| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
७. महाचत्तारीसकसुत्तवण्णना
7. Mahācattārīsakasuttavaṇṇanā
१३६. दोसेहि आरकाति अरियं। तेनाह ‘‘निद्दोस’’न्ति। सा पन निद्दोसता लोकुत्तरभावेन सविसेसाति आह ‘‘लोकुत्तर’’न्ति। सम्मा सुन्दरो पसत्थो निय्यानिको समाधि सम्मासमाधीति आह – ‘‘सम्मासमाधिन्ति मग्गसमाधि’’न्ति। उपनिसीदति एत्थ फलं तप्पटिबद्धवुत्तितायाति उपनिसं, कारणन्ति आह – ‘‘सउपनिसन्ति सप्पच्चय’’न्ति। परिकरोति परिवारेतीति परिक्खारोति आह – ‘‘सपरिक्खारन्ति सपरिवार’’न्ति।
136. Dosehi ārakāti ariyaṃ. Tenāha ‘‘niddosa’’nti. Sā pana niddosatā lokuttarabhāvena savisesāti āha ‘‘lokuttara’’nti. Sammā sundaro pasattho niyyāniko samādhi sammāsamādhīti āha – ‘‘sammāsamādhinti maggasamādhi’’nti. Upanisīdati ettha phalaṃ tappaṭibaddhavuttitāyāti upanisaṃ, kāraṇanti āha – ‘‘saupanisanti sappaccaya’’nti. Parikaroti parivāretīti parikkhāroti āha – ‘‘saparikkhāranti saparivāra’’nti.
परिवारिताति सहजातादिपच्चयभावेन परिवारन्तेहि विय उपगता। पुरेचारिकाति वुट्ठानगामिनिभावना सहजातादिपच्चयवसेन पच्चयत्ता पुरस्सरा। तेनाह – ‘‘विपस्सनासम्मादिट्ठि चा’’ति। इदानि तानि किच्चतो दस्सेतुं, ‘‘विपस्सनासम्मादिट्ठी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ परिवीमंसग्गहणं तत्थ तत्थ चित्तुप्पादे वीमंसाधिपतेय्येन पवत्तिया सम्मादिट्ठिया पुब्बङ्गमभावदस्सनत्थं। तेनस्स मग्गसमाधिस्स नानाखणिकं पुब्बङ्गमभावं दस्सेति। वीमंसनपरियोसानेति तथापवत्तअनुलोमञाणस्स ओसाने। भूमिलद्धं वट्टं समुग्घाटयमानाति अत्तनो सन्ताने दीघरत्तं अनुसयितं किलेसवट्टं समुच्छिन्दन्ति। वूपसमयमानाति तस्सेव वेवचनं। वूपसमयमानाति वा ततो एव अवसिट्ठम्पि वट्टं अप्पवत्तिकरणवसेन वूपसमेन्ति। तेनेवाह – ‘‘मग्गसम्मादिट्ठि…पे॰… उप्पज्जती’’ति। साति सम्मादिट्ठि। दुविधापीति यथावुत्ता दुविधापि। इध अधिप्पेता विपस्सनापञ्ञासहिताय मग्गपञ्ञाय किच्चस्स दस्सितत्ता।
Parivāritāti sahajātādipaccayabhāvena parivārantehi viya upagatā. Purecārikāti vuṭṭhānagāminibhāvanā sahajātādipaccayavasena paccayattā purassarā. Tenāha – ‘‘vipassanāsammādiṭṭhi cā’’ti. Idāni tāni kiccato dassetuṃ, ‘‘vipassanāsammādiṭṭhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha parivīmaṃsaggahaṇaṃ tattha tattha cittuppāde vīmaṃsādhipateyyena pavattiyā sammādiṭṭhiyā pubbaṅgamabhāvadassanatthaṃ. Tenassa maggasamādhissa nānākhaṇikaṃ pubbaṅgamabhāvaṃ dasseti. Vīmaṃsanapariyosāneti tathāpavattaanulomañāṇassa osāne. Bhūmiladdhaṃ vaṭṭaṃ samugghāṭayamānāti attano santāne dīgharattaṃ anusayitaṃ kilesavaṭṭaṃ samucchindanti. Vūpasamayamānāti tasseva vevacanaṃ. Vūpasamayamānāti vā tato eva avasiṭṭhampi vaṭṭaṃ appavattikaraṇavasena vūpasamenti. Tenevāha – ‘‘maggasammādiṭṭhi…pe… uppajjatī’’ti. Sāti sammādiṭṭhi. Duvidhāpīti yathāvuttā duvidhāpi. Idha adhippetā vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya kiccassa dassitattā.
