| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
६. महागोविन्दसुत्तवण्णना
6. Mahāgovindasuttavaṇṇanā
२९३. पञ्चकुण्डलिकोति विस्सट्ठपञ्चवेणिको। चतुमग्गट्ठानेसूति चतुन्नं मग्गानं विनिविज्झित्वा गतट्ठानेसु। तत्थ हि कता सालादयो चतूहि दिसाहि आगतमनुस्सानं उपभोगक्खमा होन्ति। ‘‘एवरूपानी’’ति इमिना रुक्खमूलसोधनादीनि चेव यथासत्ति अन्नदानादीनि च पुञ्ञानि सङ्गण्हाति। ‘‘सुवण्णक्खन्धसदिसो अत्तभावो इट्ठो कन्तो मनापो अहोसी’’ति पाठो। सकटसहस्समत्तन्ति वाहसहस्समत्तं, वाहो पन वीसति खारी, खारी सोळसदोणमत्ता, दोणं सोळस नाळियो वेदितब्बा। कुम्भं दसम्बणानि। ‘‘सहस्सनाळियो’’ति केचि। रत्तसुवण्णकण्णिकन्ति रत्तसुवण्णमयं वटंसकं।
293.Pañcakuṇḍalikoti vissaṭṭhapañcaveṇiko. Catumaggaṭṭhānesūti catunnaṃ maggānaṃ vinivijjhitvā gataṭṭhānesu. Tattha hi katā sālādayo catūhi disāhi āgatamanussānaṃ upabhogakkhamā honti. ‘‘Evarūpānī’’ti iminā rukkhamūlasodhanādīni ceva yathāsatti annadānādīni ca puññāni saṅgaṇhāti. ‘‘Suvaṇṇakkhandhasadiso attabhāvo iṭṭho kanto manāpo ahosī’’ti pāṭho. Sakaṭasahassamattanti vāhasahassamattaṃ, vāho pana vīsati khārī, khārī soḷasadoṇamattā, doṇaṃ soḷasa nāḷiyo veditabbā. Kumbhaṃ dasambaṇāni. ‘‘Sahassanāḷiyo’’ti keci. Rattasuvaṇṇakaṇṇikanti rattasuvaṇṇamayaṃ vaṭaṃsakaṃ.
यस्मा मज्झिमयामे एव देवता सत्थारं उपसङ्कमितुं अवसरं लभन्ति, तस्मा ‘‘एककोट्ठासं अतीताया’’ति वुत्तं। अतिक्कन्तवण्णोति अतिविय कमनीयरूपो, केवलकप्पन्ति वा मनं ऊनं अवसेसं, ईसकं असमत्तन्ति अत्थो भगवतो हि समीपट्ठानं मुञ्चित्वा सब्बो गिज्झकूटविहारो तेन ओभासितो। तेनाह ‘‘चन्दिमा विया’’तिआदि।
Yasmā majjhimayāme eva devatā satthāraṃ upasaṅkamituṃ avasaraṃ labhanti, tasmā ‘‘ekakoṭṭhāsaṃ atītāyā’’ti vuttaṃ. Atikkantavaṇṇoti ativiya kamanīyarūpo, kevalakappanti vā manaṃ ūnaṃ avasesaṃ, īsakaṃ asamattanti attho bhagavato hi samīpaṭṭhānaṃ muñcitvā sabbo gijjhakūṭavihāro tena obhāsito. Tenāha ‘‘candimā viyā’’tiādi.
देवसभावण्णना
Devasabhāvaṇṇanā
२९४. रतनमत्तकण्णिकरुक्खनिस्सन्देनाति रतनप्पमाणरुक्खमयकूटदानपुञ्ञनिस्सन्देन, तस्स वा पुञ्ञस्स निस्सन्दफलभावेन। निब्बत्तसभायन्ति समुट्ठितउपट्ठानसालायं। मणिमयाति पदुमरागादिमणिमया। आणियोति थम्भतुलासङ्घाटकादीसु वाळरूपादिसङ्घाटनकआणियो।
294.Ratanamattakaṇṇikarukkhanissandenāti ratanappamāṇarukkhamayakūṭadānapuññanissandena, tassa vā puññassa nissandaphalabhāvena. Nibbattasabhāyanti samuṭṭhitaupaṭṭhānasālāyaṃ. Maṇimayāti padumarāgādimaṇimayā. Āṇiyoti thambhatulāsaṅghāṭakādīsu vāḷarūpādisaṅghāṭanakaāṇiyo.
गन्धब्बराजाति गन्धब्बकायिकानं देवतानं राजा। ये तावतिंसानं आसन्नवासिनो चातुमहाराजिका देवा, ते पुरतो करोन्तो ‘‘द्वीसु देवलोकेसु देवता पुरतो कत्वा निसिन्नो’’ति वुत्तो। सेसेसुपि तीसु ठानेसु एसेव नयो।
Gandhabbarājāti gandhabbakāyikānaṃ devatānaṃ rājā. Ye tāvatiṃsānaṃ āsannavāsino cātumahārājikā devā, te purato karonto ‘‘dvīsu devalokesu devatā purato katvā nisinno’’ti vutto. Sesesupi tīsu ṭhānesu eseva nayo.
नागराजाति नागानं अधिपति, न पन सयं नागजातिको।
Nāgarājāti nāgānaṃ adhipati, na pana sayaṃ nāgajātiko.
आसति निसीदति एत्थाति आसनं, निसज्जट्ठानन्ति आह ‘‘निसीदितुं ओकासो’’ति। ‘‘एत्था’’ति पदं निपातमत्तं, एत्थाति वा एतस्मिं पाठे। अत्थुद्धारनयेन वत्तब्बं पुब्बे वुत्तं चतुब्बिधमेव। तावतिंसा, एकच्चे च चातुमहाराजिका यथालद्धाय सम्पत्तिया थावरभावाय, आयतिं सोधनाय च पञ्च सीलानि रक्खन्ति, ते तस्स विसोधनत्थं पवारणासङ्गहं करोन्ति। तेन वुत्तं ‘‘महापवारणाया’’तिआदि।
Āsati nisīdati etthāti āsanaṃ, nisajjaṭṭhānanti āha ‘‘nisīdituṃ okāso’’ti. ‘‘Etthā’’ti padaṃ nipātamattaṃ, etthāti vā etasmiṃ pāṭhe. Atthuddhāranayena vattabbaṃ pubbe vuttaṃ catubbidhameva. Tāvatiṃsā, ekacce ca cātumahārājikā yathāladdhāya sampattiyā thāvarabhāvāya, āyatiṃ sodhanāya ca pañca sīlāni rakkhanti, te tassa visodhanatthaṃ pavāraṇāsaṅgahaṃ karonti. Tena vuttaṃ ‘‘mahāpavāraṇāyā’’tiādi.
वस्ससहस्सन्ति मनुस्सगणनाय वस्ससहस्सं।
Vassasahassanti manussagaṇanāya vassasahassaṃ.
पन्नपलासोति पतितपत्तो। खारकजातोति जातखुद्दकमकुळो। ये हि नीलपत्तका अतिविय खुद्दका मकुळा, ते ‘‘खारका’’ति वुच्चन्ति। जालकजातोति तेहियेव खुद्दकमकुळेहि जातजालको सब्बसो जालो विय जातो। केचि पन ‘‘जालकजातोति एकजालो विय जातो’’ति अत्थं वदन्ति। पारिछत्तको किर खारकग्गहणकाले सब्बत्थकमेव पल्लविको होति, ते चस्स पल्लवा पभस्सरपवाळवण्णसमुज्जला होन्ति, तेन सो सब्बसो समुज्जलन्तो तिट्ठति। कुटुमलकजातोति सञ्जातमहामकुळो। कोरकजातोति सञ्जातसूचिभेदो सम्पति विकसमानावत्थो। सब्बपालिफुल्लोति सब्बसो फुल्लितविकसितो।
Pannapalāsoti patitapatto. Khārakajātoti jātakhuddakamakuḷo. Ye hi nīlapattakā ativiya khuddakā makuḷā, te ‘‘khārakā’’ti vuccanti. Jālakajātoti tehiyeva khuddakamakuḷehi jātajālako sabbaso jālo viya jāto. Keci pana ‘‘jālakajātoti ekajālo viya jāto’’ti atthaṃ vadanti. Pārichattako kira khārakaggahaṇakāle sabbatthakameva pallaviko hoti, te cassa pallavā pabhassarapavāḷavaṇṇasamujjalā honti, tena so sabbaso samujjalanto tiṭṭhati. Kuṭumalakajātoti sañjātamahāmakuḷo. Korakajātoti sañjātasūcibhedo sampati vikasamānāvattho. Sabbapāliphulloti sabbaso phullitavikasito.
कन्तनकवातोति देवानं पुञ्ञकम्मपच्चया पुप्फानं छिन्दनकवातो। कन्ततीति छिन्दति। सम्पटिच्छनकवातोति छिन्नानं छिन्नानं पुप्फानं सम्पटिग्गण्हनकवातो । नच्चन्तोति नानाविधभत्तिं सन्निवेसवसेन नच्चनं करोन्तो। अञ्ञतरदेवतानन्ति नामगोत्तवसेन अप्पञ्ञातदेवतानं।
Kantanakavātoti devānaṃ puññakammapaccayā pupphānaṃ chindanakavāto. Kantatīti chindati. Sampaṭicchanakavātoti chinnānaṃ chinnānaṃ pupphānaṃ sampaṭiggaṇhanakavāto . Naccantoti nānāvidhabhattiṃ sannivesavasena naccanaṃ karonto. Aññataradevatānanti nāmagottavasena appaññātadevatānaṃ.
रेणुवट्टीति रेणुसङ्घातो। कण्णिकं आहच्चाति सुधम्माय कूटं आहन्त्वा।
Reṇuvaṭṭīti reṇusaṅghāto. Kaṇṇikaṃ āhaccāti sudhammāya kūṭaṃ āhantvā.
