्त्वा पाशं परमबन्धनम् ।
    भवादुत्तारयात्मानं नासावन्येन तार्यते ॥ १०७॥

    manasaiva manaśchittvā pāśaṃ paramabandhanam ।
    bhavāduttārayātmānaṃ nāsāvanyena tāryate ॥ 107॥

    या योदेति मनोनाम्नी वासना वासितान्तरा ।
    तां तां परिहरेत्प्राज्ञस्ततोऽविद्याक्षयो भवेत् ॥ १०८॥

    yā yodeti manonāmnī vāsanā vāsitāntarā ।
    tāṃ tāṃ pariharetprājñastato'vidyākṣayo bhavet ॥ 108॥

    भोगैकवासनां त्यक्त्वा त्यज त्वं भेदवासनाम् ।
    भावाभावौ ततस्त्यक्त्या निर्विकल्पः सुखी भव ॥ १०९॥

    bhogaikavāsanāṃ tyaktvā tyaja tvaṃ bhedavāsanām ।
    bhāvābhāvau tatastyaktyā nirvikalpaḥ sukhī bhava ॥ 109॥

    एष एव मनोनाशस्त्वविद्यानाश एव च ।
    यत्तत्संवेद्यते किंचित्तत्रास्थापरिवर्जनम् ॥ ११०॥

    eṣa eva manonāśastvavidyānāśa eva ca ।
    yattatsaṃvedyate kiṃcittatrāsthāparivarjanam ॥ 110॥

    अनास्थैव हि निर्वाणं दुःखमास्थापरिग्रहः ॥ १११॥

    anāsthaiva hi nirvāṇaṃ duḥkhamāsthāparigrahaḥ ॥ 111॥

    अविद्या विद्यमानैव नष्टप्रज्ञेषु दृश्यते ।
    नाम्नैवाङ्गीकृताकारा सम्यक्प्रज्ञस्य सा कुतः ॥ ११२॥

    avidyā vidyamānaiva naṣṭaprajñeṣu dṛśyate ।
    nāmnaivāṅgīkṛtākārā samyakprajñasya sā kutaḥ ॥ 112॥

    तावत्संसारभृगुषु स्वात्मना सह देहिनम् ।
    आन्दोलयति नीरन्ध्रं दुःखकण्टकशालिषु ॥ ११३॥

    tāvatsaṃsārabhṛguṣu svātmanā saha dehinam ।
    āndolayati nīrandhraṃ duḥkhakaṇṭakaśāliṣu ॥ 113॥

    अविद्या यावदस्यास्तु नोत्पन्ना क्षयकारिणी ।
    स्वयमात्मावलोकेच्छा मोहसंक्षयकारिणी ॥ ११४॥

    avidyā yāvadasyāstu notpannā kṣayakāriṇī ।
    svayamātmāvalokecchā mohasaṃkṣayakāriṇī ॥ 114॥

    अस्याः परं प्रपश्यन्ताः स्वात्मनाशः प्रजायते ।
    दृष्टे सर्वगते बोधे स्वयं ह्येषा विलीयते ॥ ११५॥

    asyāḥ paraṃ prapaśyantāḥ svātmanāśaḥ prajāyate ।
    dṛṣṭe sarvagate bodhe svayaṃ hyeṣā vilīyate ॥ 115॥

    इच्छामात्रमविद्येयं तन्नाशो मोक्ष उच्यते ।
    स चासंकल्पमात्रेण सिद्धो भवति वै मुने ॥ ११६॥

    icchāmātramavidyeyaṃ tannāśo mokṣa ucyate ।
    sa cāsaṃkalpamātreṇa siddho bhavati vai mune ॥ 116॥

    मनागपि मनोव्योम्नि वासनारजनी क्षये ।
    कालिका तनुतामेति चिदादित्याप्रकाशनात् ॥ ११७॥

    manāgapi manovyomni vāsanārajanī kṣaye ।
    kālikā tanutāmeti cidādityāprakāśanāt ॥ 117॥

    चैतान्युपातरहितं सामान्येन च सर्वगम् ।
    यच्चित्तत्त्वमनाख्येयं स आत्मा परमेश्वरः ॥ ११८॥

    caitānyupātarahitaṃ sāmānyena ca sarvagam ।
    yaccittattvamanākhyeyaṃ sa ātmā parameśvaraḥ ॥ 118॥

    सर्वं च खल्विदं ब्रह्म नित्यचिद्घनमक्षतम् ।
    कल्पनान्या मनोनाम्नी विद्यते न हि काचन ॥ ११९॥

    sarvaṃ ca khalvidaṃ brahma nityacidghanamakṣatam ।
    kalpanānyā manonāmnī vidyate na hi kācana ॥ 119॥

    न जायते न म्रियत्ते किंचिदत्र जगत्त्रये ।
    न च भावविकाराणां सत्ता क्वचन विद्यते ॥ १२०॥

    na jāyate na mriyatte kiṃcidatra jagattraye ।
    na ca bhāvavikārāṇāṃ sattā kvacana vidyate ॥ 120॥

    केवलं केवलाभासं सर्वसामान्यमक्षतम् ।
    चैत्यानुपातरहितं चिन्मात्रमिह विद्यते ॥ १२१॥

    kevalaṃ kevalābhāsaṃ sarvasāmānyamakṣatam ।
    caityānupātarahitaṃ cinmātramiha vidyate ॥ 121॥

    तस्मिन्नित्ये तते शुद्धे चिन्मात्रे निरुपद्रवे ।
    शान्ते शमसमाभोगे निर्विकारे चिदात्मनि ॥ १२२॥

    tasminnitye tate śuddhe cinmātre nirupadrave ।
    śānte śamasamābhoge nirvikāre cidātmani ॥ 122॥

    यैषा स्वभावाभिमतं स्वयं संकल्प्य धावति ।
    चिच्चैत्यं स्वयमम्लानं माननान्मन उच्यते ।
    अतः संकल्पसिद्धेयं संकल्पेनैव नश्यति ॥ १२३॥

    yaiṣā svabhāvābhimataṃ svayaṃ saṃkalpya dhāvati ।
    ciccaityaṃ svayamamlānaṃ mānanānmana ucyate ।
    ataḥ saṃkalpasiddheyaṃ saṃkalpenaiva naśyati ॥ 123॥

    नाहं ब्रह्मेति संकल्पात्सुदृढाद्बध्यते मनः ।
    सर्वं ब्रह्मेति संकल्पात्सुदृढान्मुच्यते मनः ॥ १२४॥

    nāhaṃ brahmeti saṃkalpātsudṛḍhādbadhyate manaḥ ।
    sarvaṃ brahmeti saṃkalpātsudṛḍhānmucyate manaḥ ॥ 124॥

    कृशोऽहं दुःखबद्धोऽहं हस्तपादादिमानहम् ।
    इति भावानुरूपेण व्यवहारेण बध्यते ॥ १२५॥

    kṛśo'haṃ duḥkhabaddho'haṃ hastapādādimānaham ।
    iti bhāvānurūpeṇa vyavahāreṇa badhyate ॥ 125॥

    नाहं दुःखी न मे देहो बन्धः कोऽस्यात्मनि स्थितः ।
    इति भावानुरूपेण व्यवहारेण मुच्यते ॥ १२६॥

    nāhaṃ duḥkhī na me deho bandhaḥ ko'syātmani sthitaḥ ।
    iti bhāvānurūpeṇa vyavahāreṇa mucyate ॥ 126॥

    नाहं मांसं न चास्थीनि देहादन्यः परोऽस्म्यहम् ।
    इति निश्चितवानन्तः क्षीणाविद्यो विमुच्यते ॥ १२७॥

    nāhaṃ māṃsaṃ na cāsthīni dehādanyaḥ paro'smyaham ।
    iti niścitavānantaḥ kṣīṇāvidyo vimucyate ॥ 127॥

    कल्पितेयमविद्येयमनात्मन्यात्मभावनात् ।
    परं पौरुषमाश्रित्य यत्नात्परमया धिया ।
    भोगेच्छां दूरतस्त्यक्त्वा निर्विकल्पः सुखी भव ॥ १२८॥

    kalpiteyamavidyeyamanātmanyātmabhāvanāt ।
    paraṃ pauruṣamāśritya yatnātparamayā dhiyā ।
    bhogecchāṃ dūratastyaktvā nirvikalpaḥ sukhī bhava ॥ 128॥

    मम पुत्रो मम धनमहं सोऽयमिदं मम ।
    इतीयमिन्द्रजालेन वासनैव विवल्गति ॥ १२९॥

    mama putro mama dhanamahaṃ so'yamidaṃ mama ।
    itīyamindrajālena vāsanaiva vivalgati ॥ 129॥

    मा भवाज्ञो भव ज्ञस्त्वं जहि संसारभावनाम् ।
    अनात्मन्यात्मभावेन किमज्ञ इव रोदिषि ॥ १३०॥

    mā bhavājño bhava jñastvaṃ jahi saṃsārabhāvanām ।
    anātmanyātmabhāvena kimajña iva rodiṣi ॥ 130॥

    कस्तवायं जडो मूको देहो मांसमयोऽशुचिः ।
    यदर्थं सुखदुःखाभ्यामवशः परिभूयसे ॥ १३१॥

    kastavāyaṃ jaḍo mūko deho māṃsamayo'śuciḥ ।
    yadarthaṃ sukhaduḥkhābhyāmavaśaḥ paribhūyase ॥ 131॥

    अहो नु चित्रं यत्सत्यं ब्रह्म तद्विस्मृतं नृणाम् ।
    तिष्ठतस्तव कार्येषु मास्तु रागानुरञ्जना ॥ १३२॥

    aho nu citraṃ yatsatyaṃ brahma tadvismṛtaṃ nṛṇām ।
    tiṣṭhatastava kāryeṣu māstu rāgānurañjanā ॥ 132॥

    अहो नु चित्रं पद्मोत्थैर्बद्धास्तन्तुभिरद्रयः ।
    अविद्यमान या विद्या तया विश्वं खिलीकृतम् ॥ १३३॥

    aho nu citraṃ padmotthairbaddhāstantubhiradrayaḥ ।
    avidyamāna yā vidyā tayā viśvaṃ khilīkṛtam ॥ 133॥

    इदं तद्वज्रतां यातं तृणमात्रं जगत्त्रयम् ॥

    idaṃ tadvajratāṃ yātaṃ tṛṇamātraṃ jagattrayam ॥

    इत्युपनिषत् ॥ इति चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥

    ityupaniṣat ॥ iti caturtho'dhyāyaḥ ॥ 4॥

    ऋभुः ॥ अथापरं प्रवक्ष्यामि शृणु तात यथायथम् ।
    अज्ञानभूः सप्तपदा ज्ञभूः सप्तपदैव हि ॥ १॥

    ṛbhuḥ ॥ athāparaṃ pravakṣyāmi śṛṇu tāta yathāyatham ।
    ajñānabhūḥ saptapadā jñabhūḥ saptapadaiva hi ॥ 1॥

    पदान्तराण्यसंख्यानि प्रभवन्त्यन्यथैतयोः ।
    स्वरूपावस्थितिर्मुक्तिस्तद्भ्रंशोऽहंत्ववेदनम् ॥ २॥

    padāntarāṇyasaṃkhyāni prabhavantyanyathaitayoḥ ।
    svarūpāvasthitirmuktistadbhraṃśo'haṃtvavedanam ॥ 2॥

    शुद्धसन्मात्रसंवित्तेः स्वरूपान्न चलन्ति ये ।
    रागद्वेषादयो भावास्तेषां नाज्ञत्वसंभवः ॥ ३॥

    śuddhasanmātrasaṃvitteḥ svarūpānna calanti ye ।
    rāgadveṣādayo bhāvāsteṣāṃ nājñatvasaṃbhavaḥ ॥ 3॥

    यः स्वरूपपरिभ्रंशश्चेत्वार्थे चिति मज्जनम् ।
    एतस्मादपरो मोहो न भूतो न भविष्यति ॥ ४॥

    yaḥ svarūpaparibhraṃśaścetvārthe citi majjanam ।
    etasmādaparo moho na bhūto na bhaviṣyati ॥ 4॥

    अर्थादर्थान्तरं चित्ते याति मध्ये तु या स्थितिः ।
    सा ध्वस्तमननाकारा स्वरूपस्थितिरुच्यते ॥ ५॥

    arthādarthāntaraṃ citte yāti madhye tu yā sthitiḥ ।
    sā dhvastamananākārā svarūpasthitirucyate ॥ 5॥

    संशान्तसर्वसंकल्पा या शिलावदवस्थितिः ।
    जाग्रन्निद्राविनिर्मुक्ता सा स्वरूपस्थितिः परा ॥ ६॥

    saṃśāntasarvasaṃkalpā yā śilāvadavasthitiḥ ।
    jāgrannidrāvinirmuktā sā svarūpasthitiḥ parā ॥ 6॥

    अहन्तांशे क्षते शान्ते भेदनिष्पन्दचित्तता ।
    अजडा या प्रचलति तत्स्वरूपमितीरितम् ॥ ७॥

    ahantāṃśe kṣate śānte bhedaniṣpandacittatā ।
    ajaḍā yā pracalati tatsvarūpamitīritam ॥ 7॥

    बीजं जाग्रत्तथा जाग्रन्महाजाग्रत्तथैव च ।
    जाग्रत्स्वप्नस्तथा स्वप्नः स्वप्नजाग्रत्सुषुप्तिकम् ॥ ८॥

    bījaṃ jāgrattathā jāgranmahājāgrattathaiva ca ।
    jāgratsvapnastathā svapnaḥ svapnajāgratsuṣuptikam ॥ 8॥

    इति सप्तविधो मोहः पुनरेष परस्परम् ।
    श्लिष्टो भवत्यनेकाग्र्यं श्रुणु लक्षणमस्य तु ॥ ९॥

    iti saptavidho mohaḥ punareṣa parasparam ।
    śliṣṭo bhavatyanekāgryaṃ śruṇu lakṣaṇamasya tu ॥ 9॥

    प्रथमं चेतनं यत्स्यादनाख्यं निर्मलं चितः ।
    भविष्यच्चित्तजीवादिनामशब्दार्थभाजनम् ॥ १०॥

    prathamaṃ cetanaṃ yatsyādanākhyaṃ nirmalaṃ citaḥ ।
    bhaviṣyaccittajīvādināmaśabdārthabhājanam ॥ 10॥

