| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५२८] ३. महाबोधिजातकवण्णना
[528] 3. Mahābodhijātakavaṇṇanā
किं नु दण्डं किमजिनन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पञ्ञापारमिं आरब्भ कथेसि। वत्थु महाउमङ्गजातके (जा॰ २.२२.५९० आदयो) आवि भविस्सति। तदा पन सत्था ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो पञ्ञवा परप्पवादप्पमद्दनोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Kiṃ nu daṇḍaṃ kimajinanti idaṃ satthā jetavane viharanto paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Vatthu mahāumaṅgajātake (jā. 2.22.590 ādayo) āvi bhavissati. Tadā pana satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato paññavā parappavādappamaddanoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो कासिरट्ठे असीतिकोटिविभवस्स उदिच्चब्राह्मणमहासालस्स कुले निब्बत्ति, ‘‘बोधिकुमारो’’तिस्स नामं करिंसु। सो वयप्पत्तो तक्कसिलायं उग्गहितसिप्पो पच्चागन्त्वा अगारमज्झे वसन्तो अपरभागे कामे पहाय हिमवन्तपदेसं पविसित्वा परिब्बाजकपब्बज्जं पब्बजित्वा तत्थेव वनमूलफलाहारो चिरं वसित्वा वस्सारत्तसमये हिमवन्ता ओरुय्ह चारिकं चरन्तो अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा राजुय्याने वसित्वा पुनदिवसे परिब्बाजकसारुप्पेन नगरे भिक्खाय चरन्तो राजद्वारं पापुणि तमेनं सीहपञ्जरे ठितो राजा दिस्वा तस्स उपसमे पसीदित्वा तं अत्तनो भवनं पवेसेत्वा राजपल्लङ्के निसीदापेत्वा कतपटिसन्थारो थोकं धम्मकथं सुत्वा नानग्गरसभोजनं दापेसि। महासत्तो भत्तं गहेत्वा चिन्तेसि – ‘‘इदं राजकुलं नाम बहुदोसं बहुपच्चामित्तं होति, को नु खो मम उप्पन्नं भयं नित्थरिस्सती’’ति। सो अविदूरे ठितं राजवल्लभं एकं पिङ्गलसुनखं दिस्वा महन्तं भत्तपिण्डं गहेत्वा तस्स दातुकामताकारं दस्सेसि। राजा ञत्वा सुनखस्स भाजनं आहरापेत्वा भत्तं गाहापेत्वा दापेसि। महासत्तोपि तस्स दत्वा भत्तकिच्चं निट्ठपेसि। राजापिस्स पटिञ्ञं गहेत्वा अन्तोनगरे राजुय्याने पण्णसालं कारेत्वा पब्बजितपरिक्खारे दत्वा तं तत्थ वासापेसि, देवसिकञ्चस्स द्वे तयो वारे उपट्ठानं अगमासि। भोजनकाले पन महासत्तो निच्चं राजपल्लङ्केयेव निसीदित्वा राजभोजनमेव भुञ्जति। एवं द्वादस संवच्छरानि अतीतानि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kāsiraṭṭhe asītikoṭivibhavassa udiccabrāhmaṇamahāsālassa kule nibbatti, ‘‘bodhikumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu. So vayappatto takkasilāyaṃ uggahitasippo paccāgantvā agāramajjhe vasanto aparabhāge kāme pahāya himavantapadesaṃ pavisitvā paribbājakapabbajjaṃ pabbajitvā tattheva vanamūlaphalāhāro ciraṃ vasitvā vassārattasamaye himavantā oruyha cārikaṃ caranto anupubbena bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasitvā punadivase paribbājakasāruppena nagare bhikkhāya caranto rājadvāraṃ pāpuṇi tamenaṃ sīhapañjare ṭhito rājā disvā tassa upasame pasīditvā taṃ attano bhavanaṃ pavesetvā rājapallaṅke nisīdāpetvā katapaṭisanthāro thokaṃ dhammakathaṃ sutvā nānaggarasabhojanaṃ dāpesi. Mahāsatto bhattaṃ gahetvā cintesi – ‘‘idaṃ rājakulaṃ nāma bahudosaṃ bahupaccāmittaṃ hoti, ko nu kho mama uppannaṃ bhayaṃ nittharissatī’’ti. So avidūre ṭhitaṃ rājavallabhaṃ ekaṃ piṅgalasunakhaṃ disvā mahantaṃ bhattapiṇḍaṃ gahetvā tassa dātukāmatākāraṃ dassesi. Rājā ñatvā sunakhassa bhājanaṃ āharāpetvā bhattaṃ gāhāpetvā dāpesi. Mahāsattopi tassa datvā bhattakiccaṃ niṭṭhapesi. Rājāpissa paṭiññaṃ gahetvā antonagare rājuyyāne paṇṇasālaṃ kāretvā pabbajitaparikkhāre datvā taṃ tattha vāsāpesi, devasikañcassa dve tayo vāre upaṭṭhānaṃ agamāsi. Bhojanakāle pana mahāsatto niccaṃ rājapallaṅkeyeva nisīditvā rājabhojanameva bhuñjati. Evaṃ dvādasa saṃvaccharāni atītāni.
तस्स पन रञ्ञो पञ्च अमच्चा अत्थञ्च धम्मञ्च अनुसासन्ति। तेसु एको अहेतुकवादी, एको इस्सरकतवादी, एको पुब्बेकतवादी, एको उच्छेदवादी, एको खत्तविज्जवादी। तेसु अहेतुकवादी ‘‘इमे सत्ता संसारसुद्धिका’’ति महाजनं उग्गण्हापेसि। इस्सरकतवादी ‘‘अयं लोको इस्सरनिम्मितो’’ति महाजनं उग्गण्हापेसि। पुब्बेकतवादी ‘‘इमेसं सत्तानं सुखं वा दुक्खं वा उप्पज्जमानं पुब्बेकतेनेव उप्पज्जती’’ति महाजनं उग्गण्हापेसि। उच्छेदवादी ‘‘इतो परलोकं गतो नाम नत्थि, अयं लोको उच्छिज्जती’’ति महाजनं उग्गण्हापेसि। खत्तविज्जवादी ‘‘मातापितरोपि मारेत्वा अत्तनोव अत्थो कातब्बो’’ति महाजनं उग्गण्हापेसि। ते रञ्ञो विनिच्छये नियुत्ता लञ्जखादका हुत्वा अस्सामिकं सामिकं, सामिकं अस्सामिकं करोन्ति।
Tassa pana rañño pañca amaccā atthañca dhammañca anusāsanti. Tesu eko ahetukavādī, eko issarakatavādī, eko pubbekatavādī, eko ucchedavādī, eko khattavijjavādī. Tesu ahetukavādī ‘‘ime sattā saṃsārasuddhikā’’ti mahājanaṃ uggaṇhāpesi. Issarakatavādī ‘‘ayaṃ loko issaranimmito’’ti mahājanaṃ uggaṇhāpesi. Pubbekatavādī ‘‘imesaṃ sattānaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā uppajjamānaṃ pubbekateneva uppajjatī’’ti mahājanaṃ uggaṇhāpesi. Ucchedavādī ‘‘ito paralokaṃ gato nāma natthi, ayaṃ loko ucchijjatī’’ti mahājanaṃ uggaṇhāpesi. Khattavijjavādī ‘‘mātāpitaropi māretvā attanova attho kātabbo’’ti mahājanaṃ uggaṇhāpesi. Te rañño vinicchaye niyuttā lañjakhādakā hutvā assāmikaṃ sāmikaṃ, sāmikaṃ assāmikaṃ karonti.
अथेकदिवसं एको पुरिसो कूटट्टपराजितो महासत्तं भिक्खाय चरन्तं राजगेहं पविसन्तं दिस्वा वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, तुम्हे राजगेहे भुञ्जमाना विनिच्छयामच्चे लञ्जं गहेत्वा लोकं विनासेन्ते कस्मा अज्झुपेक्खथ, इदानि पञ्चहि अमच्चेहि कूटट्टकारकस्स हत्थतो लञ्जं गहेत्वा सामिकोव समानो अस्सामिको कतो’’ति परिदेवि। सो तस्मिं कारुञ्ञवसेन विनिच्छयं गन्त्वा धम्मेन विनिच्छिनित्वा सामिकञ्ञेव सामिकं अकासि। महाजनो एकप्पहारेनेव महासद्देन साधुकारं अदासि। राजा तं सद्दं सुत्वा ‘‘किंसद्दो नामाय’’न्ति पुच्छित्वा तमत्थं सुत्वा कतभत्तकिच्चं महासत्तं उपनिसीदित्वा पुच्छि – ‘‘भन्ते, अज्ज किर वो अट्टो विनिच्छितो’’ति। ‘‘आम, महाराजा’’ति। ‘‘भन्ते, तुम्हेसु विनिच्छिनन्तेसु महाजनस्स वुड्ढि भविस्सति, इतो पट्ठाय तुम्हेव विनिच्छिनथा’’ति। ‘‘महाराज, मयं पब्बजिता नाम, नेतं कम्मं अम्हाकं कम्म’’न्ति। ‘‘भन्ते, महाजने कारुञ्ञेन कातुं वट्टति, तुम्हे सकलदिवसं मा विनिच्छिनथ, उय्यानतो पन इधागच्छन्ता विनिच्छयट्ठानं गन्त्वा पातोव चत्तारो अट्टे विनिच्छिनथ, भुत्वा उय्यानं गच्छन्ता चत्तारो, एवं महाजनस्स वुड्ढि भविस्सती’’ति। सो तेन पुनप्पुनं याचियमानो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ततो पट्ठाय तथा अकासि।
Athekadivasaṃ eko puriso kūṭaṭṭaparājito mahāsattaṃ bhikkhāya carantaṃ rājagehaṃ pavisantaṃ disvā vanditvā, ‘‘bhante, tumhe rājagehe bhuñjamānā vinicchayāmacce lañjaṃ gahetvā lokaṃ vināsente kasmā ajjhupekkhatha, idāni pañcahi amaccehi kūṭaṭṭakārakassa hatthato lañjaṃ gahetvā sāmikova samāno assāmiko kato’’ti paridevi. So tasmiṃ kāruññavasena vinicchayaṃ gantvā dhammena vinicchinitvā sāmikaññeva sāmikaṃ akāsi. Mahājano ekappahāreneva mahāsaddena sādhukāraṃ adāsi. Rājā taṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃsaddo nāmāya’’nti pucchitvā tamatthaṃ sutvā katabhattakiccaṃ mahāsattaṃ upanisīditvā pucchi – ‘‘bhante, ajja kira vo aṭṭo vinicchito’’ti. ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Bhante, tumhesu vinicchinantesu mahājanassa vuḍḍhi bhavissati, ito paṭṭhāya tumheva vinicchinathā’’ti. ‘‘Mahārāja, mayaṃ pabbajitā nāma, netaṃ kammaṃ amhākaṃ kamma’’nti. ‘‘Bhante, mahājane kāruññena kātuṃ vaṭṭati, tumhe sakaladivasaṃ mā vinicchinatha, uyyānato pana idhāgacchantā vinicchayaṭṭhānaṃ gantvā pātova cattāro aṭṭe vinicchinatha, bhutvā uyyānaṃ gacchantā cattāro, evaṃ mahājanassa vuḍḍhi bhavissatī’’ti. So tena punappunaṃ yāciyamāno ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tato paṭṭhāya tathā akāsi.
कूटट्टकारका ओकासं न लभिंसु। तेपि अमच्चा लञ्जं अलभन्ता दुग्गता हुत्वा चिन्तयिंसु – ‘‘बोधिपरिब्बाजकस्स विनिच्छिननकालतो पट्ठाय मयं किञ्चि न लभाम, हन्द नं ‘राजवेरिको’ति वत्वा रञ्ञो अन्तरे परिभिन्दित्वा मारापेस्सामा’’ति। ते राजानं उपसङ्कमित्वा, ‘‘महाराज, बोधिपरिब्बाजको तुम्हाकं अनत्थकामो’’ति वत्वा असद्दहन्तेन रञ्ञा ‘‘सीलवा एस ञाणसम्पन्नो, न एवं करिस्सती’’ति वुत्ते, ‘‘महाराज, तेन सकलनगरवासिनो अत्तनो हत्थे कत्वा केवलं अम्हेयेव पञ्च जने कातुं न सक्का, सचे अम्हाकं वचनं न सद्दहथ, तस्स इधागमनकाले परिसं ओलोकेथा’’ति आहंसु। राजा ‘‘साधू’’ति सीहपञ्जरे ठितो तं आगच्छन्तं ओलोकेन्तो परिवारं दिस्वा अत्तनो अञ्ञाणेन अट्टकारकमनुस्से ‘‘तस्स परिवारा’’ति मञ्ञमानो भिज्जित्वा ते अमच्चे पक्कोसापेत्वा ‘‘किन्ति करोमा’’ति पुच्छि। ‘‘गण्हापेथ नं, देवा’’ति। ‘‘ओळारिकं अपराधं अपस्सन्ता कथं गण्हामा’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, पकतिपरिहारमस्स हापेथ, तं परिहायन्तं दिस्वा पण्डितो परिब्बाजको कस्सचि अनारोचेत्वा सयमेव पलायिस्सती’’ति।
Kūṭaṭṭakārakā okāsaṃ na labhiṃsu. Tepi amaccā lañjaṃ alabhantā duggatā hutvā cintayiṃsu – ‘‘bodhiparibbājakassa vinicchinanakālato paṭṭhāya mayaṃ kiñci na labhāma, handa naṃ ‘rājaveriko’ti vatvā rañño antare paribhinditvā mārāpessāmā’’ti. Te rājānaṃ upasaṅkamitvā, ‘‘mahārāja, bodhiparibbājako tumhākaṃ anatthakāmo’’ti vatvā asaddahantena raññā ‘‘sīlavā esa ñāṇasampanno, na evaṃ karissatī’’ti vutte, ‘‘mahārāja, tena sakalanagaravāsino attano hatthe katvā kevalaṃ amheyeva pañca jane kātuṃ na sakkā, sace amhākaṃ vacanaṃ na saddahatha, tassa idhāgamanakāle parisaṃ olokethā’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘sādhū’’ti sīhapañjare ṭhito taṃ āgacchantaṃ olokento parivāraṃ disvā attano aññāṇena aṭṭakārakamanusse ‘‘tassa parivārā’’ti maññamāno bhijjitvā te amacce pakkosāpetvā ‘‘kinti karomā’’ti pucchi. ‘‘Gaṇhāpetha naṃ, devā’’ti. ‘‘Oḷārikaṃ aparādhaṃ apassantā kathaṃ gaṇhāmā’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, pakatiparihāramassa hāpetha, taṃ parihāyantaṃ disvā paṇḍito paribbājako kassaci anārocetvā sayameva palāyissatī’’ti.