अट्ठ दिवसेति पञ्चमिया सद्धिं पक्खे चत्तारो दिवसे सन्धाय वुत्तं। यथावुत्तेसु अट्ठसु दिवसेसु धम्मस्सवनं निबद्धं तदा पवत्ततीति ततो अञ्ञदा कारितं सन्धायाह ‘‘अकालधम्मस्सवनं कारित’’न्ति। चेतिये छत्तस्स हेट्ठा कातब्बवेदिका छत्तवेदिका। चेतियं परिक्खिपित्वा पदक्खिणकरणट्ठानं अन्तोकत्वा कातब्बवेदिका पुटवेदिका। चेतियस्स कुच्छिं परिक्खिपित्वा तं सम्बन्धमेव कत्वा कातब्बवेदिका कुच्छिवेदिका। सीहरूपपादकं आसनं सीहासनं। उभोसु पस्सेसु सीहरूपयुत्तं सोपानं सीहसोपानं।
Aṭṭha divaseti pañcamiyā saddhiṃ pakkhe cattāro divase sandhāya vuttaṃ. Yathāvuttesu aṭṭhasu divasesu dhammassavanaṃ nibaddhaṃ tadā pavattatīti tato aññadā kāritaṃ sandhāyāha ‘‘akāladhammassavanaṃ kārita’’nti. Cetiye chattassa heṭṭhā kātabbavedikā chattavedikā. Cetiyaṃ parikkhipitvā padakkhiṇakaraṇaṭṭhānaṃ antokatvā kātabbavedikā puṭavedikā. Cetiyassa kucchiṃ parikkhipitvā taṃ sambandhameva katvā kātabbavedikā kucchivedikā. Sīharūpapādakaṃ āsanaṃ sīhāsanaṃ. Ubhosu passesu sīharūpayuttaṃ sopānaṃ sīhasopānaṃ.
अत्तमना होन्ति अनियामनकभावतो। तेनेवाह ‘‘महापुञ्ञे पुरक्खत्वा’’तिआदि। पवारणासङ्गहत्थाय सन्निपतिताति वेदितब्बा ‘‘तदहुपोसथे पन्नरसे पवारणाय पुण्णाय पुण्णमाय रत्तिया’’ति (दी॰ नि॰ २.२९४) वचनतो।
Attamanāhonti aniyāmanakabhāvato. Tenevāha ‘‘mahāpuññe purakkhatvā’’tiādi. Pavāraṇāsaṅgahatthāya sannipatitāti veditabbā ‘‘tadahuposathe pannarase pavāraṇāya puṇṇāya puṇṇamāya rattiyā’’ti (dī. ni. 2.294) vacanato.
२९५. नवहि कारणेहीति ‘‘इतिपि सो भगवा अरह’’न्तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१५७, २५५) वुत्तेहि अरहत्तादीहि नवहि बुद्धानुभावदीपनेहि कारणेहि। धम्मस्स चाति एत्थ च-सद्दो अवुत्तसमुच्चयत्थोति तेन सम्पिण्डितमत्थं दस्सेन्तो ‘‘उजुप्पटिपन्नतादिभेदं सङ्घस्स च सुप्पटिपत्ति’’न्ति आह।
295.Navahi kāraṇehīti ‘‘itipi so bhagavā araha’’ntiādinā (dī. ni. 1.157, 255) vuttehi arahattādīhi navahi buddhānubhāvadīpanehi kāraṇehi. Dhammassa cāti ettha ca-saddo avuttasamuccayatthoti tena sampiṇḍitamatthaṃ dassento ‘‘ujuppaṭipannatādibhedaṃ saṅghassa ca suppaṭipatti’’nti āha.
अट्ठयथाभुच्चवण्णना
Aṭṭhayathābhuccavaṇṇanā
२९६. यथा अनन्तमेव आनञ्चं, भिसक्कमेव भेसज्जं , एवं यथाभूता एव यथाभुच्चाति पाळियं वुत्तन्ति आह ‘‘यथाभुच्चेति यथाभूते’’ति। वण्णेतब्बतो कित्तेतब्बतो वण्णा, गुणा। कथं पटिपन्नोति हेतुअवत्थायं, फलअवत्थायं, सत्तानं उपकारा वत्थायन्ति तीसुपि अवत्थासु लोकनाथस्स बहुजनहिताय पटिपत्तिया कथेतुकम्यतापुच्छा। तथा हि नं आदितो पट्ठाय याव परियोसाना सङ्खेपेनेव दस्सेन्तो ‘‘दीपङ्करपादमूले’’तिआदिमाह। तत्थ अभिनीहरमानोति अभिनीहारं करोन्तो। यं पनेत्थ महाभिनीहारे, पारमीसु च वत्तब्बं, तं ब्रह्मजालटीकायं (दी॰ नि॰ टी॰ १.७) वुत्तं एवाति तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
296. Yathā anantameva ānañcaṃ, bhisakkameva bhesajjaṃ , evaṃ yathābhūtā eva yathābhuccāti pāḷiyaṃ vuttanti āha ‘‘yathābhucceti yathābhūte’’ti. Vaṇṇetabbato kittetabbato vaṇṇā, guṇā. Kathaṃ paṭipannoti hetuavatthāyaṃ, phalaavatthāyaṃ, sattānaṃ upakārā vatthāyanti tīsupi avatthāsu lokanāthassa bahujanahitāya paṭipattiyā kathetukamyatāpucchā. Tathā hi naṃ ādito paṭṭhāya yāva pariyosānā saṅkhepeneva dassento ‘‘dīpaṅkarapādamūle’’tiādimāha. Tattha abhinīharamānoti abhinīhāraṃ karonto. Yaṃ panettha mahābhinīhāre, pāramīsu ca vattabbaṃ, taṃ brahmajālaṭīkāyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.7) vuttaṃ evāti tattha vuttanayeneva veditabbaṃ.
‘‘खन्तिवादितापसकाले’’तिआदि (जा॰ १.खन्तीवादीजातक) हेतुअवत्थायमेव अनञ्ञसाधारणाय सुदुक्कराय बहुजनहिताय पटिपत्तिया विभावनं। यथाधिप्पेतं हितसुखं याय किरियाय विना न इज्झति, सापि तदत्था एवाति दस्सेतुं ‘‘तुसितपुरे यावतायुकं तिट्ठन्तोपी’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Khantivāditāpasakāle’’tiādi (jā. 1.khantīvādījātaka) hetuavatthāyameva anaññasādhāraṇāya sudukkarāya bahujanahitāya paṭipattiyā vibhāvanaṃ. Yathādhippetaṃ hitasukhaṃ yāya kiriyāya vinā na ijjhati, sāpi tadatthā evāti dassetuṃ ‘‘tusitapure yāvatāyukaṃ tiṭṭhantopī’’tiādi vuttaṃ.
धम्मचक्कप्पवत्तनादि (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३; पटि॰ म॰ ३.३०) पन निब्बत्तिता बहुजनहिताय पटिपत्ति। आयुसङ्खारोस्सज्जनम्पि ‘‘एत्तकं कालं तिट्ठामी’’ति पवत्तिया बहुजनहिताय पटिपत्ति। अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बानवसेन बहुजनहिताय पटिपत्ति। तेनाह ‘‘यावस्सा’’तिआदि। सेसपदानीति ‘‘बहुजनसुखाया’’तिआदीनि पदानि। पच्छिमन्ति ‘‘अत्थाय हिताय सुखाया’’ति पदत्तयं। पुरिमस्साति ततो पुरिमस्स पदत्तयस्स। अत्थोति अत्थनिद्देसो।
Dhammacakkappavattanādi (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13; paṭi. ma. 3.30) pana nibbattitā bahujanahitāya paṭipatti. Āyusaṅkhārossajjanampi ‘‘ettakaṃ kālaṃ tiṭṭhāmī’’ti pavattiyā bahujanahitāya paṭipatti. Anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānavasena bahujanahitāya paṭipatti. Tenāha ‘‘yāvassā’’tiādi. Sesapadānīti ‘‘bahujanasukhāyā’’tiādīni padāni. Pacchimanti ‘‘atthāya hitāya sukhāyā’’ti padattayaṃ. Purimassāti tato purimassa padattayassa. Atthoti atthaniddeso.
यदिपि अतीतेनङ्गेन समन्नागता सत्थारो अहेसुं, तेपि पन बुद्धा एवाति अत्थतो अम्हाकं सत्था अनञ्ञोति आह ‘‘अतीतेपि बुद्धतो अञ्ञं न समनुपस्सामा’’ति। यथा च अतीते, एवं अनागते चाति अयमत्थो नयतो लब्भतीति कत्वा वुत्तं ‘‘अनागतेपि न समनुपस्सामा’’ति। सक्को पन देवराजा तमत्थं अत्थापन्नमेव कत्वा ‘‘न पनेतरहि’’ इच्चेवाह। किं सक्को कथेतीति विचारेत्वाति ‘‘नेव अतीतंसे समनुपस्समा’ति वदन्तो सक्को किं कथेती’’ति विचारणं समुट्ठपेत्वा। यस्मा अतीते बुद्धा अहेसुं, अनागते भविस्सन्तीति नायमत्थो सक्केन देवराजेन परिञ्ञातो, ते पन बुद्धसामञ्ञेन अम्हाकं भगवता सद्धिं गहेत्वा एतरहि अञ्ञस्स सब्बेन सब्बं अभावतो तथा वुत्तन्ति दस्सेतुं ‘‘एतरही’’तिआदि वुत्तं। स्वाक्खातादीनीति स्वाक्खातपदादीनि। कुसलादीनीति ‘‘इदं कुसल’’न्तिआदीनि पदानि।
Yadipi atītenaṅgena samannāgatā satthāro ahesuṃ, tepi pana buddhā evāti atthato amhākaṃ satthā anaññoti āha ‘‘atītepi buddhato aññaṃ na samanupassāmā’’ti. Yathā ca atīte, evaṃ anāgate cāti ayamattho nayato labbhatīti katvā vuttaṃ ‘‘anāgatepi na samanupassāmā’’ti. Sakko pana devarājā tamatthaṃ atthāpannameva katvā ‘‘na panetarahi’’ iccevāha. Kiṃ sakko kathetīti vicāretvāti ‘‘neva atītaṃse samanupassamā’ti vadanto sakko kiṃ kathetī’’ti vicāraṇaṃ samuṭṭhapetvā. Yasmā atīte buddhā ahesuṃ, anāgate bhavissantīti nāyamattho sakkena devarājena pariññāto, te pana buddhasāmaññena amhākaṃ bhagavatā saddhiṃ gahetvā etarahi aññassa sabbena sabbaṃ abhāvato tathā vuttanti dassetuṃ ‘‘etarahī’’tiādi vuttaṃ. Svākkhātādīnīti svākkhātapadādīni. Kusalādīnīti ‘‘idaṃ kusala’’ntiādīni padāni.
गङ्गायमुनानं असमागमट्ठाने उदकं भिन्नवण्णं होन्तम्पि समागमट्ठाने अभिन्नवण्णं एवाति आह ‘‘वण्णेनपि संसन्दति समेती’’ति। तत्थ किर गङ्गोदकसदिसमेव यमुनोदकं। यथा निब्बानं केनचि किलेसेन अनुपक्किलिट्ठताय परिसुद्धं, एवं निब्बानगामिनिपटिपदापि केनचि किलेसेन अनुपक्किलिट्ठताय परिसुद्धाव इच्छितब्बा। तेनाह ‘‘न ही’’तिआदि। येन परिसुद्धत्थेन निब्बानस्स, निब्बानगामिनिया पटिपदाय च आकासूपमता, सो केनचि अनुपलेपो, अनुपक्किलेसो चाति आह ‘‘आकासम्पि अलग्गं परिसुद्ध’’न्ति। इदानि तमत्थं निदस्सनेन विभूतं कत्वा दस्सेतुं ‘‘चन्दिमसूरियान’’न्तिआदि वुत्तं। संसन्दति युज्जति पटिपज्जितब्बतापटिपज्जनेहि अञ्ञमञ्ञानुच्छविकताय।
Gaṅgāyamunānaṃ asamāgamaṭṭhāne udakaṃ bhinnavaṇṇaṃ hontampi samāgamaṭṭhāne abhinnavaṇṇaṃ evāti āha ‘‘vaṇṇenapi saṃsandati sametī’’ti. Tattha kira gaṅgodakasadisameva yamunodakaṃ. Yathā nibbānaṃ kenaci kilesena anupakkiliṭṭhatāya parisuddhaṃ, evaṃ nibbānagāminipaṭipadāpi kenaci kilesena anupakkiliṭṭhatāya parisuddhāva icchitabbā. Tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Yena parisuddhatthena nibbānassa, nibbānagāminiyā paṭipadāya ca ākāsūpamatā, so kenaci anupalepo, anupakkileso cāti āha ‘‘ākāsampi alaggaṃ parisuddha’’nti. Idāni tamatthaṃ nidassanena vibhūtaṃ katvā dassetuṃ ‘‘candimasūriyāna’’ntiādi vuttaṃ. Saṃsandati yujjati paṭipajjitabbatāpaṭipajjanehi aññamaññānucchavikatāya.
पटिपदाय ठितानन्ति पटिपदं मग्गपटिपत्तिं पटिपज्जमानानं। वुसितवतन्ति ब्रह्मचरियवासं वुसितवन्तानं एतेसं। लद्धसहायोति एतासं पटिपदानं वसेन लद्धसहायो। तत्थ तत्थ सावकेहि सत्थु कातब्बकिच्चे। इदं पन ‘‘अदुतियो’’तिआदि सुत्तन्तरे आगतवचनं अञ्ञेहि असदिसट्ठेन वुत्तं, न यथावुत्तसहायाभावतो। अपनुज्जाति अपनीय विवज्जेत्वा। ‘‘अपनुज्जा’’ति च अन्तोगधावधारणं इदं वचनं एकन्तिकत्ता तस्स अपनोदस्साति वुत्तं ‘‘अपनुज्जेवा’’ति।
Paṭipadāya ṭhitānanti paṭipadaṃ maggapaṭipattiṃ paṭipajjamānānaṃ. Vusitavatanti brahmacariyavāsaṃ vusitavantānaṃ etesaṃ. Laddhasahāyoti etāsaṃ paṭipadānaṃ vasena laddhasahāyo. Tattha tattha sāvakehi satthu kātabbakicce. Idaṃ pana ‘‘adutiyo’’tiādi suttantare āgatavacanaṃ aññehi asadisaṭṭhena vuttaṃ, na yathāvuttasahāyābhāvato. Apanujjāti apanīya vivajjetvā. ‘‘Apanujjā’’ti ca antogadhāvadhāraṇaṃ idaṃ vacanaṃ ekantikattā tassa apanodassāti vuttaṃ ‘‘apanujjevā’’ti.
लब्भतीति लाभो, सो पन उक्कंसगतिविजाननेन सातिसयो, विपुलो एव च इधाधिप्पेतोति आह ‘‘महालाभो उप्पन्नो’’ति। उस्सन्नपुञ्ञनिस्सन्दसमुप्पन्नोति यथावुत्तकालं सम्भतसुविपुलउळारतरपुञ्ञाभिसन्दतो निब्बत्तो।‘‘इमे निब्बत्ता, इतो परं मय्हं ओकासो नत्थी’’ति उस्साहजातो विय उपरूपरि वड्ढमानो उदपादि। सब्बदिसासु हि यमकमहामेघो उट्ठहित्वा महामेघं विय सब्बपारमियो ‘‘एकस्मिं अत्तभावे विपाकं दस्सामा’’ति सम्पिण्डिता विय भगवतो इदं लाभसक्कारसिलोकं निब्बत्तयिंसु, ततो अन्नपानवत्थयानमालागन्धविलेपनादिहत्था खत्तियब्राह्मणादयो उपगन्त्वा ‘‘कहं बुद्धो, कहं भगवा, कहं देवदेवो, कहं नरासभो, कहं पुरिससीहो’’ति भगवन्तं परियेसन्ति, सकटसतेहिपि पच्चये आहरित्वा ओकासं अलभमाना समन्ता गावुतप्पमाणम्पि सकटधुरेन सकटधुरं आहच्च तिट्ठन्ति चेव अनुबन्धन्ति च अन्धकविन्दब्राह्मणादयो विय। सब्बं खन्धके, तेसु तेसु च सुत्तेसु आगतनयेन वेदितब्बं। तेनाह ‘‘लाभसक्कारो महोघो विया’’तिआदि।
Labbhatīti lābho, so pana ukkaṃsagativijānanena sātisayo, vipulo eva ca idhādhippetoti āha ‘‘mahālābho uppanno’’ti. Ussannapuññanissandasamuppannoti yathāvuttakālaṃ sambhatasuvipulauḷāratarapuññābhisandato nibbatto.‘‘Ime nibbattā, ito paraṃ mayhaṃ okāso natthī’’ti ussāhajāto viya uparūpari vaḍḍhamāno udapādi. Sabbadisāsu hi yamakamahāmegho uṭṭhahitvā mahāmeghaṃ viya sabbapāramiyo ‘‘ekasmiṃ attabhāve vipākaṃ dassāmā’’ti sampiṇḍitā viya bhagavato idaṃ lābhasakkārasilokaṃ nibbattayiṃsu, tato annapānavatthayānamālāgandhavilepanādihatthā khattiyabrāhmaṇādayo upagantvā ‘‘kahaṃ buddho, kahaṃ bhagavā, kahaṃ devadevo, kahaṃ narāsabho, kahaṃ purisasīho’’ti bhagavantaṃ pariyesanti, sakaṭasatehipi paccaye āharitvā okāsaṃ alabhamānā samantā gāvutappamāṇampi sakaṭadhurena sakaṭadhuraṃ āhacca tiṭṭhanti ceva anubandhanti ca andhakavindabrāhmaṇādayo viya. Sabbaṃ khandhake, tesu tesu ca suttesu āgatanayena veditabbaṃ. Tenāha ‘‘lābhasakkāro mahogho viyā’’tiādi.
पटिपाटिभत्तन्ति बहूसु ‘‘दानं दस्सामा’’ति आहटपटिपाटिकाय उट्ठितेसु अनुपटिपाटिया दातब्ब भत्तं।
Paṭipāṭibhattanti bahūsu ‘‘dānaṃ dassāmā’’ti āhaṭapaṭipāṭikāya uṭṭhitesu anupaṭipāṭiyā dātabba bhattaṃ.
मत्थकं पत्तो अनञ्ञसाधारणत्ता तस्स दानस्स। उपायं आचिक्खि नागरानं असक्कुणेय्यरूपेन दानं दापेतुं। सालकल्याणिरुक्खा राजपरिग्गहा अञ्ञेहि असाधारणा, तस्मा तेसं पदरेहि मण्डपो कारितो, हत्थिनो च राजभण्डभूता नागरेहि न सक्का लद्धुन्ति तेहि छत्तं धारापितं, तथा खत्तियधीताहि वेय्यावच्चं कारितं। ‘‘पञ्च आसनसतानी’’ति इदं सालकल्याणिमण्डपे पञ्ञत्ते सन्धाय वुत्तं, ततो बहि पन बहूनि पञ्ञत्तानि अहेसुं । चतुज्जातियगन्धं पिसति बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स पूजनत्थञ्चेव पत्तस्स उब्बटनत्थञ्च। उदकन्ति पत्तधोवनउदकं। अनग्घानि अहेसुं अनग्घरतनाभिसङ्खतत्ता।
Matthakaṃ patto anaññasādhāraṇattā tassa dānassa. Upāyaṃ ācikkhi nāgarānaṃ asakkuṇeyyarūpena dānaṃ dāpetuṃ. Sālakalyāṇirukkhā rājapariggahā aññehi asādhāraṇā, tasmā tesaṃ padarehi maṇḍapo kārito, hatthino ca rājabhaṇḍabhūtā nāgarehi na sakkā laddhunti tehi chattaṃ dhārāpitaṃ, tathā khattiyadhītāhi veyyāvaccaṃ kāritaṃ. ‘‘Pañca āsanasatānī’’ti idaṃ sālakalyāṇimaṇḍape paññatte sandhāya vuttaṃ, tato bahi pana bahūni paññattāni ahesuṃ . Catujjātiyagandhaṃ pisati buddhappamukhassa saṅghassa pūjanatthañceva pattassa ubbaṭanatthañca. Udakanti pattadhovanaudakaṃ. Anagghāni ahesuṃ anaggharatanābhisaṅkhatattā.
सत्तधा मुद्धा फलिस्सति अनादरकारणादिना। काळं ओलोकेस्सामीति काळं एवं अनुपेक्खिस्सामि, तस्स उप्पज्जनकं अनत्थं परिहरिस्सामीति अत्थो।
Sattadhā muddhā phalissati anādarakāraṇādinā. Kāḷaṃ olokessāmīti kāḷaṃ evaṃ anupekkhissāmi, tassa uppajjanakaṃ anatthaṃ pariharissāmīti attho.
कदरियाति थद्धमच्छरिनो पुञ्ञकम्मविमुखा। देवलोकं न वजन्ति पुञ्ञस्स अकतत्ता, मच्छरिभावेन च पापस्स पसुतत्ता। बालाति दुच्चिन्तितचिन्तनादिना बाललक्खणयुत्ता। नप्पसंसन्ति दानं पसंसितुम्पि न विसहन्ति। धीरोति धीतिसम्पन्नो उळारपञ्ञो परेहि कतं दानं अनुमोदमानोपि, तेनेव दानानुमोदनेनेव। सुखी परत्थाति परलोके कायिकचेतसिकसुखसमङ्गी होति।
Kadariyāti thaddhamaccharino puññakammavimukhā. Devalokaṃ na vajanti puññassa akatattā, maccharibhāvena ca pāpassa pasutattā. Bālāti duccintitacintanādinā bālalakkhaṇayuttā. Nappasaṃsanti dānaṃ pasaṃsitumpi na visahanti. Dhīroti dhītisampanno uḷārapañño parehi kataṃ dānaṃanumodamānopi, teneva dānānumodaneneva. Sukhī paratthāti paraloke kāyikacetasikasukhasamaṅgī hoti.
वररोजो नाम तस्मिं काले एको खत्तियो, तस्स वररोजस्स। अनवज्ज…पे॰… फलेय्य अभूतवादिभावतोति अधिप्पायो। अतिरेकपदसहस्सेन तिंसाधिकेन अड्ढतेय्यगाथासतेन वण्णमेव कथेसि रूपप्पसन्नताय च।
Vararojo nāma tasmiṃ kāle eko khattiyo, tassa vararojassa. Anavajja…pe… phaleyya abhūtavādibhāvatoti adhippāyo. Atirekapadasahassena tiṃsādhikena aḍḍhateyyagāthāsatena vaṇṇameva kathesi rūpappasannatāya ca.
याव मञ्ञे खत्तियाति एत्थ यावाति अवधिपरिच्छेदवचनं, अञ्ञेति निपातमत्तं, याव खत्तिया खत्तिये अवधिं कत्वा सब्बे देवमनुस्साति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘खत्तिया ब्राह्मणा’’तिआदि। मदपमत्तोति लाभसक्कारसिलोकमदेन पमत्तो चेव तदन्वयेन पमादेन पमत्तो च हुत्वा।
Yāva maññe khattiyāti ettha yāvāti avadhiparicchedavacanaṃ, aññeti nipātamattaṃ, yāva khattiyā khattiye avadhiṃ katvā sabbe devamanussāti adhippāyo. Tenāha ‘‘khattiyā brāhmaṇā’’tiādi. Madapamattoti lābhasakkārasilokamadena pamatto ceva tadanvayena pamādena pamatto ca hutvā.
तदन्वयमेवाति तदनुगतमेव। वाचा…पे॰… समेतीति वचीकम्मकायकम्मानि अञ्ञमञ्ञं अविरुद्धानि, अञ्ञदत्थु संसन्दन्ति। अजा एव मिगाति अजामिगा, ते अजामिगे।
Tadanvayamevāti tadanugatameva. Vācā…pe… sametīti vacīkammakāyakammāni aññamaññaṃ aviruddhāni, aññadatthu saṃsandanti. Ajā eva migāti ajāmigā, te ajāmige.
तिण्णविचिकिच्छो सब्बसो अतिक्कन्तविचिकिच्छाकन्तारो । ननु च सब्बेपि सोतापन्ना तिण्णविचिकिच्छा, विगतकथंकथा च? सच्चमेतं, इदं पन न तादिसं तिण्णविचिकिच्छतं सन्धाय वुत्तं, अथ खो सब्बस्मिं ञेय्यधम्मे सब्बाकारावबोधसङ्खातसन्निट्ठानवसेन सब्बसो निराकतं सन्धायाति दस्सेन्तो ‘‘यथा ही’’ति आदिमाह। उस्सन्नुस्सन्नत्ताति परोपरभावतो, अयञ्च अत्थो भगवतो अनेकधातुनानाधातुञाणबलेनपि इज्झति। सब्बत्थ विगतकथंकथो सब्बदस्साविभावतो। सब्बेसं परमत्थधम्मानं सच्चाभिसमयवसेन पटिविद्धत्ता वुत्तं ‘‘वोहारवसेना’’ति वा नामगोत्तादिवसेनाति अत्थो।
Tiṇṇavicikiccho sabbaso atikkantavicikicchākantāro . Nanu ca sabbepi sotāpannā tiṇṇavicikicchā, vigatakathaṃkathā ca? Saccametaṃ, idaṃ pana na tādisaṃ tiṇṇavicikicchataṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho sabbasmiṃ ñeyyadhamme sabbākārāvabodhasaṅkhātasanniṭṭhānavasena sabbaso nirākataṃ sandhāyāti dassento ‘‘yathā hī’’ti ādimāha. Ussannussannattāti paroparabhāvato, ayañca attho bhagavato anekadhātunānādhātuñāṇabalenapi ijjhati. Sabbattha vigatakathaṃkatho sabbadassāvibhāvato. Sabbesaṃ paramatthadhammānaṃ saccābhisamayavasena paṭividdhattā vuttaṃ ‘‘vohāravasenā’’ti vā nāmagottādivasenāti attho.
परियोसितसङ्कप्पोति सब्बसो निट्ठितमनोरथो। ननु च अरियमग्गेन परियोसितसङ्कप्पता नाम सोळसकिच्चसिद्धिया कतकरणीयभावेन, न सब्बञेय्यधम्मावबोधेनाति चोदनं सन्धायाह ‘‘पुब्बे अननुस्सुतेसू’’तिआदि। सावकानं सावकपारमिञाणं विय, हि पच्चेकबुद्धानं पच्चेकबोधिञाणं विय च सम्मासम्बुद्धानं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं चतुसच्चाभिसम्बोधपुब्बकमेवाति। अननुस्सुतेसूति न अनुस्सुतेसु। सामन्ति सयमेव। पदद्वयेनापि परतो घोसेन विनाति दस्सेति। तत्थाति निमित्तत्थे भुम्मं, सच्चाभिसम्बोधनिमित्तन्ति अत्थो। सच्चाभिसम्बोधो च अग्गमग्गवसेनाति दट्ठब्बं। बलेसु च वसीभावन्ति दसन्नं बलञाणानं यथारुचि पवत्ति। जातत्ता जाताति सम्मासम्बुद्धे वदति।
Pariyositasaṅkappoti sabbaso niṭṭhitamanoratho. Nanu ca ariyamaggena pariyositasaṅkappatā nāma soḷasakiccasiddhiyā katakaraṇīyabhāvena, na sabbañeyyadhammāvabodhenāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘pubbeananussutesū’’tiādi. Sāvakānaṃ sāvakapāramiñāṇaṃ viya, hi paccekabuddhānaṃ paccekabodhiñāṇaṃ viya ca sammāsambuddhānaṃ sabbaññutaññāṇaṃ catusaccābhisambodhapubbakamevāti. Ananussutesūti na anussutesu. Sāmanti sayameva. Padadvayenāpi parato ghosena vināti dasseti. Tatthāti nimittatthe bhummaṃ, saccābhisambodhanimittanti attho. Saccābhisambodho ca aggamaggavasenāti daṭṭhabbaṃ. Balesu ca vasībhāvanti dasannaṃ balañāṇānaṃ yathāruci pavatti. Jātattā jātāti sammāsambuddhe vadati.
२९७. तत्थ तत्थ राजधानिआदिके निबद्धवासं वसन्तो। तीसु मण्डलेसु यथाकालं चारिकं चरन्तो।
297. Tattha tattha rājadhāniādike nibaddhavāsaṃ vasanto. Tīsu maṇḍalesu yathākālaṃ cārikaṃ caranto.
२९८. अस्साति फलस्स। तन्ति कारणं। द्विन्नम्पि एकतो उप्पत्तिया कारणं नत्थि, पगेव तिण्णं, चतुन्नं वाति। ‘‘एत्थ चा’’तिआदि ‘‘एकिस्सा लोकधातुया’’ति वुत्तलोकधातुया पमाणपरिच्छेददस्सनत्थं आरद्धं।
298.Assāti phalassa. Tanti kāraṇaṃ. Dvinnampi ekato uppattiyā kāraṇaṃ natthi, pageva tiṇṇaṃ, catunnaṃ vāti. ‘‘Ettha cā’’tiādi ‘‘ekissā lokadhātuyā’’ti vuttalokadhātuyā pamāṇaparicchedadassanatthaṃ āraddhaṃ.
यावताति यत्तकेन ठानेन। परिहरन्तीति सिनेरुं परिक्खिपन्ता परिवत्तन्ति। दिसाति दिसासु, भुम्मत्थे एतं पच्चत्तवचनं। भन्ति दिब्बन्ति। विरोचनाति ओभासन्ता, विरोचना वा सोभमाना चन्दिमसूरिया भन्ति, ततो एव दिसा च भन्ति। ताव सहस्सधाति तत्तको सहस्सलोको।
Yāvatāti yattakena ṭhānena. Pariharantīti sineruṃ parikkhipantā parivattanti. Disāti disāsu, bhummatthe etaṃ paccattavacanaṃ. Bhanti dibbanti. Virocanāti obhāsantā, virocanā vā sobhamānā candimasūriyā bhanti, tato eva disā ca bhanti.Tāva sahassadhāti tattako sahassaloko.
एत्तकन्ति इमं चक्कवाळं मज्झे कत्वा इमिनाव सद्धिं चक्कवाळं दससहस्सं। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं महापदानवण्णनायं वुत्तमेव। न पञ्ञायतीति तीसु पिटकेसु अनागतत्ता।
Ettakanti imaṃ cakkavāḷaṃ majjhe katvā imināva saddhiṃ cakkavāḷaṃ dasasahassaṃ. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ mahāpadānavaṇṇanāyaṃ vuttameva. Na paññāyatīti tīsu piṭakesu anāgatattā.
सनङ्कुमारकथावण्णना
Sanaṅkumārakathāvaṇṇanā
३००. वण्णेनाति रूपसम्पत्तिया। सुविञ्ञेय्यत्ता तं अनामसित्वा यससद्दस्सेव अत्थमाह। अलङ्कारपरिवारेनाति अलङ्कारेन च परिवारेन च। पुञ्ञसिरियाति पुञ्ञिद्धिया।
300.Vaṇṇenāti rūpasampattiyā. Suviññeyyattā taṃ anāmasitvā yasasaddasseva atthamāha. Alaṅkāraparivārenāti alaṅkārena ca parivārena ca. Puññasiriyāti puññiddhiyā.
३०१. सम्पसादनेति सम्पसादजनने। संपुब्बो खा-सद्दो जाननत्थो ‘‘सङ्खायेतं पटिसेवती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१६८) वियाति आह ‘‘जानित्वा मोदामा’’ति।
301.Sampasādaneti sampasādajanane. Saṃpubbo khā-saddo jānanattho ‘‘saṅkhāyetaṃ paṭisevatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.168) viyāti āha ‘‘jānitvā modāmā’’ti.
गोविन्दब्राह्मणवत्थुवण्णना
Govindabrāhmaṇavatthuvaṇṇanā
३०४. याव दीघरत्तन्ति याव परिमाणतो, अपरिमितकालपरिदीपनमेतन्ति आह ‘‘एत्तकन्ति…पे॰… अतिचिररत्त’’न्ति। महापञ्ञोव सो भगवाति तेन ब्रह्मुना अनुमतिपुच्छावसेन देवानं वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘महापञ्ञोव सो भगवा। नोति कथं तुम्हे मञ्ञथा’’ति आह। सयमेवेतं पञ्हं ब्याकातुकामो ‘‘भूतपुब्बं भो’’ति आदिं आहाति सम्बन्धो। एवं पन ब्याकरोन्तेन अत्थतो अयम्पि अत्थो वुत्तो नाम होतीति दस्सेन्तो ‘‘अनच्छरियमेत’’न्ति आदिमाह। तिण्णं मारानन्ति किलेसाभिसङ्खारदेवपुत्तमारानं। ‘‘अनच्छरियमेत’’न्ति वुत्तमेवत्थं निगमनवसेन ‘‘किमेत्थ अच्छरिय’’न्ति पुनपि वुत्तं।
304.Yāvadīgharattanti yāva parimāṇato, aparimitakālaparidīpanametanti āha ‘‘ettakanti…pe… aticiraratta’’nti. Mahāpaññova so bhagavāti tena brahmunā anumatipucchāvasena devānaṃ vuttanti dassento ‘‘mahāpaññova so bhagavā. Noti kathaṃ tumhe maññathā’’ti āha. Sayamevetaṃ pañhaṃ byākātukāmo ‘‘bhūtapubbaṃ bho’’ti ādiṃ āhāti sambandho. Evaṃ pana byākarontena atthato ayampi attho vutto nāma hotīti dassento ‘‘anacchariyameta’’nti ādimāha. Tiṇṇaṃ mārānanti kilesābhisaṅkhāradevaputtamārānaṃ. ‘‘Anacchariyameta’’nti vuttamevatthaṃ nigamanavasena ‘‘kimettha acchariya’’nti punapi vuttaṃ.
रञ्ञो दिट्ठधम्मिकसम्परायिकअत्थानं पुरो धानतो पुरे पुरे संविधानतो पुरोहितोति आह ‘‘सब्बकिच्चानि अनुसासनपुरोहितो’’ति। गोविन्दियाभिसेकेनाति गोविन्दस्स ठाने ठपनाभिसेकेन। तं किर तस्स ब्राह्मणस्स कुलपरम्परागतं ठानन्तरं। जोतितत्ताति आवुधानं जोतितत्ता। पालनसमत्थतायाति रञ्ञो, अपरिमितस्स च सत्तकायस्स अनत्थतो परिपालनसमत्थताय।
Rañño diṭṭhadhammikasamparāyikaatthānaṃ puro dhānato pure pure saṃvidhānato purohitoti āha ‘‘sabbakiccānianusāsanapurohito’’ti. Govindiyābhisekenāti govindassa ṭhāne ṭhapanābhisekena. Taṃ kira tassa brāhmaṇassa kulaparamparāgataṃ ṭhānantaraṃ. Jotitattāti āvudhānaṃ jotitattā. Pālanasamatthatāyāti rañño, aparimitassa ca sattakāyassa anatthato paripālanasamatthatāya.
सम्मा वोस्सज्जित्वाति सुट्ठु तस्सेवागारवभावेन विस्सज्जित्वा निय्यातेत्वा। तं तमत्थं किच्चं पस्सतीति अत्थदसो।
Sammā vossajjitvāti suṭṭhu tassevāgāravabhāvena vissajjitvā niyyātetvā. Taṃ tamatthaṃ kiccaṃ passatīti atthadaso.
३०५. भवनं वड्ढनं भवो, भवति एतेनाति वा भवो, वड्ढिकारणं सन्धिवसेन म-कारागमो, ओ-कारस्स च अ-कारादेसं कत्वा ‘‘भवमत्थू’’ति वुत्तं। भवन्तं जोतिपालन्ति पन सामिअत्थे उपयोगवचनन्ति आह ‘‘भोतो’’ति। मा पच्चब्याहासीति मा पटिक्खिपीति अत्थो। सो पन पटिक्खेपो पटिवचनं होतीति आह ‘‘मा पटिब्याहासी’’ति। अभिसम्भोसीति कम्मन्तानं संविधाने समत्थो होतीति आह ‘‘संविदहित्वा’’ति। भवाभवं, पञ्ञञ्च विन्दि पटिलभीति गोविन्दो, महन्तो गोविन्दो महागोविन्दो। ‘‘गो’’ति हि पञ्ञायेतं अधिवचनं गच्छति अत्थे बुज्झतीति।
305. Bhavanaṃ vaḍḍhanaṃ bhavo, bhavati etenāti vā bhavo, vaḍḍhikāraṇaṃ sandhivasena ma-kārāgamo, o-kārassa ca a-kārādesaṃ katvā ‘‘bhavamatthū’’ti vuttaṃ. Bhavantaṃ jotipālanti pana sāmiatthe upayogavacananti āha ‘‘bhoto’’ti. Mā paccabyāhāsīti mā paṭikkhipīti attho. So pana paṭikkhepo paṭivacanaṃ hotīti āha ‘‘mā paṭibyāhāsī’’ti. Abhisambhosīti kammantānaṃ saṃvidhāne samattho hotīti āha ‘‘saṃvidahitvā’’ti. Bhavābhavaṃ, paññañca vindi paṭilabhīti govindo, mahanto govindo mahāgovindo. ‘‘Go’’ti hi paññāyetaṃ adhivacanaṃ gacchati atthe bujjhatīti.
रज्जसंविभजनवण्णना
Rajjasaṃvibhajanavaṇṇanā
३०६. एकपितिका वेमातुका कनिट्ठभातरो। अयं अभिसित्तोति अयं रेणु राजकुमारो पितु अच्चयेन रज्जे अभिसित्तो। राजकारकाति राजपुत्तं रज्जे पतिट्ठापेतारो।
306.Ekapitikā vemātukā kaniṭṭhabhātaro. Ayaṃ abhisittoti ayaṃ reṇu rājakumāro pitu accayena rajje abhisitto. Rājakārakāti rājaputtaṃ rajje patiṭṭhāpetāro.
३०७. मदेन्तीति मदनीयाति कत्तुसाधनतं दस्सेन्तो ‘‘मदकरा’’ति आह। मदकरणं पन पमादस्स विसेसकारणन्ति वुत्तं ‘‘पमादकरा’’ति।
307. Madentīti madanīyāti kattusādhanataṃ dassento ‘‘madakarā’’ti āha. Madakaraṇaṃ pana pamādassa visesakāraṇanti vuttaṃ ‘‘pamādakarā’’ti.
३०८. रेणुस्स रज्जसमीपे दसगावुतमत्तवित्थतानि हुत्वा अपरभागे तियोजनसतं वित्थतत्ता सब्बानि छ रज्जानि सकटमुखानि पट्ठपेसि। वितानसदिसं चतुरस्सभावतो।
308. Reṇussa rajjasamīpe dasagāvutamattavitthatāni hutvā aparabhāge tiyojanasataṃ vitthatattā sabbāni cha rajjāni sakaṭamukhāni paṭṭhapesi. Vitānasadisaṃ caturassabhāvato.
३१०. सहाति गाथाय पदपरिपूरणत्थं वुत्तं। तस्स अत्थं दस्सेन्तो ‘‘तेनेव सहा’’ति आह। सहाति वा अविनाभावत्थे निपातो, सो सह आसुं सत्त भारधाति योजेतब्बो, तेन ते देसन्तरे वसन्ता विचित्तेन सहभाविनो अविनाभाविनोति दीपेति। रज्जभारं धारेन्ति अत्तनि आरोपेन्ति वहन्तीति भारधा।
310.Sahāti gāthāya padaparipūraṇatthaṃ vuttaṃ. Tassa atthaṃ dassento ‘‘teneva sahā’’ti āha. Sahāti vā avinābhāvatthe nipāto, so saha āsuṃ satta bhāradhāti yojetabbo, tena te desantare vasantā vicittena sahabhāvino avinābhāvinoti dīpeti. Rajjabhāraṃ dhārenti attani āropenti vahantīti bhāradhā.
पठमभाणवारवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
कित्तिसद्दअब्भुग्गमनवण्णना
Kittisaddaabbhuggamanavaṇṇanā
३११. अनुपुरोहिते ठपेसीति अनुपुरोहिते कत्वा ठपेसि, अनुपुरोहिते वा ठाने ठपेसि। तिसवनं करोन्ते सन्धाय ‘‘दिवसस्स तिक्खत्तु’’न्ति वुत्तं। द्वीसु सन्धीसु सवनं करोन्ते सन्धाय ‘‘सायं, पातो वा’’ति वुत्तं। ततो पट्ठायाति वतचरियं मत्थकं पापेत्वा न्हातकालतो पभुति।
311.Anupurohite ṭhapesīti anupurohite katvā ṭhapesi, anupurohite vā ṭhāne ṭhapesi. Tisavanaṃ karonte sandhāya ‘‘divasassa tikkhattu’’nti vuttaṃ. Dvīsu sandhīsu savanaṃ karonte sandhāya ‘‘sāyaṃ, pāto vā’’ti vuttaṃ. Tato paṭṭhāyāti vatacariyaṃ matthakaṃ pāpetvā nhātakālato pabhuti.
३१२. अभिउग्गच्छीति उट्ठहि उदपादि। अचिन्तेत्वाति ‘‘कथं खो अहं ब्रह्मुना सद्धिं मन्तेय्य’’न्ति अचिन्तेत्वा एवं चित्तम्पि अनुप्पादेत्वा। तेन समागमनस्सेव अभावतो अमन्तेत्वा। तं दिस्वाति तं करुणाब्रह्मविहारभावनं ब्रह्मदस्सनूपायं दिस्वा ञाणचक्खुना।
312.Abhiuggacchīti uṭṭhahi udapādi. Acintetvāti ‘‘kathaṃ kho ahaṃ brahmunā saddhiṃ manteyya’’nti acintetvā evaṃ cittampi anuppādetvā. Tena samāgamanasseva abhāvato amantetvā. Taṃ disvāti taṃ karuṇābrahmavihārabhāvanaṃ brahmadassanūpāyaṃ disvā ñāṇacakkhunā.
३१३. एवन्ति एवं रञ्ञो आरोचेत्वा पटिसल्लानं उपगते। सब्बत्थाति सब्बेसु छन्नं खत्तियानं, सत्तन्नं ब्राह्मणमहासालानं , सत्तन्नं नाटकसतानं, चत्तारीसाय च भरियानं आपुच्छनवारेसु।
313.Evanti evaṃ rañño ārocetvā paṭisallānaṃ upagate. Sabbatthāti sabbesu channaṃ khattiyānaṃ, sattannaṃ brāhmaṇamahāsālānaṃ , sattannaṃ nāṭakasatānaṃ, cattārīsāya ca bhariyānaṃ āpucchanavāresu.
३१६. सादिसियोति जातिया सादिसियोति आह ‘‘समवण्णा समजातिका’’ति।
316.Sādisiyoti jātiyā sādisiyoti āha ‘‘samavaṇṇā samajātikā’’ti.
३१७. सन्थागारन्ति झानमनसिकारेन बहि विसटवितक्कवूपसमनेन चित्तस्स सन्थम्भनं अगारं, झानसालन्ति अत्थो। गहितावाति भावनानुयोगेन महासत्तेन अत्तनो चित्तसन्ताने उप्पादनवसेन गहिता एव। नत्थि झानेनेव विक्खम्भितत्ता। विसेसतो हिस्स करुणाय भावितत्ता अनभिरति उक्कण्ठना नत्थि, मेत्ताय भावितत्ता भयपरितस्सना नत्थि। उक्कण्ठनाति पन ब्रह्मदस्सने उस्सुक्कं, परितस्सनाति तदभिपत्थनाति आह ‘‘ब्रह्मुनो पना’’तिआदि।
317.Santhāgāranti jhānamanasikārena bahi visaṭavitakkavūpasamanena cittassa santhambhanaṃ agāraṃ, jhānasālanti attho. Gahitāvāti bhāvanānuyogena mahāsattena attano cittasantāne uppādanavasena gahitā eva. Natthi jhāneneva vikkhambhitattā. Visesato hissa karuṇāya bhāvitattā anabhirati ukkaṇṭhanā natthi, mettāya bhāvitattā bhayaparitassanā natthi. Ukkaṇṭhanāti pana brahmadassane ussukkaṃ, paritassanāti tadabhipatthanāti āha ‘‘brahmuno panā’’tiādi.
ब्रह्मुनासाकच्छावण्णना
Brahmunāsākacchāvaṇṇanā
३१८. चित्तुत्रासोति चित्तस्स उत्रासनमत्तं। कथन्ति सत्तनिकायनिवासट्ठाननामगोत्तादीनं वसेन केन पकारेन। तेनाह ‘‘कि’’न्तिआदि।
318.Cittutrāsoti cittassa utrāsanamattaṃ. Kathanti sattanikāyanivāsaṭṭhānanāmagottādīnaṃ vasena kena pakārena. Tenāha ‘‘ki’’ntiādi.
सोति ये ते पनकनसनन्तबन्धसतनसनङ्कुमारकालनामका लोके पाकटा पञ्ञाता ब्रह्मानो, तेसु सनङ्कुमारो नामाहन्ति दस्सेति।
Soti ye te panakanasanantabandhasatanasanaṅkumārakālanāmakā loke pākaṭā paññātā brahmāno, tesu sanaṅkumāro nāmāhanti dasseti.
अग्घन्ति गरुट्ठानियानं दातब्बंआहारं। मधुसाकन्ति मधुराहारं, यं किञ्चि अतिथिनो दातब्बं आहारं उपचारवसेन एवं वदति। तेनाह ‘‘मधुसाकं पना’’तिआदि। पुच्छामाति निमन्तनवसेन पुच्छाम।
Agghanti garuṭṭhāniyānaṃ dātabbaṃāhāraṃ. Madhusākanti madhurāhāraṃ, yaṃ kiñci atithino dātabbaṃ āhāraṃ upacāravasena evaṃ vadati. Tenāha ‘‘madhusākaṃ panā’’tiādi. Pucchāmāti nimantanavasena pucchāma.
३१९. महासत्तो चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा ठितोपि तेसु ‘‘ब्रह्मसहब्यताय मग्गो’’ति अनिब्बेमतिकताय ‘‘कङ्खी’’ति अवोच। केचि पन ‘‘तपोकम्मेन परिक्खीणसरीरताय, ब्रह्मसमागमेन भयादिसमुप्पत्तिया च पटिलद्धमत्तेहि ब्रह्मविहारेहि परिहीनो अहोसि, तस्मा अविक्खम्भितविचिकिच्छताय ‘कङ्खी’ति अवोचा’’ति वदन्ति। परस्स वेदिया विदिता परवेदिया, ते पन तस्स पाकटा विभूताति आह ‘‘परस्स पाकटेसु परवेदियेसू’’ति। तत्थ कारणमाह ‘‘परेन सयं अभिसङ्खतत्ता’’ति। ममाति कम्मं ममंकारो, ममत्तन्ति आह ‘‘इदं मम…पे॰… तण्ह’’न्ति। ‘‘मम’’न्ति करोति एतेनाति हि ममंकारो, तथापवत्ता तण्हा। मनुजेसूति निद्धारणे भुम्मं, न विसयेति आह ‘‘मनुजेसु यो कोची’’ति। ‘‘एकोदिभूतो’’ति पदस्स भावत्थं ताव दस्सेन्तो ‘‘एकीभूतो’’ति वत्वा पुन तं विवरन्तो ‘‘एको तिट्ठन्तो एको निसीदन्तो’’ति आह। तादिसोति एको हुत्वा पवत्तनको। भूतोति जातो। झाने अधिमुत्ति नाम तस्मिं निब्बत्तिते, अनिब्बत्तिते कुतो अधिमुत्तीति आह ‘‘झानं निब्बत्तेत्वाति अत्थो’’ति। विस्सगन्धो नाम कोधादिकिलेसपरिभावनाति तेसं विक्खम्भनेन विस्सगन्धविरहितो। एतेसु धम्मेसूति पब्बज्जानं विवेकवासकरुणाब्रह्मविहारादिधम्मेसु।
319. Mahāsatto cattāro brahmavihāre bhāvetvā ṭhitopi tesu ‘‘brahmasahabyatāya maggo’’ti anibbematikatāya ‘‘kaṅkhī’’ti avoca. Keci pana ‘‘tapokammena parikkhīṇasarīratāya, brahmasamāgamena bhayādisamuppattiyā ca paṭiladdhamattehi brahmavihārehi parihīno ahosi, tasmā avikkhambhitavicikicchatāya ‘kaṅkhī’ti avocā’’ti vadanti. Parassa vediyā viditā paravediyā, te pana tassa pākaṭā vibhūtāti āha ‘‘parassapākaṭesu paravediyesū’’ti. Tattha kāraṇamāha ‘‘parena sayaṃ abhisaṅkhatattā’’ti. Mamāti kammaṃ mamaṃkāro, mamattanti āha ‘‘idaṃ mama…pe… taṇha’’nti. ‘‘Mama’’nti karoti etenāti hi mamaṃkāro, tathāpavattā taṇhā. Manujesūti niddhāraṇe bhummaṃ, na visayeti āha ‘‘manujesu yo kocī’’ti. ‘‘Ekodibhūto’’ti padassa bhāvatthaṃ tāva dassento ‘‘ekībhūto’’ti vatvā puna taṃ vivaranto ‘‘eko tiṭṭhanto eko nisīdanto’’ti āha. Tādisoti eko hutvā pavattanako. Bhūtoti jāto. Jhāne adhimutti nāma tasmiṃ nibbattite, anibbattite kuto adhimuttīti āha ‘‘jhānaṃ nibbattetvāti attho’’ti. Vissagandho nāma kodhādikilesaparibhāvanāti tesaṃ vikkhambhanena vissagandhavirahito. Etesu dhammesūti pabbajjānaṃ vivekavāsakaruṇābrahmavihārādidhammesu.
३२०. अविद्वाति न विदितवा। आवरिताति कुसलानं उत्तरिमनुस्सधम्मानं उप्पत्तिनिवारणेन आवरिता। पूतिकाति ब्यापन्नचित्ततादिना पूतिभूता। किलेसवसेन दुग्गन्धं विस्सगन्धं वायति। निरयादिअपायेसु निब्बत्तनसीलताय आपायिकाति आह ‘‘अपायूपगा’’ति। चोरादीहि उपद्दुतस्स पविसितुकामस्स पाकारकवाटपरिखादीहि विय नगरं कोधादीहि निवुतो पिहितो ब्रह्मलोको अस्साति निवुतब्रह्मलोको। पुच्छति ‘‘केनावटा’’ति वदन्तो।
320.Avidvāti na viditavā. Āvaritāti kusalānaṃ uttarimanussadhammānaṃ uppattinivāraṇena āvaritā. Pūtikāti byāpannacittatādinā pūtibhūtā. Kilesavasena duggandhaṃ vissagandhaṃ vāyati. Nirayādiapāyesu nibbattanasīlatāya āpāyikāti āha ‘‘apāyūpagā’’ti. Corādīhi upaddutassa pavisitukāmassa pākārakavāṭaparikhādīhi viya nagaraṃ kodhādīhi nivuto pihito brahmaloko assāti nivutabrahmaloko. Pucchati ‘‘kenāvaṭā’’ti vadanto.
मुसावादोव मोसवज्जं यथा भिसक्कमेव भेसज्जं। कुज्झनं दुस्सनं। दिट्ठादीसु अदिट्ठादिवादितावसेन परेसं विसंवादनं परविसंवादनं। सदिसं पतिरूपं दस्सेत्वा पलोभनं सदिसं दस्सेत्वा वञ्चनं। मित्तानं विहिंसनं मेत्तिभेदो मित्तदुब्भनं। दळ्हमच्छरिता थद्धमच्छरियं। अत्तनि विज्जमानं निहीनतं, सदिसतं वा अतिक्कमित्वा मञ्ञनं। परेसं सम्पत्तिया असहनं खीयनं। अत्तसम्पत्तिया निगूहनवसेन, परेहि साधारणभावासहनवसेन च विविधा इच्छा रुचि एतस्साति विविच्छा। कदरियताय मुदुकं मच्छरियं। यत्थ कत्थचीति सकसन्तके, परसन्तके, हीनातिके चाति यत्थ कत्थचि आरम्मणे। लुब्भनं आरम्मणस्स गहणं अभिगिज्झनं। मज्जनं सेय्यादिवसेन मदनं सम्पग्गहो। मुय्हनं आरम्मणस्स अनवबोधो। एतेसूति एतेसु यथावुत्तेसु कोधादीसु सत्तसन्तानस्स किलिस्सनतो विबाधनतो, उपतापनतो च किलेससञ्ञितेसु पापधम्मेसु। युत्ता पयुत्ता सम्पयुत्ता अविरहिता।
Musāvādova mosavajjaṃ yathā bhisakkameva bhesajjaṃ. Kujjhanaṃ dussanaṃ. Diṭṭhādīsu adiṭṭhādivāditāvasena paresaṃ visaṃvādanaṃ paravisaṃvādanaṃ. Sadisaṃ patirūpaṃ dassetvā palobhanaṃ sadisaṃ dassetvā vañcanaṃ. Mittānaṃ vihiṃsanaṃ mettibhedo mittadubbhanaṃ. Daḷhamaccharitā thaddhamacchariyaṃ. Attani vijjamānaṃ nihīnataṃ, sadisataṃ vā atikkamitvā maññanaṃ. Paresaṃ sampattiyā asahanaṃ khīyanaṃ. Attasampattiyā nigūhanavasena, parehi sādhāraṇabhāvāsahanavasena ca vividhā icchā ruci etassāti vivicchā. Kadariyatāya mudukaṃ macchariyaṃ. Yattha katthacīti sakasantake, parasantake, hīnātike cāti yattha katthaci ārammaṇe. Lubbhanaṃ ārammaṇassa gahaṇaṃ abhigijjhanaṃ. Majjanaṃ seyyādivasena madanaṃ sampaggaho. Muyhanaṃ ārammaṇassa anavabodho. Etesūti etesu yathāvuttesu kodhādīsu sattasantānassa kilissanato vibādhanato, upatāpanato ca kilesasaññitesu pāpadhammesu. Yuttā payuttā sampayuttā avirahitā.
एत्थ चायं ब्रह्मा महासत्तेन आमगन्धे सुपुट्ठो अत्तनो यथाउपट्ठिते पापधम्मे चुद्दसहि पदेहि विभजित्वा कथेसि, ते पन तादिसं पवत्तिविसेसं उपादाय वुत्तापि केचि पुन वुत्ता, आमगन्धसुत्ते (सु॰ नि॰ २४२) पन वुत्तापि केचि इध सब्बसो न वुत्ता, एवं सन्तेपि लक्खणहारनयेन, तदेकट्ठताय वा तेसं पेत्थ सङ्गहो दट्ठब्बो। तेनाह ‘‘इदं पन सुत्त’’न्तिआदि। तत्थ आमगन्धसुत्तेन दीपेत्वाति इध सरूपतो अवुत्ते आमगन्धेपि वुत्तेहि एकलक्खणतादिना आमगन्धसुत्तेन पकासेत्वा कथेतब्बं तत्थ नेसं सरूपतो कथितत्ता। आमगन्धसुत्तम्पि इमिना दीपेतब्बं इध वुत्तानम्पि केसञ्चि आमगन्धानं तत्थ अवुत्तभावतो। यस्मा आमगन्धसुत्ते वुत्तापि आमगन्धा अत्थतो इध सङ्गहं समोसरणं गच्छन्ति, तस्मा इध वुत्ते परिहरणवसेन दस्सेन्तेन यस्मा चेत्थ केचि अभिधम्मनयेन अकिलेससभावापि सत्तसन्तानस्स विबाधनट्ठेन ‘‘किलेसा’’ति वत्तब्बतं अरहन्ति, तस्मा ‘‘चुद्दससु किलेसेसू’’ति वुत्तं।
Ettha cāyaṃ brahmā mahāsattena āmagandhe supuṭṭho attano yathāupaṭṭhite pāpadhamme cuddasahi padehi vibhajitvā kathesi, te pana tādisaṃ pavattivisesaṃ upādāya vuttāpi keci puna vuttā, āmagandhasutte (su. ni. 242) pana vuttāpi keci idha sabbaso na vuttā, evaṃ santepi lakkhaṇahāranayena, tadekaṭṭhatāya vā tesaṃ pettha saṅgaho daṭṭhabbo. Tenāha ‘‘idaṃ pana sutta’’ntiādi. Tattha āmagandhasuttena dīpetvāti idha sarūpato avutte āmagandhepi vuttehi ekalakkhaṇatādinā āmagandhasuttena pakāsetvā kathetabbaṃ tattha nesaṃ sarūpato kathitattā. Āmagandhasuttampi iminā dīpetabbaṃ idha vuttānampi kesañci āmagandhānaṃ tattha avuttabhāvato. Yasmā āmagandhasutte vuttāpi āmagandhā atthato idha saṅgahaṃ samosaraṇaṃ gacchanti, tasmā idha vutte pariharaṇavasena dassentena yasmā cettha keci abhidhammanayena akilesasabhāvāpi sattasantānassa vibādhanaṭṭhena ‘‘kilesā’’ti vattabbataṃ arahanti, tasmā ‘‘cuddasasu kilesesū’’ti vuttaṃ.
निम्मादं मिलापनं खेपनन्ति आह ‘‘निम्मादेतब्बा पहातब्बा’’ति। बुद्धतन्तीति बुद्धभावीनं पवेणी, बुद्धभाविनोपि ‘‘बुद्धा’’ति वुच्चन्ति यथा ‘‘अगमा राजगहं बुद्धो’’ति। महापुरिसस्स दळ्हीकम्मं कत्वाति महापुरिसस्स ‘‘पब्बजिस्सामह’’न्ति पवत्तचित्तुप्पादस्स दळ्हीकम्मं कत्वा।
Nimmādaṃ milāpanaṃ khepananti āha ‘‘nimmādetabbā pahātabbā’’ti. Buddhatantīti buddhabhāvīnaṃ paveṇī, buddhabhāvinopi ‘‘buddhā’’ti vuccanti yathā ‘‘agamā rājagahaṃ buddho’’ti. Mahāpurisassa daḷhīkammaṃ katvāti mahāpurisassa ‘‘pabbajissāmaha’’nti pavattacittuppādassa daḷhīkammaṃ katvā.
रेणुराजआमन्तनावण्णना
Reṇurājaāmantanāvaṇṇanā
३२१. मम मनं हरित्वाति मम चित्तं अपनेत्वा तस्स वसेन अवत्तित्वा।
321.Mama manaṃ haritvāti mama cittaṃ apanetvā tassa vasena avattitvā.
एकीभावं उपगन्त्वा वुत्थस्साति कायविवेकपरिब्रूहनेन एकीभावं उपगन्त्वा तपोकम्मवसेन वुत्थस्स। कुसपत्तेहि परित्थतोति बरिहिसेहि वेदिया समन्ततो सन्थरितो। अकाचोति वणो वणसदिसखण्डिच्चविरहितो। तेनाह ‘‘अकक्कसो’’ति।
Ekībhāvaṃ upagantvā vutthassāti kāyavivekaparibrūhanena ekībhāvaṃ upagantvā tapokammavasena vutthassa. Kusapattehi paritthatoti barihisehi vediyā samantato santharito. Akācoti vaṇo vaṇasadisakhaṇḍiccavirahito. Tenāha ‘‘akakkaso’’ti.
छखत्तियआमन्तनावण्णना
Chakhattiyaāmantanāvaṇṇanā
३२२. सिक्खेय्यामाति सिक्खापेय्याम, सिक्खापनञ्चेत्थ अत्थिभावापादनन्ति आह ‘‘उपलापेय्यामा’’ति।
322.Sikkheyyāmāti sikkhāpeyyāma, sikkhāpanañcettha atthibhāvāpādananti āha ‘‘upalāpeyyāmā’’ti.
३२३. यस्स वीरियारम्भस्स, खन्तिबलस्स च अभावेन पब्बजितानं समणधम्मो परिपुण्णो, परिसुद्धो च न होति, तेसु वीरियारम्भखन्तिबलेसु ते ते नियोजेतुं ‘‘आरम्भव्हो’’तिआदि वुत्तं।
323. Yassa vīriyārambhassa, khantibalassa ca abhāvena pabbajitānaṃ samaṇadhammo paripuṇṇo, parisuddho ca na hoti, tesu vīriyārambhakhantibalesu te te niyojetuṃ ‘‘ārambhavho’’tiādi vuttaṃ.
करुणाझानमग्गोति करुणाझानसङ्खातो मग्गो। उजुमग्गोति ब्रह्मलोकगमने उजुभूतो मग्गो। अनुत्तरोति सेट्ठो ब्रह्मविहारसभावतो। तेनाह ‘‘उत्तममग्गो नामा’’ति। सब्भि रक्खितो साधूहि यथा परिहानि न होति, एवं पटिपक्खदूरीकरणेन रक्खितो गोपितो। ‘‘सद्धम्मो सब्भि वक्खितो’’ति केचि पठन्ति, तेसं सपरहितसाधनेन साधूहि बुद्धादीहि कथितो पवेदितोति अत्थो।
Karuṇājhānamaggoti karuṇājhānasaṅkhāto maggo. Ujumaggoti brahmalokagamane ujubhūto maggo. Anuttaroti seṭṭho brahmavihārasabhāvato. Tenāha ‘‘uttamamaggo nāmā’’ti. Sabbhi rakkhito sādhūhi yathā parihāni na hoti, evaṃ paṭipakkhadūrīkaraṇena rakkhito gopito. ‘‘Saddhammo sabbhi vakkhito’’ti keci paṭhanti, tesaṃ saparahitasādhanena sādhūhi buddhādīhi kathito paveditoti attho.
तङ्खणविद्धंसनधम्मन्ति यस्मिं खणे विरोधिधम्मसमायोगो, तस्मिंयेव खणे विनस्सनसभावं, यो वा सो गमनस्सादानं देवपुत्तानं हेट्ठुपरियेन पटिमुखं धावन्तानं सिरसि, पादे च बद्धखुरधारासमागमनतोपि सीघतरताय अतिइत्तरो पवत्तिक्खणो, तेनेव विनस्सनसभावं। तस्स जीवितस्स। गतिन्ति निट्ठं। मन्तायन्ति मन्तेय्यन्ति वुत्तं होतीति आह ‘‘मन्तेतब्ब’’न्ति। करणत्थे वा भुम्मन्ति ‘‘मन्ताय’’न्ति इदं भुम्मं करणत्थे दट्ठब्बं यथा ‘‘ञाताय’’न्ति। सब्बपलिबोधेति सब्बेपि कुसलकिरियाय विबन्धे उपरोधे।
Taṅkhaṇaviddhaṃsanadhammanti yasmiṃ khaṇe virodhidhammasamāyogo, tasmiṃyeva khaṇe vinassanasabhāvaṃ, yo vā so gamanassādānaṃ devaputtānaṃ heṭṭhupariyena paṭimukhaṃ dhāvantānaṃ sirasi, pāde ca baddhakhuradhārāsamāgamanatopi sīghataratāya atiittaro pavattikkhaṇo, teneva vinassanasabhāvaṃ. Tassa jīvitassa. Gatinti niṭṭhaṃ. Mantāyanti manteyyanti vuttaṃ hotīti āha ‘‘mantetabba’’nti. Karaṇatthe vā bhummanti ‘‘mantāya’’nti idaṃ bhummaṃ karaṇatthe daṭṭhabbaṃ yathā ‘‘ñātāya’’nti. Sabbapalibodheti sabbepi kusalakiriyāya vibandhe uparodhe.
ब्राह्मणमहासालादीनं आमन्तनावण्णना
Brāhmaṇamahāsālādīnaṃ āmantanāvaṇṇanā
३२४. अप्पेसक्खाति अप्पानुभावाति आह ‘‘पब्बजितकालतो पट्ठाया’’तिआदि।
324.Appesakkhāti appānubhāvāti āha ‘‘pabbajitakālato paṭṭhāyā’’tiādi.
चक्कवत्ति राजा विय सम्भावितो।
Cakkavatti rājā viya sambhāvito.
महागोविन्दपब्बज्जावण्णना
Mahāgovindapabbajjāvaṇṇanā
३२८. समापत्तीनं आजाननं नाम अत्तपच्चक्खता, सच्छिकिरियाति आह ‘‘न सक्खिंसु निब्बत्तेतु’’न्ति।
328. Samāpattīnaṃ ājānanaṃ nāma attapaccakkhatā, sacchikiriyāti āha ‘‘na sakkhiṃsu nibbattetu’’nti.
३२९. इमिनाति ‘‘सरामह’’न्ति इमिना पदेन। ‘‘सरामह’’न्ति हि वदन्तेन भगवतो महाब्रह्मुना कथितं ‘‘तथेव त’’न्ति भगवता पटिञ्ञातमेव जातन्ति। न वट्टे निब्बिन्दनत्थाय चतुसच्चकम्मट्ठानकथाय अभावतो। असति पन वट्टे निब्बिदाय विरागानं असम्भवो एवाति आह ‘‘न विरागाया’’तिआदि। एकन्तमेव वट्टे निब्बिन्दनत्थाय अनेकाकारवोकारवट्टे आदीनवविभावनतो।
329.Imināti ‘‘sarāmaha’’nti iminā padena. ‘‘Sarāmaha’’nti hi vadantena bhagavato mahābrahmunā kathitaṃ ‘‘tatheva ta’’nti bhagavatā paṭiññātameva jātanti. Na vaṭṭe nibbindanatthāya catusaccakammaṭṭhānakathāya abhāvato. Asati pana vaṭṭe nibbidāya virāgānaṃ asambhavo evāti āha ‘‘na virāgāyā’’tiādi. Ekantameva vaṭṭe nibbindanatthāya anekākāravokāravaṭṭe ādīnavavibhāvanato.
‘‘निब्बिदाया’’ति इमिना पदेन विपस्सना वुत्ता। एस नयो सेसेसुपि। ववत्थानकथाति विपस्सनामग्गनिब्बानानं तंतंपदेहि ववत्थपेत्वा कथा। अयमेत्थ निप्परियायकथाति आह ‘‘परियायेन पना’’तिआदि।
‘‘Nibbidāyā’’ti iminā padena vipassanā vuttā. Esa nayo sesesupi. Vavatthānakathāti vipassanāmagganibbānānaṃ taṃtaṃpadehi vavatthapetvā kathā. Ayamettha nippariyāyakathāti āha ‘‘pariyāyena panā’’tiādi.
३३०. परिपूरेतुन्ति भावनापारिपूरिवसेन परिपुण्णे कातुं, निब्बत्तेतुन्ति अत्थो। ब्रह्मचरियचिण्णकुलपुत्तानन्ति चिण्णमग्गब्रह्मचरियानं कुलपुत्तानन्ति उक्कट्ठनिद्देसेन अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठपेसि।
330.Paripūretunti bhāvanāpāripūrivasena paripuṇṇe kātuṃ, nibbattetunti attho. Brahmacariyaciṇṇakulaputtānanti ciṇṇamaggabrahmacariyānaṃ kulaputtānanti ukkaṭṭhaniddesena arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhapesi.
अभिनन्दनं नाम सम्पटिच्छनं ‘‘अभिनन्दन्ति आगत’’न्तिआदीसु विय, तञ्चेत्थ अत्थतो चित्तस्स अत्तमनताति आह ‘‘चित्तेन सम्पटिच्छन्तो अभिनन्दित्वा’’ति। ‘‘साधु साधू’’ति वाचाय सम्पहंसना अनुमोदनाति आह ‘‘वाचाय सम्पहंसमानो अनुमोदित्वा’’ति।
Abhinandanaṃ nāma sampaṭicchanaṃ ‘‘abhinandanti āgata’’ntiādīsu viya, tañcettha atthato cittassa attamanatāti āha ‘‘cittena sampaṭicchanto abhinanditvā’’ti. ‘‘Sādhu sādhū’’ti vācāya sampahaṃsanā anumodanāti āha ‘‘vācāya sampahaṃsamāno anumoditvā’’ti.
महागोविन्दसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना।
Mahāgovindasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ६. महागोविन्दसुत्तं • 6. Mahāgovindasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ६. महागोविन्दसुत्तवण्णना • 6. Mahāgovindasuttavaṇṇanā