लक्खणे पटिविज्झमाने लक्खणिको धम्मो पटिविद्धो होतीति आह – ‘‘मिच्छादिट्ठिं…पे॰… आरम्मणतो पजानाती’’ति। विपस्सनासम्मादिट्ठियम्पि एसेव नयो। किच्चतोति भावनाकिच्चतो। सम्मादिट्ठियं तदधिगतअसम्मोहताय असम्मोहतो पजानाति। किच्चतोति पटिवेधकिच्चतो। तं पन सब्बथा असम्मुय्हनमेवाति आह ‘‘असम्मोहतो’’ति। एवं पजाननाति मिच्छादिट्ठि मिच्छादिट्ठीति याथावतो अवबोधो। अस्साति तंसमङ्गिनो पुग्गलस्स।
Lakkhaṇe paṭivijjhamāne lakkhaṇiko dhammo paṭividdho hotīti āha – ‘‘micchādiṭṭhiṃ…pe… ārammaṇato pajānātī’’ti. Vipassanāsammādiṭṭhiyampi eseva nayo. Kiccatoti bhāvanākiccato. Sammādiṭṭhiyaṃ tadadhigataasammohatāya asammohato pajānāti. Kiccatoti paṭivedhakiccato. Taṃ pana sabbathā asammuyhanamevāti āha ‘‘asammohato’’ti. Evaṃ pajānanāti micchādiṭṭhi micchādiṭṭhīti yāthāvato avabodho. Assāti taṃsamaṅgino puggalassa.
द्वायन्ति -कारो दीघं कत्वा वुत्तो। तेनाह ‘‘द्वयं वदामी’’ति। द्वे अवयवा एतस्साति द्वयं। तेनाह ‘‘दुविधकोट्ठासं वदामी’’ति। पुञ्ञस्स एको भागो सो एव पुञ्ञभागिको , क-कारस्स य-कारं कत्वा इत्थिलिङ्गवसेन ‘‘पुञ्ञभागिया’’ति वुत्तं। उपधिसङ्खातस्साति खन्धपबन्धसङ्खातस्स।
Dvāyanti -kāro dīghaṃ katvā vutto. Tenāha ‘‘dvayaṃ vadāmī’’ti. Dve avayavā etassāti dvayaṃ. Tenāha ‘‘duvidhakoṭṭhāsaṃ vadāmī’’ti. Puññassa eko bhāgo so eva puññabhāgiko , ka-kārassa ya-kāraṃ katvā itthiliṅgavasena ‘‘puññabhāgiyā’’ti vuttaṃ. Upadhisaṅkhātassāti khandhapabandhasaṅkhātassa.
अमतद्वारन्ति अरियमग्गं। पञ्ञपेतीति निय्यानादिपकारतो पञ्ञपेति। तेनाह ‘‘विभजित्वा दस्सेती’’ति। तत्थ सम्मोहस्स विद्धंसनेन असम्मोहतो दस्सेति। तस्मिं अत्थेति अमतद्वारपञ्ञापने अत्थे। बोज्झङ्गप्पत्ताति बोज्झङ्गभावप्पत्ता। मग्गभावेन निय्यानभावेन पवत्तिया मग्गपञ्ञाय अट्ठन्नम्पि साधारणत्ता समुदायस्स च अवयवो अङ्गन्ति कत्वा सेसधम्मे अङ्गिकभावेन दस्सेन्तो ‘‘अरियमग्गस्स अङ्ग’’न्ति आह। सो भिक्खूति मिच्छादिट्ठिं ‘‘मिच्छादिट्ठी’’ति सम्मादिट्ठिं ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति जानन्तो भिक्खु। पजहनत्थायाति समुच्छेदवसेन पजहनाय। पटिलाभत्थायाति मग्गसम्मादिट्ठिया अधिगमाय। कुसलवायामोति विपस्सनासम्पयुत्तोव कोसल्लसम्भूतो वायामो। सरतीति सतो, तं पनस्स सरणं सतिसमङ्गितायाति आह ‘‘सतिया समन्नागतो’’ति। कामञ्चेत्थ विपस्सनासम्मादिट्ठिं यथाभूता सम्मावायामसतियो सहजाता च पुरेजाता च हुत्वा परिवारेन्ति, ‘‘इतियिमे तयो धम्मा सम्मादिट्ठिं अनुपरिधावन्ति अनुपरिवत्तन्ती’’ति पन वचनतो, ‘‘एत्थ ही’’तिआदिना मग्गसम्मादिट्ठिया एव सेसधम्मानं यथारहं सहचरणभावेन परिवारणं योजितं। सम्मासङ्कप्पादीनन्ति आदि-सद्देन सम्मावाचाकम्मन्ताजीवानं गहणं इतरेसं परिवारभावेन गहितत्ता । न हि सक्का ते एव परिवारे परिवारवन्ते च कत्वा वत्तुं सङ्करतो सम्मोहजननतो च। तयोति सम्मादिट्ठिवायामसतियो सहजातपरिवाराव होन्ति मग्गक्खणिकानं तेसं अधिप्पेतत्ता विपस्सनाखणविरतीनं असम्भवतो।
