| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३०२] २. महाअस्सारोहजातकवण्णना
[302] 2. Mahāassārohajātakavaṇṇanā
अदेय्येसुं ददं दानन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो आनन्दत्थेरं आरब्भ कथेसि। पच्चुप्पन्नवत्थु हेट्ठा कथितमेव। सत्था ‘‘पोराणकपण्डितापि अत्तनो उपकारवसेनेव किरिंसू’’ति वत्वा इधापि अतीतं आहरि।
Adeyyesuṃ dadaṃ dānanti idaṃ satthā jetavane viharanto ānandattheraṃ ārabbha kathesi. Paccuppannavatthu heṭṭhā kathitameva. Satthā ‘‘porāṇakapaṇḍitāpi attano upakāravaseneva kiriṃsū’’ti vatvā idhāpi atītaṃ āhari.
अतीते बोधिसत्तो बाराणसिराजा हुत्वा धम्मेन समेन रज्जं कारेति, दानं देति, सीलं रक्खति। सो ‘‘पच्चन्तं कुपितं वूपसमेस्सामी’’ति बलवाहनपरिवुतो गन्त्वा पराजितो अस्सं अभिरुहित्वा पलायमानो एकं पच्चन्तगामं पापुणि। तत्थ तिंस जना राजसेवका वसन्ति। ते पातोव गाममज्झे सन्निपतित्वा गामकिच्चं करोन्ति। तस्मिं खणे राजा वम्मितं अस्सं अभिरुहित्वा अलङ्कतपटियत्तो गामद्वारेन अन्तोगामं पाविसि। ते ‘‘किं नु खो इद’’न्ति भीता पलायित्वा सकसकगेहानि पविसिंसु। एको पनेत्थ अत्तनो गेहं अगन्त्वा रञ्ञो पच्चुग्गमनं कत्वा ‘‘राजा किर पच्चन्तं गतो’’ति सुय्यति, कोसि त्वं राजपुरिसो चोरपुरिसोति? ‘‘राजपुरिसो, सम्मा’’ति। ‘‘तेन हि एथा’’ति राजानं गेहं नेत्वा अत्तनो पीठके निसीदापेत्वा ‘‘एहि, भद्दे, सहायकस्स पादे धोवा’’ति भरियं तस्स पादे धोवापेत्वा अत्तनो बलानुरूपेन आहारं दत्वा ‘‘मुहुत्तं विस्समथा’’ति सयनं पञ्ञापेसि, राजा निपज्जि। इतरो अस्सस्स सन्नाहं मोचेत्वा चङ्कमापेत्वा उदकं पायेत्वा पिट्ठिं तेलेन मक्खेत्वा तिणं अदासि। एवं तयो चत्तारो दिवसे राजानं पटिजग्गित्वा ‘‘गच्छामहं, सम्मा’’ति वुत्ते पुन रञ्ञो च अस्सस्स च कत्तब्बयुत्तकं सब्बमकासि। राजा तुस्सित्वा गच्छन्तो ‘‘अहं, सम्म, महाअस्सारोहो नाम, नगरमज्झे अम्हाकं गेहं, सचे केनचि किच्चेन नगरं आगच्छसि, दक्खिणद्वारे ठत्वा दोवारिकं ‘महाअस्सारोहो कतरगेहे वसती’ति पुच्छित्वा दोवारिकं गहेत्वा अम्हाकं गेहं आगच्छेय्यासी’’ति वत्वा पक्कामि।