राजा ‘‘साधू’’ति वत्वा अनुपुब्बेन तस्स परिहारं परिहापेसि। पठमदिवसं ताव नं तुच्छपल्लङ्केयेव निसीदापेसुं। सो तुच्छपल्लङ्कं दिस्वाव रञ्ञो परिभिन्नभावं ञत्वा सयमेव उय्यानं गन्त्वा तं दिवसमेव पक्कमितुकामो हुत्वापि ‘‘एकन्तेन ञत्वा पक्कमिस्सामी’’ति न पक्कामि। अथस्स पुनदिवसे तुच्छपल्लङ्के निसिन्नस्स रञ्ञोपकतिभत्तञ्च अञ्ञञ्च गहेत्वा मिस्सकभत्तं अदंसु। ततियदिवसे महातलं पविसितुं अदत्वा सोपानसीसेयेव ठपेत्वा मिस्सकभत्तं अदंसु। सो तम्पि आदाय उय्यानं गन्त्वा भत्तकिच्चं अकासि। चतुत्थदिवसे हेट्ठापासादे ठपेत्वा कणाजकभत्तं अदंसु। सो तम्पि गहेत्वा उय्यानं गन्त्वा भत्तकिच्चं अकासि। राजा अमच्चे पुच्छि – ‘‘बोधिपरिब्बाजको सक्कारे परिहापितेपि न पक्कमति, किन्ति नं करोमा’’ति? ‘‘देव, न सो भत्तत्थाय चरति, छत्तत्थाय पन चरति। सचे भत्तत्थाय चरेय्य, पठमदिवसंयेव पलायेय्या’’ति। ‘‘इदानि किं करोमा’’ति? ‘‘स्वे घातापेथ नं, महाराजा’’ति। सो ‘‘साधू’’ति तेसञ्ञेव हत्थे खग्गे ठपेत्वा ‘‘स्वे अन्तरद्वारे ठत्वा पविसन्तस्सेवस्स सीसं छिन्दित्वा खण्डाखण्डिकं कत्वा कञ्चि अजानापेत्वा वच्चकुटियं पक्खिपित्वा न्हत्वा आगच्छेय्याथा’’ति आह। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ‘‘स्वे आगन्त्वा एवं करिस्सामा’’ति अञ्ञमञ्ञं विचारेत्वा एवं अत्तनो निवेसनं अगमंसु।
Rājā ‘‘sādhū’’ti vatvā anupubbena tassa parihāraṃ parihāpesi. Paṭhamadivasaṃ tāva naṃ tucchapallaṅkeyeva nisīdāpesuṃ. So tucchapallaṅkaṃ disvāva rañño paribhinnabhāvaṃ ñatvā sayameva uyyānaṃ gantvā taṃ divasameva pakkamitukāmo hutvāpi ‘‘ekantena ñatvā pakkamissāmī’’ti na pakkāmi. Athassa punadivase tucchapallaṅke nisinnassa raññopakatibhattañca aññañca gahetvā missakabhattaṃ adaṃsu. Tatiyadivase mahātalaṃ pavisituṃ adatvā sopānasīseyeva ṭhapetvā missakabhattaṃ adaṃsu. So tampi ādāya uyyānaṃ gantvā bhattakiccaṃ akāsi. Catutthadivase heṭṭhāpāsāde ṭhapetvā kaṇājakabhattaṃ adaṃsu. So tampi gahetvā uyyānaṃ gantvā bhattakiccaṃ akāsi. Rājā amacce pucchi – ‘‘bodhiparibbājako sakkāre parihāpitepi na pakkamati, kinti naṃ karomā’’ti? ‘‘Deva, na so bhattatthāya carati, chattatthāya pana carati. Sace bhattatthāya careyya, paṭhamadivasaṃyeva palāyeyyā’’ti. ‘‘Idāni kiṃ karomā’’ti? ‘‘Sve ghātāpetha naṃ, mahārājā’’ti. So ‘‘sādhū’’ti tesaññeva hatthe khagge ṭhapetvā ‘‘sve antaradvāre ṭhatvā pavisantassevassa sīsaṃ chinditvā khaṇḍākhaṇḍikaṃ katvā kañci ajānāpetvā vaccakuṭiyaṃ pakkhipitvā nhatvā āgaccheyyāthā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘sve āgantvā evaṃ karissāmā’’ti aññamaññaṃ vicāretvā evaṃ attano nivesanaṃ agamaṃsu.
राजापि सायं भुत्तभोजनो सिरिसयने निपज्जित्वा महासत्तस्स गुणे अनुस्सरि। अथस्स तावदेव सोको उप्पज्जि, सरीरतो सेदा मुच्चिंसु, सयने अस्सासं अलभन्तो अपरापरं परिवत्ति। अथस्स अग्गमहेसी उपनिपज्जि, सो ताय सद्धिं सल्लापमत्तम्पि न करि। अथ नं सा ‘‘किं नु खो, महाराज, सल्लापमत्तम्पि न करोथ, अपि नु खो मे कोचि अपराधो अत्थी’’ति पुच्छि। ‘‘नत्थि देवि, अपिच खो बोधिपरिब्बाजको किर अम्हाकं पच्चत्थिको जातोति तस्स स्वे घातनत्थाय पञ्च अमच्चे आणापेसिं, ते पन नं मारेत्वा खण्डाखण्डिकं कत्वा वच्चकूपे पक्खिपिस्सन्ति, सो पन अम्हाकं द्वादस संवच्छरानि बहुं धम्मं देसेसि, एकापराधोपिस्स मया पच्चक्खतो न दिट्ठपुब्बो, परपत्तियेन हुत्वा तस्स मया वधो आणत्तो, तेन कारणेन सोचामी’’ति। अथ नं सा ‘‘सचे ते देव सो पच्चत्थिको जातो, तं घातेन्तो किं सोचसि, पच्चत्थिकं नाम पुत्तम्पि घातेत्वा अत्तनो सोत्थिभावो कातब्बोव, मा सोचित्था’’ति अस्सासेसि। सो तस्सा वचनेन पटिलद्धस्सासो निद्दं ओक्कमि।
Rājāpi sāyaṃ bhuttabhojano sirisayane nipajjitvā mahāsattassa guṇe anussari. Athassa tāvadeva soko uppajji, sarīrato sedā mucciṃsu, sayane assāsaṃ alabhanto aparāparaṃ parivatti. Athassa aggamahesī upanipajji, so tāya saddhiṃ sallāpamattampi na kari. Atha naṃ sā ‘‘kiṃ nu kho, mahārāja, sallāpamattampi na karotha, api nu kho me koci aparādho atthī’’ti pucchi. ‘‘Natthi devi, apica kho bodhiparibbājako kira amhākaṃ paccatthiko jātoti tassa sve ghātanatthāya pañca amacce āṇāpesiṃ, te pana naṃ māretvā khaṇḍākhaṇḍikaṃ katvā vaccakūpe pakkhipissanti, so pana amhākaṃ dvādasa saṃvaccharāni bahuṃ dhammaṃ desesi, ekāparādhopissa mayā paccakkhato na diṭṭhapubbo, parapattiyena hutvā tassa mayā vadho āṇatto, tena kāraṇena socāmī’’ti. Atha naṃ sā ‘‘sace te deva so paccatthiko jāto, taṃ ghātento kiṃ socasi, paccatthikaṃ nāma puttampi ghātetvā attano sotthibhāvo kātabbova, mā socitthā’’ti assāsesi. So tassā vacanena paṭiladdhassāso niddaṃ okkami.
तस्मिं खणे कोलेय्यको पिङ्गलसुनखो तं कथं सुत्वा ‘‘स्वे मया अत्तनो बलेनस्स जीवितं दातुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा पुनदिवसे पातोव पासादा ओरुय्ह महाद्वारं आगन्त्वा उम्मारे सीसं कत्वा महासत्तस्स आगमनमग्गं ओलोकेन्तोव निपज्जि। तेपि अमच्चा पातोव खग्गहत्था आगन्त्वा द्वारन्तरे अट्ठंसु। बोधिसत्तोपि वेलं सल्लक्खेत्वा उय्याना निक्खम्म राजद्वारं आगञ्छि। अथ नं सुनखो दिस्वा मुखं विवरित्वा चतस्सो दाठा दस्सेत्वा ‘‘किं त्वं, भन्ते, जम्बुदीपतले अञ्ञत्थ भिक्खं न लभसि, अम्हाकं राजा तव मारणत्थाय पञ्च अमच्चे खग्गहत्थे द्वारन्तरे ठपेसि, मा त्वं नलाटेन मच्चुं गहेत्वा आगमि, सीघं पक्कमा’’ति महासद्देन विरवि। सो सब्बरुतञ्ञुताय तमत्थं ञत्वा ततोव निवत्तित्वा उय्यानं गन्त्वा पक्कमनत्थाय परिक्खारे आदियि। राजा सीहपञ्जरे ठितो तं आगच्छन्तं गच्छन्तञ्च दिस्वा ‘‘सचे अयं मम पच्चत्थिको भवेय्य, उय्यानं गन्त्वा बलं सन्निपातापेत्वा कम्मसज्जो भविस्सति। नो चे, अत्तनो परिक्खारे गहेत्वा गमनसज्जो भविस्सति, जानिस्सामि तावस्स किरिय’’न्ति उय्यानं गन्त्वा महासत्तं अत्तनो परिक्खारे आदाय ‘‘गमिस्सामी’’ति पण्णसालतो निक्खन्तं चङ्कमनकोटियं दिस्वाव वन्दित्वा एकमन्तं ठितो पठमं गाथमाह –
Tasmiṃ khaṇe koleyyako piṅgalasunakho taṃ kathaṃ sutvā ‘‘sve mayā attano balenassa jīvitaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā punadivase pātova pāsādā oruyha mahādvāraṃ āgantvā ummāre sīsaṃ katvā mahāsattassa āgamanamaggaṃ olokentova nipajji. Tepi amaccā pātova khaggahatthā āgantvā dvārantare aṭṭhaṃsu. Bodhisattopi velaṃ sallakkhetvā uyyānā nikkhamma rājadvāraṃ āgañchi. Atha naṃ sunakho disvā mukhaṃ vivaritvā catasso dāṭhā dassetvā ‘‘kiṃ tvaṃ, bhante, jambudīpatale aññattha bhikkhaṃ na labhasi, amhākaṃ rājā tava māraṇatthāya pañca amacce khaggahatthe dvārantare ṭhapesi, mā tvaṃ nalāṭena maccuṃ gahetvā āgami, sīghaṃ pakkamā’’ti mahāsaddena viravi. So sabbarutaññutāya tamatthaṃ ñatvā tatova nivattitvā uyyānaṃ gantvā pakkamanatthāya parikkhāre ādiyi. Rājā sīhapañjare ṭhito taṃ āgacchantaṃ gacchantañca disvā ‘‘sace ayaṃ mama paccatthiko bhaveyya, uyyānaṃ gantvā balaṃ sannipātāpetvā kammasajjo bhavissati. No ce, attano parikkhāre gahetvā gamanasajjo bhavissati, jānissāmi tāvassa kiriya’’nti uyyānaṃ gantvā mahāsattaṃ attano parikkhāre ādāya ‘‘gamissāmī’’ti paṇṇasālato nikkhantaṃ caṅkamanakoṭiyaṃ disvāva vanditvā ekamantaṃ ṭhito paṭhamaṃ gāthamāha –
१२४.
124.
‘‘किं नु दण्डं किमजिनं, किं छत्तं किमुपाहनं।
‘‘Kiṃ nu daṇḍaṃ kimajinaṃ, kiṃ chattaṃ kimupāhanaṃ;
किमङ्कुसञ्च पत्तञ्च, सङ्घाटिञ्चापि ब्राह्मण।
Kimaṅkusañca pattañca, saṅghāṭiñcāpi brāhmaṇa;
तरमानरूपोहासि, किं नु पत्थयसे दिस’’न्ति॥
Taramānarūpohāsi, kiṃ nu patthayase disa’’nti.
तस्सत्थो – भन्ते, पुब्बे त्वं अम्हाकं घरं आगच्छन्तो दण्डादीनि न गण्हासि, अज्ज पन केन कारणेन दण्डञ्च अजिनञ्च छत्तूपाहनञ्च मत्तिकपसिब्बकोलम्बनअङ्कुसञ्च मत्तिकपत्तञ्च सङ्घाटिञ्चाति सब्बेपिमे परिक्खारे तरमानरूपो गण्हासि, कतरं नु दिसं पत्थेसि, कत्थ गन्तुकामोसीति पुच्छि।
Tassattho – bhante, pubbe tvaṃ amhākaṃ gharaṃ āgacchanto daṇḍādīni na gaṇhāsi, ajja pana kena kāraṇena daṇḍañca ajinañca chattūpāhanañca mattikapasibbakolambanaaṅkusañca mattikapattañca saṅghāṭiñcāti sabbepime parikkhāre taramānarūpo gaṇhāsi, kataraṃ nu disaṃ patthesi, kattha gantukāmosīti pucchi.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘अयं अत्तना कतकम्मं न जानातीति मञ्ञति, जानापेस्सामि न’’न्ति द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ayaṃ attanā katakammaṃ na jānātīti maññati, jānāpessāmi na’’nti dve gāthā abhāsi –
१२५.