    बीजरूपस्थितं जाग्रद्बीजजाग्रत्तदुच्यते ।
    एषा ज्ञप्तेर्नवावस्था त्वजाग्रत्संस्थितिं श्रुणु ॥ ११॥

    bījarūpasthitaṃ jāgradbījajāgrattaducyate ।
    eṣā jñapternavāvasthā tvajāgratsaṃsthitiṃ śruṇu ॥ 11॥

    नवप्रसूतस्य परादयं चाहमिदं मम ।
    इति यः प्रत्ययः स्वस्थस्तज्जाग्रत्प्रागभावनात् ॥ १२॥

    navaprasūtasya parādayaṃ cāhamidaṃ mama ।
    iti yaḥ pratyayaḥ svasthastajjāgratprāgabhāvanāt ॥ 12॥

    अयं सोऽहमिदं तन्म इति जन्मान्तरोदितः ।
    पीवरः प्रत्ययः प्रोक्तो महाजाग्रदिति स्फुटम् ॥ १३॥

    ayaṃ so'hamidaṃ tanma iti janmāntaroditaḥ ।
    pīvaraḥ pratyayaḥ prokto mahājāgraditi sphuṭam ॥ 13॥

    अरूढमथवा रूढं सर्वथा तन्मयात्मकम् ।
    यज्जाग्रतो मनोराज्यं यज्जाग्रत्स्वप्न उच्यते ॥ १४॥

    arūḍhamathavā rūḍhaṃ sarvathā tanmayātmakam ।
    yajjāgrato manorājyaṃ yajjāgratsvapna ucyate ॥ 14॥

    द्विचन्द्रशुक्तिकारूप्यमृगतृष्णादिभेदतः ।
    अभ्यासं प्राप्य जाग्रत्तत्स्वप्नो नानाविधो भवेत् ॥ १५॥

    dvicandraśuktikārūpyamṛgatṛṣṇādibhedataḥ ।
    abhyāsaṃ prāpya jāgrattatsvapno nānāvidho bhavet ॥ 15॥

    अल्पकालं मया दृष्टमेतन्नोदेति यत्र हि ।
    परामर्षः प्रबुद्धस्य स स्वप्न इति कथ्यते ॥ १६॥

    alpakālaṃ mayā dṛṣṭametannodeti yatra hi ।
    parāmarṣaḥ prabuddhasya sa svapna iti kathyate ॥ 16॥

    चिरं संदर्शनाभावादप्रफुल्लं बृहद्वचः ।
    चिरकालानुवृत्तिस्तु स्वप्नो जाग्रदिवोदितः ॥ १७॥

    ciraṃ saṃdarśanābhāvādapraphullaṃ bṛhadvacaḥ ।
    cirakālānuvṛttistu svapno jāgradivoditaḥ ॥ 17॥

    स्वप्नजाग्रदिति प्रोक्तं जाग्रत्यपि परिस्फुरत् ।
    षडवस्था परित्यागो जडा जीवस्य या स्थितिः ॥ १८॥

    svapnajāgraditi proktaṃ jāgratyapi parisphurat ।
    ṣaḍavasthā parityāgo jaḍā jīvasya yā sthitiḥ ॥ 18॥

    भविष्यद्दुःखबोधाढ्या सौषुप्तिः सोच्यते गतिः ।
    जगत्तस्यामवस्थायामन्तस्तमसि लीयते ॥ १९॥

    bhaviṣyadduḥkhabodhāḍhyā sauṣuptiḥ socyate gatiḥ ।
    jagattasyāmavasthāyāmantastamasi līyate ॥ 19॥

    सप्तावस्था इमाः प्रोक्ता मया ज्ञानस्य वै द्विज ।
    एकैका शतसंख्यात्र नानाविभवरूपिणी ॥ २०॥

    saptāvasthā imāḥ proktā mayā jñānasya vai dvija ।
    ekaikā śatasaṃkhyātra nānāvibhavarūpiṇī ॥ 20॥

    इमां सप्तपदां ज्ञानभूमिमाकर्णयानघ ।
    नानया ज्ञातया भूयो मोहपङ्के निमज्जति ॥ २१॥

    imāṃ saptapadāṃ jñānabhūmimākarṇayānagha ।
    nānayā jñātayā bhūyo mohapaṅke nimajjati ॥ 21॥

    वदन्ति बहुभेदेन वादिनो योगभूमिकाः ।
    मम त्वभिमता नूनमिमा एव शुभप्रदाः ॥ २२॥

    vadanti bahubhedena vādino yogabhūmikāḥ ।
    mama tvabhimatā nūnamimā eva śubhapradāḥ ॥ 22॥

    अवबोधं विदुर्ज्ञानं तदिदं साप्तभूमिकम् ।
    मुक्तिस्तु ज्ञेयमित्युक्ता भूमिकासप्तकात्परम् ॥ २३॥

    avabodhaṃ vidurjñānaṃ tadidaṃ sāptabhūmikam ।
    muktistu jñeyamityuktā bhūmikāsaptakātparam ॥ 23॥

    ज्ञानभूमिः शुभेच्छाख्या प्रथमा समुदाहृता ।
    विचारणा द्वितीया तु तृतीया तनुमानसी ॥ २४॥

    jñānabhūmiḥ śubhecchākhyā prathamā samudāhṛtā ।
    vicāraṇā dvitīyā tu tṛtīyā tanumānasī ॥ 24॥

    सत्त्वापत्तिश्चतुर्थी स्यात्ततोऽसंसक्तिनामिका ।
    पदार्थभावना षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता ॥ २५॥

    sattvāpattiścaturthī syāttato'saṃsaktināmikā ।
    padārthabhāvanā ṣaṣṭhī saptamī turyagā smṛtā ॥ 25॥

    आसामन्तस्थिता मुक्तिर्यस्यां भूयो न शोचति ।
    एतासां भूमिकानां त्वमिदं निर्वचनं श्रुणु ॥ २६॥

    āsāmantasthitā muktiryasyāṃ bhūyo na śocati ।
    etāsāṃ bhūmikānāṃ tvamidaṃ nirvacanaṃ śruṇu ॥ 26॥

    स्थितः किं मूढ एवास्मि प्रेक्षेऽहं शास्त्रसज्जनैः ।
    वैराग्यपूर्वमिच्छेति शुभेच्छेत्युच्यते बुधैः ॥ २७॥

    sthitaḥ kiṃ mūḍha evāsmi prekṣe'haṃ śāstrasajjanaiḥ ।
    vairāgyapūrvamiccheti śubhecchetyucyate budhaiḥ ॥ 27॥

    शास्त्रसज्जनसम्पर्कवैराग्याभ्यासपूर्वकम् ।
    सदाचारप्रवृत्तिर्या प्रोच्यते सा विचारणा ॥ २८॥

    śāstrasajjanasamparkavairāgyābhyāsapūrvakam ।
    sadācārapravṛttiryā procyate sā vicāraṇā ॥ 28॥

    विचारणाशुभेच्छाभ्यामिन्द्रियार्थेषु रक्तता ।
    यत्र सा तनुतामेति प्रोच्यते तनुमानसी ॥ २९॥

    vicāraṇāśubhecchābhyāmindriyārtheṣu raktatā ।
    yatra sā tanutāmeti procyate tanumānasī ॥ 29॥

    भूमिकात्रितयाभ्यासाच्चित्ते तु विरतेर्वशात् ।
    सत्त्वात्मनि स्थिते शुद्धे सत्त्वापत्तिरुदाहृता ॥ ३०॥

    bhūmikātritayābhyāsāccitte tu viratervaśāt ।
    sattvātmani sthite śuddhe sattvāpattirudāhṛtā ॥ 30॥

    दशाचतुष्टयाभ्यासादसंसर्गकला तु या ।
    रूढसत्त्वचमत्कारा प्रोक्ता संसक्तिनामिका ॥ ३१॥

    daśācatuṣṭayābhyāsādasaṃsargakalā tu yā ।
    rūḍhasattvacamatkārā proktā saṃsaktināmikā ॥ 31॥

    भूमिकापञ्चकाभ्यासात्स्वात्मारामतया दृढम् ।
    आभ्यन्तराणां बाह्यानां पदार्थानामभावनात् ॥ ३२॥

    bhūmikāpañcakābhyāsātsvātmārāmatayā dṛḍham ।
    ābhyantarāṇāṃ bāhyānāṃ padārthānāmabhāvanāt ॥ 32॥

    परप्रयुक्तेन चिरं प्रयत्नेनावबोधनम् ।
    पदार्थभावना नाम षष्ठी भवति भूमिका ॥ ३३॥

    paraprayuktena ciraṃ prayatnenāvabodhanam ।
    padārthabhāvanā nāma ṣaṣṭhī bhavati bhūmikā ॥ 33॥

    भूमिषट्कचिराभ्यासाद्भेदस्यानुपलम्बनात् ।
    यत्स्वभावैकनिष्ठत्वं सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः ॥ ३४॥

    bhūmiṣaṭkacirābhyāsādbhedasyānupalambanāt ।
    yatsvabhāvaikaniṣṭhatvaṃ sā jñeyā turyagā gatiḥ ॥ 34॥

    एषा हि जीवन्मुक्तेषु तुर्यावस्थेति विद्यते ।
    विदेहमुक्तिविषयं तुर्यातीतमतः परम् ॥ ३५॥

    eṣā hi jīvanmukteṣu turyāvastheti vidyate ।
    videhamuktiviṣayaṃ turyātītamataḥ param ॥ 35॥

    ये निदाघ महाभागाः साप्तमीं भूमिमाश्रिताः ।
    आत्मारामा महात्मानस्ते महत्पदमागताः ॥ ३६॥

    ye nidāgha mahābhāgāḥ sāptamīṃ bhūmimāśritāḥ ।
    ātmārāmā mahātmānaste mahatpadamāgatāḥ ॥ 36॥

    जीवन्मुक्ता न मज्जन्ति सुखदुःखरसस्थिते ।
    प्रकृतेनाथ कार्येण किंचित्कुर्वन्ति वा न वा ॥ ३७॥

    jīvanmuktā na majjanti sukhaduḥkharasasthite ।
    prakṛtenātha kāryeṇa kiṃcitkurvanti vā na vā ॥ 37॥

    पार्श्वस्थबोधिताः सन्तः पूर्वाचरक्रमागतम् ।
    आचारमाचरत्येव सुप्तबुद्धवदुत्थिताः ॥ ३८॥

    pārśvasthabodhitāḥ santaḥ pūrvācarakramāgatam ।
    ācāramācaratyeva suptabuddhavadutthitāḥ ॥ 38॥

    भूमिकासप्तकं चैतद्धीमतामेव गोचरम् ।
    प्राप्य ज्ञानदशामेतां पशुम्लेच्छादयोऽपि ये ॥ ३९॥

    bhūmikāsaptakaṃ caitaddhīmatāmeva gocaram ।
    prāpya jñānadaśāmetāṃ paśumlecchādayo'pi ye ॥ 39॥

    सदेहा वाप्यदेहा वा ते मुक्ता नात्र संशयः ।
    ज्ञप्तिर्हि ग्रन्थिविच्छेदस्तस्मिन्सति विमुक्तता ॥ ४०॥

    sadehā vāpyadehā vā te muktā nātra saṃśayaḥ ।
    jñaptirhi granthivicchedastasminsati vimuktatā ॥ 40॥

    मृगतृष्णाम्बुबुद्ध्य्यादिशान्तिमात्रात्मकस्त्वसौ ।
    ये तु मोहार्णवात्तीर्णास्तैः प्राप्तं परमं पदम् ॥ ४१॥

    mṛgatṛṣṇāmbubuddhyyādiśāntimātrātmakastvasau ।
    ye tu mohārṇavāttīrṇāstaiḥ prāptaṃ paramaṃ padam ॥ 41॥

    ते स्थिता भूमिकास्वासु स्वात्मलाभपरायणाः ।
    मनःप्रशमनोपायो योग इत्यभिधीयते ॥ ४२॥

    te sthitā bhūmikāsvāsu svātmalābhaparāyaṇāḥ ।
    manaḥpraśamanopāyo yoga ityabhidhīyate ॥ 42॥

    सप्तभूमिः स विज्ञेयः कथितास्ताश्च भूमिकाः ।
    एतासां भूमिकानां तु गमं ब्रह्माभिधं पदम् ॥ ४३॥

    saptabhūmiḥ sa vijñeyaḥ kathitāstāśca bhūmikāḥ ।
    etāsāṃ bhūmikānāṃ tu gamaṃ brahmābhidhaṃ padam ॥ 43॥

    त्वत्ताहन्तात्मता यत्र परता नास्ति काचन ।
    न क्वचिद्भावकलना न भावाभाव गोचरा ॥ ४४॥

    tvattāhantātmatā yatra paratā nāsti kācana ।
    na kvacidbhāvakalanā na bhāvābhāva gocarā ॥ 44॥

    सर्वं शान्तं निरालम्बं व्योमस्थं शाश्वतं शिवम् ।
    अनामयमनाभासमनामकमकारणम् ॥ ४५॥

    sarvaṃ śāntaṃ nirālambaṃ vyomasthaṃ śāśvataṃ śivam ।
    anāmayamanābhāsamanāmakamakāraṇam ॥ 45॥

    न सन्नसन्न मध्यान्तं न सर्वं सर्वमेव च ।
    मनोवचोभिरग्राह्यं पूर्णात्पूर्णं सुखात्सुखम् ॥ ४६॥

    na sannasanna madhyāntaṃ na sarvaṃ sarvameva ca ।
    manovacobhiragrāhyaṃ pūrṇātpūrṇaṃ sukhātsukham ॥ 46॥

    असंवेदनमाशान्तमात्मवेदनमाततम् ।
    सत्ता सर्वपदार्थानां नान्या संवेदनादृते ॥ ४७॥

    asaṃvedanamāśāntamātmavedanamātatam ।
    sattā sarvapadārthānāṃ nānyā saṃvedanādṛte ॥ 47॥

    संबन्धे द्रष्टृदृश्यानां मध्ये दृष्टिर्हि यद्वपुः ।
    द्रष्टृदर्शनदृश्यादिवर्जितं तदिदं पदम् ॥ ४८॥

    saṃbandhe draṣṭṛdṛśyānāṃ madhye dṛṣṭirhi yadvapuḥ ।
    draṣṭṛdarśanadṛśyādivarjitaṃ tadidaṃ padam ॥ 48॥

    देशाद्देशं गते चित्ते मध्ये यच्चेतसो वओउः ।
    अजाड्यसंविन्मननं तन्मयो भव सर्वदा ॥ ४९॥

    deśāddeśaṃ gate citte madhye yaccetaso vaouḥ ।
    ajāḍyasaṃvinmananaṃ tanmayo bhava sarvadā ॥ 49॥