Atīte bodhisatto bārāṇasirājā hutvā dhammena samena rajjaṃ kāreti, dānaṃ deti, sīlaṃ rakkhati. So ‘‘paccantaṃ kupitaṃ vūpasamessāmī’’ti balavāhanaparivuto gantvā parājito assaṃ abhiruhitvā palāyamāno ekaṃ paccantagāmaṃ pāpuṇi. Tattha tiṃsa janā rājasevakā vasanti. Te pātova gāmamajjhe sannipatitvā gāmakiccaṃ karonti. Tasmiṃ khaṇe rājā vammitaṃ assaṃ abhiruhitvā alaṅkatapaṭiyatto gāmadvārena antogāmaṃ pāvisi. Te ‘‘kiṃ nu kho ida’’nti bhītā palāyitvā sakasakagehāni pavisiṃsu. Eko panettha attano gehaṃ agantvā rañño paccuggamanaṃ katvā ‘‘rājā kira paccantaṃ gato’’ti suyyati, kosi tvaṃ rājapuriso corapurisoti? ‘‘Rājapuriso, sammā’’ti. ‘‘Tena hi ethā’’ti rājānaṃ gehaṃ netvā attano pīṭhake nisīdāpetvā ‘‘ehi, bhadde, sahāyakassa pāde dhovā’’ti bhariyaṃ tassa pāde dhovāpetvā attano balānurūpena āhāraṃ datvā ‘‘muhuttaṃ vissamathā’’ti sayanaṃ paññāpesi, rājā nipajji. Itaro assassa sannāhaṃ mocetvā caṅkamāpetvā udakaṃ pāyetvā piṭṭhiṃ telena makkhetvā tiṇaṃ adāsi. Evaṃ tayo cattāro divase rājānaṃ paṭijaggitvā ‘‘gacchāmahaṃ, sammā’’ti vutte puna rañño ca assassa ca kattabbayuttakaṃ sabbamakāsi. Rājā tussitvā gacchanto ‘‘ahaṃ, samma, mahāassāroho nāma, nagaramajjhe amhākaṃ gehaṃ, sace kenaci kiccena nagaraṃ āgacchasi, dakkhiṇadvāre ṭhatvā dovārikaṃ ‘mahāassāroho kataragehe vasatī’ti pucchitvā dovārikaṃ gahetvā amhākaṃ gehaṃ āgaccheyyāsī’’ti vatvā pakkāmi.
बलकायोपि राजानं अदिस्वा बहिनगरे खन्धावारं बन्धित्वा ठितो राजानं दिस्वा पच्चुग्गन्त्वा परिवारेसि। राजा नगरं पविसन्तो द्वारन्तरे ठत्वा दोवारिकं पक्कोसापेत्वा महाजनं पटिक्कमापेत्वा ‘‘तात, एको पच्चन्तगामवासी मं दट्ठुकामो आगन्त्वा ‘महाअस्सारोहस्स गेहं कह’न्ति तं पुच्छिस्सति, तं त्वं हत्थे गहेत्वा आनेत्वा मं दस्सेय्यासि, तदा त्वं सहस्सं लभिस्ससी’’ति आह। सो नागच्छति, तस्मिं अनागच्छन्ते राजा तस्स वसनगामे बलिं वड्ढापेसि, बलिम्हि वड्ढिते नागच्छति। एवं दुतियम्पि ततियम्पि बलिं वड्ढापेसि, नेव आगच्छति। अथ नं गामवासिनो सन्निपतित्वा आहंसु ‘‘अय्य, तव सहायस्स महाअस्सारोहस्स आगतकालतो पट्ठाय मयं बलिना पीळियमाना सीसं उक्खिपितुं न सक्कोम, गच्छ तव सहायस्स महाअस्सारोहस्स वत्वा अम्हाकं बलिं विस्सज्जापेही’’ति। साधु गच्छिस्सामि, न पन सक्का तुच्छहत्थेन गन्तुं, मय्हं सहायस्स द्वे दारका अत्थि, तेसञ्च भरियाय चस्स सहायकस्स च मे निवासनपारुपनपिळन्धनादीनि सज्जेथाति। ‘‘साधु सज्जिस्सामा’’ति ते सब्बं पण्णाकारं सज्जयिंसु।