Amatadvāranti ariyamaggaṃ. Paññapetīti niyyānādipakārato paññapeti. Tenāha ‘‘vibhajitvā dassetī’’ti. Tattha sammohassa viddhaṃsanena asammohato dasseti. Tasmiṃ attheti amatadvārapaññāpane atthe. Bojjhaṅgappattāti bojjhaṅgabhāvappattā. Maggabhāvena niyyānabhāvena pavattiyā maggapaññāya aṭṭhannampi sādhāraṇattā samudāyassa ca avayavo aṅganti katvā sesadhamme aṅgikabhāvena dassento ‘‘ariyamaggassa aṅga’’nti āha. So bhikkhūti micchādiṭṭhiṃ ‘‘micchādiṭṭhī’’ti sammādiṭṭhiṃ ‘‘sammādiṭṭhī’’ti jānanto bhikkhu. Pajahanatthāyāti samucchedavasena pajahanāya. Paṭilābhatthāyāti maggasammādiṭṭhiyā adhigamāya. Kusalavāyāmoti vipassanāsampayuttova kosallasambhūto vāyāmo. Saratīti sato, taṃ panassa saraṇaṃ satisamaṅgitāyāti āha ‘‘satiyā samannāgato’’ti. Kāmañcettha vipassanāsammādiṭṭhiṃ yathābhūtā sammāvāyāmasatiyo sahajātā ca purejātā ca hutvā parivārenti, ‘‘itiyime tayo dhammā sammādiṭṭhiṃ anuparidhāvanti anuparivattantī’’ti pana vacanato, ‘‘ettha hī’’tiādinā maggasammādiṭṭhiyā eva sesadhammānaṃ yathārahaṃ sahacaraṇabhāvena parivāraṇaṃ yojitaṃ. Sammāsaṅkappādīnanti ādi-saddena sammāvācākammantājīvānaṃ gahaṇaṃ itaresaṃ parivārabhāvena gahitattā . Na hi sakkā te eva parivāre parivāravante ca katvā vattuṃ saṅkarato sammohajananato ca. Tayoti sammādiṭṭhivāyāmasatiyo sahajātaparivārāva honti maggakkhaṇikānaṃ tesaṃ adhippetattā vipassanākhaṇaviratīnaṃ asambhavato.
१३७. तक्कनवसेन लोकसिद्धेनाति अधिप्पायो। ‘‘एवञ्चेवञ्च भवितब्ब’’न्ति विविधं तक्कनं कूपे विय उदकस्स आरम्मणस्स आकड्ढनं वितक्कनं वितक्को। सङ्कप्पनवसेनाति तं तं आरम्मणं गहेत्वा कप्पनवसेन। तक्कनं कप्पनन्ति च अतंसहजातानमेवाति दट्ठब्बं। एकग्गोति इमिना समाधिना लद्धुपकारस्सेव वितक्कस्स अप्पनापरियायो होतीति दस्सेति। विसेसेन वा अप्पना वितक्कस्स वसेन चित्तं आरम्मणं अभिरोपेति, वितक्के असति कथन्ति आह ‘‘वितक्के पना’’तिआदि। अत्तनोयेव धम्मताय चित्तं आरम्मणं अभिरुहतीति, एतेन आरम्मणधम्मानं गहणं नाम सभावसिद्धं, न धम्मन्तरमपेक्खति, वितक्को पन पवत्तमानो आरम्मणाभिनिरोपनवसेनेव पवत्ततीति दस्सेति। एवं सन्तेपि सभावावितक्कचित्तुप्पादतो सवितक्कचित्तुप्पादस्स आरम्मणग्गहणविसेसो वितक्केन जातोति कत्वा वितक्को चित्तस्स आरम्मणग्गहणे विसेसपच्चयोति पाकटोयमत्थो। अपरे पन भणन्ति – यथा कोचि राजवल्लभं, तंसम्बन्धीनं मित्तं वा निस्साय राजगेहं आरोहति अनुपविसति, एवं वितक्कं निस्साय चित्तं आरम्मणं आरोहति वितक्कस्स आरम्मणाभिनिरोपनसभावत्ता, अञ्ञेसं धम्मानञ्च अवितक्कसभावतो। तेनाह भगवा – ‘‘चेतसो अभिनिरोपना’’ति (ध॰ स॰ ७)।
137.Takkanavasena lokasiddhenāti adhippāyo. ‘‘Evañcevañca bhavitabba’’nti vividhaṃ takkanaṃ kūpe viya udakassa ārammaṇassa ākaḍḍhanaṃ vitakkanaṃ vitakko. Saṅkappanavasenāti taṃ taṃ ārammaṇaṃ gahetvā kappanavasena. Takkanaṃ kappananti ca ataṃsahajātānamevāti daṭṭhabbaṃ. Ekaggoti iminā samādhinā laddhupakārasseva vitakkassa appanāpariyāyo hotīti dasseti. Visesena vā appanā vitakkassa vasena cittaṃ ārammaṇaṃ abhiropeti, vitakke asati kathanti āha ‘‘vitakke panā’’tiādi. Attanoyeva dhammatāya cittaṃ ārammaṇaṃ abhiruhatīti, etena ārammaṇadhammānaṃ gahaṇaṃ nāma sabhāvasiddhaṃ, na dhammantaramapekkhati, vitakko pana pavattamāno ārammaṇābhiniropanavaseneva pavattatīti dasseti. Evaṃ santepi sabhāvāvitakkacittuppādato savitakkacittuppādassa ārammaṇaggahaṇaviseso vitakkena jātoti katvā vitakko cittassa ārammaṇaggahaṇe visesapaccayoti pākaṭoyamattho. Apare pana bhaṇanti – yathā koci rājavallabhaṃ, taṃsambandhīnaṃ mittaṃ vā nissāya rājagehaṃ ārohati anupavisati, evaṃ vitakkaṃ nissāya cittaṃ ārammaṇaṃ ārohati vitakkassa ārammaṇābhiniropanasabhāvattā, aññesaṃ dhammānañca avitakkasabhāvato. Tenāha bhagavā – ‘‘cetaso abhiniropanā’’ti (dha. sa. 7).
यदि एवं कथं अवितक्कचित्तं आरम्मणं आरोहतीति? वितक्कबलेनेव। यथा हि सो पुरिसो परिचयेन तेन विनापि निरासङ्को राजगेहं पविसति, एवं परिचयेन वितक्केन विनापि अवितक्कं चित्तं आरम्मणं आरोहति। परिचयेनाति च सन्ताने पवत्तवितक्कभावनासङ्खातेन परिचयेन। वितक्कस्स हि सन्ताने अभिण्हं पवत्तस्स वसेन चित्तस्स आरम्मणाभिरुहनं चिरपरिचितं; तेन तं कदाचि वितक्केन विनापि तत्थ पवत्ततेव; यथा ञाणसहगतं चित्तं सम्मसनवसेन चिरपरिचितं कदाचि ञाणरहितम्पि सम्मसनवसेन पवत्तति; यथा वा किलेससहितं हुत्वा पवत्तं सब्बसो किलेसरहितम्पि परिचयेन किलेसवासनावसेन पवत्तति, एवं सम्पदमिदं दट्ठब्बं।
Yadi evaṃ kathaṃ avitakkacittaṃ ārammaṇaṃ ārohatīti? Vitakkabaleneva. Yathā hi so puriso paricayena tena vināpi nirāsaṅko rājagehaṃ pavisati, evaṃ paricayena vitakkena vināpi avitakkaṃ cittaṃ ārammaṇaṃ ārohati. Paricayenāti ca santāne pavattavitakkabhāvanāsaṅkhātena paricayena. Vitakkassa hi santāne abhiṇhaṃ pavattassa vasena cittassa ārammaṇābhiruhanaṃ ciraparicitaṃ; tena taṃ kadāci vitakkena vināpi tattha pavattateva; yathā ñāṇasahagataṃ cittaṃ sammasanavasena ciraparicitaṃ kadāci ñāṇarahitampi sammasanavasena pavattati; yathā vā kilesasahitaṃ hutvā pavattaṃ sabbaso kilesarahitampi paricayena kilesavāsanāvasena pavattati, evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.
वाचं सङ्खरोतीति वाचं उप्पादेति, वचीघोसुप्पत्तिया विसेसपच्चयो होतीति अत्थो। लोकियवितक्को द्वत्तिंसचित्तसहगतो वाचं सङ्खरोति वचीविञ्ञत्तिजननतो। वचीसङ्खारोत्वेव पनस्स नामं होति रुळ्हितो, तंसमत्थतानिरोधतो वा सम्भवतो पन सङ्खारोति। ‘‘लोकुत्तरसम्मासङ्कप्पं परिवारेन्ती’’ति वत्वा तिविधे सम्मासङ्कप्पे कदाचि कतमं परिवारेन्तीति? चोदनं सन्धायाह ‘‘एत्था’’तिआदि। नानाचित्तेसु लब्भन्ति नानासमन्नाहारहेतुकत्ता, पुब्बभागेयेव च ते उप्पज्जन्तीति। तीणि नामानि लभति तिविधस्सपि पटिपक्खस्स समुच्छिन्दनेन सातिसयं तिण्णम्पि किच्चकरणतो। एस नयो सम्मावाचादीसुपि।
Vācaṃ saṅkharotīti vācaṃ uppādeti, vacīghosuppattiyā visesapaccayo hotīti attho. Lokiyavitakko dvattiṃsacittasahagato vācaṃ saṅkharoti vacīviññattijananato. Vacīsaṅkhārotveva panassa nāmaṃ hoti ruḷhito, taṃsamatthatānirodhato vā sambhavato pana saṅkhāroti. ‘‘Lokuttarasammāsaṅkappaṃ parivārentī’’ti vatvā tividhe sammāsaṅkappe kadāci katamaṃ parivārentīti? Codanaṃ sandhāyāha ‘‘etthā’’tiādi. Nānācittesu labbhanti nānāsamannāhārahetukattā, pubbabhāgeyeva ca te uppajjantīti. Tīṇi nāmāni labhati tividhassapi paṭipakkhassa samucchindanena sātisayaṃ tiṇṇampi kiccakaraṇato. Esa nayo sammāvācādīsupi.
१३८. विरमति एतायाति वेरमणी विरति वुच्चति। सा मुसावादतो विरमणस्स कारणभावतो चेतनापि वेरस्स मणनतो विनासनतो विरतिपीति आह – ‘‘विरतिपि चेतनापि वट्टती’’ति। आरका रमतीति समुच्छिन्नेहि दूरतो समुस्सारेति। विना तेहि रमतीति अच्चन्तमेव तेहि विना भवति। ततो ततोति दिट्ठे अदिट्ठवादादितो मुसावादा। विसेसतो अनुप्पत्तिधम्मत्ता पटिनिवत्ता हुत्वा।
138. Viramati etāyāti veramaṇī virati vuccati. Sā musāvādato viramaṇassa kāraṇabhāvato cetanāpi verassa maṇanato vināsanato viratipīti āha – ‘‘viratipi cetanāpi vaṭṭatī’’ti. Ārakā ramatīti samucchinnehi dūrato samussāreti. Vinā tehi ramatīti accantameva tehi vinā bhavati. Tato tatoti diṭṭhe adiṭṭhavādādito musāvādā. Visesato anuppattidhammattā paṭinivattā hutvā.
१४०. तिविधेन कुहनवत्थुनाति पच्चयपटिसेवन-सामन्तजप्पन-इरियापथपवत्तनसङ्खातेन पापिच्छता निब्बत्तेन तिविधेन कुहनवत्थुना। एताय कुहनाय करणभूताय पच्चयुप्पादनत्थं निमित्तं सीलं एतेसन्ति योजना। अत्तविसयलाभहेतु अक्कोसनखुंसनवम्भनादिवसेन पिसनं घट्टनं विहेठनं निप्पेसो। इतो लद्धं अञ्ञस्स, ततो लद्धं परस्स दत्वा एवं लाभेन लाभं निजिगींसतीति लाभेन लाभं निजिगींसना। पाळियं आगतो कुहनादिवसेन मिच्छाआजीवो। को पन सोति आह ‘‘आजीवहेतू’’तिआदि। तासंयेवाति अवधारणं, ‘‘आजीवो कुप्पमानो कायवचीद्वारेसु एव कुप्पती’’ति कत्वा वुत्तं।
140.Tividhena kuhanavatthunāti paccayapaṭisevana-sāmantajappana-iriyāpathapavattanasaṅkhātena pāpicchatā nibbattena tividhena kuhanavatthunā. Etāya kuhanāya karaṇabhūtāya paccayuppādanatthaṃ nimittaṃ sīlaṃ etesanti yojanā. Attavisayalābhahetu akkosanakhuṃsanavambhanādivasena pisanaṃ ghaṭṭanaṃ viheṭhanaṃ nippeso. Ito laddhaṃ aññassa, tato laddhaṃ parassa datvā evaṃ lābhena lābhaṃ nijigīṃsatīti lābhena lābhaṃ nijigīṃsanā. Pāḷiyaṃ āgato kuhanādivasena micchāājīvo. Ko pana soti āha ‘‘ājīvahetū’’tiādi. Tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ, ‘‘ājīvo kuppamāno kāyavacīdvāresu eva kuppatī’’ti katvā vuttaṃ.
१४१. सम्मा पसत्था सोभना निय्यानिका दिट्ठि एतस्साति सम्मादिट्ठि, पुग्गलो। तस्स पन यस्मा सम्मादिट्ठि सच्चाभिसमयस्स निब्बानसच्छिकिरियाय अवस्सयो, तस्मा वुत्तं – ‘‘मग्गसम्मादिट्ठियं ठितस्सा’’ति। पहोति भवति ताय सहेव उप्पज्जति पवत्तति। पच्चवेक्खणञाणं याथावतो जाननट्ठेन सम्माञाणन्ति इधाधिप्पेतं, तञ्च खो मग्गसमाधिम्हि ठिते एव होतीति इममत्थं दस्सेतुं आह – ‘‘मग्गसम्मासमाधिम्हि…पे॰… सम्माञाणं पहोती’’तिआदि। इमिना किं दस्सेतीति? यथा मग्गसम्मादिट्ठियं ठितो पुग्गलो, ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति वुत्तो, एवं मग्गफलपच्चवेक्खणञाणे ठितो, ‘‘सम्माञाणो’’ति वुत्तो, तस्स च मग्गफलसम्मासमाधिपवत्तिया पहोति सम्माञाणस्स सम्माविमुत्तिया पहोतीति इममत्थं दस्सेति। फलसमाधि ताव पवत्ततु, मग्गसमाधि पन कथन्ति? तम्पि अकुप्पभावताय अच्चन्तसमाधिभावतो किच्चनिप्फत्तिया पवत्ततेवाति वत्तब्बतं लभति। ठपेत्वा अट्ठफलङ्गानीति फलभूतानि सम्मादिट्ठिआदीनि अट्ठङ्गानि, ‘‘सम्मादिट्ठिस्स सम्मासङ्कप्पो पहोती’’तिआदिना विसुं गहितत्ता ठपेत्वा। सम्माञाणं पच्चवेक्खणं कत्वाति पच्चवेक्खणञाणं सम्माञाणं कत्वा। फलं कातुन्ति फलधम्मसहचरितताय विपाकसभावताय च ‘‘फल’’न्ति लद्धनामे फलसम्पयुत्तधम्मे सम्माविमुत्तिं कातुं वट्टतीति वुत्तं। तथा च वुत्तं सल्लेखसुत्तवण्णनायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.८३) ‘‘फलसम्पयुत्तानि पन सम्मादिट्ठिआदीनि अट्ठङ्गानि ठपेत्वा सेसधम्मा सम्माविमुत्तीति वेदितब्बा’’ति।
141. Sammā pasatthā sobhanā niyyānikā diṭṭhi etassāti sammādiṭṭhi, puggalo. Tassa pana yasmā sammādiṭṭhi saccābhisamayassa nibbānasacchikiriyāya avassayo, tasmā vuttaṃ – ‘‘maggasammādiṭṭhiyaṃ ṭhitassā’’ti. Pahoti bhavati tāya saheva uppajjati pavattati. Paccavekkhaṇañāṇaṃ yāthāvato jānanaṭṭhena sammāñāṇanti idhādhippetaṃ, tañca kho maggasamādhimhi ṭhite eva hotīti imamatthaṃ dassetuṃ āha – ‘‘maggasammāsamādhimhi…pe… sammāñāṇaṃ pahotī’’tiādi. Iminā kiṃ dassetīti? Yathā maggasammādiṭṭhiyaṃ ṭhito puggalo, ‘‘sammādiṭṭhī’’ti vutto, evaṃ maggaphalapaccavekkhaṇañāṇe ṭhito, ‘‘sammāñāṇo’’ti vutto, tassa ca maggaphalasammāsamādhipavattiyā pahoti sammāñāṇassa sammāvimuttiyā pahotīti imamatthaṃ dasseti. Phalasamādhi tāva pavattatu, maggasamādhi pana kathanti? Tampi akuppabhāvatāya accantasamādhibhāvato kiccanipphattiyā pavattatevāti vattabbataṃ labhati. Ṭhapetvā aṭṭhaphalaṅgānīti phalabhūtāni sammādiṭṭhiādīni aṭṭhaṅgāni, ‘‘sammādiṭṭhissa sammāsaṅkappo pahotī’’tiādinā visuṃ gahitattā ṭhapetvā. Sammāñāṇaṃ paccavekkhaṇaṃ katvāti paccavekkhaṇañāṇaṃ sammāñāṇaṃ katvā. Phalaṃ kātunti phaladhammasahacaritatāya vipākasabhāvatāya ca ‘‘phala’’nti laddhanāme phalasampayuttadhamme sammāvimuttiṃ kātuṃ vaṭṭatīti vuttaṃ. Tathā ca vuttaṃ sallekhasuttavaṇṇanāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.83) ‘‘phalasampayuttāni pana sammādiṭṭhiādīni aṭṭhaṅgāni ṭhapetvā sesadhammā sammāvimuttīti veditabbā’’ti.
१४२. निज्जिण्णाति निज्जीरिता, विद्धस्ता विनासिताति अत्थो। फलं कथितन्ति ‘‘सम्मादिट्ठिस्स, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि निज्जिण्णा होती’’ति इमिना वारेन सामञ्ञफलं कथितन्ति वदन्ति, निज्जीरणं पटिप्पस्सम्भनन्ति अधिप्पायो। निज्जीरणं पन समुच्छिन्दनन्ति कत्वा, मज्झिमभाणका…पे॰… मग्गो कथितोति वदन्ति। दस्सनट्ठेनाति परिञ्ञाभिसमयादिवसेन चतुन्नं सच्चानं पच्चक्खतो दस्सनट्ठेन। विदितकरणट्ठेनाति पच्चक्खेन यथादिट्ठानं मग्गफलानं पाकटकरणट्ठेन। तदधिमुत्तट्ठेनाति तस्मिं यथासच्छिकते निब्बाने अधिमुच्चनभावेन।
142.Nijjiṇṇāti nijjīritā, viddhastā vināsitāti attho. Phalaṃ kathitanti ‘‘sammādiṭṭhissa, bhikkhave, micchādiṭṭhi nijjiṇṇā hotī’’ti iminā vārena sāmaññaphalaṃ kathitanti vadanti, nijjīraṇaṃ paṭippassambhananti adhippāyo. Nijjīraṇaṃ pana samucchindananti katvā, majjhimabhāṇakā…pe… maggo kathitoti vadanti. Dassanaṭṭhenāti pariññābhisamayādivasena catunnaṃ saccānaṃ paccakkhato dassanaṭṭhena. Viditakaraṇaṭṭhenāti paccakkhena yathādiṭṭhānaṃ maggaphalānaṃ pākaṭakaraṇaṭṭhena. Tadadhimuttaṭṭhenāti tasmiṃ yathāsacchikate nibbāne adhimuccanabhāvena.
कुसलपक्खाति अनवज्जकोट्ठासा। महाविपाकदानेनाति महतो विपुलस्स लोकुत्तरस्स सुखविपाकस्स चेव कायिकादिदुक्खविपाकस्स च दानेन।
Kusalapakkhāti anavajjakoṭṭhāsā. Mahāvipākadānenāti mahato vipulassa lokuttarassa sukhavipākassa ceva kāyikādidukkhavipākassa ca dānena.
यथा महाविपाकस्स दानेन महाचत्तारीसकं, तथा बहुतायपि महाचत्तारीसकोति दस्सेतुं, ‘‘इमस्मिञ्च पन सुत्ते पञ्च सम्मादिट्ठियो कथिता’’तिआदि वुत्तं। बहुअत्थोपि हि महा-सद्दो होति ‘‘महाजनो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.६५)। एत्थ च ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिना वत्थुभेदेन दस मिच्छादिट्ठिधम्मा कथिता, वत्थुभेदेनेव, ‘‘अत्थि दिन्न’’न्तिआदिना दस सम्मादिट्ठिधम्माति वीसति होति। यथा ‘‘सम्मादिट्ठिस्स, भिक्खवे, सम्मासङ्कप्पो पहोती’’तिआदिना मग्गवसेन दस सम्मत्तधम्मा, तप्पटिपक्खभूता ‘‘मिच्छादिट्ठिस्स मिच्छासङ्कप्पो पहोती’’तिआदिना अत्थतो दस मिच्छत्तधम्माति वीसति, तथा फलवसेन तेसु एवं वीसति। कथं वारेपि सम्मादिट्ठिआदयो दसाति वीसति? एवमेते द्वे चत्तारीसकानि पुरिमेन सद्धिं तयो चत्तारीसका विभाविताति वेदितब्बा।
Yathā mahāvipākassa dānena mahācattārīsakaṃ, tathā bahutāyapi mahācattārīsakoti dassetuṃ, ‘‘imasmiñca pana sutte pañca sammādiṭṭhiyo kathitā’’tiādi vuttaṃ. Bahuatthopi hi mahā-saddo hoti ‘‘mahājano’’tiādīsu (ma. ni. 2.65). Ettha ca ‘‘natthi dinna’’ntiādinā vatthubhedena dasa micchādiṭṭhidhammā kathitā, vatthubhedeneva, ‘‘atthi dinna’’ntiādinā dasa sammādiṭṭhidhammāti vīsati hoti. Yathā ‘‘sammādiṭṭhissa, bhikkhave, sammāsaṅkappo pahotī’’tiādinā maggavasena dasa sammattadhammā, tappaṭipakkhabhūtā ‘‘micchādiṭṭhissa micchāsaṅkappo pahotī’’tiādinā atthato dasa micchattadhammāti vīsati, tathā phalavasena tesu evaṃ vīsati. Kathaṃ vārepi sammādiṭṭhiādayo dasāti vīsati? Evamete dve cattārīsakāni purimena saddhiṃ tayo cattārīsakā vibhāvitāti veditabbā.
१४३. पसंसियस्स उजुविपच्चनीकं निन्दियं पसंसन्तोपि अत्थतो पसंसियं निन्दन्तो नाम होति। पसंसियस्स गुणपरिधंसनमुखेनेव हि निन्दियस्स पसंसाय पवत्तनतोति आह – ‘‘मिच्छादिट्ठिनामायं सोभनाति वदन्तोपि सम्मादिट्ठिं गरहति नामा’’तिआदि। एवमादीति आदिसद्देन ‘‘नत्थि हेतु नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाया’’ति (दी॰ नि॰ १.१६८; म॰ नि॰ २.२२७) एवमादिं सङ्गण्हाति; तस्मा एवंवादिनोति एवं हेतु पटिक्खेपवादिनोति अत्थो। ओक्कन्तनियामाति ओगाळ्हमिच्छत्तनियामा। एवरूपं लद्धिं गहेत्वातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं चूळपुण्णमसुत्तवण्णनायं वुत्तनयमेव तस्मा तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। एदिसो हि ‘‘बुद्धानम्पि अतेकिच्छो’’तिआदि वुत्तसदिसो।
143. Pasaṃsiyassa ujuvipaccanīkaṃ nindiyaṃ pasaṃsantopi atthato pasaṃsiyaṃ nindanto nāma hoti. Pasaṃsiyassa guṇaparidhaṃsanamukheneva hi nindiyassa pasaṃsāya pavattanatoti āha – ‘‘micchādiṭṭhināmāyaṃ sobhanāti vadantopi sammādiṭṭhiṃ garahati nāmā’’tiādi. Evamādīti ādisaddena ‘‘natthi hetu natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’ti (dī. ni. 1.168; ma. ni. 2.227) evamādiṃ saṅgaṇhāti; tasmā evaṃvādinoti evaṃ hetu paṭikkhepavādinoti attho. Okkantaniyāmāti ogāḷhamicchattaniyāmā. Evarūpaṃ laddhiṃ gahetvātiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ cūḷapuṇṇamasuttavaṇṇanāyaṃ vuttanayameva tasmā tattha vuttanayeneva veditabbaṃ. Ediso hi ‘‘buddhānampi atekiccho’’tiādi vuttasadiso.
अत्तनो निन्दाभयेनाति ‘‘सम्मादिट्ठिञ्च नामेते गरहन्ती’’आदिना उपरि परेहि वत्तब्बनिन्दाभयेन। घट्टनभयेनाति तथा परेसं आसादनाभयेन। सहधम्मेन परेन अत्तनो उपरि कातब्बनिग्गहो उपारम्भो, गरहतो परित्तासो उपारम्भभयं, तं पन अत्थतो उपवादभयं होतीति आह ‘‘उपवादभयेना’’ति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Attano nindābhayenāti ‘‘sammādiṭṭhiñca nāmete garahantī’’ādinā upari parehi vattabbanindābhayena. Ghaṭṭanabhayenāti tathā paresaṃ āsādanābhayena. Sahadhammena parena attano upari kātabbaniggaho upārambho, garahato parittāso upārambhabhayaṃ, taṃ pana atthato upavādabhayaṃ hotīti āha ‘‘upavādabhayenā’’ti. Sesaṃ suviññeyyameva.
महाचत्तारीसकसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Mahācattārīsakasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ७. महाचत्तारीसकसुत्तं • 7. Mahācattārīsakasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ७. महाचत्तारीसकसुत्तवण्णना • 7. Mahācattārīsakasuttavaṇṇanā