    अजाग्रत्स्वप्ननिद्रस्य यत्ते रूपं सनातनम् ।
    अचेतनं चाजडं च तन्मयो भव सर्वदा ॥ ५०॥

    ajāgratsvapnanidrasya yatte rūpaṃ sanātanam ।
    acetanaṃ cājaḍaṃ ca tanmayo bhava sarvadā ॥ 50॥

    जडतां वर्जयित्वैकां शिलाया हृदयं हि तत् ।
    अमनस्कस्वरूपं यत्तन्मयो भव सर्वदा ।
    चित्तं दूरे परित्यज्य योऽसि सोऽसि स्थिरो भव ॥ ५१॥

    jaḍatāṃ varjayitvaikāṃ śilāyā hṛdayaṃ hi tat ।
    amanaskasvarūpaṃ yattanmayo bhava sarvadā ।
    cittaṃ dūre parityajya yo'si so'si sthiro bhava ॥ 51॥

    पूर्वं मनः समुदितं परमात्मतत्त्वा-
    त्तेनाततं जगदिदं सविकल्पजालम् ।
    शून्येन शून्यमपि विप्र यथाम्बरेण
    नीलत्वमुल्लसति चारुतराभिधानम् ॥ ५२॥

    pūrvaṃ manaḥ samuditaṃ paramātmatattvā-
    ttenātataṃ jagadidaṃ savikalpajālam ।
    śūnyena śūnyamapi vipra yathāmbareṇa
    nīlatvamullasati cārutarābhidhānam ॥ 52॥

    संकल्पसंक्षयद्गलिते तु चित्ते
    संसारमोहमिहिका गलिता भवन्ति ।
    स्वच्छं विभाति शरदीव खमागतायां
    चिन्मात्रमेकमजमाद्यमनन्तमन्तः ॥ ५३॥

    saṃkalpasaṃkṣayadgalite tu citte
    saṃsāramohamihikā galitā bhavanti ।
    svacchaṃ vibhāti śaradīva khamāgatāyāṃ
    cinmātramekamajamādyamanantamantaḥ ॥ 53॥

    अकर्तृकमरङ्गं च गगने चित्रमुत्थितम् ।
    अद्रष्टृकं स्वानुभवमनिद्रस्वप्नदर्शनम् ॥ ५४॥

    akartṛkamaraṅgaṃ ca gagane citramutthitam ।
    adraṣṭṛkaṃ svānubhavamanidrasvapnadarśanam ॥ 54॥

    साक्षिभूते समे स्वच्छे निर्विकल्पे चिदात्मनि ।
    निरिच्छं प्रतिबिम्बन्ति जगन्ति मुकुरे यथा ॥ ५५॥

    sākṣibhūte same svacche nirvikalpe cidātmani ।
    niricchaṃ pratibimbanti jaganti mukure yathā ॥ 55॥

    एकं ब्रह्म चिदाकाशं सर्वात्मकमखण्डितम् ।
    इति भावय यत्नेन चेतश्चाञ्चल्यशान्तये ॥ ५६॥

    ekaṃ brahma cidākāśaṃ sarvātmakamakhaṇḍitam ।
    iti bhāvaya yatnena cetaścāñcalyaśāntaye ॥ 56॥

    रेखोपरेखावलिता यथैका पीवरी शिला ।
    तथा त्रैलोक्यवलितं ब्रह्मैकमिह दृश्यताम् ॥ ५७॥

    rekhoparekhāvalitā yathaikā pīvarī śilā ।
    tathā trailokyavalitaṃ brahmaikamiha dṛśyatām ॥ 57॥

    द्वितीयकारणाभावादनुत्पन्नमिदं जगत् ।
    ज्ञातं ज्ञातव्यमधुना दृष्टं द्रष्टव्यमद्भुतम् ॥ ५८॥

    dvitīyakāraṇābhāvādanutpannamidaṃ jagat ।
    jñātaṃ jñātavyamadhunā dṛṣṭaṃ draṣṭavyamadbhutam ॥ 58॥

    विश्रान्तोऽस्मि चिरं श्रान्तश्चिन्मात्रान्नास्ति किंचन ।
    पश्य विश्रान्तसन्देहं विगताशेषकौतुकम् ॥ ५९॥

    viśrānto'smi ciraṃ śrāntaścinmātrānnāsti kiṃcana ।
    paśya viśrāntasandehaṃ vigatāśeṣakautukam ॥ 59॥

    निरस्तकल्पनाजालमचित्तत्वं परं पदम् ।
    त एव भूमतां प्राप्ताः संशान्ताशेषकिल्बिषाः ॥ ६०॥

    nirastakalpanājālamacittatvaṃ paraṃ padam ।
    ta eva bhūmatāṃ prāptāḥ saṃśāntāśeṣakilbiṣāḥ ॥ 60॥

    महाधियः शान्तधियो ये याता विमनस्कताम् ।
    जन्तोः कृतविचारस्य विगलद्वृत्तिचेतसः ॥ ६१॥

    mahādhiyaḥ śāntadhiyo ye yātā vimanaskatām ।
    jantoḥ kṛtavicārasya vigaladvṛtticetasaḥ ॥ 61॥

    मननं त्यजतो नित्यं किंचित्परिणतं मनः ।
    दृश्यं सन्त्यजतो हेयमुपादेयमुपेयुषः ॥ ६२॥

    mananaṃ tyajato nityaṃ kiṃcitpariṇataṃ manaḥ ।
    dṛśyaṃ santyajato heyamupādeyamupeyuṣaḥ ॥ 62॥

    द्रष्टारं पश्यतो नित्यमद्रष्टारमपश्यतः ।
    विज्ञातव्ये परे तत्त्वे जागरूकस्य जीवतः ॥ ६३॥

    draṣṭāraṃ paśyato nityamadraṣṭāramapaśyataḥ ।
    vijñātavye pare tattve jāgarūkasya jīvataḥ ॥ 63॥

    सुप्तस्य धनसंमोहमये संसारवर्त्मनि ।
    अत्यन्तपक्ववैराग्यादरसेषु रसेष्वपि ॥ ६४॥

    suptasya dhanasaṃmohamaye saṃsāravartmani ।
    atyantapakvavairāgyādaraseṣu raseṣvapi ॥ 64॥

    संसारवासनाजाले खगजाल इवाधुना ।
    त्रोटिते हृदयग्रन्थौ श्लथे वैराग्यरंहसा ॥ ६५॥

    saṃsāravāsanājāle khagajāla ivādhunā ।
    troṭite hṛdayagranthau ślathe vairāgyaraṃhasā ॥ 65॥

    कातकं फलमासाद्य यथा वारि प्रसीदति ।
    तथा विज्ञानवशतः स्वभावः सम्प्रसीदति ॥ ६६॥

    kātakaṃ phalamāsādya yathā vāri prasīdati ।
    tathā vijñānavaśataḥ svabhāvaḥ samprasīdati ॥ 66॥

    नीरागं निरुपासङ्गं निर्द्वन्द्वं निरुपाश्रयम् ।
    विनिर्याति मनो मोहाद्विहङ्गः पञ्जरादिव ॥ ६७॥

    nīrāgaṃ nirupāsaṅgaṃ nirdvandvaṃ nirupāśrayam ।
    viniryāti mano mohādvihaṅgaḥ pañjarādiva ॥ 67॥

    शान्तसन्देहदौरात्म्यं गतकौतुकविभ्रमम् ।
    परिपूर्णान्तरं चेतः पूर्णेन्दुरिव राजते ॥ ६८॥

    śāntasandehadaurātmyaṃ gatakautukavibhramam ।
    paripūrṇāntaraṃ cetaḥ pūrṇenduriva rājate ॥ 68॥

    नाहं न चान्यदस्तीह ब्रह्मैवास्मि निरामयम् ।
    इत्थं सदस्तोर्मध्याद्यः पश्यति स पश्यति ॥ ६९॥

    nāhaṃ na cānyadastīha brahmaivāsmi nirāmayam ।
    itthaṃ sadastormadhyādyaḥ paśyati sa paśyati ॥ 69॥

    अयत्नोपतेष्वक्षिदृग्दृश्येषु यथा मनः ।
    नीरागमेव पतति तद्वत्कार्येषु धीरधीः ॥ ७०॥

    ayatnopateṣvakṣidṛgdṛśyeṣu yathā manaḥ ।
    nīrāgameva patati tadvatkāryeṣu dhīradhīḥ ॥ 70॥

    परिज्ञायोपभुक्तो हि भोगो भवति तुष्टये ।
    विज्ञाय सेवितश्चोरो मैत्रीमेति न चोरताम् ॥ ७१॥

    parijñāyopabhukto hi bhogo bhavati tuṣṭaye ।
    vijñāya sevitaścoro maitrīmeti na coratām ॥ 71॥

    अशङ्कितापि सम्प्राप्ता ग्रामयात्रा यथाध्वगैः ।
    प्रेक्ष्यते तद्वदेव ज्ञैर्भोगश्रीरवलोक्यते ॥ ७२॥

    aśaṅkitāpi samprāptā grāmayātrā yathādhvagaiḥ ।
    prekṣyate tadvadeva jñairbhogaśrīravalokyate ॥ 72॥

    मनसो निगृहीतस्य लीलाभोगोऽल्पकोऽपि यः ।
    तमेवालब्धविस्तारं क्लिष्टत्वाद्बहु मन्यते ॥ ७३॥

    manaso nigṛhītasya līlābhogo'lpako'pi yaḥ ।
    tamevālabdhavistāraṃ kliṣṭatvādbahu manyate ॥ 73॥

    बद्धमुक्तो महीपालो ग्रासमात्रेण तुष्यति ।
    परैरबद्धो नाक्रान्तो न राष्ट्रं बहु मन्यते ॥ ७४॥

    baddhamukto mahīpālo grāsamātreṇa tuṣyati ।
    parairabaddho nākrānto na rāṣṭraṃ bahu manyate ॥ 74॥

    हस्तं हतेन सम्पीड्य दन्तैर्दन्तान्विचूर्ण्य च ।
    अङ्गान्यङ्गैरिवाक्रम्य जयेदादौ स्वकं मनः ॥ ७५॥

    hastaṃ hatena sampīḍya dantairdantānvicūrṇya ca ।
    aṅgānyaṅgairivākramya jayedādau svakaṃ manaḥ ॥ 75॥

    मनसो विजयान्नान्या गतिरस्ति भवार्णवे ।
    महानरकसाम्राज्ये मत्तदुष्कृतवारणाः ॥ ७६॥

    manaso vijayānnānyā gatirasti bhavārṇave ।
    mahānarakasāmrājye mattaduṣkṛtavāraṇāḥ ॥ 76॥

    आशाशरशलाकाढ्या दुर्जया हीन्द्रियारयः ।
    प्रक्षीणचित्तदर्पस्य निगृहीतेन्द्रियद्विषः ॥ ७७॥

    āśāśaraśalākāḍhyā durjayā hīndriyārayaḥ ।
    prakṣīṇacittadarpasya nigṛhītendriyadviṣaḥ ॥ 77॥

    पद्मिन्य इव हेमन्ते क्षीयन्ते भोगवासनाः ।
    तावन्निशीव वेताला वसन्ति हृदि वासनाः ।
    एकतत्त्वदृढाभ्यासाद्यावन्न विजितं मनः ॥ ७८॥

    padminya iva hemante kṣīyante bhogavāsanāḥ ।
    tāvanniśīva vetālā vasanti hṛdi vāsanāḥ ।
    ekatattvadṛḍhābhyāsādyāvanna vijitaṃ manaḥ ॥ 78॥

    भृत्योऽभिमतकर्तृत्वान्मन्त्री सर्वार्थकारणात् ।
    सामन्तश्चेन्द्रियाक्रान्तेर्मनो मन्ये विवेकिनः ॥ ७९॥

    bhṛtyo'bhimatakartṛtvānmantrī sarvārthakāraṇāt ।
    sāmantaścendriyākrāntermano manye vivekinaḥ ॥ 79॥

    लालनात्स्निग्धललना पालानात्पालकः पिता ।
    सुहृदुत्तमविन्यासान्मनो मन्ये मनीषिणः ॥ ८०॥

    lālanātsnigdhalalanā pālānātpālakaḥ pitā ।
    suhṛduttamavinyāsānmano manye manīṣiṇaḥ ॥ 80॥

    स्वालोकतः शास्त्रदृशा स्वबुद्ध्या स्वानुभावतः ।
    प्रयच्छति परां सिद्धिं त्यक्त्वात्मानं मनःपिता ॥ ८१॥

    svālokataḥ śāstradṛśā svabuddhyā svānubhāvataḥ ।
    prayacchati parāṃ siddhiṃ tyaktvātmānaṃ manaḥpitā ॥ 81॥

    सुहृष्टः सुदृढः स्वच्छः सुक्रान्तः सुप्रबोधितः ।
    स्वगुणेनोर्जितो भाति हृदि हृद्यो मनोमणिः ॥ ८२॥

    suhṛṣṭaḥ sudṛḍhaḥ svacchaḥ sukrāntaḥ suprabodhitaḥ ।
    svaguṇenorjito bhāti hṛdi hṛdyo manomaṇiḥ ॥ 82॥

    एनं मनोमणिं ब्रह्मन्बहुपङ्ककलङ्कितम् ।
    विवेकवारिणा सिद्ध्यै प्रक्षाल्यालोकवान्भव ॥ ८३॥

    enaṃ manomaṇiṃ brahmanbahupaṅkakalaṅkitam ।
    vivekavāriṇā siddhyai prakṣālyālokavānbhava ॥ 83॥

    विवेकं परमाश्रित्य बुद्ध्या सत्यमवेक्ष्य च ।
    इन्द्रियारीनलं छित्त्वा तीर्णो भव भवार्णवात् ॥ ८४॥

    vivekaṃ paramāśritya buddhyā satyamavekṣya ca ।
    indriyārīnalaṃ chittvā tīrṇo bhava bhavārṇavāt ॥ 84॥

    आस्थामात्रमनन्तानां दुःखानामाकरं विदुः ।
    अनास्थामात्रमभितः सुखानामालयं विदुः ॥ ८५॥

    āsthāmātramanantānāṃ duḥkhānāmākaraṃ viduḥ ।
    anāsthāmātramabhitaḥ sukhānāmālayaṃ viduḥ ॥ 85॥