Balakāyopi rājānaṃ adisvā bahinagare khandhāvāraṃ bandhitvā ṭhito rājānaṃ disvā paccuggantvā parivāresi. Rājā nagaraṃ pavisanto dvārantare ṭhatvā dovārikaṃ pakkosāpetvā mahājanaṃ paṭikkamāpetvā ‘‘tāta, eko paccantagāmavāsī maṃ daṭṭhukāmo āgantvā ‘mahāassārohassa gehaṃ kaha’nti taṃ pucchissati, taṃ tvaṃ hatthe gahetvā ānetvā maṃ dasseyyāsi, tadā tvaṃ sahassaṃ labhissasī’’ti āha. So nāgacchati, tasmiṃ anāgacchante rājā tassa vasanagāme baliṃ vaḍḍhāpesi, balimhi vaḍḍhite nāgacchati. Evaṃ dutiyampi tatiyampi baliṃ vaḍḍhāpesi, neva āgacchati. Atha naṃ gāmavāsino sannipatitvā āhaṃsu ‘‘ayya, tava sahāyassa mahāassārohassa āgatakālato paṭṭhāya mayaṃ balinā pīḷiyamānā sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkoma, gaccha tava sahāyassa mahāassārohassa vatvā amhākaṃ baliṃ vissajjāpehī’’ti. Sādhu gacchissāmi, na pana sakkā tucchahatthena gantuṃ, mayhaṃ sahāyassa dve dārakā atthi, tesañca bhariyāya cassa sahāyakassa ca me nivāsanapārupanapiḷandhanādīni sajjethāti. ‘‘Sādhu sajjissāmā’’ti te sabbaṃ paṇṇākāraṃ sajjayiṃsu.
सो तञ्च अत्तनो घरे पक्कपूवञ्च आदाय गन्त्वा दक्खिणद्वारं पत्वा दोवारिकं पुच्छि ‘‘कहं, सम्म, महाअस्सारोहस्स गेह’’न्ति। सो ‘‘एहि दस्सेमि ते’’ति तं हत्थे गहेत्वा राजद्वारं गन्त्वा ‘‘दोवारिको एकं पच्चन्तगामवासिं गहेत्वा आगतो’’ति पटिवेदेसि। राजा तं सुत्वा आसना उट्ठाय ‘‘मय्हं सहायो च तेन सद्धिं आगता च पविसन्तू’’ति पच्चुग्गमनं कत्वा दिस्वाव नं परिस्सजित्वा ‘‘मय्हं सहायिका च दारका च अरोगा’’ति पुच्छित्वा हत्थे गहेत्वा महातलं अभिरुहित्वा सेतच्छत्तस्स हेट्ठा राजासने निसीदापेत्वा अग्गमहेसिं पक्कोसापेत्वा ‘‘भद्दे, सहायस्स मे पादे धोवा’’ति आह। सा तस्स्स पादे धोवि, राजा सुवण्णभिङ्कारेन उदकं आसिञ्चि। देवीपि पादे धोवित्वा गन्धतेलेन मक्खेसि। राजा ‘‘किं, सम्म, अत्थि, किञ्चि अम्हाकं खादनीय’’न्ति पुच्छि। सो ‘‘अत्थी’’ति पसिब्बकतो पूवे नीहरापेसि। राजा सुवण्णतट्टकेन गहेत्वा तस्स सङ्गहं करोन्तो ‘‘मम सहायेन आनीतं खादथा’’ति देविया च अमच्चानञ्च खादापेत्वा सयम्पि खादि। इतरो इतरम्पि पण्णाकारं दस्सेसि। राजा तस्स सङ्गहत्थं कासिकवत्थानि अपनेत्वा तेन आभतवत्थयुगं निवासेसिं । देवीपि कासिकवत्थञ्चेव आभरणानि च अपनेत्वा तेन आभतवत्थं निवासेत्वा आभरणानि पिळन्धि।