125.
‘‘द्वादसेतानि वस्सानि, वुसितानि तवन्तिके।
‘‘Dvādasetāni vassāni, vusitāni tavantike;
नाभिजानामि सोणेन, पिङ्गलेनाभिकूजितं॥
Nābhijānāmi soṇena, piṅgalenābhikūjitaṃ.
१२६.
126.
‘‘स्वायं दित्तोव नदति, सुक्कदाठं विदंसयं।
‘‘Svāyaṃ dittova nadati, sukkadāṭhaṃ vidaṃsayaṃ;
तव सुत्वा सभरियस्स, वीतसद्धस्स मं पती’’ति॥
Tava sutvā sabhariyassa, vītasaddhassa maṃ patī’’ti.
तत्थ अभिकूजितन्ति एतेन तव सुनखेन एवं महाविरवेन विरवितं न जानामि। दित्तो वाति दप्पितो विय। सभरियस्साति तव सभरियस्स मम मारणत्थाय पञ्चन्नं अमच्चानं आणत्तभावं कथेन्तस्स सुत्वा ‘‘किं त्वं अञ्ञत्थ भिक्खं न लभसि, रञ्ञा ते वधो आणत्तो, इध मागच्छी’’ति दित्तोव नदति। वीतसद्धस्स मं पतीति ममन्तरे विगतसद्धस्स तव वचनं सुत्वा एव नदतीति आह।
Tattha abhikūjitanti etena tava sunakhena evaṃ mahāviravena viravitaṃ na jānāmi. Ditto vāti dappito viya. Sabhariyassāti tava sabhariyassa mama māraṇatthāya pañcannaṃ amaccānaṃ āṇattabhāvaṃ kathentassa sutvā ‘‘kiṃ tvaṃ aññattha bhikkhaṃ na labhasi, raññā te vadho āṇatto, idha māgacchī’’ti dittova nadati. Vītasaddhassa maṃ patīti mamantare vigatasaddhassa tava vacanaṃ sutvā eva nadatīti āha.
ततो राजा अत्तनो दोसं सम्पटिच्छित्वा तं खमापेन्तो चतुत्थं गाथमाह –
Tato rājā attano dosaṃ sampaṭicchitvā taṃ khamāpento catutthaṃ gāthamāha –
१२७.
127.
‘‘अहु एस कतो दोसो, यथा भाससि ब्राह्मण।
‘‘Ahu esa kato doso, yathā bhāsasi brāhmaṇa;
एस भिय्यो पसीदामि, वस ब्राह्मण मागमा’’ति॥
Esa bhiyyo pasīdāmi, vasa brāhmaṇa māgamā’’ti.
तत्थ भिय्योति सच्चं मया एवं आणत्तं, अयं मे दोसो, एस पनाहं इदानि अधिकतरं तयि पसीदामि, इधेव वस, मा अञ्ञत्थ गमीति।
Tattha bhiyyoti saccaṃ mayā evaṃ āṇattaṃ, ayaṃ me doso, esa panāhaṃ idāni adhikataraṃ tayi pasīdāmi, idheva vasa, mā aññattha gamīti.
तं सुत्वा महासत्तो, ‘‘महाराज, पण्डिता नाम तादिसेन परपत्तियेन अपच्चक्खकारिना सद्धिं न वसन्ती’’ति वत्वा तस्स अनाचारं पकासेन्तो आह –
Taṃ sutvā mahāsatto, ‘‘mahārāja, paṇḍitā nāma tādisena parapattiyena apaccakkhakārinā saddhiṃ na vasantī’’ti vatvā tassa anācāraṃ pakāsento āha –
१२८.
128.
‘‘सब्बसेतो पुरे आसि, ततोपि सबलो अहु।
‘‘Sabbaseto pure āsi, tatopi sabalo ahu;
सब्बलोहितको दानि, कालो पक्कमितुं मम॥
Sabbalohitako dāni, kālo pakkamituṃ mama.
१२९.
129.
‘‘अब्भन्तरं पुरे आसि, ततो मज्झे ततो बहि।
‘‘Abbhantaraṃ pure āsi, tato majjhe tato bahi;
पुरा निद्धमना होति, सयमेव वजामहं॥
Purā niddhamanā hoti, sayameva vajāmahaṃ.
१३०.
130.
‘‘वीतसद्धं न सेवेय्य, उपदानंवनोदकं।
‘‘Vītasaddhaṃ na seveyya, upadānaṃvanodakaṃ;
सचेपि नं अनुखणे, वारि कद्दमगन्धिकं॥
Sacepi naṃ anukhaṇe, vāri kaddamagandhikaṃ.
१३१.
131.
‘‘पसन्नमेव सेवेय्य, अप्पसन्नं विवज्जये।
‘‘Pasannameva seveyya, appasannaṃ vivajjaye;
पसन्नं पयिरुपासेय्य, रहदंवुदकत्थिको॥
Pasannaṃ payirupāseyya, rahadaṃvudakatthiko.
१३२.
132.
‘‘भजे भजन्तं पुरिसं, अभजन्तं न भज्जये।
‘‘Bhaje bhajantaṃ purisaṃ, abhajantaṃ na bhajjaye;
असप्पुरिसधम्मो सो, यो भजन्तं न भज्जति॥
Asappurisadhammo so, yo bhajantaṃ na bhajjati.
१३३.
133.
‘‘यो भजन्तं न भजति, सेवमानं न सेवति।
‘‘Yo bhajantaṃ na bhajati, sevamānaṃ na sevati;
स वे मनुस्सपापिट्ठो, मिगो साखस्सितो यथा॥
Sa ve manussapāpiṭṭho, migo sākhassito yathā.
१३४.
134.
‘‘अच्चाभिक्खणसंसग्गा, असमोसरणेन च।
‘‘Accābhikkhaṇasaṃsaggā, asamosaraṇena ca;
एतेन मित्ता जीरन्ति, अकाले याचनाय च॥
Etena mittā jīranti, akāle yācanāya ca.
१३५.
135.
‘‘तस्मा नाभिक्खणं गच्छे, न च गच्छे चिराचिरं।
‘‘Tasmā nābhikkhaṇaṃ gacche, na ca gacche cirāciraṃ;
कालेन याचं याचेय्य, एवं मित्ता न जीयरे॥
Kālena yācaṃ yāceyya, evaṃ mittā na jīyare.
१३६.
136.
‘‘अतिचिरं निवासेन, पियो भवति अप्पियो।
‘‘Aticiraṃ nivāsena, piyo bhavati appiyo;
आमन्त खो तं गच्छाम, पुरा ते होम अप्पिया’’ति॥
Āmanta kho taṃ gacchāma, purā te homa appiyā’’ti.
तत्थ सब्बसेतोति, महाराज, पठममेव तव निवेसने मम ओदनो सब्बसेतो अहोसि, यं त्वं भुञ्जसि, तमेव दापेसीति अत्थो। ततोति ततो पच्छा परिभेदकानं वचनं गहेत्वा तव मयि विरत्तकाले सबलो मिस्सकोदनो जातो। दानीति इदानि सब्बलोहितको जातो। कालोति अगुणञ्ञुस्स तव सन्तिका इदानि मम पक्कमितुं कालो। अब्भन्तरन्ति पठमं मम अब्भन्तरं आसनं आसि, अलङ्कतमहातलम्हि उस्सितसेतच्छत्ते राजपल्लङ्केयेव मं निसीदापेसुं। मज्झेति सोपानमत्थके। पुरा निद्धमना होतीति याव गीवायं गहेत्वा निक्कड्ढना न होति।
Tattha sabbasetoti, mahārāja, paṭhamameva tava nivesane mama odano sabbaseto ahosi, yaṃ tvaṃ bhuñjasi, tameva dāpesīti attho. Tatoti tato pacchā paribhedakānaṃ vacanaṃ gahetvā tava mayi virattakāle sabalo missakodano jāto. Dānīti idāni sabbalohitako jāto. Kāloti aguṇaññussa tava santikā idāni mama pakkamituṃ kālo. Abbhantaranti paṭhamaṃ mama abbhantaraṃ āsanaṃ āsi, alaṅkatamahātalamhi ussitasetacchatte rājapallaṅkeyeva maṃ nisīdāpesuṃ. Majjheti sopānamatthake. Purā niddhamanā hotīti yāva gīvāyaṃ gahetvā nikkaḍḍhanā na hoti.
अनुखणेति सचेपि अनुदकं उदपानं पत्तो पुरिसो उदकं अपस्सन्तो कललं वियूहित्वा अनुखणेय्य, तथापि तं वारि कद्दमगन्धिकं भवेय्य, अमनुञ्ञताय न पिवेय्य, तथेव वीतसद्धं पयिरुपासन्तेन लद्धपच्चयापि परित्ता चेव लूखा च, अमनुञ्ञा अपरिभोगारहाति अत्थो। पसन्नन्ति पतिट्ठितसद्धं। रहदन्ति गम्भीरं महारहदं। भजन्तन्ति अत्तानं भजन्तमेव भजेय्य। अभजन्तन्ति पच्चत्थिकं। न भज्जयेति न भजेय्य। न भज्जतीति यो पुरिसो अत्तानं भजन्तं हितचित्तं पुग्गलं न भजति, सो असप्पुरिसधम्मो नामाति। मनुस्सपापिट्ठोति मनुस्सलामको पतिकुट्ठो सब्बपच्छिमको। साखस्सितोति मक्कटो।
Anukhaṇeti sacepi anudakaṃ udapānaṃ patto puriso udakaṃ apassanto kalalaṃ viyūhitvā anukhaṇeyya, tathāpi taṃ vāri kaddamagandhikaṃ bhaveyya, amanuññatāya na piveyya, tatheva vītasaddhaṃ payirupāsantena laddhapaccayāpi parittā ceva lūkhā ca, amanuññā aparibhogārahāti attho. Pasannanti patiṭṭhitasaddhaṃ. Rahadanti gambhīraṃ mahārahadaṃ. Bhajantanti attānaṃ bhajantameva bhajeyya. Abhajantanti paccatthikaṃ. Na bhajjayeti na bhajeyya. Na bhajjatīti yo puriso attānaṃ bhajantaṃ hitacittaṃ puggalaṃ na bhajati, so asappurisadhammo nāmāti. Manussapāpiṭṭhoti manussalāmako patikuṭṭho sabbapacchimako. Sākhassitoti makkaṭo.
अच्चाभिक्खणसंसग्गाति अतिविय अभिण्हसंसग्गेन। अकालेति अयुत्तप्पत्तकाले परस्स पियभण्डं याचनाय मित्ता जीरन्ति नाम, त्वम्पि अतिचिरं निवासेन मयि मित्तिं भिन्दि। तस्माति यस्मा अच्चाभिक्खणसंसग्गेन असमोसरणेन च मित्ता जीरन्ति, तस्मा। चिराचिरन्ति चिरकालं वीतिनामेत्वा चिरं न गच्छे न उपसङ्कमेय्य। याचन्ति याचितब्बं भण्डकं युत्तकाले याचेय्य। न जीयरेति एवं मित्ता न जीरन्ति। पुरा ते होम अप्पियाति याव तव अप्पिया न होम, ताव आमन्तेत्वाव तं गच्छामाति।
Accābhikkhaṇasaṃsaggāti ativiya abhiṇhasaṃsaggena. Akāleti ayuttappattakāle parassa piyabhaṇḍaṃ yācanāya mittā jīranti nāma, tvampi aticiraṃ nivāsena mayi mittiṃ bhindi. Tasmāti yasmā accābhikkhaṇasaṃsaggena asamosaraṇena ca mittā jīranti, tasmā. Cirāciranti cirakālaṃ vītināmetvā ciraṃ na gacche na upasaṅkameyya. Yācanti yācitabbaṃ bhaṇḍakaṃ yuttakāle yāceyya. Na jīyareti evaṃ mittā na jīranti. Purā te homa appiyāti yāva tava appiyā na homa, tāva āmantetvāva taṃ gacchāmāti.
राजा आह –
Rājā āha –
१३७.
137.
‘‘एवं चे याचमानानं, अञ्जलिं नावबुज्झसि।
‘‘Evaṃ ce yācamānānaṃ, añjaliṃ nāvabujjhasi;
परिचारकानं सतं, वचनं न करोसि नो।
Paricārakānaṃ sataṃ, vacanaṃ na karosi no;
एवं तं अभियाचाम, पुन कयिरासि परियाय’’न्ति॥
Evaṃ taṃ abhiyācāma, puna kayirāsi pariyāya’’nti.
तत्थ नावबुज्झसीति सचे, भन्ते, एवं याचन्तेन मया कतं अञ्जलिं न जानासि, न पटिग्गण्हसीति अत्थो। परियायन्ति पुन इधागमनाय एकवारं करेय्यासीति याचति।
Tattha nāvabujjhasīti sace, bhante, evaṃ yācantena mayā kataṃ añjaliṃ na jānāsi, na paṭiggaṇhasīti attho. Pariyāyanti puna idhāgamanāya ekavāraṃ kareyyāsīti yācati.
बोधिसत्तो आह –
Bodhisatto āha –
१३८.
138.
‘‘एवं चे नो विहरतं, अन्तरायो न हेस्सति।
‘‘Evaṃ ce no viharataṃ, antarāyo na hessati;
तुय्हं वापि महाराज, मय्हं वा रट्ठवद्धन।
Tuyhaṃ vāpi mahārāja, mayhaṃ vā raṭṭhavaddhana;
अप्पेव नाम पस्सेम, अहोरत्तानमच्चये’’ति॥
Appeva nāma passema, ahorattānamaccaye’’ti.
तत्थ एवं चे नोति सचे, महाराज, एवं नाना हुत्वा विहरन्तानं अम्हाकं अन्तरायो न हेस्सति, तुय्हं वा मय्हं वा जीवितं पवत्तिस्सतीति दीपेति। पस्सेमाति अपि नाम पस्सेय्याम।
Tattha evaṃ ce noti sace, mahārāja, evaṃ nānā hutvā viharantānaṃ amhākaṃ antarāyo na hessati, tuyhaṃ vā mayhaṃ vā jīvitaṃ pavattissatīti dīpeti. Passemāti api nāma passeyyāma.