    वासनातन्तुबद्धोऽयं लोको विपरिवर्तते ।
    सा प्रसिद्धातिदुःखाय सुखायोच्छेदमागता ॥ ८६॥

    vāsanātantubaddho'yaṃ loko viparivartate ।
    sā prasiddhātiduḥkhāya sukhāyocchedamāgatā ॥ 86॥

    धीरोऽप्यतिबहुज्ञोऽपि कुलजोऽपि महानपि ।
    तृष्णया बध्यते जन्तुः सिंहः शृङ्खलया यथा ॥ ८७॥

    dhīro'pyatibahujño'pi kulajo'pi mahānapi ।
    tṛṣṇayā badhyate jantuḥ siṃhaḥ śṛṅkhalayā yathā ॥ 87॥

    परमं पौरुषं यत्नमास्थादाय सृद्यमम् ।
    यथाशास्त्रमनुद्वेगमाचरन्को न सिद्धिभाक् ॥ ८८॥

    paramaṃ pauruṣaṃ yatnamāsthādāya sṛdyamam ।
    yathāśāstramanudvegamācaranko na siddhibhāk ॥ 88॥

    अहं सर्वमिदं विश्वं परमात्माहमच्युतः ।
    नान्यदस्तीति संवित्त्या परमा सा ह्यहङ्कृतिः ॥ ८९॥

    ahaṃ sarvamidaṃ viśvaṃ paramātmāhamacyutaḥ ।
    nānyadastīti saṃvittyā paramā sā hyahaṅkṛtiḥ ॥ 89॥

    सर्वस्माद्व्यतिरिक्तोऽहं वालाग्रादप्यहं तनुः ।
    इति या संविदो ब्रह्मन्द्वितीयाहङ्कृतिः शुभा ॥ ९०॥

    sarvasmādvyatirikto'haṃ vālāgrādapyahaṃ tanuḥ ।
    iti yā saṃvido brahmandvitīyāhaṅkṛtiḥ śubhā ॥ 90॥

    मोक्षायैषा न बन्धाय जीवन्मुक्तस्य विद्यते ॥ ९१॥

    mokṣāyaiṣā na bandhāya jīvanmuktasya vidyate ॥ 91॥

    पाणिपादादिमात्रोऽयमहमित्येष निश्चयः ।
    अहंकारस्तृतीयोऽसौ लैकिकस्तुच्छ एव सः ॥ ९२॥

    pāṇipādādimātro'yamahamityeṣa niścayaḥ ।
    ahaṃkārastṛtīyo'sau laikikastuccha eva saḥ ॥ 92॥

    जीव एव दुरात्मासौ कन्दः संसारदुस्तरोः ।
    अनेनाभिहतो जन्तुरधोऽधः परिधावति ॥ ९३॥

    jīva eva durātmāsau kandaḥ saṃsāradustaroḥ ।
    anenābhihato janturadho'dhaḥ paridhāvati ॥ 93॥

    अनया दुरहंकृत्या भावात्संत्यक्तया चिरम् ।
    शिष्टाहंकारवाञ्जन्तुः शमवान्याति मुक्तताम् ॥ ९४॥

    anayā durahaṃkṛtyā bhāvātsaṃtyaktayā ciram ।
    śiṣṭāhaṃkāravāñjantuḥ śamavānyāti muktatām ॥ 94॥

    प्रथमौ द्वावहंकारावङ्गीकृत्य त्वलौकिकौ ।
    तृतीयाहंकृतिस्त्याज्या लौकिकी दुःखदायिनी ॥ ९५॥

    prathamau dvāvahaṃkārāvaṅgīkṛtya tvalaukikau ।
    tṛtīyāhaṃkṛtistyājyā laukikī duḥkhadāyinī ॥ 95॥

    अथ ते अपि संत्यज्य सर्वाहंकृतिवर्जितः ।
    स तिष्ठति तथात्युच्चैः परमेवाधिरोहति ॥ ९६॥

    atha te api saṃtyajya sarvāhaṃkṛtivarjitaḥ ।
    sa tiṣṭhati tathātyuccaiḥ paramevādhirohati ॥ 96॥

    भोगेच्छामात्रको बन्धस्तत्त्यागो मोक्ष उच्यते ।
    मनसोऽभ्युदयो नाशो मनोनाशो महोदयः ॥ ९७॥

    bhogecchāmātrako bandhastattyāgo mokṣa ucyate ।
    manaso'bhyudayo nāśo manonāśo mahodayaḥ ॥ 97॥

    ज्ञमनो नाशमभ्येति मनोऽज्ञस्य हि शृङ्खला ।
    नानन्दं न निरानन्दं न चलं नाचलं स्थिरम् ।
    न सन्नासन्न चैतेषां मध्यं ज्ञानिमनो विदुः ॥ ९८॥

    jñamano nāśamabhyeti mano'jñasya hi śṛṅkhalā ।
    nānandaṃ na nirānandaṃ na calaṃ nācalaṃ sthiram ।
    na sannāsanna caiteṣāṃ madhyaṃ jñānimano viduḥ ॥ 98॥

    यथा सौक्ष्म्याच्चिदाभास्य आकाशो नोपलक्ष्यते ।
    तथा निरंशश्चिद्भावः सर्वगोऽपि न लक्ष्यते ॥ ९९॥

    yathā saukṣmyāccidābhāsya ākāśo nopalakṣyate ।
    tathā niraṃśaścidbhāvaḥ sarvago'pi na lakṣyate ॥ 99॥

    सर्वसंकल्परहिता सर्वसंज्ञाविवर्जिता ।
    सैषा चिदविनाशात्मा स्वात्मेत्यादिकृताभिधा ॥ १००॥

    sarvasaṃkalparahitā sarvasaṃjñāvivarjitā ।
    saiṣā cidavināśātmā svātmetyādikṛtābhidhā ॥ 100॥

    आकाशशतभागाण्छा ज्ञेषु निष्कलरूपिणी ।
    सकलामलसंसारस्वरूपैकात्मदर्शिनी ॥ १०१॥

    ākāśaśatabhāgāṇchā jñeṣu niṣkalarūpiṇī ।
    sakalāmalasaṃsārasvarūpaikātmadarśinī ॥ 101॥

    नास्तमेति न चोदेति नोत्तिष्ठति न तिष्ठति ।
    न च याति न चायाति न च नेह न चेह चित् ॥ १०२॥

    nāstameti na codeti nottiṣṭhati na tiṣṭhati ।
    na ca yāti na cāyāti na ca neha na ceha cit ॥ 102॥

    सैषा चियमलाकारा निर्विकल्पा निरास्पदा ॥ १०३॥

    saiṣā ciyamalākārā nirvikalpā nirāspadā ॥ 103॥

    आदौ शमदमप्रायैर्गुणैः शिष्यं विशोधयेत् ।
    पश्चात्सर्वमिदं ब्रह्म शुद्धस्त्वमिति बोधयेत् ॥ १०४॥

    ādau śamadamaprāyairguṇaiḥ śiṣyaṃ viśodhayet ।
    paścātsarvamidaṃ brahma śuddhastvamiti bodhayet ॥ 104॥

    अज्ञस्यार्धप्रबुद्धस्य सर्वं ब्रह्मेति यो वदेत् ।
    महानरकजालेषु स तेन विनियोजितः ॥ १०५॥

    ajñasyārdhaprabuddhasya sarvaṃ brahmeti yo vadet ।
    mahānarakajāleṣu sa tena viniyojitaḥ ॥ 105॥

    प्रबुद्धबुद्धेः प्रक्षीणभोगेच्छस्य निराशिषः ।
    नास्त्यविद्यामलमिति प्राज्ञस्तूपदिशेद्गुरुः ॥ १०६॥

    prabuddhabuddheḥ prakṣīṇabhogecchasya nirāśiṣaḥ ।
    nāstyavidyāmalamiti prājñastūpadiśedguruḥ ॥ 106॥

    सति दीप इवालोकः सत्यर्क इव वासरः ।
    सति पुष्प इवामोदश्चिति सत्यं जगत्तथा ॥ १०७॥

    sati dīpa ivālokaḥ satyarka iva vāsaraḥ ।
    sati puṣpa ivāmodaściti satyaṃ jagattathā ॥ 107॥

    प्रतिभासत एवेदं न जगत्परमार्थतः ।
    ज्ञानदृष्टौ प्रसन्नायां प्रबोधविततोदये ॥ १०८॥

    pratibhāsata evedaṃ na jagatparamārthataḥ ।
    jñānadṛṣṭau prasannāyāṃ prabodhavitatodaye ॥ 108॥

    यथावज्ज्ञास्यसि स्वस्थो मद्वाग्वृष्टिबलाबलम् ।
    अविद्ययैवोत्तमया स्वार्थनाशोद्यमार्थया ॥ १०९॥

    yathāvajjñāsyasi svastho madvāgvṛṣṭibalābalam ।
    avidyayaivottamayā svārthanāśodyamārthayā ॥ 109॥

    विद्या सम्प्राप्यते ब्रह्मन्सर्वदोषापहारिणी ।
    शाम्यति ह्यस्त्रमस्त्रेण मलेन क्षाल्यते मलम् ॥ ११०॥

    vidyā samprāpyate brahmansarvadoṣāpahāriṇī ।
    śāmyati hyastramastreṇa malena kṣālyate malam ॥ 110॥

    शमं विषं विषेणैति रिपुणा हन्यते रिपुः ।
    ईदृशी भूतमायेयं या स्वनाशेन हर्षदा ॥ १११॥

    śamaṃ viṣaṃ viṣeṇaiti ripuṇā hanyate ripuḥ ।
    īdṛśī bhūtamāyeyaṃ yā svanāśena harṣadā ॥ 111॥

    न लक्ष्यते स्वभावोऽस्या वीक्ष्यमाणैव नश्यति ।
    नास्त्येषा परमार्थेनेत्येवं भावनयेद्धया ॥ ११२॥

    na lakṣyate svabhāvo'syā vīkṣyamāṇaiva naśyati ।
    nāstyeṣā paramārthenetyevaṃ bhāvanayeddhayā ॥ 112॥

    सर्वं ब्रह्मेति यस्यान्तर्भावना सा हि मुक्तिदा ।
    भेददृष्टिरविद्येयं सर्वथा तां विसर्जयेत् ॥ ११३॥

    sarvaṃ brahmeti yasyāntarbhāvanā sā hi muktidā ।
    bhedadṛṣṭiravidyeyaṃ sarvathā tāṃ visarjayet ॥ 113॥

    मुने नासाद्यते तद्धि पदमक्षयमुच्यते ।
    कुतो जातेयमिति ते द्विज मास्तु विचारणा ॥ ११४॥

    mune nāsādyate taddhi padamakṣayamucyate ।
    kuto jāteyamiti te dvija māstu vicāraṇā ॥ 114॥

    इमां कथमहं हन्मीत्येषा तेऽस्तु विचारणा ।
    अस्तं गतायां क्षीणायामस्यां ज्ञास्यसि तत्पदम् ॥ ११५॥

    imāṃ kathamahaṃ hanmītyeṣā te'stu vicāraṇā ।
    astaṃ gatāyāṃ kṣīṇāyāmasyāṃ jñāsyasi tatpadam ॥ 115॥

    यत एषा यथा चैषा यथा नष्टेत्यखण्डितम् ।
    तदस्या रोगशालाया यत्नं कुरु चिकित्सने ॥ ११६॥

    yata eṣā yathā caiṣā yathā naṣṭetyakhaṇḍitam ।
    tadasyā rogaśālāyā yatnaṃ kuru cikitsane ॥ 116॥

    यथैषा जन्मदुःखेषु न भूयस्त्वां नियोक्ष्यति ।
    स्वात्मनि स्वपरिस्पन्दैः स्फुरत्यच्छैश्चिदर्णवः ॥ ११७॥

    yathaiṣā janmaduḥkheṣu na bhūyastvāṃ niyokṣyati ।
    svātmani svaparispandaiḥ sphuratyacchaiścidarṇavaḥ ॥ 117॥

    एकात्मकमखण्डं तदित्यन्तर्भाव्यतां दृढम् ।
    किंचित्क्षुभितरूपा सा चिच्छक्तिश्चिन्मयार्णवे॥ ११८॥

    ekātmakamakhaṇḍaṃ tadityantarbhāvyatāṃ dṛḍham ।
    kiṃcitkṣubhitarūpā sā cicchaktiścinmayārṇave॥ 118॥

    तन्मयैव स्फुरत्यच्छा तत्रैवोर्मिरिवार्णवे ।
    आत्मन्येवात्मना व्योम्नि यथा सरसि मारुतः ॥ ११९॥

    tanmayaiva sphuratyacchā tatraivormirivārṇave ।
    ātmanyevātmanā vyomni yathā sarasi mārutaḥ ॥ 119॥

    तथैवात्मात्मशक्त्यैव स्वात्मन्येवैति लोलताम् ।
    क्षणं स्फुरति सा देवी सर्वशक्तितया तथा ॥ १२०॥

    tathaivātmātmaśaktyaiva svātmanyevaiti lolatām ।
    kṣaṇaṃ sphurati sā devī sarvaśaktitayā tathā ॥ 120॥

    देशकालक्रियाशक्तिर्न यस्याः सम्प्रकर्षणे ।
    स्वस्वभावं विदित्वोच्चैरप्यनन्तपदे स्थिता ॥ १२१॥

    deśakālakriyāśaktirna yasyāḥ samprakarṣaṇe ।
    svasvabhāvaṃ viditvoccairapyanantapade sthitā ॥ 121॥

    रूपं परिमितेनासौ भावयत्यविभाविता ।
    यदैवं भावितं रूपं तया परमकान्तया ॥ १२२॥

    rūpaṃ parimitenāsau bhāvayatyavibhāvitā ।
    yadaivaṃ bhāvitaṃ rūpaṃ tayā paramakāntayā ॥ 122॥

    तदैवैनामनुगता नामसंख्यादिका दृशः ।
    विकल्पकलिताकारं देशकालक्रियास्पदम् ॥ १२३॥

    tadaivaināmanugatā nāmasaṃkhyādikā dṛśaḥ ।
    vikalpakalitākāraṃ deśakālakriyāspadam ॥ 123॥

    चितो रूपमिदं ब्रह्मन्क्षेत्रज्ञ इति कथ्यते ।
    वासनाः कल्पयन्सोऽपि यात्यहंकारतां पुनः ॥ १२४॥

    cito rūpamidaṃ brahmankṣetrajña iti kathyate ।
    vāsanāḥ kalpayanso'pi yātyahaṃkāratāṃ punaḥ ॥ 124॥