So tañca attano ghare pakkapūvañca ādāya gantvā dakkhiṇadvāraṃ patvā dovārikaṃ pucchi ‘‘kahaṃ, samma, mahāassārohassa geha’’nti. So ‘‘ehi dassemi te’’ti taṃ hatthe gahetvā rājadvāraṃ gantvā ‘‘dovāriko ekaṃ paccantagāmavāsiṃ gahetvā āgato’’ti paṭivedesi. Rājā taṃ sutvā āsanā uṭṭhāya ‘‘mayhaṃ sahāyo ca tena saddhiṃ āgatā ca pavisantū’’ti paccuggamanaṃ katvā disvāva naṃ parissajitvā ‘‘mayhaṃ sahāyikā ca dārakā ca arogā’’ti pucchitvā hatthe gahetvā mahātalaṃ abhiruhitvā setacchattassa heṭṭhā rājāsane nisīdāpetvā aggamahesiṃ pakkosāpetvā ‘‘bhadde, sahāyassa me pāde dhovā’’ti āha. Sā tasssa pāde dhovi, rājā suvaṇṇabhiṅkārena udakaṃ āsiñci. Devīpi pāde dhovitvā gandhatelena makkhesi. Rājā ‘‘kiṃ, samma, atthi, kiñci amhākaṃ khādanīya’’nti pucchi. So ‘‘atthī’’ti pasibbakato pūve nīharāpesi. Rājā suvaṇṇataṭṭakena gahetvā tassa saṅgahaṃ karonto ‘‘mama sahāyena ānītaṃ khādathā’’ti deviyā ca amaccānañca khādāpetvā sayampi khādi. Itaro itarampi paṇṇākāraṃ dassesi. Rājā tassa saṅgahatthaṃ kāsikavatthāni apanetvā tena ābhatavatthayugaṃ nivāsesiṃ . Devīpi kāsikavatthañceva ābharaṇāni ca apanetvā tena ābhatavatthaṃ nivāsetvā ābharaṇāni piḷandhi.
अथ नं राजा राजारहं भोजनं भोजापेत्वा एकं अमच्चं आणापेसि ‘‘गच्छ इमस्स मम करणनियामेनेव मस्सुकम्मं कारेत्वा गन्धोदकेन न्हापेत्वा सतसहस्सग्घनिकं कासिकवत्थं निवासापेत्वा राजालङ्कारेन अलङ्कारापेत्वा आनेही’’ति। सो तथा अकासि। राजा नगरे भेरिं चरापेत्वा अमच्चे सन्निपातापेत्वा सेतच्छत्तस्स मज्झे जातिहिङ्गुलकसुत्तं पातेत्वा उपड्ढरज्जं अदासि। ते ततो पट्ठाय एकतो भुञ्जन्ति पिवन्ति सयन्ति, विस्सासो थिरो अहोसि केनचि अभेज्जो। अथस्स राजा पुत्तदारेपि पक्कोसापेत्वा अन्तोनगरे निवेसनं मापेत्वा अदासि। ते समग्गा सम्मोदमाना रज्जं कारेन्ति।
Atha naṃ rājā rājārahaṃ bhojanaṃ bhojāpetvā ekaṃ amaccaṃ āṇāpesi ‘‘gaccha imassa mama karaṇaniyāmeneva massukammaṃ kāretvā gandhodakena nhāpetvā satasahassagghanikaṃ kāsikavatthaṃ nivāsāpetvā rājālaṅkārena alaṅkārāpetvā ānehī’’ti. So tathā akāsi. Rājā nagare bheriṃ carāpetvā amacce sannipātāpetvā setacchattassa majjhe jātihiṅgulakasuttaṃ pātetvā upaḍḍharajjaṃ adāsi. Te tato paṭṭhāya ekato bhuñjanti pivanti sayanti, vissāso thiro ahosi kenaci abhejjo. Athassa rājā puttadārepi pakkosāpetvā antonagare nivesanaṃ māpetvā adāsi. Te samaggā sammodamānā rajjaṃ kārenti.
