| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / มชฺฌิมนิกาย (อฎฺฐกถา) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
๓. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา
3. Mahādukkhakkhandhasuttavaṇṇanā
๑๖๓. เอวํ เม สุตนฺติ มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํฯ ตตฺถ วินยปริยาเยน ตโย ชนา สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ สโงฺฆฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตโย ตโย เอว, ตโต อุทฺธํ สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติฯ อิธ สุตฺตนฺตปริยาเยน สมฺพหุลาติ เวทิตพฺพาฯ ปิณฺฑาย ปาวิสิํสูติ ปวิฎฺฐา, เต ปน น ตาว ปวิฎฺฐา, ปวิสิสฺสามาติ นิกฺขนฺตตฺตา ปน ปวิสิํสูติ วุตฺตาฯ ยถา คามํ คมิสฺสามีติ นิกฺขนฺตปุริโส ตํ คามํ อปฺปโตฺตปิ ‘‘กุหิํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ วุเตฺต ‘‘คามํ คโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํฯ ปริพฺพาชกานํ อาราโมติ เชตวนโต อวิทูเร อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม อตฺถิ, ตํ สนฺธาย เอวมาหํสุฯ สมโณ, อาวุโสติ, อาวุโส, ตุมฺหากํ สตฺถา สมโณ โคตโมฯ กามานํ ปริญฺญนฺติ กามานํ ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปติฯ รูปเวทนาสุปิ เอเสว นโยฯ
163.Evaṃme sutanti mahādukkhakkhandhasuttaṃ. Tattha vinayapariyāyena tayo janā sambahulāti vuccanti, tato paraṃ saṅgho. Suttantapariyāyena tayo tayo eva, tato uddhaṃ sambahulāti vuccanti. Idha suttantapariyāyena sambahulāti veditabbā. Piṇḍāya pāvisiṃsūti paviṭṭhā, te pana na tāva paviṭṭhā, pavisissāmāti nikkhantattā pana pavisiṃsūti vuttā. Yathā gāmaṃ gamissāmīti nikkhantapuriso taṃ gāmaṃ appattopi ‘‘kuhiṃ itthannāmo’’ti vutte ‘‘gāmaṃ gato’’ti vuccati, evaṃ. Paribbājakānaṃ ārāmoti jetavanato avidūre aññatitthiyānaṃ paribbājakānaṃ ārāmo atthi, taṃ sandhāya evamāhaṃsu. Samaṇo, āvusoti, āvuso, tumhākaṃ satthā samaṇo gotamo. Kāmānaṃ pariññanti kāmānaṃ pahānaṃ samatikkamaṃ paññapeti. Rūpavedanāsupi eseva nayo.
ตตฺถ ติตฺถิยา สกสมยํ ชานนฺตา กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ ปฐมชฺฌานํ วทมานา, รูปานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ อรูปภวํ วทมานา, เวทนานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ อสญฺญภวํ วทมานาฯ เต ปน ‘‘อิทํ นาม ปฐมชฺฌานํ อยํ รูปภโว อยํ อรูปภโว’’ติปิ น ชานนฺติฯ เต ปญฺญเปตุํ อสโกฺกนฺตาปิ เกวลํ ‘‘ปญฺญเปม ปญฺญเปมา’’ติ วทนฺติฯ ตถาคโต กามานํ ปริญฺญํ อนาคามิมเคฺคน ปญฺญเปติ, รูปเวทนานํ อรหตฺตมเคฺคน ฯ เต เอวํ มหเนฺต วิเสเส วิชฺชมาเนปิ อิธ โน, อาวุโส, โก วิเวโสติอาทิมาหํสุฯ
Tattha titthiyā sakasamayaṃ jānantā kāmānaṃ pariññaṃ paññapeyyuṃ paṭhamajjhānaṃ vadamānā, rūpānaṃ pariññaṃ paññapeyyuṃ arūpabhavaṃ vadamānā, vedanānaṃ pariññaṃ paññapeyyuṃ asaññabhavaṃ vadamānā. Te pana ‘‘idaṃ nāma paṭhamajjhānaṃ ayaṃ rūpabhavo ayaṃ arūpabhavo’’tipi na jānanti. Te paññapetuṃ asakkontāpi kevalaṃ ‘‘paññapema paññapemā’’ti vadanti. Tathāgato kāmānaṃ pariññaṃ anāgāmimaggena paññapeti, rūpavedanānaṃ arahattamaggena . Te evaṃ mahante visese vijjamānepi idha no, āvuso, ko vivesotiādimāhaṃsu.
ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ ปญฺญาปเนฯ ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนนฺติ ยทิทํ สมณสฺส วา โคตมสฺส ธมฺมเทสนาย สทฺธิํ อมฺหากํ ธมฺมเทสนํ, อมฺหากํ วา ธมฺมเทสนาย สทฺธิํ สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อารพฺภ นานากรณํ วุเจฺจถ, ตํ กินฺนามาติ วทนฺติฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโย ฯ อิติ เวมเชฺฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย สาสเนน สทฺธิํ อตฺตโน ลทฺธิวจนมเตฺตน สมธุรํ ฐปยิํสุฯ เนว อภินนฺทิํสูติ เอวเมตนฺติ น สมฺปฎิจฺฉิํสุฯ นปฺปฎิโกฺกสิํสูติ นยิทํ เอวนฺติ นปฺปฎิเสเธสุํฯ กสฺมา? เต กิร ติตฺถิยา นาม อนฺธสทิสา, ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา กเถยฺยุนฺติ นาภินนฺทิํสุ, ปริญฺญนฺติ วจเนน อีสกํ สาสนคโนฺธ อตฺถีติ นปฺปฎิโกฺกสิํสุฯ ชนปทวาสิโน วา เต สกสมยปรสมเยสุ น สุฎฺฐุ กุสลาติปิ อุภยํ นากํสุฯ
Tattha idhāti imasmiṃ paññāpane. Dhammadesanāya vā dhammadesananti yadidaṃ samaṇassa vā gotamassa dhammadesanāya saddhiṃ amhākaṃ dhammadesanaṃ, amhākaṃ vā dhammadesanāya saddhiṃ samaṇassa gotamassa dhammadesanaṃ ārabbha nānākaraṇaṃ vuccetha, taṃ kinnāmāti vadanti. Dutiyapadepi eseva nayo . Iti vemajjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya sāsanena saddhiṃ attano laddhivacanamattena samadhuraṃ ṭhapayiṃsu. Neva abhinandiṃsūti evametanti na sampaṭicchiṃsu. Nappaṭikkosiṃsūti nayidaṃ evanti nappaṭisedhesuṃ. Kasmā? Te kira titthiyā nāma andhasadisā, jānitvā vā ajānitvā vā katheyyunti nābhinandiṃsu, pariññanti vacanena īsakaṃ sāsanagandho atthīti nappaṭikkosiṃsu. Janapadavāsino vā te sakasamayaparasamayesu na suṭṭhu kusalātipi ubhayaṃ nākaṃsu.
๑๖๕. น เจว สมฺปายิสฺสนฺตีติ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ อุตฺตริญฺจ วิฆาตนฺติ อสมฺปายนโต อุตฺตริมฺปิ ทุกฺขํ อาปชฺชิสฺสนฺติฯ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ อสโกฺกนฺตานํ นาม หิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมินฺติ เอตฺถ ยถาติ การณวจนํ, ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยสฺมา อวิสเย ปโญฺห ปุจฺฉิโต โหตีติ อโตฺถฯ สเทวเกติ สห เทเวหิ สเทวเกฯ สมารกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ตีณิ ฐานานิ โลเก ปกฺขิปิตฺวา เทฺว ปชายาติ ปญฺจหิปิ สตฺตโลกเมว ปริยาทิยิตฺวา เอตสฺมิํ สเทวกาทิเภเท โลเก ตํ เทวํ วา มนุสฺสํ วา น ปสฺสามีติ ทีเปติฯ อิโต วา ปน สุตฺวาติ อิโต วา ปน มม สาสนโต สุตฺวา อตถาคโตปิ อตถาคตสาวโกปิ อาราเธยฺย ปริโตเสยฺยฯ อญฺญถา อาราธนํ นาม นตฺถีติ ทเสฺสติฯ
165.Na ceva sampāyissantīti sampādetvā kathetuṃ na sakkhissanti. Uttariñca vighātanti asampāyanato uttarimpi dukkhaṃ āpajjissanti. Sampādetvā kathetuṃ asakkontānaṃ nāma hi dukkhaṃ uppajjati. Yathā taṃ, bhikkhave, avisayasminti ettha yathāti kāraṇavacanaṃ, tanti nipātamattaṃ. Yasmā avisaye pañho pucchito hotīti attho. Sadevaketi saha devehi sadevake. Samārakādīsupi eseva nayo. Evaṃ tīṇi ṭhānāni loke pakkhipitvā dve pajāyāti pañcahipi sattalokameva pariyādiyitvā etasmiṃ sadevakādibhede loke taṃ devaṃ vā manussaṃ vā na passāmīti dīpeti. Ito vā pana sutvāti ito vā pana mama sāsanato sutvā atathāgatopi atathāgatasāvakopi ārādheyya paritoseyya. Aññathā ārādhanaṃ nāma natthīti dasseti.
๑๖๖. อิทานิ อตฺตโน เตสํ ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตาราธนํ ทเสฺสโนฺต โก จ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ กามคุณาติ กามยิตพฺพเฎฺฐน กามาฯ พนฺธนเฎฺฐน คุณาฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อหตานํ วตฺถานํ ทฺวิคุณํ สงฺฆาฎิ’’นฺติ (มหาว. ๓๔๘) เอตฺถ หิ ปฎลโฎฺฐ คุณโฎฺฐฯ ‘‘อเจฺจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๔) เอตฺถ ราสโฎฺฐ คุณโฎฺฐฯ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฎิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙) เอตฺถ อานิสํสโฎฺฐ คุณโฎฺฐฯ ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ (ขุ. ปา. ๓ ทฺวตฺติํสากาเร; ที. นิ. ๒.๓๗๗) กยิรา มาลาคุเณ พหู’’ติ (ธ. ป. ๕๓) เอตฺถ พนฺธนโฎฺฐ คุณโฎฺฐฯ อิธาปิ เอเสว อธิเปฺปโต, เตน วุตฺตํ ‘‘พนฺธนเฎฺฐน คุณา’’ติฯ จกฺขุวิเญฺญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพาฯ เอเตนุปาเยน โสตวิเญฺญยฺยาทีสุปิ อโตฺถ เวทิตโพฺพฯ อิฎฺฐาติ ปริยิฎฺฐา วา โหนฺตุ มา วา, อิฎฺฐารมฺมณภูตาติ อโตฺถฯ กนฺตาติ กมนียาฯ มนาปาติ มนวฑฺฒนกาฯ ปิยรูปาติ ปิยชาติกาฯ กามูปสํหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสํหิตาฯ รชนียาติ รชฺชนิยา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ อโตฺถฯ
166. Idāni attano tesaṃ pañhānaṃ veyyākaraṇena cittārādhanaṃ dassento ko ca, bhikkhavetiādimāha. Kāmaguṇāti kāmayitabbaṭṭhena kāmā. Bandhanaṭṭhena guṇā. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, ahatānaṃ vatthānaṃ dviguṇaṃ saṅghāṭi’’nti (mahāva. 348) ettha hi paṭalaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’ti (saṃ. ni. 1.4) ettha rāsaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’ti (ma. ni. 3.379) ettha ānisaṃsaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Antaṃ antaguṇaṃ (khu. pā. 3 dvattiṃsākāre; dī. ni. 2.377) kayirā mālāguṇe bahū’’ti (dha. pa. 53) ettha bandhanaṭṭho guṇaṭṭho. Idhāpi eseva adhippeto, tena vuttaṃ ‘‘bandhanaṭṭhena guṇā’’ti. Cakkhuviññeyyāti cakkhuviññāṇena passitabbā. Etenupāyena sotaviññeyyādīsupi attho veditabbo. Iṭṭhāti pariyiṭṭhā vā hontu mā vā, iṭṭhārammaṇabhūtāti attho. Kantāti kamanīyā. Manāpāti manavaḍḍhanakā. Piyarūpāti piyajātikā. Kāmūpasaṃhitāti ārammaṇaṃ katvā uppajjamānena kāmena upasaṃhitā. Rajanīyāti rajjaniyā, rāguppattikāraṇabhūtāti attho.
๑๖๗. ยทิ มุทฺทายาติอาทีสุ มุทฺทาติ องฺคุลิปเพฺพสุ สญฺญํ ฐเปตฺวา หตฺถมุทฺทาฯ คณนาติ อจฺฉิทฺทคณนาฯ สงฺขานนฺติ ปิณฺฑคณนาฯ ยาย เขตฺตํ โอโลเกตฺวา อิธ เอตฺตกา วีหี ภวิสฺสนฺติ , รุกฺขํ โอโลเกตฺวา อิธ เอตฺตกานิ ผลานิ ภวิสฺสนฺติ, อากาสํ โอโลเกตฺวา อิเม อากาเส สกุณา เอตฺตกา นาม ภวิสฺสนฺตีติ ชานนฺติฯ
167.Yadi muddāyātiādīsu muddāti aṅgulipabbesu saññaṃ ṭhapetvā hatthamuddā. Gaṇanāti acchiddagaṇanā. Saṅkhānanti piṇḍagaṇanā. Yāya khettaṃ oloketvā idha ettakā vīhī bhavissanti , rukkhaṃ oloketvā idha ettakāni phalāni bhavissanti, ākāsaṃ oloketvā ime ākāse sakuṇā ettakā nāma bhavissantīti jānanti.
กสีติ กสิกมฺมํฯ วณิชฺชาติ ชงฺฆวณิชฺชถลวณิชฺชาทิวณิปฺปโถฯ โครกฺขนฺติ อตฺตโน วา ปเรสํ วา คาโว รกฺขิตฺวา ปญฺจโครสวิกฺกเยน ชีวนกมฺมํฯ อิสฺสโตฺถ วุจฺจติ อาวุธํ คเหตฺวา อุปฎฺฐานกมฺมํฯ ราชโปริสนฺติ อาวุเธน ราชกมฺมํ กตฺวา อุปฎฺฐานํฯ สิปฺปญฺญตรนฺติ คหิตาวเสสํ หตฺถิอสฺสสิปฺปาทิฯ สีตสฺส ปุรกฺขโตติ ลกฺขํ วิย สรสฺส สีตสฺส ปุรโต, สีเตน พาธียมาโนติ อโตฺถฯ อุเณฺหปิ เอเสว นโยฯ ฑํสาทีสุ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ มกสาติ สพฺพมกฺขิกา, สรีสปาติ เย เกจิ สริตฺวา คจฺฉนฺติฯ ริสฺสมาโนติ รุปฺปมาโน, ฆฎฺฎิยมาโนฯ มียมาโนติ มรมาโนฯ อยํ, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, อยํ มุทฺทาทีหิ ชีวิกกปฺปนํ อาคมฺม สีตาทิปจฺจโย อาพาโธฯ กามานํ อาทีนโวติ กาเมสุ อุปทฺทโว, อุปสฺสโคฺคติ อโตฺถฯ สนฺทิฎฺฐิโกติ ปจฺจโกฺข สามํ ปสฺสิตโพฺพฯ ทุกฺขกฺขโนฺธติ ทุกฺขราสิฯ กามเหตูติอาทีสุ ปจฺจยเฎฺฐน กามา อสฺส เหตูติ กามเหตุฯ มูลเฎฺฐน กามา นิทานมสฺสาติ กามนิทาโนฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน ปน กามนิทานนฺติ วุโตฺตฯ การณเฎฺฐน กามา อธิกรณํ อสฺสาติ กามาธิกรโณฯ ลิงฺควิปลฺลาเสเนว ปน กามาธิกรณนฺติ วุโตฺตฯ กามานเมว เหตูติ อิทํ นิยมวจนํ, กามปจฺจยา อุปฺปชฺชติเยวาติ อโตฺถฯ
Kasīti kasikammaṃ. Vaṇijjāti jaṅghavaṇijjathalavaṇijjādivaṇippatho. Gorakkhanti attano vā paresaṃ vā gāvo rakkhitvā pañcagorasavikkayena jīvanakammaṃ. Issattho vuccati āvudhaṃ gahetvā upaṭṭhānakammaṃ. Rājaporisanti āvudhena rājakammaṃ katvā upaṭṭhānaṃ. Sippaññataranti gahitāvasesaṃ hatthiassasippādi. Sītassa purakkhatoti lakkhaṃ viya sarassa sītassa purato, sītena bādhīyamānoti attho. Uṇhepi eseva nayo. Ḍaṃsādīsu ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Makasāti sabbamakkhikā, sarīsapāti ye keci saritvā gacchanti. Rissamānoti ruppamāno, ghaṭṭiyamāno. Mīyamānoti maramāno. Ayaṃ, bhikkhaveti, bhikkhave, ayaṃ muddādīhi jīvikakappanaṃ āgamma sītādipaccayo ābādho. Kāmānaṃ ādīnavoti kāmesu upaddavo, upassaggoti attho. Sandiṭṭhikoti paccakkho sāmaṃ passitabbo. Dukkhakkhandhoti dukkharāsi. Kāmahetūtiādīsu paccayaṭṭhena kāmā assa hetūti kāmahetu. Mūlaṭṭhena kāmā nidānamassāti kāmanidāno. Liṅgavipallāsena pana kāmanidānanti vutto. Kāraṇaṭṭhena kāmā adhikaraṇaṃ assāti kāmādhikaraṇo. Liṅgavipallāseneva pana kāmādhikaraṇanti vutto. Kāmānameva hetūti idaṃ niyamavacanaṃ, kāmapaccayā uppajjatiyevāti attho.
อุฎฺฐหโตติ อาชีวสมุฎฺฐาปกวีริเยน อุฎฺฐหนฺตสฺสฯ ฆฎโตติ ตํ วีริยํ ปุเพฺพนาปรํ ฆเฎนฺตสฺสฯ วายมโตติ วายามํ ปรกฺกมํ ปโยคํ กโรนฺตสฺสฯ นาภินิปฺผชฺชนฺตีติ น นิปฺผชฺชนฺติ, หตฺถํ นาภิรุหนฺติฯ โสจตีติ จิเตฺต อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจติฯ กิลมตีติ กาเย อุปฺปนฺนทุเกฺขน กิลมติฯ ปริเทวตีติ วาจาย ปริเทวติฯ อุรตฺตาฬินฺติ อุรํ ตาเฬตฺวาฯ กนฺทตีติ โรทติฯ สโมฺมหํ อาปชฺชตีติ วิสญฺญี วิย สมฺมูโฬฺห โหติฯ โมฆนฺติ ตุจฺฉํฯ อผโลติ นิปฺผโลฯ อารกฺขาธิกรณนฺติ อารกฺขการณาฯ กินฺตีติ เกน นุ โข อุปาเยนฯ ยมฺปิ เมติ ยมฺปิ มยฺหํ กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา อุปฺปาทิตํ ธนํ อโหสิฯ ตมฺปิ โน นตฺถีติ ตมฺปิ อมฺหากํ อิทานิ นตฺถิฯ
Uṭṭhahatoti ājīvasamuṭṭhāpakavīriyena uṭṭhahantassa. Ghaṭatoti taṃ vīriyaṃ pubbenāparaṃ ghaṭentassa. Vāyamatoti vāyāmaṃ parakkamaṃ payogaṃ karontassa. Nābhinipphajjantīti na nipphajjanti, hatthaṃ nābhiruhanti. Socatīti citte uppannabalavasokena socati. Kilamatīti kāye uppannadukkhena kilamati. Paridevatīti vācāya paridevati. Urattāḷinti uraṃ tāḷetvā. Kandatīti rodati. Sammohaṃ āpajjatīti visaññī viya sammūḷho hoti. Moghanti tucchaṃ. Aphaloti nipphalo. Ārakkhādhikaraṇanti ārakkhakāraṇā. Kintīti kena nu kho upāyena. Yampi meti yampi mayhaṃ kasikammādīni katvā uppāditaṃ dhanaṃ ahosi. Tampi no natthīti tampi amhākaṃ idāni natthi.
๑๖๘. ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตูติอาทินาปิ การณํ ทเสฺสตฺวาว อาทีนวํ ทีเปติฯ ตตฺถ กามเหตูติ กามปจฺจยา ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติฯ กามนิทานนฺติ ภาวนปุํสกํ, กาเม นิทานํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อโตฺถฯ กามาธิกรณนฺติปิ ภาวนปุํสกเมว, กาเม อธิกรณํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อโตฺถฯ กามานเมว เหตูติ คามนิคมนครเสนาปติปุโรหิตฎฺฐานนฺตราทีนํ กามานเมว เหตุ วิวทนฺตีติ อโตฺถฯ อุปกฺกมนฺตีติ ปหรนฺติฯ อสิจมฺมนฺติ อสิเญฺจว เขฎกผลกาทีนิ จฯ ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุํ คเหตฺวา สรกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาฯ อุภโตพฺยูฬนฺติ อุภโต ราสิภูตํฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ ปวิสนฺติฯ อุสูสูติ กเณฺฑสุฯ วิโชฺชตลเนฺตสูติ วิปริวตฺตเนฺตสุฯ เต ตตฺถาติ เต ตสฺมิํ สงฺคาเมฯ
168.Puna caparaṃ, bhikkhave, kāmahetūtiādināpi kāraṇaṃ dassetvāva ādīnavaṃ dīpeti. Tattha kāmahetūti kāmapaccayā rājānopi rājūhi vivadanti. Kāmanidānanti bhāvanapuṃsakaṃ, kāme nidānaṃ katvā vivadantīti attho. Kāmādhikaraṇantipi bhāvanapuṃsakameva, kāme adhikaraṇaṃ katvā vivadantīti attho. Kāmānameva hetūti gāmanigamanagarasenāpatipurohitaṭṭhānantarādīnaṃ kāmānameva hetu vivadantīti attho. Upakkamantīti paharanti. Asicammanti asiñceva kheṭakaphalakādīni ca. Dhanukalāpaṃ sannayhitvāti dhanuṃ gahetvā sarakalāpaṃ sannayhitvā. Ubhatobyūḷanti ubhato rāsibhūtaṃ. Pakkhandantīti pavisanti. Usūsūti kaṇḍesu. Vijjotalantesūti viparivattantesu. Te tatthāti te tasmiṃ saṅgāme.
อทฺทาวเลปนา อุปการิโยติ เจตฺถ มนุสฺสา ปาการปาทํ อสฺสขุรสณฺฐาเนน อิฎฺฐกาหิ จินิตฺวา อุปริ สุธาย ลิมฺปนฺติฯ เอวํ กตา ปาการปาทา อุปการิโยติ วุจฺจนฺติฯ ตา ติเนฺตน กลเลน สิตฺตา อทฺทาวเลปนา นาม โหนฺติฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ ตาสํ เหฎฺฐา ติขิณอยสูลาทีหิ วิชฺฌียมานาปิ ปาการสฺส ปิจฺฉิลภาเวน อาโรหิตุํ อสโกฺกนฺตาปิ อุปธาวนฺติเยวฯ ฉกณกายาติ กุถิตโคมเยนฯ อภิวเคฺคนาติ สตทเนฺตนฯ ตํ อฎฺฐทนฺตากาเรน กตฺวา ‘‘นครทฺวารํ ภินฺทิตฺวา ปวิสิสฺสามา’’ติ อาคเต อุปริทฺวาเร ฐิตา ตสฺส พนฺธนโยตฺตานิ ฉินฺทิตฺวา เตน อภิวเคฺคน โอมทฺทนฺติฯ
Addāvalepanāupakāriyoti cettha manussā pākārapādaṃ assakhurasaṇṭhānena iṭṭhakāhi cinitvā upari sudhāya limpanti. Evaṃ katā pākārapādā upakāriyoti vuccanti. Tā tintena kalalena sittā addāvalepanā nāma honti. Pakkhandantīti tāsaṃ heṭṭhā tikhiṇaayasūlādīhi vijjhīyamānāpi pākārassa picchilabhāvena ārohituṃ asakkontāpi upadhāvantiyeva. Chakaṇakāyāti kuthitagomayena. Abhivaggenāti satadantena. Taṃ aṭṭhadantākārena katvā ‘‘nagaradvāraṃ bhinditvā pavisissāmā’’ti āgate uparidvāre ṭhitā tassa bandhanayottāni chinditvā tena abhivaggena omaddanti.
๑๖๙. สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺตีติ ฆรสนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติฯ นิโลฺลปนฺติ คาเม ปหริตฺวา มหาวิโลปํ กโรนฺติฯ เอกาคาริกนฺติ ปณฺณาสมตฺตาปิ สฎฺฐิมตฺตาปิ ปริวาเรตฺวา ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา อาหราเปนฺติฯ ปริปเนฺถปิ ติฎฺฐนฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรนฺติฯ อฑฺฒทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ ปหารสาธนตฺถํ วา จตุหตฺถทณฺฑํ เทฺวธา เฉตฺวา คหิตทณฺฑเกหิฯ พิลงฺคถาลิกนฺติ กญฺชิยอุกฺขลิกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา สีสกปาลํ อุปฺปาเฎตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติ, เตน มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุถิตฺวา อุปริ อุตฺตรติฯ สงฺขมุณฺฑิกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฎฺฐอุภโตกณฺณจูฬิกคฬวาฎปริเจฺฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺฐิํ กตฺวา ทณฺฑเกน วลฺลิตฺวา อุปฺปาเฎนฺติ, สห เกเสหิ จมฺมํ อุฎฺฐหติฯ ตโต สีสกฎาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติฯ
169.Sandhimpi chindantīti gharasandhimpi chindanti. Nillopanti gāme paharitvā mahāvilopaṃ karonti. Ekāgārikanti paṇṇāsamattāpi saṭṭhimattāpi parivāretvā jīvaggāhaṃ gahetvā āharāpenti. Paripanthepi tiṭṭhantīti panthadūhanakammaṃ karonti. Aḍḍhadaṇḍakehīti muggarehi pahārasādhanatthaṃ vā catuhatthadaṇḍaṃ dvedhā chetvā gahitadaṇḍakehi. Bilaṅgathālikanti kañjiyaukkhalikammakāraṇaṃ, taṃ karontā sīsakapālaṃ uppāṭetvā tattaṃ ayoguḷaṃ saṇḍāsena gahetvā tattha pakkhipanti, tena matthaluṅgaṃ pakkuthitvā upari uttarati. Saṅkhamuṇḍikanti saṅkhamuṇḍakammakāraṇaṃ, taṃ karontā uttaroṭṭhaubhatokaṇṇacūḷikagaḷavāṭaparicchedena cammaṃ chinditvā sabbakese ekato gaṇṭhiṃ katvā daṇḍakena vallitvā uppāṭenti, saha kesehi cammaṃ uṭṭhahati. Tato sīsakaṭāhaṃ thūlasakkharāhi ghaṃsitvā dhovantā saṅkhavaṇṇaṃ karonti.
ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา สงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อโนฺตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ ฯ กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฎฺฐาย มุขํ นิขาทเนน ขณนฺติฯ โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา มุขํ ปูเรติฯ โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา อาลิมฺปนฺติฯ หตฺถปโชฺชติกนฺติ หเตฺถ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา ทีปํ วิย ชาเลนฺติฯ เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา คีวโต ปฎฺฐาย จมฺมพเทฺธ กนฺติตฺวา โคปฺผเก ฐเปนฺติฯ อถ นํ โยเตฺตหิ พนฺธิตฺวา กฑฺฒนฺติฯ โส อตฺตโน จมฺมพเทฺธ อกฺกมิตฺวา อกฺกมิตฺวา ปตติฯ จีรกวาสิกนฺติ จีรกวาสิกกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา ตเถว จมฺมพเทฺธ กนฺติตฺวา กฎิยํ ฐเปนฺติฯ กฎิโต ปฎฺฐาย กนฺติตฺวา โคปฺผเกสุ ฐเปนฺติฯ อุปริเมหิ เหฎฺฐิมสรีรํ จีรกนิวาสนนิวตฺถํ วิย โหติฯ เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา อุโภสุ กปฺปเรสุ จ ชาณูสุ จ อยวลยานิ ทตฺวา อยสูลานิ โกเฎฺฎนฺติฯ โส จตูหิ อยสูเลหิ ภูมิยํ ปติฎฺฐหติฯ อถ นํ ปริวาเรตฺวา อคฺคิํ กโรนฺติฯ ‘‘เอเณยฺยโก โชติปริคฺคโห ยถา’’ติ อาคตฎฺฐาเนปิ อิทเมว วุตฺตํฯ ตํ กาเลน กาลํ สูลานิ อปเนตฺวา จตูหิ อฎฺฐิโกฎีหิเยว ฐเปนฺติฯ เอวรูปา การณา นาม นตฺถิฯ
Rāhumukhanti rāhumukhakammakāraṇaṃ, taṃ karontā saṅkunā mukhaṃ vivaritvā antomukhe dīpaṃ jālenti . Kaṇṇacūḷikāhi vā paṭṭhāya mukhaṃ nikhādanena khaṇanti. Lohitaṃ paggharitvā mukhaṃ pūreti. Jotimālikanti sakalasarīraṃ telapilotikāya veṭhetvā ālimpanti. Hatthapajjotikanti hatthe telapilotikāya veṭhetvā dīpaṃ viya jālenti. Erakavattikanti erakavattakammakāraṇaṃ, taṃ karontā gīvato paṭṭhāya cammabaddhe kantitvā gopphake ṭhapenti. Atha naṃ yottehi bandhitvā kaḍḍhanti. So attano cammabaddhe akkamitvā akkamitvā patati. Cīrakavāsikanti cīrakavāsikakammakāraṇaṃ, taṃ karontā tatheva cammabaddhe kantitvā kaṭiyaṃ ṭhapenti. Kaṭito paṭṭhāya kantitvā gopphakesu ṭhapenti. Uparimehi heṭṭhimasarīraṃ cīrakanivāsananivatthaṃ viya hoti. Eṇeyyakanti eṇeyyakakammakāraṇaṃ. Taṃ karontā ubhosu kapparesu ca jāṇūsu ca ayavalayāni datvā ayasūlāni koṭṭenti. So catūhi ayasūlehi bhūmiyaṃ patiṭṭhahati. Atha naṃ parivāretvā aggiṃ karonti. ‘‘Eṇeyyako jotipariggaho yathā’’ti āgataṭṭhānepi idameva vuttaṃ. Taṃ kālena kālaṃ sūlāni apanetvā catūhi aṭṭhikoṭīhiyeva ṭhapenti. Evarūpā kāraṇā nāma natthi.
พฬิสมํสิกนฺติ อุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริตฺวา จมฺมมํสนฺหารูนิ อุปฺปาเฎนฺติฯ กหาปณิกนฺติ สกลสรีรํ ติณฺหาหิ วาสีหิ โกฎิโต ปฎฺฐาย กหาปณมตฺตํ กหาปณมตฺตํ ปาเตนฺตา โกเฎฺฎนฺติฯ ขาราปตจฺฉิกนฺติ สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ อาวุเธหิ ปหริตฺวา โกเจฺฉหิ ขารํ ฆํสนฺติฯ จมฺมสํสนฺหารูนิ ปคฺฆริตฺวา สวนฺติฯ อฎฺฐิกสงฺขลิกาว ติฎฺฐติฯ ปลิฆปริวตฺติกนฺติ เอเกน ปเสฺสน นิปชฺชาเปตฺวา กณฺณจฺฉิเทฺท อยสูลํ โกเฎฺฎตฺวา ปถวิยา เอกาพทฺธํ กโรนฺติฯ อถ นํ ปาเท คเหตฺวา อาวิชฺฌนฺติฯ ปลาลปีฐกนฺติ เฉโก การณิโก ฉวิจมฺมํ อจฺฉินฺทิตฺวา นิสทโปเตหิ อฎฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อุกฺขิปนฺติฯ มํสราสิเยว โหติ, อถ นํ เกเสเหว ปริโยนนฺธิตฺวา คณฺหนฺติฯ ปลาลวฎฺฎิํ วิย กตฺวา ปน เวเฐนฺติฯ สุนเขหิปีติ กติปยานิ ทิวสานิ อาหารํ อทตฺวา ฉาตเกหิ สุนเขหิ ขาทาเปนฺติฯ เต มุหุเตฺตน อฎฺฐิสงฺขลิกเมว กโรนฺติฯ สมฺปรายิโกติ สมฺปราเย ทุติยตฺตภาเว วิปาโกติ อโตฺถฯ
Baḷisamaṃsikanti ubhatomukhehi baḷisehi paharitvā cammamaṃsanhārūni uppāṭenti. Kahāpaṇikanti sakalasarīraṃ tiṇhāhi vāsīhi koṭito paṭṭhāya kahāpaṇamattaṃ kahāpaṇamattaṃ pātentā koṭṭenti. Khārāpatacchikanti sarīraṃ tattha tattha āvudhehi paharitvā kocchehi khāraṃ ghaṃsanti. Cammasaṃsanhārūni paggharitvā savanti. Aṭṭhikasaṅkhalikāva tiṭṭhati. Palighaparivattikanti ekena passena nipajjāpetvā kaṇṇacchidde ayasūlaṃ koṭṭetvā pathaviyā ekābaddhaṃ karonti. Atha naṃ pāde gahetvā āvijjhanti. Palālapīṭhakanti cheko kāraṇiko chavicammaṃ acchinditvā nisadapotehi aṭṭhīni bhinditvā kesesu gahetvā ukkhipanti. Maṃsarāsiyeva hoti, atha naṃ keseheva pariyonandhitvā gaṇhanti. Palālavaṭṭiṃ viya katvā pana veṭhenti. Sunakhehipīti katipayāni divasāni āhāraṃ adatvā chātakehi sunakhehi khādāpenti. Te muhuttena aṭṭhisaṅkhalikameva karonti. Samparāyikoti samparāye dutiyattabhāve vipākoti attho.
๑๗๐. ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ นิพฺพานํฯ นิพฺพานญฺหิ อาคมฺม กาเมสุ ฉนฺทราโค วินียติ เจว ปหียติ จ, ตสฺมา นิพฺพานํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ จ วุตฺตํฯ สามํ วา กาเม ปริชานิสฺสนฺตีติ สยํ วา เต กาเม ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิสฺสนฺติฯ ตถตฺตายาติ ตถภาวายฯ ยถาปฎิปโนฺนติ ยาย ปฎิปทาย ปฎิปโนฺนฯ
170.Chandarāgavinayo chandarāgappahānanti nibbānaṃ. Nibbānañhi āgamma kāmesu chandarāgo vinīyati ceva pahīyati ca, tasmā nibbānaṃ chandarāgavinayo chandarāgappahānanti ca vuttaṃ. Sāmaṃ vā kāme parijānissantīti sayaṃ vā te kāme tīhi pariññāhi parijānissanti. Tathattāyāti tathabhāvāya. Yathāpaṭipannoti yāya paṭipadāya paṭipanno.
๑๗๑. ขตฺติยกญฺญา วาติอาทิ อปริเตฺตน วิปุเลน กุสเลน คหิตปฎิสนฺธิกํ วตฺถาลงฺการาทีนิ ลภนฎฺฐาเน นิพฺพตฺตํ ทเสฺสตุํ วุตฺตํฯ ปนฺนรสวสฺสุเทฺทสิกาติ ปนฺนรสวสฺสวยาฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ วยปเทสํ กสฺมา คณฺหาติ? วณฺณสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํฯ มาตุคามสฺส หิ ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺตสฺสาปิ เอตสฺมิํ กาเล โถกํ โถกํ วณฺณายตนํ ปสีทติฯ ปุริสานํ ปน วีสติวสฺสกาเล ปญฺจวีสติวสฺสกาเล ปสนฺนํ โหติฯ นาติทีฆาติอาทีหิ ฉโทสวิรหิตํ สรีรสมฺปตฺติํ ทีเปติฯ วณฺณนิภาติ วโณฺณเยวฯ
171.Khattiyakaññāvātiādi aparittena vipulena kusalena gahitapaṭisandhikaṃ vatthālaṅkārādīni labhanaṭṭhāne nibbattaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Pannarasavassuddesikāti pannarasavassavayā. Dutiyapadepi eseva nayo. Vayapadesaṃ kasmā gaṇhāti? Vaṇṇasampattidassanatthaṃ. Mātugāmassa hi duggatakule nibbattassāpi etasmiṃ kāle thokaṃ thokaṃ vaṇṇāyatanaṃ pasīdati. Purisānaṃ pana vīsativassakāle pañcavīsativassakāle pasannaṃ hoti. Nātidīghātiādīhi chadosavirahitaṃ sarīrasampattiṃ dīpeti. Vaṇṇanibhāti vaṇṇoyeva.
ชิณฺณนฺติ ชราชิณฺณํฯ โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสี วิย วงฺกํฯ โภคฺคนฺติ ภคฺคํ, อิมินาปิสฺส วงฺกภาวเมว ทีเปติฯ ทณฺฑปรายณนฺติ ทณฺฑปฎิสรณํ ทณฺฑทุติยํฯ ปเวธมานนฺติ กมฺปมานํฯ อาตุรนฺติ ชราตุรํฯ ขณฺฑทนฺตนฺติ ชิณฺณภาเวน ขณฺฑิตทนฺตํฯ ปลิตเกสนฺติ ปณฺฑรเกสํฯ วิลูนนฺติ ลุญฺจิตฺวา คหิตเกสํ วิย ขลฺลาฎํฯ ขลิตสิรนฺติ มหาขลฺลาฎสีสํฯ วลินนฺติ สญฺชาตวลิํฯ ติลกาหตคตฺตนฺติ เสตกาฬติลเกหิ วิกิณฺณสรีรํฯ อาพาธิกนฺติ พฺยาธิกํฯ ทุกฺขิตนฺติ ทุกฺขปตฺตํฯ
Jiṇṇanti jarājiṇṇaṃ. Gopānasivaṅkanti gopānasī viya vaṅkaṃ. Bhogganti bhaggaṃ, imināpissa vaṅkabhāvameva dīpeti. Daṇḍaparāyaṇanti daṇḍapaṭisaraṇaṃ daṇḍadutiyaṃ. Pavedhamānanti kampamānaṃ. Āturanti jarāturaṃ. Khaṇḍadantanti jiṇṇabhāvena khaṇḍitadantaṃ. Palitakesanti paṇḍarakesaṃ. Vilūnanti luñcitvā gahitakesaṃ viya khallāṭaṃ. Khalitasiranti mahākhallāṭasīsaṃ. Valinanti sañjātavaliṃ. Tilakāhatagattanti setakāḷatilakehi vikiṇṇasarīraṃ. Ābādhikanti byādhikaṃ. Dukkhitanti dukkhapattaṃ.
พาฬฺหคิลานนฺติ อธิมตฺตคิลานํฯ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตนฺติ อามกสุสาเน ปาติตํฯ เสสเมตฺถ สติปฎฺฐาเน วุตฺตเมวฯ อิธาปิ นิพฺพานํเยว ฉนฺทราควินโยฯ
Bāḷhagilānanti adhimattagilānaṃ. Sivathikāya chaḍḍitanti āmakasusāne pātitaṃ. Sesamettha satipaṭṭhāne vuttameva. Idhāpi nibbānaṃyeva chandarāgavinayo.
๑๗๓. เนว ตสฺมิํ สมเย อตฺตพฺยาพาธายาติ ตสฺมิํ สมเย อตฺตโนปิ ทุกฺขตฺถาย น เจเตติฯ อพฺยาพชฺฌํเยวาติ นิทฺทุกฺขเมว ฯ
173.Neva tasmiṃ samaye attabyābādhāyāti tasmiṃ samaye attanopi dukkhatthāya na ceteti. Abyābajjhaṃyevāti niddukkhameva .
๑๗๔. ยํ, ภิกฺขเว, เวทนา อนิจฺจาติ, ภิกฺขเว, ยสฺมา เวทนา อนิจฺจา, ตสฺมา อยํ อนิจฺจาทิอากาโรว เวทนาย อาทีนโวติ อโตฺถ, นิสฺสรณํ วุตฺตปฺปการเมวาติฯ
174.Yaṃ, bhikkhave, vedanā aniccāti, bhikkhave, yasmā vedanā aniccā, tasmā ayaṃ aniccādiākārova vedanāya ādīnavoti attho, nissaraṇaṃ vuttappakāramevāti.
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฎฺฐกถาย
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Mahādukkhakkhandhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / มชฺฌิมนิกาย • Majjhimanikāya / ๓. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํ • 3. Mahādukkhakkhandhasuttaṃ
ฎีกา • Tīkā / สุตฺตปิฎก (ฎีกา) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / มชฺฌิมนิกาย (ฎีกา) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ๓. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา • 3. Mahādukkhakkhandhasuttavaṇṇanā