    अहङ्कारो विनिर्णेता कलङ्की बुद्धिरुच्यते ।
    बुद्धिः संकल्पिताकारा प्रयाति मननास्पदम् ॥ १२५॥

    ahaṅkāro vinirṇetā kalaṅkī buddhirucyate ।
    buddhiḥ saṃkalpitākārā prayāti mananāspadam ॥ 125॥

    मनो घनविकल्पं तु गच्छतीन्द्रियतां शनैः ।
    पाणिपादमयं देहमिन्द्रियाणि विदुर्बुधाः ॥ १२६॥

    mano ghanavikalpaṃ tu gacchatīndriyatāṃ śanaiḥ ।
    pāṇipādamayaṃ dehamindriyāṇi vidurbudhāḥ ॥ 126॥

    एवं जीवो हि संकल्पवासनारज्जुवेष्टितः ।
    दुःखजालपरीतात्मा क्रमादायाति नीचताम् ॥ १२७॥

    evaṃ jīvo hi saṃkalpavāsanārajjuveṣṭitaḥ ।
    duḥkhajālaparītātmā kramādāyāti nīcatām ॥ 127॥

    इति शक्तिमयं चेतो घनाहंकारतां गतम् ।
    कोशकारक्रिमिरिव स्वेच्छया याति बन्धनम् ॥ १२८॥

    iti śaktimayaṃ ceto ghanāhaṃkāratāṃ gatam ।
    kośakārakrimiriva svecchayā yāti bandhanam ॥ 128॥

    स्वयं कल्पित तन्मात्राजालभ्यन्तरवर्ति च ।
    परां विवशतामेति शृङ्खलाबद्धसिंहवत् ॥ १२९॥

    svayaṃ kalpita tanmātrājālabhyantaravarti ca ।
    parāṃ vivaśatāmeti śṛṅkhalābaddhasiṃhavat ॥ 129॥

    क्वचिन्मनः क्वचिद्बुद्धिः क्वचिज्ज्ञानं क्वचित्क्रिया ।
    क्वचिदेतदहंकारः क्वचिच्चित्तमिति स्मृतम् ॥ १३०॥

    kvacinmanaḥ kvacidbuddhiḥ kvacijjñānaṃ kvacitkriyā ।
    kvacidetadahaṃkāraḥ kvaciccittamiti smṛtam ॥ 130॥

    क्वचित्प्रकृतिरित्युक्तं क्वचिन्मायेति कल्पितम् ।
    क्वचिन्मलमिति प्रोक्तं क्वचित्कर्मेति संस्मृतम् ॥ १३१॥

    kvacitprakṛtirityuktaṃ kvacinmāyeti kalpitam ।
    kvacinmalamiti proktaṃ kvacitkarmeti saṃsmṛtam ॥ 131॥

    क्वचिद्बन्ध इति ख्यातं क्वचित्पुर्यष्टकं स्मृतम् ।
    प्रोक्तं क्वचिदविद्येति क्वचिदिच्छेति संमतम् ॥ १३२॥

    kvacidbandha iti khyātaṃ kvacitpuryaṣṭakaṃ smṛtam ।
    proktaṃ kvacidavidyeti kvacidiccheti saṃmatam ॥ 132॥

    इअमं संसारमखिलमाशापाशविधायकम् ।
    दधदन्तःफलैर्हीनं वटधाना वटं यथा ॥ १३३॥

    iamaṃ saṃsāramakhilamāśāpāśavidhāyakam ।
    dadhadantaḥphalairhīnaṃ vaṭadhānā vaṭaṃ yathā ॥ 133॥

    चिन्तानलशिखादग्धं कोपाजगरचर्वितम् ।
    कामाब्धिकल्लोलरतं विस्मृतात्मपितामहम् ॥ १३४॥

    cintānalaśikhādagdhaṃ kopājagaracarvitam ।
    kāmābdhikallolarataṃ vismṛtātmapitāmaham ॥ 134॥

    समुद्धर मनो ब्रह्मन्मातङ्गमिव कर्दमात् ।
    एवं जीवाश्रिता भावा भवभावनयाहिताः ॥ १३५॥

    samuddhara mano brahmanmātaṅgamiva kardamāt ।
    evaṃ jīvāśritā bhāvā bhavabhāvanayāhitāḥ ॥ 135॥

    ब्रह्मणा कल्पिताकारा लक्षशोऽप्यथ कोटिशः ।
    संख्यातीताः पुरा जाता जायन्तेऽद्यापि चाभितः ॥ १३६॥

    brahmaṇā kalpitākārā lakṣaśo'pyatha koṭiśaḥ ।
    saṃkhyātītāḥ purā jātā jāyante'dyāpi cābhitaḥ ॥ 136॥

    उत्पत्स्यन्तेऽपि चैवान्ये कणौघा इव निर्झरात् ।
    केचित्प्रथमजन्मानः केचिज्जन्मशताधिकाः ॥ १३७॥

    utpatsyante'pi caivānye kaṇaughā iva nirjharāt ।
    kecitprathamajanmānaḥ kecijjanmaśatādhikāḥ ॥ 137॥

    केचिच्चासंख्यजन्मानः केचिद्द्वित्रिभवान्तराः ।
    केचित्किन्नरगन्धर्वविद्याधरमहोरगाः ॥ १३८॥

    keciccāsaṃkhyajanmānaḥ keciddvitribhavāntarāḥ ।
    kecitkinnaragandharvavidyādharamahoragāḥ ॥ 138॥

    केचिदर्केन्दुवरुणास्त्र्यक्षाधोक्षजपद्मजाः ।
    केचिद्ब्रह्मणभूपालवैश्यशूद्रगणाः स्थिताः ॥ १३९॥

    kecidarkenduvaruṇāstryakṣādhokṣajapadmajāḥ ।
    kecidbrahmaṇabhūpālavaiśyaśūdragaṇāḥ sthitāḥ ॥ 139॥

    केचित्तृणौषधीवृक्षफलमूलपतङ्गकाः ।
    केचित्कदम्बजम्बीरसालतालतमालकाः ॥ १४०॥

    kecittṛṇauṣadhīvṛkṣaphalamūlapataṅgakāḥ ।
    kecitkadambajambīrasālatālatamālakāḥ ॥ 140॥

    केचिन्महेन्द्रमलयसह्यमन्दरमेरवः ।
    केचित्क्षारोदधिक्षीरघृतेक्षुजलराशयः ॥ १४१॥

    kecinmahendramalayasahyamandarameravaḥ ।
    kecitkṣārodadhikṣīraghṛtekṣujalarāśayaḥ ॥ 141॥

    केचिद्विशालाः कुकुभः केचिन्नद्यो महारयाः ।
    विहायस्युच्चकैः केचिन्निपतन्त्युत्पतन्ति च ॥ १४२॥

    kecidviśālāḥ kukubhaḥ kecinnadyo mahārayāḥ ।
    vihāyasyuccakaiḥ kecinnipatantyutpatanti ca ॥ 142॥

    कन्तुका इव हस्तेन मृत्युनाऽविरतं हताः ।
    भुक्त्वा जन्मसहस्राणि भूयः संसारसंकटे ॥ १४३॥

    kantukā iva hastena mṛtyunā'virataṃ hatāḥ ।
    bhuktvā janmasahasrāṇi bhūyaḥ saṃsārasaṃkaṭe ॥ 143॥

    पतन्ति केचिदबुधाः सम्प्राप्यापि विवेकताम् ।
    दिक्कालाद्यनवच्छिन्नमात्मतत्त्वं स्वशक्तितः ॥ १४४॥

    patanti kecidabudhāḥ samprāpyāpi vivekatām ।
    dikkālādyanavacchinnamātmatattvaṃ svaśaktitaḥ ॥ 144॥

    लीलयैव यदादत्ते दिक्कालकलितं वपुः ।
    तदेव जीवपर्यायवासनावेशतः परम् ॥ १४५॥

    līlayaiva yadādatte dikkālakalitaṃ vapuḥ ।
    tadeva jīvaparyāyavāsanāveśataḥ param ॥ 145॥

    मनः सम्पद्यते लोलं कलनाकलनोन्मुखम् ।
    कलयन्ती मनःशक्तिरादौ भावयति क्षणात् ॥ १४६॥

    manaḥ sampadyate lolaṃ kalanākalanonmukham ।
    kalayantī manaḥśaktirādau bhāvayati kṣaṇāt ॥ 146॥

    आकाशभावनामच्छां शब्दबीजरसोन्मुखीम् ।
    ततस्तद्घनतां यातं घनस्पन्दक्रमान्मनः ॥ १४७॥

    ākāśabhāvanāmacchāṃ śabdabījarasonmukhīm ।
    tatastadghanatāṃ yātaṃ ghanaspandakramānmanaḥ ॥ 147॥

    भावयत्यनिलस्पन्दं स्पर्शबीजरसोन्मुखम् ।
    ताभ्यामाकाशवाताभ्यां दृढाभ्यासवशात्ततः ॥ १४८॥

    bhāvayatyanilaspandaṃ sparśabījarasonmukham ।
    tābhyāmākāśavātābhyāṃ dṛḍhābhyāsavaśāttataḥ ॥ 148॥

    शब्दस्पर्शस्वरूपाभ्यां संघर्षाज्जन्यतेऽनलः ।
    रूपतन्मात्रसहितं त्रिभिस्तैः सह संमितम् ॥ १४९॥

    śabdasparśasvarūpābhyāṃ saṃgharṣājjanyate'nalaḥ ।
    rūpatanmātrasahitaṃ tribhistaiḥ saha saṃmitam ॥ 149॥

    मनस्ताद्दृग्गुणगतं रसतन्मात्रवेदनम् ।
    क्षणाच्चेतत्यपां शैत्यं जलसंवित्ततो भवेत् ॥ १५०॥

    manastāddṛgguṇagataṃ rasatanmātravedanam ।
    kṣaṇāccetatyapāṃ śaityaṃ jalasaṃvittato bhavet ॥ 150॥

    ततस्तादृग्गुणगतं मनो भावयति क्षणात् ।
    गन्धतन्मात्रमेतस्माद्भूमिसंवित्ततो भवेत् ॥ १५१॥

    tatastādṛgguṇagataṃ mano bhāvayati kṣaṇāt ।
    gandhatanmātrametasmādbhūmisaṃvittato bhavet ॥ 151॥

    अथेत्थंभूततन्मात्रवेष्टितं तनुतां जहत् ।
    वपुर्वह्निकणाकारं स्फुरितं व्योम्नि पश्यति ॥ १५२॥

    athetthaṃbhūtatanmātraveṣṭitaṃ tanutāṃ jahat ।
    vapurvahnikaṇākāraṃ sphuritaṃ vyomni paśyati ॥ 152॥

    अहंकारकलायुक्तं बुद्धिबीजसमन्वितम् ।
    तत्पुर्यष्टकमित्युक्तं भूतहृत्पद्मषट्पदम् ॥ १५३॥

    ahaṃkārakalāyuktaṃ buddhibījasamanvitam ।
    tatpuryaṣṭakamityuktaṃ bhūtahṛtpadmaṣaṭpadam ॥ 153॥

    तस्मिंस्तु तीव्रसंवेगाद्भावयद्भासुरं वपुः ।
    स्थूलतामेति पाकेन मनो बिल्वफलं यथा ॥ १५४॥

    tasmiṃstu tīvrasaṃvegādbhāvayadbhāsuraṃ vapuḥ ।
    sthūlatāmeti pākena mano bilvaphalaṃ yathā ॥ 154॥

    मूषास्थद्रुतहेमाभं स्फुरितं विमलाम्बरे ।
    संनिवेशमथादत्ते तत्तेजः स्वस्वभावतः ॥ १५५॥

    mūṣāsthadrutahemābhaṃ sphuritaṃ vimalāmbare ।
    saṃniveśamathādatte tattejaḥ svasvabhāvataḥ ॥ 155॥

    ऊर्ध्वं शिरःपिण्डमयमधः पादमयं तथा ।
    पार्श्वयोर्हस्तसंस्थानं मध्ये चोदरधर्मिणम् ॥ १५६॥

    ūrdhvaṃ śiraḥpiṇḍamayamadhaḥ pādamayaṃ tathā ।
    pārśvayorhastasaṃsthānaṃ madhye codaradharmiṇam ॥ 156॥

    कालेन स्फुटतामेत्य भवत्यमलविग्रहम् ।
    बुद्धिसत्त्वबलोत्साहविज्ञानैश्वर्यसंस्थितः ॥ १५७॥

    kālena sphuṭatāmetya bhavatyamalavigraham ।
    buddhisattvabalotsāhavijñānaiśvaryasaṃsthitaḥ ॥ 157॥

    स एव भगवान्ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ।
    अवलोक्य वपुर्ब्रह्मा कान्तमात्मीयमुत्तमम् ॥ १५८॥

    sa eva bhagavānbrahmā sarvalokapitāmahaḥ ।
    avalokya vapurbrahmā kāntamātmīyamuttamam ॥ 158॥

    चिन्तामभ्येत्य भगवांस्त्रिकालामलदर्शनः ।
    एतस्मिन्परमाकाशे चिन्मात्रैकात्मरूपिणी ॥ १५९॥

    cintāmabhyetya bhagavāṃstrikālāmaladarśanaḥ ।
    etasminparamākāśe cinmātraikātmarūpiṇī ॥ 159॥

    अदृष्टपारपर्यन्ते प्रथमं किं भवेदिति ।
    इति चिन्तितवान्ब्रह्मा सद्यो जातामलात्मदृक् ॥ १६०॥

    adṛṣṭapāraparyante prathamaṃ kiṃ bhavediti ।
    iti cintitavānbrahmā sadyo jātāmalātmadṛk ॥ 160॥

    अपश्यत्सर्गवृन्दानि समतीतान्यनेकशः ।
    स्मरत्यथो स सकलान्सर्वधर्मगुणक्रमात् ॥ १६१॥

    apaśyatsargavṛndāni samatītānyanekaśaḥ ।
    smaratyatho sa sakalānsarvadharmaguṇakramāt ॥ 161॥

    लीलया कल्पयामास चित्राः संकल्पतः प्रजाः ।
    नानाचारसमारम्भा गन्धर्वनगरं यथा ॥ १६२॥

    līlayā kalpayāmāsa citrāḥ saṃkalpataḥ prajāḥ ।
    nānācārasamārambhā gandharvanagaraṃ yathā ॥ 162॥