अथ अमच्चा कुज्झित्वा राजपुत्तं आहंसु ‘‘कुमार, राजा एकस्स गहपतिकस्स उपड्ढरज्जं दत्वा तेन सद्धिं एकतो भुञ्जति पिवति सयति, दारके च वन्दापेति, इमिना रञ्ञा कतकम्मं न जानाम, किं करोति राजा, मयं लज्जाम, त्वं रञ्ञो कथेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा सब्बं तं कथं रञ्ञो आरोचेत्वा ‘‘मा एवं करोहि, महाराजा’’ति आह। ‘‘तात, अहं युद्धपराजितो कहं वसिं, अपि नु जानाथा’’ति। ‘‘न जानाम, देवा’’ति। ‘‘अहं एतस्स घरे वसन्तो अरोगो हुत्वा आगन्त्वा रज्जं कारेसिं, एवं मम उपकारिनो कस्मा सम्पत्तिं न दस्सामी’’ति एवं वत्वा च पन बोधिसत्तो ‘‘तात, यो हि अदातब्बयुत्तकस्स देति, दातब्बयुत्तकस्स न देति, सो आपदं पत्वा किञ्चि उपकारं न लभती’’ति दस्सेन्तो इमा गाथा आह –
Atha amaccā kujjhitvā rājaputtaṃ āhaṃsu ‘‘kumāra, rājā ekassa gahapatikassa upaḍḍharajjaṃ datvā tena saddhiṃ ekato bhuñjati pivati sayati, dārake ca vandāpeti, iminā raññā katakammaṃ na jānāma, kiṃ karoti rājā, mayaṃ lajjāma, tvaṃ rañño kathehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā sabbaṃ taṃ kathaṃ rañño ārocetvā ‘‘mā evaṃ karohi, mahārājā’’ti āha. ‘‘Tāta, ahaṃ yuddhaparājito kahaṃ vasiṃ, api nu jānāthā’’ti. ‘‘Na jānāma, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ etassa ghare vasanto arogo hutvā āgantvā rajjaṃ kāresiṃ, evaṃ mama upakārino kasmā sampattiṃ na dassāmī’’ti evaṃ vatvā ca pana bodhisatto ‘‘tāta, yo hi adātabbayuttakassa deti, dātabbayuttakassa na deti, so āpadaṃ patvā kiñci upakāraṃ na labhatī’’ti dassento imā gāthā āha –
५.
5.
‘‘अदेय्येसु ददं दानं, देय्येसु नप्पवेच्छति।
‘‘Adeyyesu dadaṃ dānaṃ, deyyesu nappavecchati;
आपासु ब्यसनं पत्तो, सहायं नाधिगच्छति॥
Āpāsu byasanaṃ patto, sahāyaṃ nādhigacchati.
६.
6.
‘‘नादेय्येसु ददं दानं, देय्येसु यो पवेच्छति।
‘‘Nādeyyesu dadaṃ dānaṃ, deyyesu yo pavecchati;
आपासु ब्यसनं पत्तो, सहायमधिगच्छति॥
Āpāsu byasanaṃ patto, sahāyamadhigacchati.
७.
7.
‘‘सञ्ञोगसम्भोगविसेसदस्सनं , अनरियधम्मेसु सठेसु नस्सति।
‘‘Saññogasambhogavisesadassanaṃ , anariyadhammesu saṭhesu nassati;
कतञ्च अरियेसु च अज्जवेसु, महप्फलं होति अणुम्पि तादिसु॥
Katañca ariyesu ca ajjavesu, mahapphalaṃ hoti aṇumpi tādisu.
८.
8.
‘‘यो पुब्बे कतकल्याणो, अका लोके सुदुक्करं।
‘‘Yo pubbe katakalyāṇo, akā loke sudukkaraṃ;
पच्छा कयिरा न वा कयिरा, अच्चन्तं पूजनारहो’’ति॥
Pacchā kayirā na vā kayirā, accantaṃ pūjanāraho’’ti.
तत्थ अदेय्येसूति पुब्बे अकतूपकारेसु। देय्येसूति पुब्बे कतूपकारेसु। नप्पवेच्छतीति न पवेसेति न देति। आपासूति आपदासु। ब्यसनन्ति दुक्खं। सञ्ञोगसम्भोगविसेसदस्सनन्ति यो मित्तेन कतो सञ्ञोगो चेव सम्भोगो च, तस्स विसेसदस्सनं गुणदस्सनं सुकतं मय्हं इमिनाति एतं सब्बं असुद्धधम्मत्ता अनरियधम्मेसु केराटिकत्ता सठेसु नस्सति। अरियेसूति अत्तनो कतगुणजाननेन अरियेसु परिसुद्धेसु। अज्जवेसूति तेनेव कारणेन उजुकेसु अकुटिलेसु। अणुम्पीति अप्पमत्तकम्पि। तादिसूति ये तादिसा पुग्गला होन्ति अरिया उजुभूता, तेसु अप्पम्पि कतं महप्फलं होति महाजुतिकं महाविप्फारं, सुखेत्ते वुत्तबीजमिव न नस्सति , इतरस्मिं पन पापे बहुम्पि कतं अग्गिम्हि खित्तबीजमिव नस्सतीति अत्थो। वुत्तम्पि चेतं –
Tattha adeyyesūti pubbe akatūpakāresu. Deyyesūti pubbe katūpakāresu. Nappavecchatīti na paveseti na deti. Āpāsūti āpadāsu. Byasananti dukkhaṃ. Saññogasambhogavisesadassananti yo mittena kato saññogo ceva sambhogo ca, tassa visesadassanaṃ guṇadassanaṃ sukataṃ mayhaṃ imināti etaṃ sabbaṃ asuddhadhammattā anariyadhammesu kerāṭikattā saṭhesu nassati. Ariyesūti attano kataguṇajānanena ariyesu parisuddhesu. Ajjavesūti teneva kāraṇena ujukesu akuṭilesu. Aṇumpīti appamattakampi. Tādisūti ye tādisā puggalā honti ariyā ujubhūtā, tesu appampi kataṃ mahapphalaṃ hoti mahājutikaṃ mahāvipphāraṃ, sukhette vuttabījamiva na nassati , itarasmiṃ pana pāpe bahumpi kataṃ aggimhi khittabījamiva nassatīti attho. Vuttampi cetaṃ –
‘‘यथापि बीजमग्गिम्हि, डय्हति न विरूहति।
‘‘Yathāpi bījamaggimhi, ḍayhati na virūhati;
एवं कतं असप्पुरिसे, नस्सति न विरूहति॥
Evaṃ kataṃ asappurise, nassati na virūhati.
‘‘कतञ्ञुम्हि च पोसम्हि, सीलवन्ते अरियवुत्तिने।
‘‘Kataññumhi ca posamhi, sīlavante ariyavuttine;
सुखेत्ते विय बीजानि, कतं तम्हि न नस्सती’’ति॥ (जा॰ १.१०.७७-७८)।
Sukhette viya bījāni, kataṃ tamhi na nassatī’’ti. (jā. 1.10.77-78);
पुब्बे कतकल्याणोति पठमतरं उपकारं कत्वा ठितो। अकाति अकरि, अयं लोके सुदुक्करं नाम अकासीति अत्थो। पच्छा कयिराति सो पच्छा अञ्ञं किञ्चि गुणं करोतु वा मा वा, तेनेव पठमकतेन गुणेन अच्चन्तं पूजनारहो होति, सब्बं सक्कारसम्मानं अरहतीति।
Pubbe katakalyāṇoti paṭhamataraṃ upakāraṃ katvā ṭhito. Akāti akari, ayaṃ loke sudukkaraṃ nāma akāsīti attho. Pacchā kayirāti so pacchā aññaṃ kiñci guṇaṃ karotu vā mā vā, teneva paṭhamakatena guṇena accantaṃ pūjanāraho hoti, sabbaṃ sakkārasammānaṃ arahatīti.
इदं पन सुत्वा नेव अमच्चा, न राजपुत्तो पुन किञ्चि कथेसीति।
Idaṃ pana sutvā neva amaccā, na rājaputto puna kiñci kathesīti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा पच्चन्तगामवासी आनन्दो अहोसि, बाराणसिराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā paccantagāmavāsī ānando ahosi, bārāṇasirājā pana ahameva ahosi’’nti.
महाअस्सारोहजातकवण्णना दुतिया।
Mahāassārohajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३०२. महाअस्सारोहजातकं • 302. Mahāassārohajātakaṃ