एवं वत्वा महासत्तो रञ्ञो धम्मं देसेत्वा ‘‘अप्पमत्तो होहि, महाराजा’’ति वत्वा उय्याना निक्खमित्वा एकस्मिं सभागट्ठाने भिक्खाय चरित्वा बाराणसितो निक्खम्म अनुपुब्बेन हिमवन्तोकासमेव गन्त्वा किञ्चि कालं वसित्वा पुन ओतरित्वा एकं पच्चन्तगामं निस्साय अरञ्ञे वसि। तस्स पन गतकालतो पट्ठाय ते अमच्चा पुन विनिच्छये निसीदित्वा विलोपं करोन्ता चिन्तयिंसु – ‘‘सचे महाबोधिपरिब्बाजको पुनागमिस्सति, जीवितं नो नत्थि, किं नु ख्वस्स अनागमनकारणं करेय्यामा’’ति। अथ नेसं एतदहोसि – ‘‘इमे सत्ता पटिबद्धट्ठानं नाम जहितुं न सक्कोन्ति, किं नु ख्वस्स इध पटिबद्धट्ठान’’न्ति। ततो ‘‘रञ्ञो अग्गमहेसी’’ति ञत्वा ‘‘ठानं खो पनेतं विज्जति, यं सो इमं निस्साय आगच्छेय्य, पटिकच्चेव नं मारापेस्सामा’’ति ते राजानं एतदवोचुं – ‘‘देव, इमस्मिं दिवसे नगरे एका कथा सूयती’’ति। ‘‘किं कथा नामा’’ति? ‘‘महाबोधिपरिब्बाजको च किर देवी च अञ्ञमञ्ञं सासनपटिसासनं पेसेन्ती’’ति। ‘‘किन्ति कत्वा’’ति? तेन किर देविया पेसितं ‘‘सक्का नु खो अत्तनो बलेन राजानं मारापेत्वा मम सेतच्छत्तं दातु’’न्ति। तायपिस्स पेसितं ‘‘रञ्ञो मारणं नाम मम भारो, महाबोधिपरिब्बाजको खिप्पं आगच्छतू’’ति राजा तेसं पुनप्पुनं कथेन्तानं सद्दहित्वा ‘‘इदानि किं कत्तब्ब’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘देविं मारेतुं वट्टती’’ति वुत्ते अनुपपरिक्खित्वाव ‘‘तेन हि नं तुम्हेव मारेत्वा खण्डाखण्डिकं छिन्दित्वा वच्चकूपे खिपथा’’ति आह। ते तथा करिंसु। तस्सा मारितभावो सकलनगरे पाकटो अहोसि।
Evaṃ vatvā mahāsatto rañño dhammaṃ desetvā ‘‘appamatto hohi, mahārājā’’ti vatvā uyyānā nikkhamitvā ekasmiṃ sabhāgaṭṭhāne bhikkhāya caritvā bārāṇasito nikkhamma anupubbena himavantokāsameva gantvā kiñci kālaṃ vasitvā puna otaritvā ekaṃ paccantagāmaṃ nissāya araññe vasi. Tassa pana gatakālato paṭṭhāya te amaccā puna vinicchaye nisīditvā vilopaṃ karontā cintayiṃsu – ‘‘sace mahābodhiparibbājako punāgamissati, jīvitaṃ no natthi, kiṃ nu khvassa anāgamanakāraṇaṃ kareyyāmā’’ti. Atha nesaṃ etadahosi – ‘‘ime sattā paṭibaddhaṭṭhānaṃ nāma jahituṃ na sakkonti, kiṃ nu khvassa idha paṭibaddhaṭṭhāna’’nti. Tato ‘‘rañño aggamahesī’’ti ñatvā ‘‘ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ so imaṃ nissāya āgaccheyya, paṭikacceva naṃ mārāpessāmā’’ti te rājānaṃ etadavocuṃ – ‘‘deva, imasmiṃ divase nagare ekā kathā sūyatī’’ti. ‘‘Kiṃ kathā nāmā’’ti? ‘‘Mahābodhiparibbājako ca kira devī ca aññamaññaṃ sāsanapaṭisāsanaṃ pesentī’’ti. ‘‘Kinti katvā’’ti? Tena kira deviyā pesitaṃ ‘‘sakkā nu kho attano balena rājānaṃ mārāpetvā mama setacchattaṃ dātu’’nti. Tāyapissa pesitaṃ ‘‘rañño māraṇaṃ nāma mama bhāro, mahābodhiparibbājako khippaṃ āgacchatū’’ti rājā tesaṃ punappunaṃ kathentānaṃ saddahitvā ‘‘idāni kiṃ kattabba’’nti pucchitvā ‘‘deviṃ māretuṃ vaṭṭatī’’ti vutte anupaparikkhitvāva ‘‘tena hi naṃ tumheva māretvā khaṇḍākhaṇḍikaṃ chinditvā vaccakūpe khipathā’’ti āha. Te tathā kariṃsu. Tassā māritabhāvo sakalanagare pākaṭo ahosi.
अथस्सा चत्तारो पुत्ता ‘‘इमिना नो निरपराधा माता मारिता’’ति रञ्ञो पच्चत्थिका अहेसुं। राजा महाभयप्पत्तो अहोसि। महासत्तो परम्पराय तं पवत्तिं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘ठपेत्वा मं अञ्ञो ते कुमारे सञ्ञापेत्वा पितरं खमापेतुं समत्थो नाम नत्थि, रञ्ञो च जीवितं दस्सामि, कुमारे च पापतो मोचेस्सामी’’ति। सो पुनदिवसे पच्चन्तगामं पविसित्वा मनुस्सेहि दिन्नं मक्कटमंसं खादित्वा तस्स चम्मं याचित्वा गहेत्वा अस्समपदे सुक्खापेत्वा निग्गन्धं कत्वा निवासेसिपि पारुपेसिपि अंसेपि ठपेसि। किंकारणा? ‘‘बहूपकारो मे’’ति वचनत्थाय। सो तं चम्मं आदाय अनुपुब्बेन बाराणसिं गन्त्वा कुमारे उपसङ्कमित्वा ‘‘पितुघातककम्मं नाम दारुणं, तं वो न कातब्बं, अजरामरो सत्तो नाम नत्थि, अहं तुम्हे अञ्ञमञ्ञं समग्गे करिस्सामिच्चेव आगतो, तुम्हे मया पहिते सासने आगच्छेय्याथा’’ति कुमारे ओवदित्वा अन्तोनगरे उय्यानं पविसित्वा मक्कटचम्मं अत्थरित्वा सिलापट्टे निसीदि।
Athassā cattāro puttā ‘‘iminā no niraparādhā mātā māritā’’ti rañño paccatthikā ahesuṃ. Rājā mahābhayappatto ahosi. Mahāsatto paramparāya taṃ pavattiṃ sutvā cintesi – ‘‘ṭhapetvā maṃ añño te kumāre saññāpetvā pitaraṃ khamāpetuṃ samattho nāma natthi, rañño ca jīvitaṃ dassāmi, kumāre ca pāpato mocessāmī’’ti. So punadivase paccantagāmaṃ pavisitvā manussehi dinnaṃ makkaṭamaṃsaṃ khāditvā tassa cammaṃ yācitvā gahetvā assamapade sukkhāpetvā niggandhaṃ katvā nivāsesipi pārupesipi aṃsepi ṭhapesi. Kiṃkāraṇā? ‘‘Bahūpakāro me’’ti vacanatthāya. So taṃ cammaṃ ādāya anupubbena bārāṇasiṃ gantvā kumāre upasaṅkamitvā ‘‘pitughātakakammaṃ nāma dāruṇaṃ, taṃ vo na kātabbaṃ, ajarāmaro satto nāma natthi, ahaṃ tumhe aññamaññaṃ samagge karissāmicceva āgato, tumhe mayā pahite sāsane āgaccheyyāthā’’ti kumāre ovaditvā antonagare uyyānaṃ pavisitvā makkaṭacammaṃ attharitvā silāpaṭṭe nisīdi.
अथ नं उय्यानपालको दिस्वा वेगेन गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा सुत्वाव सञ्जातसोमनस्सो हुत्वा ते अमच्चे आदाय तत्थ गन्त्वा महासत्तं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदित्वा पटिसन्थारं कातुं आरभि। महासत्तो तेन सद्धिं असम्मोदित्वा मक्कटचम्ममेव परिमज्जि। अथ नं एवमाह – ‘‘भन्ते, तुम्हे मं अकथेत्वा मक्कटचम्ममेव परिमज्जथ, किं वो इदं मया बहूपकारतर’’न्ति? ‘‘आम महाराज, बहूपकारो मे एस वानरो, अहमस्स पिट्ठे निसीदित्वा विचरिं, अयं मे पानीयघटं आहरि, वसनट्ठानं सम्मज्जि, आभिसमाचारिकवत्तपटिवत्तं मम अकासि, अहं पन अत्तनो दुब्बलचित्तताय अस्स मंसं खादित्वा चम्मं सुक्खापेत्वा अत्थरित्वा निसीदामि चेव निपज्जामि च, एवं बहूपकारो एस मय्ह’’न्ति। इति सो तेसं वादे भिन्दनत्थाय वानरचम्मे वानरवोहारं आरोपेत्वा तं तं परियायं सन्धाय इमं कथं कथेसि। सो हि तस्स निवुत्थपुब्बत्ता ‘‘पिट्ठे निसीदित्वा विचरि’’न्ति आह; तं अंसे कत्वा पानीयघटस्स आहटपुब्बत्ता ‘‘पानीयघटं आहरी’’ति आह; तेन चम्मेन भूमियं सम्मट्ठपुब्बत्ता ‘‘वसनट्ठानं सम्मज्जी’’ति आह; निपन्नकाले तेन चम्मेन पिट्ठिया, अक्कन्तकाले पादानं फुट्ठपुब्बत्ता ‘‘वत्तपटिवत्तं मे अकासी’’ति आह। छातकाले पन तस्स मंसं लभित्वा खादितत्ता ‘‘अहं पन अत्तनो दुब्बलचित्तताय तस्स मंसं खादि’’न्ति आह।
Atha naṃ uyyānapālako disvā vegena gantvā rañño ārocesi. Rājā sutvāva sañjātasomanasso hutvā te amacce ādāya tattha gantvā mahāsattaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīditvā paṭisanthāraṃ kātuṃ ārabhi. Mahāsatto tena saddhiṃ asammoditvā makkaṭacammameva parimajji. Atha naṃ evamāha – ‘‘bhante, tumhe maṃ akathetvā makkaṭacammameva parimajjatha, kiṃ vo idaṃ mayā bahūpakāratara’’nti? ‘‘Āma mahārāja, bahūpakāro me esa vānaro, ahamassa piṭṭhe nisīditvā vicariṃ, ayaṃ me pānīyaghaṭaṃ āhari, vasanaṭṭhānaṃ sammajji, ābhisamācārikavattapaṭivattaṃ mama akāsi, ahaṃ pana attano dubbalacittatāya assa maṃsaṃ khāditvā cammaṃ sukkhāpetvā attharitvā nisīdāmi ceva nipajjāmi ca, evaṃ bahūpakāro esa mayha’’nti. Iti so tesaṃ vāde bhindanatthāya vānaracamme vānaravohāraṃ āropetvā taṃ taṃ pariyāyaṃ sandhāya imaṃ kathaṃ kathesi. So hi tassa nivutthapubbattā ‘‘piṭṭhe nisīditvā vicari’’nti āha; taṃ aṃse katvā pānīyaghaṭassa āhaṭapubbattā ‘‘pānīyaghaṭaṃ āharī’’ti āha; tena cammena bhūmiyaṃ sammaṭṭhapubbattā ‘‘vasanaṭṭhānaṃ sammajjī’’ti āha; nipannakāle tena cammena piṭṭhiyā, akkantakāle pādānaṃ phuṭṭhapubbattā ‘‘vattapaṭivattaṃ me akāsī’’ti āha. Chātakāle pana tassa maṃsaṃ labhitvā khāditattā ‘‘ahaṃ pana attano dubbalacittatāya tassa maṃsaṃ khādi’’nti āha.
तं सुत्वा ते अमच्चा ‘‘पाणातिपातो तेन कतो’’ति सञ्ञाय ‘‘पस्सथ, भो, पब्बजितस्स कम्मं, मक्कटं किर मारेत्वा मंसं खादित्वा चम्मं गहेत्वा विचरती’’ति पाणिं पहरित्वा परिहासमकंसु। महासत्तो ते तथा करोन्ते दिस्वा ‘‘इमे अत्तनो वादभेदनत्थाय मम चम्मं आदाय आगतभावं न जानन्ति, जानापेस्सामि ने’’ति अहेतुकवादिं ताव आमन्तेत्वा पुच्छि – ‘‘आवुसो, त्वं कस्मा मं परिहससी’’ति? ‘‘मित्तदुब्भिकम्मस्स चेव पाणातिपातस्स च कतत्ता’’ति। ततो महासत्तो ‘‘यो पन गतिया चेव दिट्ठिया च ते सद्दहित्वा एवं करेय्य, तेन किं दुक्कट’’न्ति तस्स वादं भिन्दन्तो आह –
Taṃ sutvā te amaccā ‘‘pāṇātipāto tena kato’’ti saññāya ‘‘passatha, bho, pabbajitassa kammaṃ, makkaṭaṃ kira māretvā maṃsaṃ khāditvā cammaṃ gahetvā vicaratī’’ti pāṇiṃ paharitvā parihāsamakaṃsu. Mahāsatto te tathā karonte disvā ‘‘ime attano vādabhedanatthāya mama cammaṃ ādāya āgatabhāvaṃ na jānanti, jānāpessāmi ne’’ti ahetukavādiṃ tāva āmantetvā pucchi – ‘‘āvuso, tvaṃ kasmā maṃ parihasasī’’ti? ‘‘Mittadubbhikammassa ceva pāṇātipātassa ca katattā’’ti. Tato mahāsatto ‘‘yo pana gatiyā ceva diṭṭhiyā ca te saddahitvā evaṃ kareyya, tena kiṃ dukkaṭa’’nti tassa vādaṃ bhindanto āha –
१३९.
139.
‘‘उदीरणा चे संगत्या, भावायमनुवत्तति।
‘‘Udīraṇā ce saṃgatyā, bhāvāyamanuvattati;
अकामा अकरणीयं वा, करणीयं वापि कुब्बति।
Akāmā akaraṇīyaṃ vā, karaṇīyaṃ vāpi kubbati;
अकामकरणीयम्हि, क्विध पापेन लिप्पति॥
Akāmakaraṇīyamhi, kvidha pāpena lippati.
१४०.
140.
‘‘सो चे अत्थो च धम्मो च, कल्याणो न च पापको।
‘‘So ce attho ca dhammo ca, kalyāṇo na ca pāpako;
भोतो चे वचनं सच्चं, सुहतो वानरो मया॥
Bhoto ce vacanaṃ saccaṃ, suhato vānaro mayā.
१४१.
141.
‘‘अत्तनो चे हि वादस्स, अपराधं विजानिया।
‘‘Attano ce hi vādassa, aparādhaṃ vijāniyā;
न मं त्वं गरहेय्यासि, भोतो वादो हि तादिसो’’ति॥
Na maṃ tvaṃ garaheyyāsi, bhoto vādo hi tādiso’’ti.
तत्थ उदीरणाति कथा। संगत्याति संगतिया छन्नं अभिजातीनं तं तं अभिजातिं उपगमनेन। भावायमनुवत्ततीति भावेन अनुवत्तति, करणत्थे सम्पदानं। अकामाति अकामेन अनिच्छाय। अकरणीयं वा करणीयं वापीति अकत्तब्बं पापं वा कत्तब्बं कुसलं वा। कुब्बतीति करोति। क्विधाति को इध। इदं वुत्तं होति – त्वं अहेतुकवादी ‘‘नत्थि हेतु नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाया’’तिआदिदिट्ठिको, अयं लोको संगतिया चेव सभावेन च अनुवत्तति परिणमति, तत्थ तत्थ सुखदुक्खं पटिसंवेदेति। अकामकोव पापं वा पुञ्ञं वा करोतीति वदसि, अयं तव उदीरणा सचे तथा, एवं सन्ते अकामकरणीयस्मिं अत्तनो धम्मताय पवत्तमाने पापे को इध सत्तो पापेन लिप्पति, सचे हि अत्तना अकतेन पापेन लिप्पति, न कोचि न लिप्पेय्याति।
Tattha udīraṇāti kathā. Saṃgatyāti saṃgatiyā channaṃ abhijātīnaṃ taṃ taṃ abhijātiṃ upagamanena. Bhāvāyamanuvattatīti bhāvena anuvattati, karaṇatthe sampadānaṃ. Akāmāti akāmena anicchāya. Akaraṇīyaṃ vā karaṇīyaṃ vāpīti akattabbaṃ pāpaṃ vā kattabbaṃ kusalaṃ vā. Kubbatīti karoti. Kvidhāti ko idha. Idaṃ vuttaṃ hoti – tvaṃ ahetukavādī ‘‘natthi hetu natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’tiādidiṭṭhiko, ayaṃ loko saṃgatiyā ceva sabhāvena ca anuvattati pariṇamati, tattha tattha sukhadukkhaṃ paṭisaṃvedeti. Akāmakova pāpaṃ vā puññaṃ vā karotīti vadasi, ayaṃ tava udīraṇā sace tathā, evaṃ sante akāmakaraṇīyasmiṃ attano dhammatāya pavattamāne pāpe ko idha satto pāpena lippati, sace hi attanā akatena pāpena lippati, na koci na lippeyyāti.
सो चेति सो अहेतुकवादसङ्खातो तव भासितत्थो च अत्थजोतको धम्मो च कल्याणो न च पापको। ‘‘अहेतू अप्पच्चया सत्ता संकिलिस्सन्ति, सुखदुक्खं पटिसंवेदियन्ती’’ति इदं भोतो वचनं सच्चं चे, सुहतो वानरो मया, को एत्थ मम दोसोति अत्थो। विजानियाति, सम्म, सचे हि त्वं अत्तनो वादस्स अपराधं जानेय्यासि, न मं गरहेय्यासि। किंकारणा? भोतो वादो हि तादिसो, तस्मा अयं मम वादं करोतीति मं पसंसेय्यासि, अत्तनो पन वादं अजानन्तो मं गरहसीति।
So ceti so ahetukavādasaṅkhāto tava bhāsitattho ca atthajotako dhammo ca kalyāṇo na ca pāpako. ‘‘Ahetū appaccayā sattā saṃkilissanti, sukhadukkhaṃ paṭisaṃvediyantī’’ti idaṃ bhoto vacanaṃ saccaṃ ce, suhato vānaro mayā, ko ettha mama dosoti attho. Vijāniyāti, samma, sace hi tvaṃ attano vādassa aparādhaṃ jāneyyāsi, na maṃ garaheyyāsi. Kiṃkāraṇā? Bhoto vādo hi tādiso, tasmā ayaṃ mama vādaṃ karotīti maṃ pasaṃseyyāsi, attano pana vādaṃ ajānanto maṃ garahasīti.
एवं महासत्तो तं निग्गण्हित्वा अप्पटिभाणं अकासि। सोपि राजपरिसति मङ्कुभूतो पत्तक्खन्धो निसीदि। महासत्तोपि तस्स वादं भिन्दित्वा इस्सरकतवादिं आमन्तेत्वा ‘‘त्वं, आवुसो, मं कस्मा परिहससि, यदि इस्सरनिम्मितवादं सारतो पच्चेसी’’ति वत्वा आह –
Evaṃ mahāsatto taṃ niggaṇhitvā appaṭibhāṇaṃ akāsi. Sopi rājaparisati maṅkubhūto pattakkhandho nisīdi. Mahāsattopi tassa vādaṃ bhinditvā issarakatavādiṃ āmantetvā ‘‘tvaṃ, āvuso, maṃ kasmā parihasasi, yadi issaranimmitavādaṃ sārato paccesī’’ti vatvā āha –
१४२.
142.
‘‘इस्सरो सब्बलोकस्स, सचे कप्पेति जीवितं।
‘‘Issaro sabbalokassa, sace kappeti jīvitaṃ;
इद्धिं ब्यसनभावञ्च, कम्मं कल्याणपापकं।
Iddhiṃ byasanabhāvañca, kammaṃ kalyāṇapāpakaṃ;
निद्देसकारी पुरिसो, इस्सरो तेन लिप्पति॥
Niddesakārī puriso, issaro tena lippati.
१४३.
143.
‘‘सो चे अत्थो च धम्मो च, कल्याणो न च पापको।
‘‘So ce attho ca dhammo ca, kalyāṇo na ca pāpako;
भोतो चे वचनं सच्चं, सुहतो वानरो मया॥
Bhoto ce vacanaṃ saccaṃ, suhato vānaro mayā.
१४४.
144.
‘‘अत्तनो चे हि वादस्स, अपराधं विजानिया।
‘‘Attano ce hi vādassa, aparādhaṃ vijāniyā;
न मं त्वं गरहेय्यासि, भोतो वादो हि तादिसो’’ति॥
Na maṃ tvaṃ garaheyyāsi, bhoto vādo hi tādiso’’ti.
तत्थ कप्पेति जीवितन्ति सचे ब्रह्मा वा अञ्ञो वा कोचि इस्सरो ‘‘त्वं कसिया जीव, त्वं गोरक्खेना’’ति एवं सब्बलोकस्स जीवितं संविदहति विचारेति। इद्धिं ब्यसनभावञ्चाति इस्सरियादिभेदा इद्धियो च ञातिविनासादिकं ब्यसनभावञ्च सेसञ्च कल्याणपापकं कम्मं सब्बं यदि इस्सरोव कप्पेति करोति। निद्देसकारीति यदि तस्स निद्देसं आणत्तिमेव सेसो यो कोचि पुरिसो करोति, एवं सन्ते यो कोचि पुरिसो पापं करोति, तस्स इस्सरेन कतत्ता इस्सरोव तेन पापेन लिप्पति। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं। यथा च इध, एवं सब्बत्थ।
Tattha kappeti jīvitanti sace brahmā vā añño vā koci issaro ‘‘tvaṃ kasiyā jīva, tvaṃ gorakkhenā’’ti evaṃ sabbalokassa jīvitaṃ saṃvidahati vicāreti. Iddhiṃ byasanabhāvañcāti issariyādibhedā iddhiyo ca ñātivināsādikaṃ byasanabhāvañca sesañca kalyāṇapāpakaṃ kammaṃ sabbaṃ yadi issarova kappeti karoti. Niddesakārīti yadi tassa niddesaṃ āṇattimeva seso yo koci puriso karoti, evaṃ sante yo koci puriso pāpaṃ karoti, tassa issarena katattā issarova tena pāpena lippati. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Yathā ca idha, evaṃ sabbattha.
इति सो अम्बतोव मुग्गरं गहेत्वा अम्बं पातेन्तो विय इस्सरकरणेनेव इस्सरकतवादं भिन्दित्वा पुब्बेकतवादिं आमन्तेत्वा ‘‘त्वं, आवुसो, मं किं परिहससि, यदि पुब्बेकतवादं सच्चं मञ्ञसी’’ति वत्वा आह –
Iti so ambatova muggaraṃ gahetvā ambaṃ pātento viya issarakaraṇeneva issarakatavādaṃ bhinditvā pubbekatavādiṃ āmantetvā ‘‘tvaṃ, āvuso, maṃ kiṃ parihasasi, yadi pubbekatavādaṃ saccaṃ maññasī’’ti vatvā āha –
१४५.
145.
‘‘सचे पुब्बेकतहेतु, सुखदुक्खं निगच्छति।
‘‘Sace pubbekatahetu, sukhadukkhaṃ nigacchati;
पोराणकं कतं पापं, तमेसो मुच्चते इणं।
Porāṇakaṃ kataṃ pāpaṃ, tameso muccate iṇaṃ;
पोराणक इणमोक्खो, क्विध पापेन लिप्पति॥
Porāṇaka iṇamokkho, kvidha pāpena lippati.
१४६.
146.
‘‘सो चे अत्थो च धम्मो च, कल्याणो न च पापको।
‘‘So ce attho ca dhammo ca, kalyāṇo na ca pāpako;
भोतो चे वचनं सच्चं, सुहतो वानरो मया॥
Bhoto ce vacanaṃ saccaṃ, suhato vānaro mayā.
१४७.
147.
‘‘अत्तनो चे हि वादस्स, अपराधं विजानिया।
‘‘Attano ce hi vādassa, aparādhaṃ vijāniyā;
न मं त्वं गरहेय्यासि, भोतो वादो हि तादिसो’’ति॥
Na maṃ tvaṃ garaheyyāsi, bhoto vādo hi tādiso’’ti.
तत्थ पुब्बेकतहेतूति पुब्बकतहेतु पुरिमभवे कतकम्मकारणेनेव। तमेसो मुच्चते इणन्ति यो वधबन्धादीहि दुक्खं पापुणाति, यदि सो यं तेन पोराणकं कतं पापं, तं इदानि इणं मुच्चति, एवं सन्ते ममपि एस पोराणकइणतो मोक्खो, अनेन हि मक्कटेन पुब्बे परिब्बाजकेन हुत्वा अहं मक्कटो समानो मारेत्वा खादितो भविस्सामि, स्वायं इध मक्कटत्तं पत्तो मया परिब्बाजकत्तं पत्तेन मारेत्वा खादितो भविस्सति, को इध पापेन लिप्पतीति।
Tattha pubbekatahetūti pubbakatahetu purimabhave katakammakāraṇeneva. Tameso muccate iṇanti yo vadhabandhādīhi dukkhaṃ pāpuṇāti, yadi so yaṃ tena porāṇakaṃ kataṃ pāpaṃ, taṃ idāni iṇaṃ muccati, evaṃ sante mamapi esa porāṇakaiṇato mokkho, anena hi makkaṭena pubbe paribbājakena hutvā ahaṃ makkaṭo samāno māretvā khādito bhavissāmi, svāyaṃ idha makkaṭattaṃ patto mayā paribbājakattaṃ pattena māretvā khādito bhavissati, ko idha pāpena lippatīti.
इति सो तस्सपि वादं भिन्दित्वा उच्छेदवादिं अभिमुखं कत्वा ‘‘त्वं, आवुसो, ‘इत्थि दिन्न’न्तिआदीनि वत्वा ‘इधेव सत्ता उच्छिज्जन्ति, परलोकं गता नाम नत्थी’ति मञ्ञमानो कस्मा मं परिहससी’’ति सन्तज्जेत्वा आह –
Iti so tassapi vādaṃ bhinditvā ucchedavādiṃ abhimukhaṃ katvā ‘‘tvaṃ, āvuso, ‘itthi dinna’ntiādīni vatvā ‘idheva sattā ucchijjanti, paralokaṃ gatā nāma natthī’ti maññamāno kasmā maṃ parihasasī’’ti santajjetvā āha –
१४८.
148.
‘‘चतुन्नंयेवुपादाय, रूपं सम्भोति पाणिनं।
‘‘Catunnaṃyevupādāya, rūpaṃ sambhoti pāṇinaṃ;
यतो च रूपं सम्भोति, तत्थेवानुपगच्छति।
Yato ca rūpaṃ sambhoti, tatthevānupagacchati;
इधेव जीवति जीवो, पेच्च पेच्च विनस्सति॥
Idheva jīvati jīvo, pecca pecca vinassati.
१४९.
149.
‘‘उच्छिज्जति अयं लोको, ये बाला ये च पण्डिता।
‘‘Ucchijjati ayaṃ loko, ye bālā ye ca paṇḍitā;
उच्छिज्जमाने लोकम्हि, क्विध पापेन लिप्पति॥
Ucchijjamāne lokamhi, kvidha pāpena lippati.
१५०.
150.
‘‘सो चे अत्थो च धम्मो च, कल्याणो न च पापको।
‘‘So ce attho ca dhammo ca, kalyāṇo na ca pāpako;
भोतो चे वचनं सच्चं, सुहतो वानरो मया॥
Bhoto ce vacanaṃ saccaṃ, suhato vānaro mayā.
१५१.
151.
‘‘अत्तनो चे हि वादस्स, अपराधं विजानिया।
‘‘Attano ce hi vādassa, aparādhaṃ vijāniyā;
न मं त्वं गरहेय्यासि, भोतो वादो हि तादिसो’’ति॥
Na maṃ tvaṃ garaheyyāsi, bhoto vādo hi tādiso’’ti.
तत्थ चतुन्नन्ति पथवीआदीनं भूतानं। रूपन्ति रूपक्खन्धो। तत्थेवाति यतो तं रूपं सम्भोति, निरुज्झनकालेपि तत्थेव अनुपगच्छति। इमिना तस्स ‘‘चातुमहाभूतिको अयं पुरिसो यदा कालं करोति, तदा पथवी पथवीकायं अनुपेति अनुपगच्छति, आपो… तेजो… वायो वायोकायं अनुपेति अनुपगच्छति, आकासं इन्द्रियानि सङ्कमन्ति, आसन्धिपञ्चमा पुरिसा मतं आदाय गच्छन्ति, याव आळाहना पदानि पञ्ञायन्ति, कापोतकानि अट्ठीनि भवन्ति, भस्मन्ता आहुतियो , दत्तुपञ्ञत्तं यदिदं दानं, तेसं तुच्छा मुसा विलापो, ये केचि अत्थिकवादं वदन्ति, बाले च पण्डिते च कायस्स भेदा उच्छिज्जन्ति विनस्सन्ति, न होन्ति परं मरणा’’ति इमं दिट्ठिं पतिट्ठापेसि। इधेवाति इमस्मिंयेव लोके जीवो जीवति। पेच्च पेच्च विनस्सतीति परलोके निब्बत्तो सत्तो गतिवसेन इध अनागन्त्वा तत्थेव परलोके विनस्सति उच्छिज्जति। एवं उच्छिज्जमाने लोकस्मिं को इध पापेन लिप्पतीति।
Tattha catunnanti pathavīādīnaṃ bhūtānaṃ. Rūpanti rūpakkhandho. Tatthevāti yato taṃ rūpaṃ sambhoti, nirujjhanakālepi tattheva anupagacchati. Iminā tassa ‘‘cātumahābhūtiko ayaṃ puriso yadā kālaṃ karoti, tadā pathavī pathavīkāyaṃ anupeti anupagacchati, āpo… tejo… vāyo vāyokāyaṃ anupeti anupagacchati, ākāsaṃ indriyāni saṅkamanti, āsandhipañcamā purisā mataṃ ādāya gacchanti, yāva āḷāhanā padāni paññāyanti, kāpotakāni aṭṭhīni bhavanti, bhasmantā āhutiyo , dattupaññattaṃ yadidaṃ dānaṃ, tesaṃ tucchā musā vilāpo, ye keci atthikavādaṃ vadanti, bāle ca paṇḍite ca kāyassa bhedā ucchijjanti vinassanti, na honti paraṃ maraṇā’’ti imaṃ diṭṭhiṃ patiṭṭhāpesi. Idhevāti imasmiṃyeva loke jīvo jīvati. Pecca pecca vinassatīti paraloke nibbatto satto gativasena idha anāgantvā tattheva paraloke vinassati ucchijjati. Evaṃ ucchijjamāne lokasmiṃ ko idha pāpena lippatīti.
इति सो तस्सपि वादं भिन्दित्वा खत्तविज्जवादिं आमन्तेत्वा ‘‘त्वं, आवुसो, ‘मातापितरोपि मारेत्वा अत्तनो अत्थो कातब्बो’ति इमं लद्धिं उक्खिपित्वा विचरन्तो कस्मा मं परिहससी’’ति वत्वा आह –
Iti so tassapi vādaṃ bhinditvā khattavijjavādiṃ āmantetvā ‘‘tvaṃ, āvuso, ‘mātāpitaropi māretvā attano attho kātabbo’ti imaṃ laddhiṃ ukkhipitvā vicaranto kasmā maṃ parihasasī’’ti vatvā āha –
१५२.
152.
‘‘आहु खत्तविदा लोके, बाला पण्डितमानिनो।
‘‘Āhu khattavidā loke, bālā paṇḍitamānino;
मातरं पितरं हञ्ञे, अथो जेट्ठम्पि भातरं।
Mātaraṃ pitaraṃ haññe, atho jeṭṭhampi bhātaraṃ;
हनेय्य पुत्तदारे च, अत्थो चे तादिसो सिया’’ति॥
Haneyya puttadāre ca, attho ce tādiso siyā’’ti.
तत्थ खत्तविदाति खत्तविज्जा, अयमेव वा पाठो। खत्तविज्जाचरियानं एतं नामं। बाला पण्डितमानिनोति बाला समानापि ‘‘पण्डिता मयं अत्तनो पण्डितभावं पकासेमा’’ति मञ्ञमाना पण्डितमानिनो हुत्वा एवमाहु। अत्थो चेति सचे अत्तनो यथारूपो कोचि अत्थो सिया, न किञ्चि परिवज्जेय्य, सब्बं हनेय्येवाति वदन्ति, त्वम्पि नेसं अञ्ञतरोति।
Tattha khattavidāti khattavijjā, ayameva vā pāṭho. Khattavijjācariyānaṃ etaṃ nāmaṃ. Bālā paṇḍitamāninoti bālā samānāpi ‘‘paṇḍitā mayaṃ attano paṇḍitabhāvaṃ pakāsemā’’ti maññamānā paṇḍitamānino hutvā evamāhu. Attho ceti sace attano yathārūpo koci attho siyā, na kiñci parivajjeyya, sabbaṃ haneyyevāti vadanti, tvampi nesaṃ aññataroti.
एवं तस्स लद्धिं पतिट्ठपेत्वा अत्तनो लद्धिं पकासेन्तो आह –
Evaṃ tassa laddhiṃ patiṭṭhapetvā attano laddhiṃ pakāsento āha –
१५३.
153.
‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।
‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;
न तस्स साखं भञ्जेय्य, मित्तदुब्भो हि पापको॥
Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako.
१५४.
154.
‘‘अथ अत्थे समुप्पन्ने, समूलमपि अब्बहे।
‘‘Atha atthe samuppanne, samūlamapi abbahe;
अत्थो मे सम्बलेनापि, सुहतो वानरो मया॥
Attho me sambalenāpi, suhato vānaro mayā.
१५५.
155.
‘‘सो चे अत्थो च धम्मो च, कल्याणो न च पापको।
‘‘So ce attho ca dhammo ca, kalyāṇo na ca pāpako;
भोतो चे वचनं सच्चं, सुहतो वानरो मया॥
Bhoto ce vacanaṃ saccaṃ, suhato vānaro mayā.
१५६.
156.
‘‘अत्तनो चे हि वादस्स, अपराधं विजानिया।
‘‘Attano ce hi vādassa, aparādhaṃ vijāniyā;
न मं त्वं गरहेय्यासि, भोतो वादो हि तादिसो’’ति॥
Na maṃ tvaṃ garaheyyāsi, bhoto vādo hi tādiso’’ti.
तत्थ अम्भो खत्तविद अम्हाकं पन आचरिया एवं वण्णयन्ति। अत्तना परिभुत्तच्छायस्स रुक्खस्सपि साखं वा पण्णं वा न भञ्जेय्य। किंकारणा ? मित्तदुब्भो हि पापको। त्वं पन एवं वदेसि – ‘‘अथ अत्थे समुप्पन्ने समूलमपि अब्बहे’’ति, मम च पाथेय्येन अत्थो अहोसि, तस्मा सचेपेस मया हतो, तथापि अत्थो मे सम्बलेनापि, सुहतो वानरो मया।
Tattha ambho khattavida amhākaṃ pana ācariyā evaṃ vaṇṇayanti. Attanā paribhuttacchāyassa rukkhassapi sākhaṃ vā paṇṇaṃ vā na bhañjeyya. Kiṃkāraṇā ? Mittadubbho hi pāpako. Tvaṃ pana evaṃ vadesi – ‘‘atha atthe samuppanne samūlamapi abbahe’’ti, mama ca pātheyyena attho ahosi, tasmā sacepesa mayā hato, tathāpi attho me sambalenāpi, suhato vānaro mayā.
एवं सो तस्सपि वादं भिन्दित्वा पञ्चसु तेसु अपटिभानेसु निसिन्नेसु राजानं आमन्तेत्वा, ‘‘महाराज, त्वं इमे पञ्च रट्ठविलोपके महाचोरे गहेत्वा विचरसि, अहो बालो, एवरूपानञ्हि संसग्गेन पुरिसो दिट्ठधम्मिकम्पि सम्परायिकम्पि महादुक्खं पापुणेय्या’’ति वत्वा रञ्ञो धम्मं देसेन्तो आह –
Evaṃ so tassapi vādaṃ bhinditvā pañcasu tesu apaṭibhānesu nisinnesu rājānaṃ āmantetvā, ‘‘mahārāja, tvaṃ ime pañca raṭṭhavilopake mahācore gahetvā vicarasi, aho bālo, evarūpānañhi saṃsaggena puriso diṭṭhadhammikampi samparāyikampi mahādukkhaṃ pāpuṇeyyā’’ti vatvā rañño dhammaṃ desento āha –
१५७.
157.
‘‘अहेतुवादो पुरिसो, यो च इस्सरकुत्तिको।
‘‘Ahetuvādo puriso, yo ca issarakuttiko;
पुब्बेकती च उच्छेदी, यो च खत्तविदो नरो॥
Pubbekatī ca ucchedī, yo ca khattavido naro.
१५८.
158.
‘‘एते असप्पुरिसा लोके, बाला पण्डितमानिनो।
‘‘Ete asappurisā loke, bālā paṇḍitamānino;
करेय्य तादिसो पापं, अथो अञ्ञम्पि कारये।
Kareyya tādiso pāpaṃ, atho aññampi kāraye;
असप्पुरिससंसग्गो, दुक्खन्तो कटुकुद्रयो’’ति॥
Asappurisasaṃsaggo, dukkhanto kaṭukudrayo’’ti.
तत्थ तादिसोति, महाराज, यादिसा एते पञ्च दिट्ठिगतिका, तादिसो पुरिसो सयम्पि पापं करेय्य। य्वास्स वचनं सुणाति, तं अञ्ञम्पि कारये। दुक्खन्तोति एवरूपेहि असप्पुरिसेहि सद्धिं संसग्गो इधलोकेपि परलोकेपि दुक्खन्तो कटुकुद्रयोव होति। इमस्स पनत्थस्स पकासनत्थं ‘‘यानि कानिचि, भिक्खवे, भयानि उप्पज्जन्ति, सब्बानि तानि बालतो’’ति सुत्तं (अ॰ नि॰ ३.१) आहरितब्बं। गोधजातक- (जा॰ १.१.१३८) सञ्जीवजातक- (जा॰ १.१.१५०) अकित्तिजातकादीहि (जा॰ १.१३.८३ आदयो) चायमत्थो दीपेतब्बो।
Tattha tādisoti, mahārāja, yādisā ete pañca diṭṭhigatikā, tādiso puriso sayampi pāpaṃ kareyya. Yvāssa vacanaṃ suṇāti, taṃ aññampi kāraye. Dukkhantoti evarūpehi asappurisehi saddhiṃ saṃsaggo idhalokepi paralokepi dukkhanto kaṭukudrayova hoti. Imassa panatthassa pakāsanatthaṃ ‘‘yāni kānici, bhikkhave, bhayāni uppajjanti, sabbāni tāni bālato’’ti suttaṃ (a. ni. 3.1) āharitabbaṃ. Godhajātaka- (jā. 1.1.138) sañjīvajātaka- (jā. 1.1.150) akittijātakādīhi (jā. 1.13.83 ādayo) cāyamattho dīpetabbo.
इदानी ओपम्मदस्सनवसेन धम्मदेसनं वड्ढेन्तो आह –
Idānī opammadassanavasena dhammadesanaṃ vaḍḍhento āha –
१५९.
159.
‘‘उरब्भरूपेन वकस्सु पुब्बे, असंकितो अजयूथं उपेति।
‘‘Urabbharūpena vakassu pubbe, asaṃkito ajayūthaṃ upeti;
हन्त्वा उरणिं अजिकं अजञ्च, उत्रासयित्वा येनकामं पलेति॥
Hantvā uraṇiṃ ajikaṃ ajañca, utrāsayitvā yenakāmaṃ paleti.
१६०.
160.
‘‘तथाविधेके समणब्राह्मणासे, छदनं कत्वा वञ्चयन्ति मनुस्से।
‘‘Tathāvidheke samaṇabrāhmaṇāse, chadanaṃ katvā vañcayanti manusse;
अनासका थण्डिलसेय्यका च, रजोजल्लं उक्कुटिकप्पधानं।
Anāsakā thaṇḍilaseyyakā ca, rajojallaṃ ukkuṭikappadhānaṃ;
परियायभत्तञ्च अपानकत्ता, पापाचारा अरहन्तो वदाना॥
Pariyāyabhattañca apānakattā, pāpācārā arahanto vadānā.
१६१.
161.
‘‘एते असप्पुरिसा लोके, बाला पण्डितमानिनो।
‘‘Ete asappurisā loke, bālā paṇḍitamānino;
करेय्य तादिसो पापं, अथो अञ्ञम्पि कारये।
Kareyya tādiso pāpaṃ, atho aññampi kāraye;
असप्पुरिससंसग्गो, दुक्खन्तो कटुकुद्रयो॥
Asappurisasaṃsaggo, dukkhanto kaṭukudrayo.
१६२.
162.
‘‘यमाहु नत्थि वीरियन्ति, अहेतुञ्च पवदन्ति ये।
‘‘Yamāhu natthi vīriyanti, ahetuñca pavadanti ye;
परकारं अत्तकारञ्च, ये तुच्छं समवण्णयुं॥
Parakāraṃ attakārañca, ye tucchaṃ samavaṇṇayuṃ.
१६३.
163.
‘‘एते असप्पुरिसा लोके, बाला पण्डितमानिनो।
‘‘Ete asappurisā loke, bālā paṇḍitamānino;
करेय्य तादिसो पापं, अथो अञ्ञम्पि कारये।
Kareyya tādiso pāpaṃ, atho aññampi kāraye;
असप्पुरिससंसग्गो, दुक्खन्तो कटुकुद्रयो॥
Asappurisasaṃsaggo, dukkhanto kaṭukudrayo.
१६४.
164.
‘‘सचे हि वीरियं नास्स, कम्मं कल्याणपापकं।
‘‘Sace hi vīriyaṃ nāssa, kammaṃ kalyāṇapāpakaṃ;
न भरे वड्ढकिं राजा, नपि यन्तानि कारये॥
Na bhare vaḍḍhakiṃ rājā, napi yantāni kāraye.
१६५.
165.
‘‘यस्मा च वीरियं अत्थि, कम्मं कल्याणपापकं।
‘‘Yasmā ca vīriyaṃ atthi, kammaṃ kalyāṇapāpakaṃ;
तस्मा यन्तानि कारेति, राजा भरति वड्ढकिं॥
Tasmā yantāni kāreti, rājā bharati vaḍḍhakiṃ.
१६६.
166.
‘‘यदि वस्ससतं देवो, न वस्से न हिमं पते।
‘‘Yadi vassasataṃ devo, na vasse na himaṃ pate;
उच्छिज्जेय्य अयं लोको, विनस्सेय्य अयं पजा॥
Ucchijjeyya ayaṃ loko, vinasseyya ayaṃ pajā.
१६७.
167.
‘‘यस्मा च वस्सती देवो, हिमञ्चानुफुसायति।
‘‘Yasmā ca vassatī devo, himañcānuphusāyati;
तस्मा सस्सानि पच्चन्ति, रट्ठञ्च पालिते चिरं॥
Tasmā sassāni paccanti, raṭṭhañca pālite ciraṃ.
१६८.
168.
‘‘गवं चे तरमानानं, जिम्हं गच्छति पुङ्गवो।
‘‘Gavaṃ ce taramānānaṃ, jimhaṃ gacchati puṅgavo;
सब्बा ता जिम्हं गच्छन्ति, नेत्ते जिम्हं गते सति॥
Sabbā tā jimhaṃ gacchanti, nette jimhaṃ gate sati.
१६९.
169.
‘‘एवमेव मनुस्सेसु, यो होति सेट्ठसम्मतो।
‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;
सो चे अधम्मं चरति, पगेव इतरा पजा।
So ce adhammaṃ carati, pageva itarā pajā;
सब्बं रट्ठं दुखं सेति, राजा चे होति अधम्मिको॥
Sabbaṃ raṭṭhaṃ dukhaṃ seti, rājā ce hoti adhammiko.
१७०.
170.
‘‘गवं चे तरमानानं, उजुं गच्छति पुङ्गवो।
‘‘Gavaṃ ce taramānānaṃ, ujuṃ gacchati puṅgavo;
सब्बा गावी उजुं यन्ति, नेत्ते उजुं गते सति॥
Sabbā gāvī ujuṃ yanti, nette ujuṃ gate sati.
१७१.
171.
‘‘एवमेव मनुस्सेसु, यो होति सेट्ठसम्मतो।
‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;
सो सचे धम्मं चरति, पगेव इतरा पजा।
So sace dhammaṃ carati, pageva itarā pajā;
सब्बं रट्ठं सुखं सेति, राजा चे होति धम्मिको॥
Sabbaṃ raṭṭhaṃ sukhaṃ seti, rājā ce hoti dhammiko.
१७२.
172.
‘‘महारुक्खस्स फलिनो, आमं छिन्दति यो फलं।
‘‘Mahārukkhassa phalino, āmaṃ chindati yo phalaṃ;
रसञ्चस्स न जानाति, बीजञ्चस्स विनस्सति॥
Rasañcassa na jānāti, bījañcassa vinassati.
१७३.
173.
‘‘महारुक्खूपमं रट्ठं, अधम्मेन पसासति।
‘‘Mahārukkhūpamaṃ raṭṭhaṃ, adhammena pasāsati;
रसञ्चस्स न जानाति, रट्ठञ्चस्स विनस्सति॥
Rasañcassa na jānāti, raṭṭhañcassa vinassati.
१७४.
174.
‘‘महारुक्खस्स फलिनो, पक्कं छिन्दति यो फलं।
‘‘Mahārukkhassa phalino, pakkaṃ chindati yo phalaṃ;
रसञ्चस्स विजानाति, बीजञ्चस्स न नस्सति॥
Rasañcassa vijānāti, bījañcassa na nassati.
१७५.
175.
‘‘महारुक्खूपमं रट्ठं, धम्मेन यो पसासति।
‘‘Mahārukkhūpamaṃ raṭṭhaṃ, dhammena yo pasāsati;
रसञ्चस्स विजानाति, रट्ठञ्जस्स न नस्सति॥
Rasañcassa vijānāti, raṭṭhañjassa na nassati.
१७६.
176.
‘‘यो च राजा जनपदं, अधम्मेन पसासति।
‘‘Yo ca rājā janapadaṃ, adhammena pasāsati;
सब्बोसधीहि सो राजा, विरुद्धो होति खत्तियो॥
Sabbosadhīhi so rājā, viruddho hoti khattiyo.
१७७.
177.
‘‘तथेव नेगमे हिंसं, ये युत्ता कयविक्कये।
‘‘Tatheva negame hiṃsaṃ, ye yuttā kayavikkaye;
ओजदानबलीकारे, स कोसेन विरुज्झति॥
Ojadānabalīkāre, sa kosena virujjhati.
१७८.
178.
‘‘पहारवरखेत्तञ्ञू, सङ्गामे कतनिस्समे।
‘‘Pahāravarakhettaññū, saṅgāme katanissame;
उस्सिते हिंसयं राजा, स बलेन विरुज्झति॥
Ussite hiṃsayaṃ rājā, sa balena virujjhati.
१७९.
179.
‘‘तथेव इसयो हिंसं, सञ्ञते ब्रह्मचारिनो।
‘‘Tatheva isayo hiṃsaṃ, saññate brahmacārino;
अधम्मचारी खत्तियो, सो सग्गेन विरुज्झति॥
Adhammacārī khattiyo, so saggena virujjhati.
१८०.
180.
‘‘यो च राजा अधम्मट्ठो, भरियं हन्ति अदूसिकं।
‘‘Yo ca rājā adhammaṭṭho, bhariyaṃ hanti adūsikaṃ;
लुद्धं पसवते ठानं, पुत्तेहि च विरुज्झति॥
Luddhaṃ pasavate ṭhānaṃ, puttehi ca virujjhati.
१८१.
181.
‘‘धम्मं चरे जानपदे, नेगमेसु बलेसु च।
‘‘Dhammaṃ care jānapade, negamesu balesu ca;
इसयो च न हिंसेय्य, पुत्तदारे समं चरे॥
Isayo ca na hiṃseyya, puttadāre samaṃ care.
१८२.
182.
‘‘स तादिसो भूमिपति, रट्ठपालो अकोधनो।
‘‘Sa tādiso bhūmipati, raṭṭhapālo akodhano;
सपत्ते सम्पकम्पेति, इन्दोव असुराधिपो’’ति॥
Sapatte sampakampeti, indova asurādhipo’’ti.
तत्थ वकस्सूति वको अस्सु, अस्सूति निपातमत्तं। इदं वुत्तं होति – महाराज, पुब्बे एको उरब्भरूपो वको अहोसि, तस्स नङ्गुट्ठमत्तमेव दीघं, तं पन सो अन्तरसत्तिम्हि पक्खिपित्वा उरब्भरूपेन असंकितो अजयूथं उपेति। तत्थ उरणिकञ्च अजिकञ्च अजञ्च हन्त्वा येनकामं पलेति। तथाविधेकेति तथाविधा एके समणब्राह्मणा पब्बज्जालिङ्गेन छदनं कत्वा अत्तानं छादेत्वा मधुरवचनादीहि हितकामा विय हुत्वा लोकं वञ्चेन्ति। ‘‘अनासका’’तिआदि तेसं छदनस्स दस्सनत्थं वुत्तं। एकच्चे हि ‘‘मयं अनासका न किञ्चि आहारेमा’’ति मनुस्से वञ्चेन्ति, अपरे ‘‘मयं थण्डिलसेय्यका’’ति। अञ्ञेसं पन रजोजल्लं छदनं, अञ्ञेसं उक्कुटिकप्पधानं, ते गच्छन्तापि उप्पतित्वा उक्कुटिकाव गच्छन्ति। अञ्ञेसं सत्ताहदसाहादिवारभोजनसङ्खातं परियायभत्तछदनं, अपरे अपानकत्ता होन्ति, ‘‘मयं पानीयं न पिवामा’’ति वदन्ति। अरहन्तो वदानाति पापाचारा हुत्वापि ‘‘मयं अरहन्तो’’ति वदन्ता विचरन्ति। एतेति, महाराज, इमे वा पञ्च जना होन्तु अञ्ञे वा, यावन्तो दिट्ठिगतिका नाम, सब्बेपि एते असप्पुरिसा। यमाहूति ये आहु, ये वदन्ति।
Tattha vakassūti vako assu, assūti nipātamattaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, pubbe eko urabbharūpo vako ahosi, tassa naṅguṭṭhamattameva dīghaṃ, taṃ pana so antarasattimhi pakkhipitvā urabbharūpena asaṃkito ajayūthaṃ upeti. Tattha uraṇikañca ajikañca ajañca hantvā yenakāmaṃ paleti. Tathāvidheketi tathāvidhā eke samaṇabrāhmaṇā pabbajjāliṅgena chadanaṃ katvā attānaṃ chādetvā madhuravacanādīhi hitakāmā viya hutvā lokaṃ vañcenti. ‘‘Anāsakā’’tiādi tesaṃ chadanassa dassanatthaṃ vuttaṃ. Ekacce hi ‘‘mayaṃ anāsakā na kiñci āhāremā’’ti manusse vañcenti, apare ‘‘mayaṃ thaṇḍilaseyyakā’’ti. Aññesaṃ pana rajojallaṃ chadanaṃ, aññesaṃ ukkuṭikappadhānaṃ, te gacchantāpi uppatitvā ukkuṭikāva gacchanti. Aññesaṃ sattāhadasāhādivārabhojanasaṅkhātaṃ pariyāyabhattachadanaṃ, apare apānakattā honti, ‘‘mayaṃ pānīyaṃ na pivāmā’’ti vadanti. Arahanto vadānāti pāpācārā hutvāpi ‘‘mayaṃ arahanto’’ti vadantā vicaranti. Eteti, mahārāja, ime vā pañca janā hontu aññe vā, yāvanto diṭṭhigatikā nāma, sabbepi ete asappurisā. Yamāhūti ye āhu, ye vadanti.
सचे हि वीरियं नास्साति, महाराज, सचे ञाणसम्पयुत्तं कायिकचेतसिकवीरियं न भवेय्य। कम्मन्ति कल्याणपापकं कम्मम्पि यदि न भवेय्य। न भरेति एवं सन्ते वड्ढकिं वा अञ्ञे वा कारके राजा न पोसेय्य, नपि यन्तानीति नपि तेहि सत्तभूमिकपासादादीनि यन्तानि कारेय्य। किंकारणा? वीरियस्स चेव कम्मस्स च अभावा। उच्छिज्जेय्याति, महाराज, यदि एत्तकं कालं नेव देवो वस्सेय्य, न हिमं पतेय्य , अथ कप्पुट्ठानकालो विय अयं लोको उच्छिज्जेय्य। उच्छेदवादिना कथितनियामेन पन उच्छेदो नाम नत्थि। पालितेति पालयति।
Sace hi vīriyaṃ nāssāti, mahārāja, sace ñāṇasampayuttaṃ kāyikacetasikavīriyaṃ na bhaveyya. Kammanti kalyāṇapāpakaṃ kammampi yadi na bhaveyya. Na bhareti evaṃ sante vaḍḍhakiṃ vā aññe vā kārake rājā na poseyya, napi yantānīti napi tehi sattabhūmikapāsādādīni yantāni kāreyya. Kiṃkāraṇā? Vīriyassa ceva kammassa ca abhāvā. Ucchijjeyyāti, mahārāja, yadi ettakaṃ kālaṃ neva devo vasseyya, na himaṃ pateyya , atha kappuṭṭhānakālo viya ayaṃ loko ucchijjeyya. Ucchedavādinā kathitaniyāmena pana ucchedo nāma natthi. Pāliteti pālayati.
‘‘गवं चे’’ति चतस्सो गाथा रञ्ञो धम्मदेसनायमेव वुत्ता, तथा ‘‘महारुक्खस्सा’’तिआदिका। तत्थ महारुक्खस्साति मधुरअम्बरुक्खस्स। अधम्मेनाति अगतिगमनेन। रसञ्चस्स न जानातीति अधम्मिको राजा रट्ठस्स रसं ओजं न जानाति, आयसम्पत्तिं न लभति। विनस्सतीति सुञ्ञं होति, मनुस्सा गामनिगमे छड्डेत्वा पच्चन्तं पब्बतविसमं भजन्ति, सब्बानि आयमुखानि पच्छिज्जन्ति। सब्बोसधीहीति सब्बेहि मूलतचपत्तपुप्फफलादीहि चेव सप्पिनवनीतादीहि च ओसधेहि विरुज्झति, तानि न सम्पज्जन्ति। अधम्मिकरञ्ञो हि पथवी निरोजा होति, तस्सा निरोजताय ओसधानं ओजा न होति, तानि रोगञ्च वूपसमेतुं न सक्कोन्ति। इति सो तेहि विरुद्धो नाम होति।
‘‘Gavaṃ ce’’ti catasso gāthā rañño dhammadesanāyameva vuttā, tathā ‘‘mahārukkhassā’’tiādikā. Tattha mahārukkhassāti madhuraambarukkhassa. Adhammenāti agatigamanena. Rasañcassa na jānātīti adhammiko rājā raṭṭhassa rasaṃ ojaṃ na jānāti, āyasampattiṃ na labhati. Vinassatīti suññaṃ hoti, manussā gāmanigame chaḍḍetvā paccantaṃ pabbatavisamaṃ bhajanti, sabbāni āyamukhāni pacchijjanti. Sabbosadhīhīti sabbehi mūlatacapattapupphaphalādīhi ceva sappinavanītādīhi ca osadhehi virujjhati, tāni na sampajjanti. Adhammikarañño hi pathavī nirojā hoti, tassā nirojatāya osadhānaṃ ojā na hoti, tāni rogañca vūpasametuṃ na sakkonti. Iti so tehi viruddho nāma hoti.
नेगमेति निगमवासिकुटुम्बिके। हिंसन्ति हिंसन्तो पीळेन्तो। ये युत्ताति ये कयविक्कये युत्ता आयानं मुखा थलजलपथवाणिजा, ते च हिंसन्तो। ओजदानबलीकारेति ततो ततो भण्डाहरणसुङ्कदानवसेन ओजदानञ्चेव छभागदसभागादिभेदं बलिञ्च करोन्ते। स कोसेनाति सो एते हिंसन्तो अधम्मिकराजा धनधञ्ञेहि परिहायन्तो कोसेन विरुज्झति नाम। पहारवरखेत्तञ्ञूति ‘‘इमस्मिं ठाने विज्झितुं वट्टती’’ति एवं पहारवरानं खेत्तं जानन्ते धनुग्गहे। सङ्गामे कतनिस्समेति युद्धे सुकतकम्मे महायोधे। उस्सितेति उग्गते पञ्ञाते महामत्ते । हि सयन्ति एवरूपे सयं वा हिंसन्तो परेहि वा हिंसापेन्तो। बलेनाति बलकायेन। तथाविधञ्हि राजानं ‘‘अयं बहुकारे अत्तनो रज्जदायकेपि हिंसति, किमङ्गं पन अम्हे’’ति अवसेसापि योधा विजहन्तियेव। इति सो बलेन विरुद्धो नाम होति।
Negameti nigamavāsikuṭumbike. Hiṃsanti hiṃsanto pīḷento. Ye yuttāti ye kayavikkaye yuttā āyānaṃ mukhā thalajalapathavāṇijā, te ca hiṃsanto. Ojadānabalīkāreti tato tato bhaṇḍāharaṇasuṅkadānavasena ojadānañceva chabhāgadasabhāgādibhedaṃ baliñca karonte. Sa kosenāti so ete hiṃsanto adhammikarājā dhanadhaññehi parihāyanto kosena virujjhati nāma. Pahāravarakhettaññūti ‘‘imasmiṃ ṭhāne vijjhituṃ vaṭṭatī’’ti evaṃ pahāravarānaṃ khettaṃ jānante dhanuggahe. Saṅgāme katanissameti yuddhe sukatakamme mahāyodhe. Ussiteti uggate paññāte mahāmatte . Hi sayanti evarūpe sayaṃ vā hiṃsanto parehi vā hiṃsāpento. Balenāti balakāyena. Tathāvidhañhi rājānaṃ ‘‘ayaṃ bahukāre attano rajjadāyakepi hiṃsati, kimaṅgaṃ pana amhe’’ti avasesāpi yodhā vijahantiyeva. Iti so balena viruddho nāma hoti.
तथेव इसयो हिंसन्ति यथा च नेगमादयो, तथेव एसितगुणे पब्बजिते अक्कोसनपहरणादीहि हिंसन्तो अधम्मचारी राजा कायस्स भेदा अपायमेव उपेति, सग्गे निब्बत्तितुं न सक्कोतीति सग्गेन विरुद्धो नाम होति। भरियं हन्ति अदूसिकन्ति अत्तनो बाहुच्छायाय वड्ढितं पुत्तधीताहि संवड्ढं सीलवतिं भरियं मित्तपतिरूपकानं चोरानं वचनं गहेत्वा मारेति। लुद्धं पसवते ठानन्ति सो अत्तनो निरयूपपत्तिं पसवति निप्फादेति। पुत्तेहि चाति इमस्मिञ्ञेव अत्तभावे अत्तनो पुत्तेहि सद्धिं विरुज्झतीति।
Tatheva isayo hiṃsanti yathā ca negamādayo, tatheva esitaguṇe pabbajite akkosanapaharaṇādīhi hiṃsanto adhammacārī rājā kāyassa bhedā apāyameva upeti, sagge nibbattituṃ na sakkotīti saggena viruddho nāma hoti. Bhariyaṃ hanti adūsikanti attano bāhucchāyāya vaḍḍhitaṃ puttadhītāhi saṃvaḍḍhaṃ sīlavatiṃ bhariyaṃ mittapatirūpakānaṃ corānaṃ vacanaṃ gahetvā māreti. Luddhaṃ pasavate ṭhānanti so attano nirayūpapattiṃ pasavati nipphādeti. Puttehi cāti imasmiññeva attabhāve attano puttehi saddhiṃ virujjhatīti.
एवमस्स सो तेसं पञ्चन्नं जनानं कथं गहेत्वा देविया मारितभावञ्च पुत्तानं विरुद्धभावञ्च सन्धिमुखे चोरं चूळायं गण्हन्तो विय कथेसि। महासत्तो हि तेसं अमच्चानं निग्गण्हनञ्च धम्मदेसनञ्च देविया तेहि मारितभावस्स आविकरणत्थञ्च तत्थ अनुपुब्बेन कथं आहरित्वा ओकासं कत्वा एतमत्थं कथेसि। राजा तस्स वचनं सुत्वा अत्तनो अपराधं जानि। अथ नं महासत्तो ‘‘इतो पट्ठाय, महाराज, एवरूपानं पापानं कथं गहेत्वा मा पुन एवमकासी’’ति वत्वा ओवदन्तो ‘‘धम्मं चरे’’तिआदिमाह।
Evamassa so tesaṃ pañcannaṃ janānaṃ kathaṃ gahetvā deviyā māritabhāvañca puttānaṃ viruddhabhāvañca sandhimukhe coraṃ cūḷāyaṃ gaṇhanto viya kathesi. Mahāsatto hi tesaṃ amaccānaṃ niggaṇhanañca dhammadesanañca deviyā tehi māritabhāvassa āvikaraṇatthañca tattha anupubbena kathaṃ āharitvā okāsaṃ katvā etamatthaṃ kathesi. Rājā tassa vacanaṃ sutvā attano aparādhaṃ jāni. Atha naṃ mahāsatto ‘‘ito paṭṭhāya, mahārāja, evarūpānaṃ pāpānaṃ kathaṃ gahetvā mā puna evamakāsī’’ti vatvā ovadanto ‘‘dhammaṃ care’’tiādimāha.
तत्थ धम्मं चरेति, महाराज, राजा नाम जनपदं अधम्मिकेन बलिना अपीळेन्तो जनपदे धम्मं चरेय्य, सामिके असामिके अकरोन्तो नेगमेसु धम्मं चरेय्य, अट्ठाने अकिलमेन्तो बलेसु धम्मं चरेय्य। वधबन्धअक्कोसपरिभासे परिहरन्तो पच्चये च नेसं ददन्तो इसयो न विहिंसेय्य, धीतरो युत्तट्ठाने पतिट्ठापेन्तो पुत्ते च सिप्पानि सिक्खापेत्वा सम्मा परिहरन्तो भरियं इस्सरियवोस्सग्गअलङ्कारदानसम्माननादीहि अनुग्गण्हन्तो पुत्तदारे समं चरेय्य। स तादिसोति सो तादिसो राजा पवेणिं अभिन्दित्वा धम्मेन समेन रज्जं कारेन्तो राजाणाय राजतेजेन सपत्ते सम्पकम्पेति तासेति चालेति। ‘‘इन्दोवा’’ति इदं उपमत्थं वुत्तं। यथा असुरे जेत्वा अभिभवित्वा ठितकालतो पट्ठाय असुराधिपोति सङ्ख्यं गतो इन्दो अत्तनो सपत्तभूते असुरे कम्पेसि, तथा कम्पेतीति।
Tattha dhammaṃ careti, mahārāja, rājā nāma janapadaṃ adhammikena balinā apīḷento janapade dhammaṃ careyya, sāmike asāmike akaronto negamesu dhammaṃ careyya, aṭṭhāne akilamento balesu dhammaṃ careyya. Vadhabandhaakkosaparibhāse pariharanto paccaye ca nesaṃ dadanto isayo na vihiṃseyya, dhītaro yuttaṭṭhāne patiṭṭhāpento putte ca sippāni sikkhāpetvā sammā pariharanto bhariyaṃ issariyavossaggaalaṅkāradānasammānanādīhi anuggaṇhanto puttadāre samaṃ careyya. Sa tādisoti so tādiso rājā paveṇiṃ abhinditvā dhammena samena rajjaṃ kārento rājāṇāya rājatejena sapatte sampakampeti tāseti cāleti. ‘‘Indovā’’ti idaṃ upamatthaṃ vuttaṃ. Yathā asure jetvā abhibhavitvā ṭhitakālato paṭṭhāya asurādhipoti saṅkhyaṃ gato indo attano sapattabhūte asure kampesi, tathā kampetīti.
एवं महासत्तो रञ्ञो धम्मं देसेत्वा चत्तारोपि कुमारे पक्कोसापेत्वा ओवदित्वा रञ्ञो कतकम्मं पकासेत्वा राजानं खमापेत्वा ‘‘महाराज, इतो पट्ठाय अतुलेत्वा परिभेदकानं कथं गहेत्वा मा एवरूपं साहसिककम्मं अकासि, तुम्हेपि कुमारा मा रञ्ञो दुब्भित्था’’ति सब्बेसं ओवादं अदासि। अथ नं राजा आह – ‘‘अहं, भन्ते, तुम्हेसु च देविया च अपरज्झन्तो इमे निस्साय एतेसं कथं गहेत्वा एतं पापकम्मं करिं, इमे पञ्चपि मारेमी’’ति । न लब्भा, महाराज, एवं कातुन्ति। तेन हि तेसं हत्थपादे छेदापेमीति। इदम्पि न लब्भा कातुन्ति। राजा ‘‘साधु, भन्ते’’ति सम्पटिच्छित्वा ते सब्बसंहरणे कत्वा पञ्चचूळाकरणगद्दूलबन्धनगोमयासिञ्चनेहि अवमानेत्वा रट्ठा पब्बाजेसि। बोधिसत्तो तत्थ कतिपाहं वसित्वा ‘‘अप्पमत्तो होही’’ति राजानं ओवदित्वा हिमवन्तंयेव गन्त्वा झानाभिञ्ञा निब्बत्तेत्वा यावजीवं ब्रह्मविहारे भावेत्वा ब्रह्मलोकूपगो अहोसि।
Evaṃ mahāsatto rañño dhammaṃ desetvā cattāropi kumāre pakkosāpetvā ovaditvā rañño katakammaṃ pakāsetvā rājānaṃ khamāpetvā ‘‘mahārāja, ito paṭṭhāya atuletvā paribhedakānaṃ kathaṃ gahetvā mā evarūpaṃ sāhasikakammaṃ akāsi, tumhepi kumārā mā rañño dubbhitthā’’ti sabbesaṃ ovādaṃ adāsi. Atha naṃ rājā āha – ‘‘ahaṃ, bhante, tumhesu ca deviyā ca aparajjhanto ime nissāya etesaṃ kathaṃ gahetvā etaṃ pāpakammaṃ kariṃ, ime pañcapi māremī’’ti . Na labbhā, mahārāja, evaṃ kātunti. Tena hi tesaṃ hatthapāde chedāpemīti. Idampi na labbhā kātunti. Rājā ‘‘sādhu, bhante’’ti sampaṭicchitvā te sabbasaṃharaṇe katvā pañcacūḷākaraṇagaddūlabandhanagomayāsiñcanehi avamānetvā raṭṭhā pabbājesi. Bodhisatto tattha katipāhaṃ vasitvā ‘‘appamatto hohī’’ti rājānaṃ ovaditvā himavantaṃyeva gantvā jhānābhiññā nibbattetvā yāvajīvaṃ brahmavihāre bhāvetvā brahmalokūpago ahosi.
सत्था इमं देसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो पञ्ञवायेव परप्पवादप्पमद्दनोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा पञ्च दिट्ठिगतिका पूरणकस्सपमक्खलिगोसालपकुधकच्चानअजितकेसकम्बलनिगण्ठनाटपुत्ता अहेसुं, पिङ्गलसुनखो आनन्दो, महाबोधिपरिब्बाजको पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ desanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato paññavāyeva parappavādappamaddanoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā pañca diṭṭhigatikā pūraṇakassapamakkhaligosālapakudhakaccānaajitakesakambalanigaṇṭhanāṭaputtā ahesuṃ, piṅgalasunakho ānando, mahābodhiparibbājako pana ahameva ahosi’’nti.
महाबोधिजातकवण्णना ततिया।
Mahābodhijātakavaṇṇanā tatiyā.
जातकुद्दानं –
Jātakuddānaṃ –
सनिळीनिकमव्हयनो पठमो, दुतियो पन सउम्मदन्तिवरो।
Saniḷīnikamavhayano paṭhamo, dutiyo pana saummadantivaro;
ततियो पन बोधिसिरीव्हयनो, कथिता पन तीणि जिनेन सुभाति॥
Tatiyo pana bodhisirīvhayano, kathitā pana tīṇi jinena subhāti.
पण्णासनिपातवण्णना निट्ठिता।
Paṇṇāsanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५२८. महाबोधिजातकं • 528. Mahābodhijātakaṃ