    तासां स्वर्गापवर्गार्थं धर्मकामार्थसिद्धये ।
    अनन्तानि विचित्राणि शास्त्राणि समकल्पयत् ॥ १६३॥

    tāsāṃ svargāpavargārthaṃ dharmakāmārthasiddhaye ।
    anantāni vicitrāṇi śāstrāṇi samakalpayat ॥ 163॥

    विरञ्चिरूपान्मनसः कल्पितत्वाज्जगत्स्थितेः ।
    तावत्स्थितिरियं प्रोक्ता तन्नाशे नाशमाप्नुयात् ॥ १६४॥

    virañcirūpānmanasaḥ kalpitatvājjagatsthiteḥ ।
    tāvatsthitiriyaṃ proktā tannāśe nāśamāpnuyāt ॥ 164॥

    न जायते न म्रियते क्वचित्किंचित्कदाचन ।
    परमार्थेन विप्रेन्द्र मिथ्या सर्वं तु दृश्यते ॥ १६५॥

    na jāyate na mriyate kvacitkiṃcitkadācana ।
    paramārthena viprendra mithyā sarvaṃ tu dṛśyate ॥ 165॥

    कोशमाशाभुजङ्गानां संसाराडंबरं त्यज ।
    असदेतदिति ज्ञात्वा मातृभावं निवेशय ॥ १६६॥

    kośamāśābhujaṅgānāṃ saṃsārāḍaṃbaraṃ tyaja ।
    asadetaditi jñātvā mātṛbhāvaṃ niveśaya ॥ 166॥

    गन्धर्वनगरस्यार्थे भूषितेऽभूषिते तथा ।
    अविद्यांशे सुतादौ वा कः क्रमः सुखदुःखयोः ॥ १६७॥

    gandharvanagarasyārthe bhūṣite'bhūṣite tathā ।
    avidyāṃśe sutādau vā kaḥ kramaḥ sukhaduḥkhayoḥ ॥ 167॥

    धनदारेषु वृद्धेषु दुःखयुक्तं न तुष्टता ।
    वृद्धायां मोहमायायां कः समाश्वासवानिह ॥ १६८॥

    dhanadāreṣu vṛddheṣu duḥkhayuktaṃ na tuṣṭatā ।
    vṛddhāyāṃ mohamāyāyāṃ kaḥ samāśvāsavāniha ॥ 168॥

    यैरेव जायते रागो मूर्खस्याधिकतां गतैः ।
    तैरेव भागैः प्राज्ञस्य विराग उपजायते ॥ १६९॥

    yaireva jāyate rāgo mūrkhasyādhikatāṃ gataiḥ ।
    taireva bhāgaiḥ prājñasya virāga upajāyate ॥ 169॥

    अतो निदाघ तत्त्वज्ञ व्यवहारेषु संसृतेः ।
    नष्टं नष्टमुपेक्षस्व प्राप्तं प्राप्तमुपाहर ॥ १७०॥

    ato nidāgha tattvajña vyavahāreṣu saṃsṛteḥ ।
    naṣṭaṃ naṣṭamupekṣasva prāptaṃ prāptamupāhara ॥ 170॥

    अनागतानां भोगानामवाञ्छनमकृत्रिमम् ।
    आगतानां च संभोग इति पण्डितलक्षणम् ॥ १७१॥

    anāgatānāṃ bhogānāmavāñchanamakṛtrimam ।
    āgatānāṃ ca saṃbhoga iti paṇḍitalakṣaṇam ॥ 171॥

    शुद्धं सदसतोर्मध्यं पदं बुद्ध्वावलंब्य च ।
    सबाह्याभ्यन्तरं दृश्यं मा गृहाण विमुञ्च मा ॥ १७२॥

    śuddhaṃ sadasatormadhyaṃ padaṃ buddhvāvalaṃbya ca ।
    sabāhyābhyantaraṃ dṛśyaṃ mā gṛhāṇa vimuñca mā ॥ 172॥

    यस्य चेच्छा तथानिच्छा ज्ञस्य कर्मणि तिष्ठतः ।
    न तस्य लिप्यते प्रज्ञा पद्मपत्रमिवाम्बुभिः ॥ १७३॥

    yasya cecchā tathānicchā jñasya karmaṇi tiṣṭhataḥ ।
    na tasya lipyate prajñā padmapatramivāmbubhiḥ ॥ 173॥

    यदि ते नेन्द्रियार्थश्रीः स्पन्दते हृदि वै द्विज ।
    तदा विज्ञातविज्ञेया समुत्तीर्णो भवार्णवात् ॥ १७४॥

    yadi te nendriyārthaśrīḥ spandate hṛdi vai dvija ।
    tadā vijñātavijñeyā samuttīrṇo bhavārṇavāt ॥ 174॥

    उच्चैःपदाय परया प्रज्ञया वासनागणात् ।
    पुष्पाद्गन्धमपोह्यारं चेतोवृत्तिं पृथक्कुरु ॥ १७५॥

    uccaiḥpadāya parayā prajñayā vāsanāgaṇāt ।
    puṣpādgandhamapohyāraṃ cetovṛttiṃ pṛthakkuru ॥ 175॥

    संसाराम्बुनिधावस्मिन्वासनाम्बुपरिप्लुते ।
    ये प्रज्ञानावमारूढास्ते तीर्णाः पण्डिताः परे ॥ १७६॥

    saṃsārāmbunidhāvasminvāsanāmbupariplute ।
    ye prajñānāvamārūḍhāste tīrṇāḥ paṇḍitāḥ pare ॥ 176॥

    न त्यजन्ति न वाञ्छन्ति व्यवहारं जगद्गतम् ।
    सर्वमेवानुवर्तन्ते पारावारविदो जनाः ॥ १७७॥

    na tyajanti na vāñchanti vyavahāraṃ jagadgatam ।
    sarvamevānuvartante pārāvāravido janāḥ ॥ 177॥

    अनन्तस्यात्मतत्त्वस्य सत्तासामान्यरूपिणः ।
    चितश्चेत्योन्मुखत्वं यत्तत्संकल्पाङ्कुरं विदुः ॥ १७८॥

    anantasyātmatattvasya sattāsāmānyarūpiṇaḥ ।
    citaścetyonmukhatvaṃ yattatsaṃkalpāṅkuraṃ viduḥ ॥ 178॥

    लेशतः प्राप्तसत्ताकः स एव घनतां शनैः ।
    याति चित्तत्वमापूर्य दृढं जाड्याय मेघवत् ॥ १७९॥

    leśataḥ prāptasattākaḥ sa eva ghanatāṃ śanaiḥ ।
    yāti cittatvamāpūrya dṛḍhaṃ jāḍyāya meghavat ॥ 179॥

    भावयन्ति चितिश्चैत्यं व्यतिरिक्तमिवात्मनः ।
    संकल्पतामिवायाति बीजमङ्कुरतामिव ॥ १८०॥

    bhāvayanti citiścaityaṃ vyatiriktamivātmanaḥ ।
    saṃkalpatāmivāyāti bījamaṅkuratāmiva ॥ 180॥

    संकल्पनं हि संकल्पः स्वयमेव प्रजायते ।
    वर्धते स्वयमेवाशु दुःखाय न सुखाय यत् ॥ १८१॥

    saṃkalpanaṃ hi saṃkalpaḥ svayameva prajāyate ।
    vardhate svayamevāśu duḥkhāya na sukhāya yat ॥ 181॥

    मा संकल्पय संकल्पं मा भावं भावय स्थितौ ।
    संकल्पनाशने यत्तो न भूयोऽननुगच्छति ॥ १८२॥

    mā saṃkalpaya saṃkalpaṃ mā bhāvaṃ bhāvaya sthitau ।
    saṃkalpanāśane yatto na bhūyo'nanugacchati ॥ 182॥

    भावनाभावमात्रेण संकल्पः क्षीयते स्वयम् ।
    संकल्पेनैव संकल्पं मनसैव मनो मुने ॥ १८३॥

    bhāvanābhāvamātreṇa saṃkalpaḥ kṣīyate svayam ।
    saṃkalpenaiva saṃkalpaṃ manasaiva mano mune ॥ 183॥

    छित्त्वा स्वात्मनि तिष्ठ त्वं किमेतावति दुष्करम् ।
    यथैवेदं नभः शून्यं जगच्छून्यं तथैव हि ॥ १८४॥

    chittvā svātmani tiṣṭha tvaṃ kimetāvati duṣkaram ।
    yathaivedaṃ nabhaḥ śūnyaṃ jagacchūnyaṃ tathaiva hi ॥ 184॥

    तण्डुलस्य यथा चर्म यथा ताम्रस्य कालिमा ।
    नश्यति क्रियया विप्र पुरुषस्य तथा मलम् ॥ १८५॥

    taṇḍulasya yathā carma yathā tāmrasya kālimā ।
    naśyati kriyayā vipra puruṣasya tathā malam ॥ 185॥

    जीवस्य तण्डुलस्येव मलं सहजमप्यलम् ।
    नश्यत्येव न सन्देहस्तस्मादुद्योगवान्भवेत् ॥ १८६॥

    jīvasya taṇḍulasyeva malaṃ sahajamapyalam ।
    naśyatyeva na sandehastasmādudyogavānbhavet ॥ 186॥

    इति महोपनिषत् ॥ इति पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥

    iti mahopaniṣat ॥ iti pañcamo'dhyāyaḥ ॥ 5॥

    अन्तरास्थां परित्यज्य भावश्रीं भावनामयीम् ।
    योऽसि सोऽसि जगत्यस्मिंल्लीलया विहरानघ ॥ १॥

    antarāsthāṃ parityajya bhāvaśrīṃ bhāvanāmayīm ।
    yo'si so'si jagatyasmiṃllīlayā viharānagha ॥ 1॥

    सर्वत्राहमकर्तेति दृढभावनयानया ।
    परमामृतनाम्नी सा समतैवावशिष्यते ॥ २॥

    sarvatrāhamakarteti dṛḍhabhāvanayānayā ।
    paramāmṛtanāmnī sā samataivāvaśiṣyate ॥ 2॥

    खेदोल्लासविलासेषु स्वात्मकर्तृतयैकया ।
    स्वसंकल्पे क्षयं याते समतैवावशिष्यते ॥ ३॥

    khedollāsavilāseṣu svātmakartṛtayaikayā ।
    svasaṃkalpe kṣayaṃ yāte samataivāvaśiṣyate ॥ 3॥

    समता सर्वभावेषु यासौ सत्यपरा स्थितिः ।
    तस्यामवस्थितं चित्तं न भूयो जन्मभाग्भवेत् ॥ ४॥

    samatā sarvabhāveṣu yāsau satyaparā sthitiḥ ।
    tasyāmavasthitaṃ cittaṃ na bhūyo janmabhāgbhavet ॥ 4॥

    अथवा सर्वकर्तृत्वमकर्तृत्वं च वै मुने ।
    सर्वं त्यक्त्वा मनः पीत्वा योऽसि सोऽसि स्थिरो भव ॥ ५॥

    athavā sarvakartṛtvamakartṛtvaṃ ca vai mune ।
    sarvaṃ tyaktvā manaḥ pītvā yo'si so'si sthiro bhava ॥ 5॥

    शेषस्थिरो समाधानो येन त्यजसि तत्त्यज ।
    चिन्मनःकलनाकारं प्रकाशतिमिरादिकम् ॥ ६॥

    śeṣasthiro samādhāno yena tyajasi tattyaja ।
    cinmanaḥkalanākāraṃ prakāśatimirādikam ॥ 6॥

    वासनां वासितारं च प्राणस्पन्दनपूर्वकम् ।
    समूलमखिलं त्यक्त्वा व्योमसाम्यः प्रशान्तधीः ॥ ७॥

    vāsanāṃ vāsitāraṃ ca prāṇaspandanapūrvakam ।
    samūlamakhilaṃ tyaktvā vyomasāmyaḥ praśāntadhīḥ ॥ 7॥

    हृदयात्सम्परित्यज्य सर्ववासनपङ्क्तयः ।
    यस्तिष्ठति गतव्यग्रः स मुक्तः परमेश्वरः ॥ ८॥

    hṛdayātsamparityajya sarvavāsanapaṅktayaḥ ।
    yastiṣṭhati gatavyagraḥ sa muktaḥ parameśvaraḥ ॥ 8॥

    दृष्टं द्रष्टव्यमखिलं भ्रान्तं भ्रान्त्या दिशो दश ।
    युक्त्या वै चरतो ज्ञस्य संसारो गोष्पदाकृतिः ॥ ९॥

    dṛṣṭaṃ draṣṭavyamakhilaṃ bhrāntaṃ bhrāntyā diśo daśa ।
    yuktyā vai carato jñasya saṃsāro goṣpadākṛtiḥ ॥ 9॥

    सबाह्याभ्यन्तरे देहे ह्यध ऊर्ध्वं च दिक्षु च ।
    इत आत्मा ततोऽप्यात्मा नास्त्यनात्ममयं जगत् ॥ १०॥

    sabāhyābhyantare dehe hyadha ūrdhvaṃ ca dikṣu ca ।
    ita ātmā tato'pyātmā nāstyanātmamayaṃ jagat ॥ 10॥

    न तदस्ति न यत्राहं न तदस्ति न तन्मयम् ।
    किमन्यदभिवाञ्छामि सर्वं सच्चिन्मयं ततम् ॥ ११॥

    na tadasti na yatrāhaṃ na tadasti na tanmayam ।
    kimanyadabhivāñchāmi sarvaṃ saccinmayaṃ tatam ॥ 11॥

    समस्तं खल्विदं ब्रह्म सर्वमात्मेदमाततम् ।
    अहमन्य इदं चान्यदिति भ्रान्तिं त्यजानघ ॥ १२॥

    samastaṃ khalvidaṃ brahma sarvamātmedamātatam ।
    ahamanya idaṃ cānyaditi bhrāntiṃ tyajānagha ॥ 12॥

    तते ब्रह्मघने नित्ये संभवन्ति न कल्पिताः ।
    न शोकोऽस्ति न मोहोऽस्ति न जरास्ति न जन्म वा ॥ १३॥

    tate brahmaghane nitye saṃbhavanti na kalpitāḥ ।
    na śoko'sti na moho'sti na jarāsti na janma vā ॥ 13॥

    यदस्तीह तदेवास्ति विज्वरो भव सर्वदा ।
    यथाप्राप्तानुभवतः सर्वत्रानभिवाञ्छनात् ॥ १४॥

    yadastīha tadevāsti vijvaro bhava sarvadā ।
    yathāprāptānubhavataḥ sarvatrānabhivāñchanāt ॥ 14॥

    त्यागादानपरित्यागी विज्वरो भव सर्वदा ।
    यस्येदं जन्म पाश्चात्यं तमाश्वेव महामते ॥ १५॥

    tyāgādānaparityāgī vijvaro bhava sarvadā ।
    yasyedaṃ janma pāścātyaṃ tamāśveva mahāmate ॥ 15॥

    विशन्ति विद्या विमला मुक्ता वेणुमिवोत्तमम् ।
    विरक्तमनसां सम्यक्स्वप्रसङ्गादुदाहृतम् ॥ १६॥

    viśanti vidyā vimalā muktā veṇumivottamam ।
    viraktamanasāṃ samyaksvaprasaṅgādudāhṛtam ॥ 16॥

    द्रष्टुर्दृश्यसमायोगात्प्रत्ययानन्दनिश्चयः ।
    यस्तं स्वमात्मतत्त्वोत्थं निष्पन्दं समुपास्महे ॥ १७॥

    draṣṭurdṛśyasamāyogātpratyayānandaniścayaḥ ।
    yastaṃ svamātmatattvotthaṃ niṣpandaṃ samupāsmahe ॥ 17॥

    द्रष्टृदर्शनदृश्यानि त्यक्त्वा वासनया सह ।
    दर्शनप्रत्ययाभासमात्मानं समुपास्महे ॥ १८॥

    draṣṭṛdarśanadṛśyāni tyaktvā vāsanayā saha ।
    darśanapratyayābhāsamātmānaṃ samupāsmahe ॥ 18॥

    द्वयोर्मध्यगतं नित्यमस्तिनास्तीति पक्षयोः ।
    प्रकाशनं प्रकाशानामात्मानं समुपास्महे ॥ १९॥

    dvayormadhyagataṃ nityamastināstīti pakṣayoḥ ।
    prakāśanaṃ prakāśānāmātmānaṃ samupāsmahe ॥ 19॥

    सन्त्यज्य हृद्गुहेशानं देवमन्यं प्रयान्ति ये ।
    ते रत्नमभिवाञ्छन्ति त्यक्तहस्तस्थकौस्तुभाः ॥ २०॥

    santyajya hṛdguheśānaṃ devamanyaṃ prayānti ye ।
    te ratnamabhivāñchanti tyaktahastasthakaustubhāḥ ॥ 20॥

    उत्थितानुत्थितानेतानिन्द्रियारीन्पुनः पुनः ।
    हन्याद्विवेकदण्डेन वज्रेणेव हरिर्गिरीन् ॥ २१॥

    utthitānutthitānetānindriyārīnpunaḥ punaḥ ।
    hanyādvivekadaṇḍena vajreṇeva harirgirīn ॥ 21॥

    संसाररात्रिदुःस्वप्ने शून्ये देहमये भ्रमे ।
    सर्वमेवापवित्रं तद्दृष्टं संसृतिविभ्रमम् ॥ २२॥

    saṃsārarātriduḥsvapne śūnye dehamaye bhrame ।
    sarvamevāpavitraṃ taddṛṣṭaṃ saṃsṛtivibhramam ॥ 22॥

    अज्ञानोपहतो बाल्ये यौवने वनिताहतः ।
    शेषे कलत्रचिन्तार्तः किं करोति नराधमः ॥ २३॥

    ajñānopahato bālye yauvane vanitāhataḥ ।
    śeṣe kalatracintārtaḥ kiṃ karoti narādhamaḥ ॥ 23॥

    सतोऽसत्ता स्थिता मूर्ध्नि रम्याणां मूर्ध्न्यरम्यता ।
    सुखानां मूर्ध्निदुःखानि किमेकं संश्रयाम्यहम् ॥ २४॥

    sato'sattā sthitā mūrdhni ramyāṇāṃ mūrdhnyaramyatā ।
    sukhānāṃ mūrdhniduḥkhāni kimekaṃ saṃśrayāmyaham ॥ 24॥

    येषां निमेषणामेषौ जगतः प्रलयोदयौ ।
    तादृशाः पुरुषा यान्ति मादृशां गणनैव का ॥ २५॥

    yeṣāṃ nimeṣaṇāmeṣau jagataḥ pralayodayau ।
    tādṛśāḥ puruṣā yānti mādṛśāṃ gaṇanaiva kā ॥ 25॥

    संसार एव दुःखानां सीमान्त इति कथ्यते ।
    तन्मध्ये पतिते देहे सुखमासाद्यते कथम् ॥ २६॥

    saṃsāra eva duḥkhānāṃ sīmānta iti kathyate ।
    tanmadhye patite dehe sukhamāsādyate katham ॥ 26॥

    प्रबुद्धोऽस्मि प्रबुद्धोऽस्मि दुष्टश्चोरोऽयमात्मनः ।
    मनो नाम निहन्म्येनं मनसास्मि चिरं हृतः ॥ २७॥

    prabuddho'smi prabuddho'smi duṣṭaścoro'yamātmanaḥ ।
    mano nāma nihanmyenaṃ manasāsmi ciraṃ hṛtaḥ ॥ 27॥

    मा खेदं भज हेयेषु नोपादेयपरो भव ।
    हेयादेयादृशौ त्यक्त्वा शेषस्थः सुस्थिरो भव ॥ २८॥

    mā khedaṃ bhaja heyeṣu nopādeyaparo bhava ।
    heyādeyādṛśau tyaktvā śeṣasthaḥ susthiro bhava ॥ 28॥

    निराशता निर्भयता नित्यता समता ज्ञता ।
    निरीहता निष्क्रियता सौम्यता निर्विकल्पता ॥ २९॥

    nirāśatā nirbhayatā nityatā samatā jñatā ।
    nirīhatā niṣkriyatā saumyatā nirvikalpatā ॥ 29॥

    धृर्मैत्री मनस्तुष्टिर्मृदुता मृदुभाषिता ।
    हेयोपादेयनिर्मुक्ते ज्ञे तिष्ठन्त्यपवासनम् ॥ ३०॥

    dhṛrmaitrī manastuṣṭirmṛdutā mṛdubhāṣitā ।
    heyopādeyanirmukte jñe tiṣṭhantyapavāsanam ॥ 30॥

    गृहीततृष्णाशबरीवासनाजालमाततम् ।
    संसारवारिप्रसृतं चिन्तातन्तुभिराततम् ॥ ३१॥

    gṛhītatṛṣṇāśabarīvāsanājālamātatam ।
    saṃsāravāriprasṛtaṃ cintātantubhirātatam ॥ 31॥

    अनया तीक्ष्णया तात छिन्धि बुद्धिशलाकया ।
    वात्ययेवाम्बुदं जालं छित्त्वा तिष्ठ तते पदे ॥ ३२॥

    anayā tīkṣṇayā tāta chindhi buddhiśalākayā ।
    vātyayevāmbudaṃ jālaṃ chittvā tiṣṭha tate pade ॥ 32॥

    मनसैव मनश्छित्त्वा कुठारेणेव पादपम् ।
    पदं पावनमासाद्य सद्य एव स्थिरो भव ॥ ३३॥

    manasaiva manaśchittvā kuṭhāreṇeva pādapam ।
    padaṃ pāvanamāsādya sadya eva sthiro bhava ॥ 33॥

    तिष्ठन्गच्छन्त्स्वपञ्जाग्रन्निवसन्नुत्पतन्पतन् ।
    असदेवेदमित्यन्तं निश्चित्यास्तां परित्यज ॥ ३४॥

    tiṣṭhangacchantsvapañjāgrannivasannutpatanpatan ।
    asadevedamityantaṃ niścityāstāṃ parityaja ॥ 34॥

    दृश्यमाश्रयसीदं चेत्तत्सच्चितोऽसि बन्धवान् ।
    दृश्यं सन्त्यजसीदं चेत्तदाऽचित्तोऽसि मोक्षवान् ॥ ३५॥

    dṛśyamāśrayasīdaṃ cettatsaccito'si bandhavān ।
    dṛśyaṃ santyajasīdaṃ cettadā'citto'si mokṣavān ॥ 35॥

    नाहं नेदमिति ध्यायंस्तिष्ठ त्वमचलाचलः ।
    आत्मनो जगतश्चान्तर्द्रष्टृदृश्यदशान्तरे ॥ ३६॥

    nāhaṃ nedamiti dhyāyaṃstiṣṭha tvamacalācalaḥ ।
    ātmano jagataścāntardraṣṭṛdṛśyadaśāntare ॥ 36॥

    दर्शनाख्यं स्वमात्मानं सर्वदा भावयन्भव ।
    स्वाद्यस्वादकसंत्यक्तं स्वाद्यस्वादकमध्यगम् ॥ ३७॥

    darśanākhyaṃ svamātmānaṃ sarvadā bhāvayanbhava ।
    svādyasvādakasaṃtyaktaṃ svādyasvādakamadhyagam ॥ 37॥

    स्वदनं केवलं ध्यायन्परमात्ममयो भव ।
    अवलम्ब्य निरालम्बं मध्येमध्ये स्थिरो भव ॥ ३८॥

    svadanaṃ kevalaṃ dhyāyanparamātmamayo bhava ।
    avalambya nirālambaṃ madhyemadhye sthiro bhava ॥ 38॥

    रज्जुबद्धा विमुच्यन्ते तृष्णाबद्धा न केनचित् ।
    तस्मान्निदाघ तृष्णा त्वं त्यज संकल्पवर्जनात् ॥ ३९॥

    rajjubaddhā vimucyante tṛṣṇābaddhā na kenacit ।
    tasmānnidāgha tṛṣṇā tvaṃ tyaja saṃkalpavarjanāt ॥ 39॥

    एतामहंभावमयीपपुण्यां
    छित्त्वानहंभाव शलाकयैव ॥

    etāmahaṃbhāvamayīpapuṇyāṃ
    chittvānahaṃbhāva śalākayaiva ॥

    स्वभावजां भव्यभवन्तभूमौ
    भव प्रशान्ताखिलभूतभीतिः ॥ ४०॥

    svabhāvajāṃ bhavyabhavantabhūmau
    bhava praśāntākhilabhūtabhītiḥ ॥ 40॥

    अहमेषां पदार्थानामेते च मम जीवितम् ।
    नाहमेभिर्विना किंचिन्न मयैते विना किल ॥ ४१॥

    ahameṣāṃ padārthānāmete ca mama jīvitam ।
    nāhamebhirvinā kiṃcinna mayaite vinā kila ॥ 41॥

    इत्यन्तर्निश्चयं त्यक्त्वा विचार्य मनसा सह ।
    नाहं पदार्थस्य न मे पदार्थ इति भाविते ॥ ४२॥

    ityantarniścayaṃ tyaktvā vicārya manasā saha ।
    nāhaṃ padārthasya na me padārtha iti bhāvite ॥ 42॥

    अन्तःशीतलया बुद्ध्या कुर्वतो लीलया क्रियाम् ।
    यो नूनं वासनात्यागो ध्येयो ब्रह्मन्प्रकीर्तितः ॥ ४३॥

    antaḥśītalayā buddhyā kurvato līlayā kriyām ।
    yo nūnaṃ vāsanātyāgo dhyeyo brahmanprakīrtitaḥ ॥ 43॥

    सर्वं समतया बुद्ध्या यः कृत्वा वासनाक्षयम् ।
    जहाति निर्ममो देहं नेयोऽसौ वासनाक्षयः ॥ ४४॥

    sarvaṃ samatayā buddhyā yaḥ kṛtvā vāsanākṣayam ।
    jahāti nirmamo dehaṃ neyo'sau vāsanākṣayaḥ ॥ 44॥

    अहंकारमयीं त्यक्त्वा वासनां लीलयैव यः ।
    तिष्ठति ध्येयसंत्यागी स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४५॥

    ahaṃkāramayīṃ tyaktvā vāsanāṃ līlayaiva yaḥ ।
    tiṣṭhati dhyeyasaṃtyāgī sa jīvanmukta ucyate ॥ 45॥

    निर्मूलं कलनां त्यक्त्वा वासनां यः शमं गतः ।
    ज्ञेयं त्यागमिमं विद्धि मुक्तं तं ब्राह्मणोत्तमम् ॥ ४६॥

    nirmūlaṃ kalanāṃ tyaktvā vāsanāṃ yaḥ śamaṃ gataḥ ।
    jñeyaṃ tyāgamimaṃ viddhi muktaṃ taṃ brāhmaṇottamam ॥ 46॥

    द्वावेतौ ब्रह्मतां यातौ द्वावेतौ विगतज्वरौ ।
    आपतत्सु यथाकालं सुखदुःखेष्वनारतौ ।
    संन्यासियोगिनौ दान्तौ विद्धि शान्तौ मुनीश्वर ॥ ४७॥

    dvāvetau brahmatāṃ yātau dvāvetau vigatajvarau ।
    āpatatsu yathākālaṃ sukhaduḥkheṣvanāratau ।
    saṃnyāsiyoginau dāntau viddhi śāntau munīśvara ॥ 47॥

    ईप्सितानीप्सिते न स्तो यस्यान्तर्वर्तिदृष्टिषु ।
    सुषुप्तवद्यश्चरति स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ४८॥

    īpsitānīpsite na sto yasyāntarvartidṛṣṭiṣu ।
    suṣuptavadyaścarati sa jīvanmukta ucyate ॥ 48॥

    हर्षामर्षभयक्रोधकामकार्पण्यदृष्टिभिः ।
    न हृष्यति ग्लायति यः परामर्शविवर्जितः ॥ ४९॥

    harṣāmarṣabhayakrodhakāmakārpaṇyadṛṣṭibhiḥ ।
    na hṛṣyati glāyati yaḥ parāmarśavivarjitaḥ ॥ 49॥

    बाह्यार्थवासनोद्भूता तृष्णा बद्धेति कथ्यते ।
    सर्वार्थवासनोन्मुक्ता तृष्णा मुक्तेति भण्यते ॥ ५०॥

    bāhyārthavāsanodbhūtā tṛṣṇā baddheti kathyate ।
    sarvārthavāsanonmuktā tṛṣṇā mukteti bhaṇyate ॥ 50॥

    इदमस्तु ममेत्यन्तमिच्छां प्रार्थनयान्विताम् ।
    तां तीक्ष्णां शृङ्खलां विद्धि दुःखजन्मभयप्रदाम् ॥ ५१॥

    idamastu mametyantamicchāṃ prārthanayānvitām ।
    tāṃ tīkṣṇāṃ śṛṅkhalāṃ viddhi duḥkhajanmabhayapradām ॥ 51॥

    तामेतां सर्वभावेषु सत्स्वसत्सु च सर्वदा ।
    संत्यज्य परमोदारं पदमेति महामनाः ॥ ५२॥

    tāmetāṃ sarvabhāveṣu satsvasatsu ca sarvadā ।
    saṃtyajya paramodāraṃ padameti mahāmanāḥ ॥ 52॥

    बन्धास्थामथ मोक्षास्थां सुखदुःखदशामपि ।
    त्यक्त्वा सदसदास्थां त्वं तिष्ठाक्षुब्धमहाब्धिवत् ॥ ५३॥

    bandhāsthāmatha mokṣāsthāṃ sukhaduḥkhadaśāmapi ।
    tyaktvā sadasadāsthāṃ tvaṃ tiṣṭhākṣubdhamahābdhivat ॥ 53॥

    जायते निश्चयः साधो पुरुषस्य चतुर्विधः ॥ ५४॥

    jāyate niścayaḥ sādho puruṣasya caturvidhaḥ ॥ 54॥

    आपादमस्तकमहं मातापितृविनिर्मितः ।
    इत्येको निश्चयो ब्रह्मन्बन्धायासविलोकनात् ॥ ५५॥

    āpādamastakamahaṃ mātāpitṛvinirmitaḥ ।
    ityeko niścayo brahmanbandhāyāsavilokanāt ॥ 55॥

    अतीतः सर्वभावेभ्यो वालाग्रादप्यहं तनुः ।
    इति द्वितीयो मोक्षाय निश्चयो जायते सताम् ॥ ५६॥

    atītaḥ sarvabhāvebhyo vālāgrādapyahaṃ tanuḥ ।
    iti dvitīyo mokṣāya niścayo jāyate satām ॥ 56॥

    जगज्जाल पदार्थात्मा सर्व एवाहमक्षयः ।
    तृतीयो निश्चयश्चोक्तो मोक्षायैव द्विजोत्तम ॥ ५७॥

    jagajjāla padārthātmā sarva evāhamakṣayaḥ ।
    tṛtīyo niścayaścokto mokṣāyaiva dvijottama ॥ 57॥

    अहं जगद्वा सकलं शून्यं व्योम समं सदा ।
    एवमेष चतुर्थोऽपि निश्चयो मोक्षसिद्धिदः ॥ ५८॥

    ahaṃ jagadvā sakalaṃ śūnyaṃ vyoma samaṃ sadā ।
    evameṣa caturtho'pi niścayo mokṣasiddhidaḥ ॥ 58॥

    एतेषां प्रथमः प्रोक्तस्तृष्णया बन्धयोग्यया ।
    शुद्धतृष्णास्त्रयः स्वच्छा जीवन्मुक्ता विलासिनः ॥ ५९॥

    eteṣāṃ prathamaḥ proktastṛṣṇayā bandhayogyayā ।
    śuddhatṛṣṇāstrayaḥ svacchā jīvanmuktā vilāsinaḥ ॥ 59॥

    सर्वं चाप्यहमेवेति निश्चयो यो महामते ।
    तमादाय विषादाय न भूयो जायते मतिः ॥ ६०॥

    sarvaṃ cāpyahameveti niścayo yo mahāmate ।
    tamādāya viṣādāya na bhūyo jāyate matiḥ ॥ 60॥

    शून्यं तत्प्रकृतिर्माया ब्रह्मविज्ञानमित्यपि ।
    शिवः पुरुष ईशानो नित्यमात्मेति कथ्यते ॥ ६१॥

    śūnyaṃ tatprakṛtirmāyā brahmavijñānamityapi ।
    śivaḥ puruṣa īśāno nityamātmeti kathyate ॥ 61॥

    द्वैताद्वैतसमुद्भूतैर्जगन्निर्माणलीलया ।
    परमात्ममयीशक्तिरद्वैतैव विजृम्भते ॥ ६२॥

    dvaitādvaitasamudbhūtairjagannirmāṇalīlayā ।
    paramātmamayīśaktiradvaitaiva vijṛmbhate ॥ 62॥

    सर्वातीतपदालम्बी परिपूर्णैकचिन्मयः ।
    नोद्वेगी न च तुष्टात्मा संसारे नावसीदति ॥ ६३॥

    sarvātītapadālambī paripūrṇaikacinmayaḥ ।
    nodvegī na ca tuṣṭātmā saṃsāre nāvasīdati ॥ 63॥

    प्राप्तकर्मकरो नित्यं शत्रुमित्रसमानदृक् ।
    ईहितानीहितैर्मुक्तो न शोचति न काङ्क्षति ॥ ६४॥

    prāptakarmakaro nityaṃ śatrumitrasamānadṛk ।
    īhitānīhitairmukto na śocati na kāṅkṣati ॥ 64॥

    सर्वस्याभिमतं वक्ता चोदितः पेशलोक्तिमान् ।
    आशयज्ञश्च भूतानां संसारे नावसीदति ॥ ६५॥

    sarvasyābhimataṃ vaktā coditaḥ peśaloktimān ।
    āśayajñaśca bhūtānāṃ saṃsāre nāvasīdati ॥ 65॥

    पूर्वां दृष्टिमवष्टभ्य ध्येयत्यागविलासिनीम् ।
    जीवन्मुक्ततया स्वस्थो लोके विहर विज्वरः ॥ ६६॥

    pūrvāṃ dṛṣṭimavaṣṭabhya dhyeyatyāgavilāsinīm ।
    jīvanmuktatayā svastho loke vihara vijvaraḥ ॥ 66॥

    अन्तःसंत्यक्तसर्वाशो वीतरागो विवासनः ।
    बहिःसर्वसमाचारो लोके विहर विज्वरः ॥ ६७॥

    antaḥsaṃtyaktasarvāśo vītarāgo vivāsanaḥ ।
    bahiḥsarvasamācāro loke vihara vijvaraḥ ॥ 67॥

    बहिःकृत्रिमसंरंभो हृदि संरम्भवर्जितः ।
    कर्ता बहिरकर्तान्तर्लोके विहर शुद्धधीः ॥ ६८॥

    bahiḥkṛtrimasaṃraṃbho hṛdi saṃrambhavarjitaḥ ।
    kartā bahirakartāntarloke vihara śuddhadhīḥ ॥ 68॥

    त्यक्ताहंकृतिराश्वस्तमतिराकाशशोभनः ।
    अगृहीतकलङ्काङ्को लोके विहर शुद्धधीः ॥ ६९॥

    tyaktāhaṃkṛtirāśvastamatirākāśaśobhanaḥ ।
    agṛhītakalaṅkāṅko loke vihara śuddhadhīḥ ॥ 69॥

    उदारः पेशलाचारः सर्वाचारानुवृत्तिमान् ।
    अन्तःसङ्गपरित्यागी बहिःसंभारवानिव ।
    अन्तर्वैराग्यमादाय बहिराशोन्मुखेहितः ॥ ७०॥

    udāraḥ peśalācāraḥ sarvācārānuvṛttimān ।
    antaḥsaṅgaparityāgī bahiḥsaṃbhāravāniva ।
    antarvairāgyamādāya bahirāśonmukhehitaḥ ॥ 70॥

    अयं बन्धुरयं नेति गणना लघुचेतसाम् ।
    उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥ ७१॥

    ayaṃ bandhurayaṃ neti gaṇanā laghucetasām ।
    udāracaritānāṃ tu vasudhaiva kuṭumbakam ॥ 71॥

    भावाभावविनिर्मुक्तं जरामरणवर्जितम् ।
    प्रशान्तकलनारभ्यं नीरागं पदमाश्रय ॥ ७२॥

    bhāvābhāvavinirmuktaṃ jarāmaraṇavarjitam ।
    praśāntakalanārabhyaṃ nīrāgaṃ padamāśraya ॥ 72॥

    एषा ब्राह्मी स्थितिः स्वच्छा निष्कामा विगतामया ।
    आदाय विहरन्नेवं संकटेषु न मुह्यति ॥ ७३॥

    eṣā brāhmī sthitiḥ svacchā niṣkāmā vigatāmayā ।
    ādāya viharannevaṃ saṃkaṭeṣu na muhyati ॥ 73॥

    वैराग्येणाथ शास्त्रेण महत्त्वादिगुणैरपि ।
    यत्संकल्पहरार्थं तत्स्वयमेवोन्नयेन्मनः ॥ ७४॥

    vairāgyeṇātha śāstreṇa mahattvādiguṇairapi ।
    yatsaṃkalpaharārthaṃ tatsvayamevonnayenmanaḥ ॥ 74॥

    वैराग्यात्पूर्णतामेति मनो नाशवशानुगम् ।
    आशया रक्ततामेति शरदीव सरोऽमलम् ॥ ७५॥

    vairāgyātpūrṇatāmeti mano nāśavaśānugam ।
    āśayā raktatāmeti śaradīva saro'malam ॥ 75॥

    तमेव भुक्तिविरसं व्यापारौघं पुनः पुनः ।
    दिवसेदिवसे कुर्वन्प्राज्ञ कस्मान्न लज्जते ॥ ७६॥

    tameva bhuktivirasaṃ vyāpāraughaṃ punaḥ punaḥ ।
    divasedivase kurvanprājña kasmānna lajjate ॥ 76॥

    चिच्चैत्यकलितो बन्धस्तन्मुक्तौ मुक्तिरुच्यते ।
    चिदचैत्या किलात्मेति सर्वसिद्धान्तसंग्रहः ॥ ७७॥

    ciccaityakalito bandhastanmuktau muktirucyate ।
    cidacaityā kilātmeti sarvasiddhāntasaṃgrahaḥ ॥ 77॥

    एतन्निश्चयमादाय विलोकय धियेद्धया ।
    स्वयमेवात्मनात्मानमानन्दं पदमाप्स्यसि ॥ ७८॥

    etanniścayamādāya vilokaya dhiyeddhayā ।
    svayamevātmanātmānamānandaṃ padamāpsyasi ॥ 78॥

    चिदहं चिदिमे लोकाश्चिदाशाश्चिदिमाः प्रजाः ।
    दृश्यदर्शननिर्मुक्तः केवलामलरूपवान् ॥ ७९॥

    cidahaṃ cidime lokāścidāśāścidimāḥ prajāḥ ।
    dṛśyadarśananirmuktaḥ kevalāmalarūpavān ॥ 79॥

    नित्योदितो निराभासो द्रष्टा साक्षी चिदात्मकः ॥ ८०॥

    nityodito nirābhāso draṣṭā sākṣī cidātmakaḥ ॥ 80॥

    चैत्यनिर्मुक्तचिद्रूपं पूर्णज्योतिःस्वरूपकम् ।
    संशान्तसर्वसंवेद्यं संविन्मात्रमहं महत् ॥ ८१॥

    caityanirmuktacidrūpaṃ pūrṇajyotiḥsvarūpakam ।
    saṃśāntasarvasaṃvedyaṃ saṃvinmātramahaṃ mahat ॥ 81॥

    संशान्तसर्वसंकल्पः प्रशान्तसकलेषणः ।
    निर्विकल्पपदं गत्वा स्वस्थो भव मुनीश्वर ॥ ८२॥

    saṃśāntasarvasaṃkalpaḥ praśāntasakaleṣaṇaḥ ।
    nirvikalpapadaṃ gatvā svastho bhava munīśvara ॥ 82॥

    इति य इमां महोपनिषदं ब्राह्मणो नित्यमधीते ।
    अश्रोत्रियः श्रोत्रियो भवति । अनुपनीत उपनीतो भवति ।
    सोऽग्निपूतो भवति । स वायुपूतो भवति । स सोमपूतो भवति ।
    स सत्यपूतो भवति । स सर्वपूतो भवति । स सर्वर्देवैर्ज्ञातो भवति ।
    स सर्वेषु तीर्थेषु स्नातो भवति । स सर्वैर्देवैरनुध्यातो भवति ।
    स सर्वक्रतुभिरिष्टवान्भवति । गायत्र्याः षष्टिसहस्राणि
    जप्तानि फलानि भवन्ति । इतिहासपुराणानां शतसहस्राणि जप्तानि
    फलानि भवन्ति । प्रणवानामयुतं जप्तं भवति ।
    आचक्षुषः पङ्क्तिं पुनाति । आसप्तमान्पुरुषयुगान्पुनाति ।
    इत्याह भगवान् हिरण्यगर्भः । जप्येनामृतत्त्वं च
    गच्छतीत्युपनिषत् ॥

    iti ya imāṃ mahopaniṣadaṃ brāhmaṇo nityamadhīte ।
    aśrotriyaḥ śrotriyo bhavati । anupanīta upanīto bhavati ।
    so'gnipūto bhavati । sa vāyupūto bhavati । sa somapūto bhavati ।
    sa satyapūto bhavati । sa sarvapūto bhavati । sa sarvardevairjñāto bhavati ।
    sa sarveṣu tīrtheṣu snāto bhavati । sa sarvairdevairanudhyāto bhavati ।
    sa sarvakratubhiriṣṭavānbhavati । gāyatryāḥ ṣaṣṭisahasrāṇi
    japtāni phalāni bhavanti । itihāsapurāṇānāṃ śatasahasrāṇi japtāni
    phalāni bhavanti । praṇavānāmayutaṃ japtaṃ bhavati ।
    ācakṣuṣaḥ paṅktiṃ punāti । āsaptamānpuruṣayugānpunāti ।
    ityāha bhagavān hiraṇyagarbhaḥ । japyenāmṛtattvaṃ ca
    gacchatītyupaniṣat ॥

    इति षष्ठोऽध्यायः ॥ ६॥

    iti ṣaṣṭho'dhyāyaḥ ॥ 6॥

    ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो
    बलमिन्द्रियाणि च ॥

    oṃ āpyāyantu mamāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ śrotramatho
    balamindriyāṇi ca ॥

    सर्वाणि सर्वं ब्रह्मोपनिषदं माहं
    ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराकरणम-
    स्त्वनिराकरणं मेस्तु तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते
    मयि सन्तु ते मयि सन्तु ॥

    sarvāṇi sarvaṃ brahmopaniṣadaṃ māhaṃ
    brahma nirākuryāṃ mā mā brahma nirākarodanirākaraṇama-
    stvanirākaraṇaṃ mestu tadātmani nirate ya upaniṣatsu dharmāste
    mayi santu te mayi santu ॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    इति महोपनिषत्समाप्ता॥

    iti mahopaniṣatsamāptā॥


    © 1991-2024 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact