Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃ និកាយ (អដ្ឋកថា) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā)

    ៦. មហាគោវិន្ទសុត្តវណ្ណនា

    6. Mahāgovindasuttavaṇṇanā

    ២៩៣. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាគោវិន្ទសុត្តំ។ តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – បញ្ចសិខោតិ បញ្ចចូឡោ បញ្ចកុណ្ឌលិកោ។ សោ កិរ មនុស្សបថេ បុញ្ញកម្មករណកាលេ ទហរោ បញ្ចចូឡកទារកកាលេ វច្ឆបាលកជេដ្ឋកោ ហុត្វា អញ្ញេបិ ទារកេ គហេត្វា ពហិគាមេ ចតុមគ្គដ្ឋានេសុ សាលំ ករោន្តោ បោក្ខរណិំ ខណន្តោ សេតុំ ពន្ធន្តោ វិសមំ មគ្គំ សមំ ករោន្តោ យានានំ អក្ខបដិឃាតនរុក្ខេ ហរន្តោតិ ឯវរូបានិ បុញ្ញានិ ករោន្តោ វិចរិត្វា ទហរោវ កាលមកាសិ។ តស្ស សោ អត្តភាវោ ឥដ្ឋោ កន្តោ មនាបោ អហោសិ។ សោ កាលំ កត្វា ចាតុមហារាជិកទេវលោកេ នវុតិវស្សសតសហស្សប្បមាណំ អាយុំ គហេត្វា និព្ពត្តិ។ តស្ស តិគាវុតប្បមាណោ សុវណ្ណក្ខន្ធសទិសោ អត្តភាវោ អហោសិ។ សោ សកដសហស្សមត្តំ អាភរណំ បសាធេត្វា នវកុម្ភមត្តេ គន្ធេ វិលិម្បិត្វា ទិព្ពរត្តវត្ថធរោ រត្តសុវណ្ណកណ្ណិកំ បិឡន្ធិត្វា បញ្ចហិ កុណ្ឌលកេហិ បិដ្ឋិយំ វត្តមានេហិ បញ្ចចូឡកទារកបរិហារេនេវ វិចរតិ។ តេនេតំ ‘‘បញ្ចសិខោ’’ ត្វេវ សញ្ជានន្តិ។

    293.Evaṃme sutanti mahāgovindasuttaṃ. Tatrāyamanuttānapadavaṇṇanā – pañcasikhoti pañcacūḷo pañcakuṇḍaliko. So kira manussapathe puññakammakaraṇakāle daharo pañcacūḷakadārakakāle vacchapālakajeṭṭhako hutvā aññepi dārake gahetvā bahigāme catumaggaṭṭhānesu sālaṃ karonto pokkharaṇiṃ khaṇanto setuṃ bandhanto visamaṃ maggaṃ samaṃ karonto yānānaṃ akkhapaṭighātanarukkhe harantoti evarūpāni puññāni karonto vicaritvā daharova kālamakāsi. Tassa so attabhāvo iṭṭho kanto manāpo ahosi. So kālaṃ katvā cātumahārājikadevaloke navutivassasatasahassappamāṇaṃ āyuṃ gahetvā nibbatti. Tassa tigāvutappamāṇo suvaṇṇakkhandhasadiso attabhāvo ahosi. So sakaṭasahassamattaṃ ābharaṇaṃ pasādhetvā navakumbhamatte gandhe vilimpitvā dibbarattavatthadharo rattasuvaṇṇakaṇṇikaṃ piḷandhitvā pañcahi kuṇḍalakehi piṭṭhiyaṃ vattamānehi pañcacūḷakadārakaparihāreneva vicarati. Tenetaṃ ‘‘pañcasikho’’ tveva sañjānanti.

    អភិក្កន្តាយ រត្តិយាតិ អភិក្កន្តាយ ខីណាយ រត្តិយា, ឯកកោដ្ឋាសំ អតីតាយាតិ អត្ថោ។ អភិក្កន្តវណ្ណោតិ អតិឥដ្ឋកន្តមនាបវណ្ណោ។ បកតិយាបិ ហេស កន្តវណ្ណោ, អលង្ករិត្វា អាគតត្តា បន អភិក្កន្តវណ្ណោ អហោសិ។ កេវលកប្បន្តិ អនវសេសំ សមន្តតោ។ អនវសេសត្ថោ ឯត្ថ កេវលសទ្ទោ។ កេវលបរិបុណ្ណន្តិ ឯត្ថ វិយ។ សមន្តតោ អត្ថោ កប្បសទ្ទោ, កេវលកប្បំ ជេតវនន្តិអាទីសុ វិយ។ ឱភាសេត្វាតិ អាភាយ ផរិត្វា, ចន្ទិមា វិយ សូរិយោ វិយ ច ឯកោភាសំ ឯកបជ្ជោតំ ករិត្វាតិ អត្ថោ។

    Abhikkantāya rattiyāti abhikkantāya khīṇāya rattiyā, ekakoṭṭhāsaṃ atītāyāti attho. Abhikkantavaṇṇoti atiiṭṭhakantamanāpavaṇṇo. Pakatiyāpi hesa kantavaṇṇo, alaṅkaritvā āgatattā pana abhikkantavaṇṇo ahosi. Kevalakappanti anavasesaṃ samantato. Anavasesattho ettha kevalasaddo. Kevalaparipuṇṇanti ettha viya. Samantato attho kappasaddo, kevalakappaṃ jetavanantiādīsu viya. Obhāsetvāti ābhāya pharitvā, candimā viya sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekapajjotaṃ karitvāti attho.

    ទេវសភាវណ្ណនា

    Devasabhāvaṇṇanā

    ២៩៤. សុធម្មាយំ សភាយន្តិ សុធម្មាយ នាម ឥត្ថិយា រតនមត្តកណ្ណិករុក្ខនិស្សន្ទេន និព្ពត្តសភាយំ ។ តស្សា កិរ ផលិកមយា ភូមិ, មណិមយា អាណិយោ , សុវណ្ណមយា ថម្ភា, រជតមយា ថម្ភឃដិកា ច សង្ឃាតា ច, បវាឡមយានិ វាឡរូបានិ, សត្តរតនមយា គោបានសិយោ ច បក្ខបាសកា ច មុខវដ្ដិ ច, ឥន្ទនីលឥដ្ឋកាហិ ឆទនំ, សោវណ្ណមយំ ឆទនបីឋំ, រជតមយា ថូបិកា, អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច តីណិ យោជនសតានិ, បរិក្ខេបតោ នវយោជនសតានិ, ឧព្ពេធតោ បញ្ចយោជនសតានិ, ឯវរូបាយំ សុធម្មាយំ សភាយំ។

    294.Sudhammāyaṃ sabhāyanti sudhammāya nāma itthiyā ratanamattakaṇṇikarukkhanissandena nibbattasabhāyaṃ . Tassā kira phalikamayā bhūmi, maṇimayā āṇiyo , suvaṇṇamayā thambhā, rajatamayā thambhaghaṭikā ca saṅghātā ca, pavāḷamayāni vāḷarūpāni, sattaratanamayā gopānasiyo ca pakkhapāsakā ca mukhavaṭṭi ca, indanīlaiṭṭhakāhi chadanaṃ, sovaṇṇamayaṃ chadanapīṭhaṃ, rajatamayā thūpikā, āyāmato ca vitthārato ca tīṇi yojanasatāni, parikkhepato navayojanasatāni, ubbedhato pañcayojanasatāni, evarūpāyaṃ sudhammāyaṃ sabhāyaṃ.

    ធតរដ្ឋោតិអាទីសុ ធតរដ្ឋោ គន្ធព្ពរាជា គន្ធព្ពទេវតានំ កោដិសតសហស្សេន បរិវុតោ កោដិសតសហស្សសុវណ្ណមយានិ ផលកានិ ច សុវណ្ណសត្តិយោ ច គាហាបេត្វា បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បច្ឆិមាភិមុខោ ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវតា បុរតោ កត្វា និសិន្នោ។

    Dhataraṭṭhotiādīsu dhataraṭṭho gandhabbarājā gandhabbadevatānaṃ koṭisatasahassena parivuto koṭisatasahassasuvaṇṇamayāni phalakāni ca suvaṇṇasattiyo ca gāhāpetvā puratthimāya disāya pacchimābhimukho dvīsu devalokesu devatā purato katvā nisinno.

    វិរូឡ្ហកោ កុម្ភណ្ឌរាជា កុម្ភណ្ឌទេវតានំ កោដិសតសហស្សេន បរិវុតោ កោដិសតសហស្សរជតមយានិ ផលកានិ ច សុវណ្ណសត្តិយោ ច គាហាបេត្វា ទក្ខិណាយ ទិសាយ ឧត្តរាភិមុខោ ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវតា បុរតោ កត្វា និសិន្នោ។

    Virūḷhako kumbhaṇḍarājā kumbhaṇḍadevatānaṃ koṭisatasahassena parivuto koṭisatasahassarajatamayāni phalakāni ca suvaṇṇasattiyo ca gāhāpetvā dakkhiṇāya disāya uttarābhimukho dvīsu devalokesu devatā purato katvā nisinno.

    វិរូបក្ខោ នាគរាជា នាគានំ កោដិសតសហស្សេន បរិវុតោ កោដិសតសហស្សមណិមយានិ មហាផលកានិ ច សុវណ្ណសត្តិយោ ច គាហាបេត្វា បច្ឆិមាយ ទិសាយ បុរត្ថិមាភិមុខោ ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវតា បុរតោ កត្វា និសិន្នោ។

    Virūpakkho nāgarājā nāgānaṃ koṭisatasahassena parivuto koṭisatasahassamaṇimayāni mahāphalakāni ca suvaṇṇasattiyo ca gāhāpetvā pacchimāya disāya puratthimābhimukho dvīsu devalokesu devatā purato katvā nisinno.

    វេស្សវណោ យក្ខរាជា យក្ខានំ កោដិសតសហស្សេន បរិវុតោ កោដិសតសហស្សបវាឡមយានិ មហាផលកានិ ច សុវណ្ណសត្តិយោ ច គាហាបេត្វា ឧត្តរាយ ទិសាយ ទក្ខិណាភិមុខោ ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវតា បុរតោ កត្វា និសិន្នោតិ វេទិតព្ពោ។

    Vessavaṇo yakkharājā yakkhānaṃ koṭisatasahassena parivuto koṭisatasahassapavāḷamayāni mahāphalakāni ca suvaṇṇasattiyo ca gāhāpetvā uttarāya disāya dakkhiṇābhimukho dvīsu devalokesu devatā purato katvā nisinnoti veditabbo.

    អថ បច្ឆា អម្ហាកំ អាសនំ ហោតីតិ តេសំ បច្ឆតោ អម្ហាកំ និសីទិតុំ ឱកាសោ បាបុណាតិ។ តតោ បរំ បវិសិតុំ វា បស្សិតុំ វា ន លភាម។ សន្និបាតការណំ បនេត្ថ បុព្ពេ វុត្តំ ចតុព្ពិធមេវ។ តេសុ វស្សូបនាយិកសង្គហោ វិត្ថារិតោ។ យថា បន វស្សូបនាយិកាយ, ឯវំ មហាបវារណាយបិ បុណ្ណមទិវសេ សន្និបតិត្វា ‘‘អជ្ជ កត្ថ គន្ត្វា កស្ស សន្តិកេ បវារេស្សាមា’’តិ មន្តេន្តិ។ តត្ថ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ យេភុយ្យេន បិយង្គុទីបមហាវិហារស្មិំយេវ បវារេតិ។ សេសា ទេវតា បារិច្ឆត្តកាទីនិ ទិព្ពបុប្ផានិ ចេវ ទិព្ពចន្ទនចុណ្ណានិ ច គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ មនាបដ្ឋានមេវ គន្ត្វា បវារេន្តិ។ ឯវំ បវារណសង្គហត្ថាយ សន្និបតន្តិ ។

    Atha pacchā amhākaṃ āsanaṃ hotīti tesaṃ pacchato amhākaṃ nisīdituṃ okāso pāpuṇāti. Tato paraṃ pavisituṃ vā passituṃ vā na labhāma. Sannipātakāraṇaṃ panettha pubbe vuttaṃ catubbidhameva. Tesu vassūpanāyikasaṅgaho vitthārito. Yathā pana vassūpanāyikāya, evaṃ mahāpavāraṇāyapi puṇṇamadivase sannipatitvā ‘‘ajja kattha gantvā kassa santike pavāressāmā’’ti mantenti. Tattha sakko devānamindo yebhuyyena piyaṅgudīpamahāvihārasmiṃyeva pavāreti. Sesā devatā pāricchattakādīni dibbapupphāni ceva dibbacandanacuṇṇāni ca gahetvā attano attano manāpaṭṭhānameva gantvā pavārenti. Evaṃ pavāraṇasaṅgahatthāya sannipatanti .

    ទេវលោកេ បន អាសាវតី នាម លតា អត្ថិ។ សា បុប្ផិស្សតីតិ ទេវា វស្សសហស្សំ ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ។ បារិច្ឆត្តកេ បុប្ផមានេ ឯកវស្សំ ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ។ តេ តស្ស បណ្ឌុបលាសាទិភាវតោ បដ្ឋាយ អត្តមនា ហោន្តិ។ យថាហ –

    Devaloke pana āsāvatī nāma latā atthi. Sā pupphissatīti devā vassasahassaṃ upaṭṭhānaṃ gacchanti. Pāricchattake pupphamāne ekavassaṃ upaṭṭhānaṃ gacchanti. Te tassa paṇḍupalāsādibhāvato paṭṭhāya attamanā honti. Yathāha –

    ‘‘យស្មិំ, ភិក្ខវេ, សមយេ ទេវានំ តាវតិំសានំ បារិច្ឆត្តកោ កោវិឡារោ បណ្ឌុបលាសោ ហោតិ, អត្តមនា, ភិក្ខវេ, ទេវា តាវតិំសា តស្មិំ សមយេ ហោន្តិ – ‘បណ្ឌុបលាសោ ខោ ទានិ បារិច្ឆត្តកោ កោវិឡារោ, ន ចិរស្សេវ បន្នបលាសោ ភវិស្សតី’តិ។ យស្មិំ, ភិក្ខវេ, សមយេ ទេវានំ តាវតិំសានំ បារិច្ឆត្តកោ កោវិឡារោ បន្នបលាសោ ហោតិ, ខារកជាតោ ហោតិ, ជាលកជាតោ ហោតិ, កុដុមលកជាតោ ហោតិ, កោរកជាតោ ហោតិ។ អត្តមនា, ភិក្ខវេ, ទេវា តាវតិំសា តស្មិំ សមយេ ហោន្តិ – ‘កោរកជាតោ ទានិ បារិច្ឆត្តកោ កោវិឡារោ ន ចិរស្សេវ សព្ពបាលិផុល្លោ ភវិស្សតី’តិ (អ. និ. ៧.៦៩)។

    ‘‘Yasmiṃ, bhikkhave, samaye devānaṃ tāvatiṃsānaṃ pāricchattako koviḷāro paṇḍupalāso hoti, attamanā, bhikkhave, devā tāvatiṃsā tasmiṃ samaye honti – ‘paṇḍupalāso kho dāni pāricchattako koviḷāro, na cirasseva pannapalāso bhavissatī’ti. Yasmiṃ, bhikkhave, samaye devānaṃ tāvatiṃsānaṃ pāricchattako koviḷāro pannapalāso hoti, khārakajāto hoti, jālakajāto hoti, kuṭumalakajāto hoti, korakajāto hoti. Attamanā, bhikkhave, devā tāvatiṃsā tasmiṃ samaye honti – ‘korakajāto dāni pāricchattako koviḷāro na cirasseva sabbapāliphullo bhavissatī’ti (a. ni. 7.69).

    សព្ពបាលិផុល្លស្ស ខោ បន, ភិក្ខវេ, បារិច្ឆត្តកស្ស កោវិឡារស្ស សមន្តា បញ្ញាស យោជនានិ អាភាយ ផុដំ ហោតិ, អនុវាតំ យោជនសតំ គន្ធោ គច្ឆតិ។ អយមានុភាវោ បារិច្ឆត្តកស្ស កោវិឡារស្សា’’តិ។

    Sabbapāliphullassa kho pana, bhikkhave, pāricchattakassa koviḷārassa samantā paññāsa yojanāni ābhāya phuṭaṃ hoti, anuvātaṃ yojanasataṃ gandho gacchati. Ayamānubhāvo pāricchattakassa koviḷārassā’’ti.

    បុប្ផិតេ បារិច្ឆត្តកេ អារោហណកិច្ចំ វា អង្កុសកំ គហេត្វា នមនកិច្ចំ វា បុប្ផាហរណត្ថំ ចង្កោដកកិច្ចំ វា នត្ថិ, កន្តនកវាតោ ឧដ្ឋហិត្វា បុប្ផានិ វណ្ដតោ កន្តតិ, សម្បដិច្ឆនកវាតោ សម្បដិច្ឆតិ, បវេសនកវាតោ សុធម្មំ ទេវសភំ បវេសេតិ, សម្មជ្ជនកវាតោ បុរាណបុប្ផានិ នីហរតិ, សន្ថរណកវាតោ បត្តកណ្ណិកកេសរានិ នច្ចន្តោ សន្ថរតិ, មជ្ឈដ្ឋានេ ធម្មាសនំ ហោតិ។ យោជនប្បមាណោ រតនបល្លង្កោ ឧបរិ តិយោជនេន សេតច្ឆត្តេន ធារយមានេន, តទនន្តរំ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ អាសនំ អត្ថរិយតិ។ តតោ តេត្តិំសាយ ទេវបុត្តានំ, តតោ អញ្ញាសំ មហេសក្ខទេវតានំ។ អញ្ញតរទេវតានំ បន បុប្ផកណ្ណិកាវ អាសនំ ហោតិ។

    Pupphite pāricchattake ārohaṇakiccaṃ vā aṅkusakaṃ gahetvā namanakiccaṃ vā pupphāharaṇatthaṃ caṅkoṭakakiccaṃ vā natthi, kantanakavāto uṭṭhahitvā pupphāni vaṇṭato kantati, sampaṭicchanakavāto sampaṭicchati, pavesanakavāto sudhammaṃ devasabhaṃ paveseti, sammajjanakavāto purāṇapupphāni nīharati, santharaṇakavāto pattakaṇṇikakesarāni naccanto santharati, majjhaṭṭhāne dhammāsanaṃ hoti. Yojanappamāṇo ratanapallaṅko upari tiyojanena setacchattena dhārayamānena, tadanantaraṃ sakkassa devarañño āsanaṃ atthariyati. Tato tettiṃsāya devaputtānaṃ, tato aññāsaṃ mahesakkhadevatānaṃ. Aññataradevatānaṃ pana pupphakaṇṇikāva āsanaṃ hoti.

    ទេវា ទេវសភំ បវិសិត្វា និសីទន្តិ។ តតោ បុប្ផេហិ រេណុវដ្ដិ ឧគ្គន្ត្វា ឧបរិ កណ្ណិកំ អាហច្ច និបតមានា ទេវតានំ តិគាវុតប្បមាណំ អត្តភាវំ លាខារសបរិកម្មសជ្ជិតំ វិយ ករោតិ។ តេសំ សា កីឡា ចតូហិ មាសេហិ បរិយោសានំ គច្ឆតិ។ ឯវំ បារិច្ឆត្តកកីឡានុភវនត្ថាយ សន្និបតន្តិ។

    Devā devasabhaṃ pavisitvā nisīdanti. Tato pupphehi reṇuvaṭṭi uggantvā upari kaṇṇikaṃ āhacca nipatamānā devatānaṃ tigāvutappamāṇaṃ attabhāvaṃ lākhārasaparikammasajjitaṃ viya karoti. Tesaṃ sā kīḷā catūhi māsehi pariyosānaṃ gacchati. Evaṃ pāricchattakakīḷānubhavanatthāya sannipatanti.

    មាសស្ស បន អដ្ឋទិវសេ ទេវលោកេ មហាធម្មសវនំ ឃុសតិ។ តត្ថ សុធម្មាយំ ទេវសភាយំ សនង្កុមារោ វា មហាព្រហ្មា, សក្កោ វា ទេវានមិន្ទោ, ធម្មកថិកភិក្ខុ វា, អញ្ញតរោ វា ធម្មកថិកោ ទេវបុត្តោ ធម្មកថំ កថេតិ។ អដ្ឋមិយំ បក្ខស្ស ចតុន្នំ មហារាជានំ អមច្ចា, ចាតុទ្ទសិយំ បុត្តា, បន្នរសេ សយំ ចត្តារោ មហារាជានោ និក្ខមិត្វា សុវណ្ណបដ្ដញ្ច ជាតិហិង្គុលកញ្ច គណ្ហិត្វា គាមនិគមរាជធានិយោ អនុវិចរន្តិ។ តេ – ‘‘អសុកា នាម ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ពុទ្ធំ សរណំ គតោ, ធម្មំ សរណំ គតោ។ សង្ឃំ សរណំ គតោ។ បញ្ចសីលានិ រក្ខតិ។ មាសស្ស អដ្ឋ ឧបោសថេ ករោតិ។ មាតុឧបដ្ឋានំ បូរេតិ។ បិតុឧបដ្ឋានំ បូរេតិ។ អសុកដ្ឋានេ ឧប្បលហត្ថកសតេន បុប្ផកុម្ភេន បូជា កតា។ ទីបសហស្សំ អារោបិតំ។ អកាលធម្មសវនំ ការិតំ។ ឆត្តវេទិកា បុដវេទិកា កុច្ឆិវេទិកា សីហាសនំ សីហសោបានំ ការិតំ។ តីណិ សុចរិតានិ បូរេតិ។ ទសកុសលកម្មបថេ សមាទាយ វត្តតី’’តិ សុវណ្ណបដ្ដេ ជាតិហិង្គុលកេន លិខិត្វា អាហរិត្វា បញ្ចសិខស្ស ហត្ថេ ទេន្តិ។ បញ្ចសិខោ មាតលិស្ស ហត្ថេ ទេតិ។ មាតលិ សង្គាហកោ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ ទេតិ។

    Māsassa pana aṭṭhadivase devaloke mahādhammasavanaṃ ghusati. Tattha sudhammāyaṃ devasabhāyaṃ sanaṅkumāro vā mahābrahmā, sakko vā devānamindo, dhammakathikabhikkhu vā, aññataro vā dhammakathiko devaputto dhammakathaṃ katheti. Aṭṭhamiyaṃ pakkhassa catunnaṃ mahārājānaṃ amaccā, cātuddasiyaṃ puttā, pannarase sayaṃ cattāro mahārājāno nikkhamitvā suvaṇṇapaṭṭañca jātihiṅgulakañca gaṇhitvā gāmanigamarājadhāniyo anuvicaranti. Te – ‘‘asukā nāma itthī vā puriso vā buddhaṃ saraṇaṃ gato, dhammaṃ saraṇaṃ gato. Saṅghaṃ saraṇaṃ gato. Pañcasīlāni rakkhati. Māsassa aṭṭha uposathe karoti. Mātuupaṭṭhānaṃ pūreti. Pituupaṭṭhānaṃ pūreti. Asukaṭṭhāne uppalahatthakasatena pupphakumbhena pūjā katā. Dīpasahassaṃ āropitaṃ. Akāladhammasavanaṃ kāritaṃ. Chattavedikā puṭavedikā kucchivedikā sīhāsanaṃ sīhasopānaṃ kāritaṃ. Tīṇi sucaritāni pūreti. Dasakusalakammapathe samādāya vattatī’’ti suvaṇṇapaṭṭe jātihiṅgulakena likhitvā āharitvā pañcasikhassa hatthe denti. Pañcasikho mātalissa hatthe deti. Mātali saṅgāhako sakkassa devarañño deti.

    យទា បុញ្ញកម្មការកា ពហូ ន ហោន្តិ, បោត្ថកោ ខុទ្ទកោ ហោតិ, តំ ទិស្វាវ ទេវា – ‘‘បមត្តោ, វត ភោ មហាជនោ វិហរតិ, ចត្តារោ អបាយា បរិបូរិស្សន្តិ, ឆ ទេវលោកា តុច្ឆា ភវិស្សន្តី’’តិ អនត្តមនា ហោន្តិ។ សចេ បន បោត្ថកោ មហា ហោតិ, តំ ទិស្វាវ ទេវា – ‘‘អប្បមត្តោ, វត ភោ, មហាជនោ វិហរតិ, ចត្តារោ អបាយា សុញ្ញា ភវិស្សន្តិ , ឆ ទេវលោកា បរិបូរិស្សន្តិ, ពុទ្ធសាសនេ បុញ្ញានិ ករិត្វា អាគតេ មហាបុញ្ញេ បុរក្ខត្វា នក្ខត្តំ កីឡិតុំ លភិស្សាមា’’តិ អត្តមនា ហោន្តិ។ តំ បោត្ថកំ គហេត្វា សក្កោ ទេវរាជា វាចេតិ។ តស្ស បកតិនិយាមេន កថេន្តស្ស សទ្ទោ ទ្វាទស យោជនានិ គណ្ហាតិ។ ឧច្ចេន សរេន កថេន្តស្ស ច សកលំ ទសយោជនសហស្សំ ទេវនគរំ ឆាទេត្វា តិដ្ឋតិ។ ឯវំ ធម្មសវនត្ថាយ សន្និបតន្តិ។ ឥធ បន បវារណសង្គហត្ថាយ សន្និបតិតាតិ វេទិតព្ពា។

    Yadā puññakammakārakā bahū na honti, potthako khuddako hoti, taṃ disvāva devā – ‘‘pamatto, vata bho mahājano viharati, cattāro apāyā paripūrissanti, cha devalokā tucchā bhavissantī’’ti anattamanā honti. Sace pana potthako mahā hoti, taṃ disvāva devā – ‘‘appamatto, vata bho, mahājano viharati, cattāro apāyā suññā bhavissanti , cha devalokā paripūrissanti, buddhasāsane puññāni karitvā āgate mahāpuññe purakkhatvā nakkhattaṃ kīḷituṃ labhissāmā’’ti attamanā honti. Taṃ potthakaṃ gahetvā sakko devarājā vāceti. Tassa pakatiniyāmena kathentassa saddo dvādasa yojanāni gaṇhāti. Uccena sarena kathentassa ca sakalaṃ dasayojanasahassaṃ devanagaraṃ chādetvā tiṭṭhati. Evaṃ dhammasavanatthāya sannipatanti. Idha pana pavāraṇasaṅgahatthāya sannipatitāti veditabbā.

    តថាគតំ នមស្សន្តាតិ នវហិ ការណេហិ តថាគតំ នមស្សមានា ។ ធម្មស្ស ច សុធម្មតន្តិ ស្វាក្ខាតតាទិភេទំ ធម្មស្ស សុធម្មតំ ឧជុប្បដិបន្នតាទិភេទំ សង្ឃស្ស ច សុប្បដិបត្តិន្តិ អត្ថោ។

    Tathāgataṃ namassantāti navahi kāraṇehi tathāgataṃ namassamānā . Dhammassa ca sudhammatanti svākkhātatādibhedaṃ dhammassa sudhammataṃ ujuppaṭipannatādibhedaṃ saṅghassa ca suppaṭipattinti attho.

    អដ្ឋយថាភុច្ចវណ្ណនា

    Aṭṭhayathābhuccavaṇṇanā

    ២៩៦. យថាភុច្ចេតិ យថាភូតេ យថាសភាវេ។ វណ្ណេតិ គុណេ។ បយិរុទាហាសីតិ កថេសិ។ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោតិ កថំ បដិបន្នោ? ទីបង្ករបាទមូលេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ពុទ្ធត្ថាយ អភិនីហរមានោបិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ នាម ហោតិ។

    296.Yathābhucceti yathābhūte yathāsabhāve. Vaṇṇeti guṇe. Payirudāhāsīti kathesi. Bahujanahitāyapaṭipannoti kathaṃ paṭipanno? Dīpaṅkarapādamūle aṭṭha dhamme samodhānetvā buddhatthāya abhinīharamānopi bahujanahitāya paṭipanno nāma hoti.

    ទានបារមី, សីលបារមី, នេក្ខម្មបារមី, បញ្ញាបារមី, វីរិយបារមី, ខន្តិបារមី, សច្ចបារមី, អធិដ្ឋានបារមី, មេត្តាបារមី, ឧបេក្ខាបារមីតិ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ឥមា ទស បារមិយោ បូរេន្តោបិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ។

    Dānapāramī, sīlapāramī, nekkhammapāramī, paññāpāramī, vīriyapāramī, khantipāramī, saccapāramī, adhiṭṭhānapāramī, mettāpāramī, upekkhāpāramīti kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni imā dasa pāramiyo pūrentopi bahujanahitāya paṭipanno.

    ខន្តិវាទិតាបសកាលេ, ចូឡធម្មបាលកុមារកាលេ, ឆទ្ទន្តនាគរាជកាលេ, ភូរិទត្តចម្បេយ្យសង្ខបាលនាគរាជកាលេ, មហាកបិកាលេ ច តាទិសានិ ទុក្ករានិ ករោន្តោបិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ។ វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋត្វា សត្តសតកមហាទានំ ទត្វា សត្តសុ ឋានេសុ បថវិំ កម្បេត្វា បារមីកូដំ គណ្ហន្តោបិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ។ តតោ អនន្តរេ អត្តភាវេ តុសិតបុរេ យាវតាយុកំ តិដ្ឋន្តោបិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ។

    Khantivāditāpasakāle, cūḷadhammapālakumārakāle, chaddantanāgarājakāle, bhūridattacampeyyasaṅkhapālanāgarājakāle, mahākapikāle ca tādisāni dukkarāni karontopi bahujanahitāya paṭipanno. Vessantarattabhāve ṭhatvā sattasatakamahādānaṃ datvā sattasu ṭhānesu pathaviṃ kampetvā pāramīkūṭaṃ gaṇhantopi bahujanahitāya paṭipanno. Tato anantare attabhāve tusitapure yāvatāyukaṃ tiṭṭhantopi bahujanahitāya paṭipanno.

    តត្ថ បញ្ច បុព្ពនិមិត្តានិ ទិស្វា ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ យាចិតោ បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា ទេវានំ សង្គហត្ថាយ បដិញ្ញំ ទត្វា តុសិតបុរា ចវិត្វា មាតុកុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តោបិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ។

    Tattha pañca pubbanimittāni disvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi yācito pañca mahāvilokanāni viloketvā devānaṃ saṅgahatthāya paṭiññaṃ datvā tusitapurā cavitvā mātukucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhantopi bahujanahitāya paṭipanno.

    ទស មាសេ មាតុកុច្ឆិយំ វសិត្វា លុម្ពិនីវនេ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តោបិ, ឯកូនតិំសវស្សានិ អគារំ អជ្ឈាវសិត្វា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា អនោមនទីតីរេ បព្ពជន្តោបិ, ឆព្ពស្សានិ បធានេន អត្តានំ កិលមេត្វា ពោធិបល្លង្កំ អារុយ្ហ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈន្តោបិ, សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេ យាបេន្តោបិ, ឥសិបតនំ អាគម្ម អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តេន្តោបិ, យមកបាដិហារិយំ ករោន្តោបិ, ទេវោរោហណំ ឱរោហន្តោបិ, ពុទ្ធោ ហុត្វា បញ្ចចត្តាលីស វស្សានិ តិដ្ឋន្តោបិ, អាយុសង្ខារំ ឱស្សជន្តោបិ, យមកសាលានមន្តរេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយន្តោបិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ។ យាវស្ស សាសបមត្តាបិ ធាតុយោ ធរន្តិ, តាវ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោតិ វេទិតព្ពោ។ សេសបទានិ ឯតស្សេវ វេវចនានិ។ តត្ថ បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ បុរិមស្ស បុរិមស្ស អត្ថោ។

    Dasa māse mātukucchiyaṃ vasitvā lumbinīvane mātukucchito nikkhamantopi, ekūnatiṃsavassāni agāraṃ ajjhāvasitvā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā anomanadītīre pabbajantopi, chabbassāni padhānena attānaṃ kilametvā bodhipallaṅkaṃ āruyha sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhantopi, sattasattāhaṃ bodhimaṇḍe yāpentopi, isipatanaṃ āgamma anuttaraṃ dhammacakkaṃ pavattentopi, yamakapāṭihāriyaṃ karontopi, devorohaṇaṃ orohantopi, buddho hutvā pañcacattālīsa vassāni tiṭṭhantopi, āyusaṅkhāraṃ ossajantopi, yamakasālānamantare anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyantopi bahujanahitāya paṭipanno. Yāvassa sāsapamattāpi dhātuyo dharanti, tāva bahujanahitāya paṭipannoti veditabbo. Sesapadāni etasseva vevacanāni. Tattha pacchimaṃ pacchimaṃ purimassa purimassa attho.

    នេវ អតីតំសេ សមនុបស្សាម, ន បនេតរហីតិ អតីតេបិ ពុទ្ធតោ អញ្ញំ ន សមនុបស្សាម, អនាគតេបិ ន សមនុបស្សាម, ឯតរហិ បន អញ្ញស្ស សត្ថុនោ អភាវតោយេវ អញ្ញត្រ តេន ភគវតា ន សមនុបស្សាមាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ អដ្ឋកថាយម្បិ ហិ – ‘‘អតីតានាគតា ពុទ្ធា អម្ហាកំ សត្ថារា សទិសាយេវ, កិំ សក្កោ កថេតី’’តិ វិចារេត្វា – ‘‘ឯតរហិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ សត្ថា អម្ហាកំ សត្ថារំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ កោចិ នត្ថិ, តស្មា ន បស្សាមាតិ កថេតី’’តិ វុត្តំ។ យថា ច ឯត្ថ, ឯវំ ឥតោ បរេសុបិ បទេសុ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ស្វាក្ខាតាទីនិ ច កុសលាទីនិ ច វុត្តត្ថានេវ។

    Neva atītaṃse samanupassāma, na panetarahīti atītepi buddhato aññaṃ na samanupassāma, anāgatepi na samanupassāma, etarahi pana aññassa satthuno abhāvatoyeva aññatra tena bhagavatā na samanupassāmāti ayamettha attho. Aṭṭhakathāyampi hi – ‘‘atītānāgatā buddhā amhākaṃ satthārā sadisāyeva, kiṃ sakko kathetī’’ti vicāretvā – ‘‘etarahi bahujanahitāya paṭipanno satthā amhākaṃ satthāraṃ muñcitvā añño koci natthi, tasmā na passāmāti kathetī’’ti vuttaṃ. Yathā ca ettha, evaṃ ito paresupi padesu ayamattho veditabbo. Svākkhātādīni ca kusalādīni ca vuttatthāneva.

    គង្គោទកំ យមុនោទកេនាតិ គង្គាយមុនានំ សមាគមដ្ឋានេ ឧទកំ វណ្ណេនបិ គន្ធេនបិ រសេនបិ សំសន្ទតិ សមេតិ, មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណំ វិយ ឯកសទិសមេវ ហោតិ, ន មហាសមុទ្ទឧទកេន សំសដ្ឋកាលេ វិយ វិសទិសំ។ បរិសុទ្ធស្ស និព្ពានស្ស បដិបទាបិ បរិសុទ្ធាវ។ ន ហិ ទហរកាលេ វេជ្ជកម្មាទីនិ កត្វា អគោចរេ ចរិត្វា មហល្លកកាលេ និព្ពានំ ទដ្ឋុំ សក្កា, និព្ពានគាមិនី បន បដិបទា បរិសុទ្ធាវ វដ្ដតិ អាកាសូបមា។ យថា ហិ អាកាសម្បិ អលគ្គំ បរិសុទ្ធំ ចន្ទិមសូរិយានំ អាកាសេ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ គច្ឆន្តានំ វិយ និព្ពានំ គច្ឆន្តស្ស ភិក្ខុនោ បដិបទាបិ កុលេ វា គណេ វា អលគ្គា អពទ្ធា អាកាសូបមា វដ្ដតិ។ សា បនេសា តាទិសាវ ភគវតា បញ្ញត្តា កថិតា ទេសិតា។ តេន វុត្តំ – ‘‘សំសន្ទតិ និព្ពានញ្ច បដិបទា ចា’’តិ។

    Gaṅgodakaṃ yamunodakenāti gaṅgāyamunānaṃ samāgamaṭṭhāne udakaṃ vaṇṇenapi gandhenapi rasenapi saṃsandati sameti, majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya ekasadisameva hoti, na mahāsamuddaudakena saṃsaṭṭhakāle viya visadisaṃ. Parisuddhassa nibbānassa paṭipadāpi parisuddhāva. Na hi daharakāle vejjakammādīni katvā agocare caritvā mahallakakāle nibbānaṃ daṭṭhuṃ sakkā, nibbānagāminī pana paṭipadā parisuddhāva vaṭṭati ākāsūpamā. Yathā hi ākāsampi alaggaṃ parisuddhaṃ candimasūriyānaṃ ākāse icchiticchitaṭṭhānaṃ gacchantānaṃ viya nibbānaṃ gacchantassa bhikkhuno paṭipadāpi kule vā gaṇe vā alaggā abaddhā ākāsūpamā vaṭṭati. Sā panesā tādisāva bhagavatā paññattā kathitā desitā. Tena vuttaṃ – ‘‘saṃsandati nibbānañca paṭipadā cā’’ti.

    បដិបន្នានន្តិ បដិបទាយ ឋិតានំ។ វុសិតវតន្តិ វុត្ថវាសានំ ឯតេសំ។ លទ្ធសហាយោតិ ឯតេសំ តត្ថ តត្ថ សហ អយនតោ សហាយោ។ ‘‘អទុតិយោ អសហាយោ អប្បដិសមោ’’តិ ឥទំ បន អសទិសដ្ឋេន វុត្តំ។ អបនុជ្ជាតិ តេសំ មជ្ឈេបិ ផលសមាបត្តិយា វិហរន្តោ ចិត្តេន អបនុជ្ជ, អបនុជ្ជេវ ឯការាមតំ អនុយុត្តោ វិហរតីតិ អត្ថោ។

    Paṭipannānanti paṭipadāya ṭhitānaṃ. Vusitavatanti vutthavāsānaṃ etesaṃ. Laddhasahāyoti etesaṃ tattha tattha saha ayanato sahāyo. ‘‘Adutiyo asahāyo appaṭisamo’’ti idaṃ pana asadisaṭṭhena vuttaṃ. Apanujjāti tesaṃ majjhepi phalasamāpattiyā viharanto cittena apanujja, apanujjeva ekārāmataṃ anuyutto viharatīti attho.

    អភិនិប្ផន្នោ ខោ បន តស្ស ភគវតោ លាភោតិ តស្ស ភគវតោ មហាលាភោ ឧប្បន្នោ។ កទា បដ្ឋាយ ឧប្បន្នោ? អភិសម្ពោធិំ បត្វា សត្តសត្តាហំ អតិក្កមិត្វា ឥសិបតនេ ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា អនុក្កមេន ទេវមនុស្សានំ ទមនំ ករោន្តស្ស តយោ ជដិលេ បព្ពាជេត្វា រាជគហំ គតស្ស ពិម្ពិសារទមនតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នោ។ យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវា សក្កតោ ហោតិ គរុកតោ មានិតោ បូជិតោ អបចិតោ លាភី ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារាន’’ន្តិ (សំ. និ. ២.៧០)។ សតសហស្សកប្បាធិកេសុ ចតូសុ អសង្ខ្យេយ្យេសុ ឧស្សន្នបុញ្ញនិស្សន្ទសមុប្បន្នោ លាភសក្ការោ មហោឃោ វិយ អជ្ឈោត្ថរមានោ អាគច្ឆតិ។

    Abhinipphannokho pana tassa bhagavato lābhoti tassa bhagavato mahālābho uppanno. Kadā paṭṭhāya uppanno? Abhisambodhiṃ patvā sattasattāhaṃ atikkamitvā isipatane dhammacakkaṃ pavattetvā anukkamena devamanussānaṃ damanaṃ karontassa tayo jaṭile pabbājetvā rājagahaṃ gatassa bimbisāradamanato paṭṭhāya uppanno. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘tena kho pana samayena bhagavā sakkato hoti garukato mānito pūjito apacito lābhī cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārāna’’nti (saṃ. ni. 2.70). Satasahassakappādhikesu catūsu asaṅkhyeyyesu ussannapuññanissandasamuppanno lābhasakkāro mahogho viya ajjhottharamāno āgacchati.

    ឯកស្មិំ កិរ សមយេ រាជគហេ សាវត្ថិយំ សាកេតេ កោសម្ពិយំ ពារាណសិយំ ភគវតោ បដិបាដិភត្តំ នាម ឧប្បន្នំ, តត្ថេកោ – ‘‘អហំ សតំ វិស្សជ្ជេត្វា ទានំ ទស្សាមី’’តិ បណ្ណំ លិខិត្វា វិហារទ្វារេ ពន្ធិ។ អញ្ញោ – អហំ ទ្វេ សតានិ។ អញ្ញោ – អហំ បញ្ច សតានិ។ អញ្ញោ – អហំ សហស្សំ។ អញ្ញោ – អហំ ទ្វេ សហស្សានិ។ អញ្ញោ – អហំ បញ្ច។ ទស។ វីសតិ។ បញ្ញាសំ; អញ្ញោ – អហំ សតសហស្សំ។ អញ្ញោ – អហំ ទ្វេ សតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេត្វា ទានំ ទស្សាមី’’តិ បណ្ណំ លិខិត្វា វិហារទ្វារេ ពន្ធិ។ ជនបទចារិកំ ចរន្តម្បិ ឱកាសំ លភិត្វា – ‘‘ទានំ ទស្សាមី’’តិ សកដានិ បូរេត្វា មហាជនោ អនុពន្ធិយេវ។ យថាហ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ជានបទា មនុស្សា ពហុំ លោណម្បិ តេលម្បិ តណ្ឌុលម្បិ ខាទនីយម្បិ សកដេសុ អារោបេត្វា ភគវតោ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធា ហោន្តិ – ‘យត្ថ បដិបាដិំ លភិស្សាម, តត្ថ ភត្តំ ករិស្សាមា’តិ’’ (មហាវ. ២៨២)។ ឯវំ អញ្ញានិបិ ខន្ធកេ ច វិនយេ ច ពហូនិ វត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ។

    Ekasmiṃ kira samaye rājagahe sāvatthiyaṃ sākete kosambiyaṃ bārāṇasiyaṃ bhagavato paṭipāṭibhattaṃ nāma uppannaṃ, tattheko – ‘‘ahaṃ sataṃ vissajjetvā dānaṃ dassāmī’’ti paṇṇaṃ likhitvā vihāradvāre bandhi. Añño – ahaṃ dve satāni. Añño – ahaṃ pañca satāni. Añño – ahaṃ sahassaṃ. Añño – ahaṃ dve sahassāni. Añño – ahaṃ pañca. Dasa. Vīsati. Paññāsaṃ; añño – ahaṃ satasahassaṃ. Añño – ahaṃ dve satasahassāni vissajjetvā dānaṃ dassāmī’’ti paṇṇaṃ likhitvā vihāradvāre bandhi. Janapadacārikaṃ carantampi okāsaṃ labhitvā – ‘‘dānaṃ dassāmī’’ti sakaṭāni pūretvā mahājano anubandhiyeva. Yathāha – ‘‘tena kho pana samayena jānapadā manussā bahuṃ loṇampi telampi taṇḍulampi khādanīyampi sakaṭesu āropetvā bhagavato piṭṭhito piṭṭhito anubandhā honti – ‘yattha paṭipāṭiṃ labhissāma, tattha bhattaṃ karissāmā’ti’’ (mahāva. 282). Evaṃ aññānipi khandhake ca vinaye ca bahūni vatthūni veditabbāni.

    អសទិសទានេ បនេស លាភោ មត្ថកំ បត្តោ។ ឯកស្មិំ កិរ សមយេ ភគវតិ ជនបទចារិកំ ចរិត្វា ជេតវនំ សម្បត្តេ រាជា និមន្តេត្វា ទានំ អទាសិ។ ទុតិយទិវសេ នាគរា អទំសុ។ បុន តេសំ ទានតោ អតិរេកំ រាជា, តស្ស ទានតោ អតិរេកំ នាគរាតិ ឯវំ ពហូសុ ទិវសេសុ គតេសុ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ នាគរា ទិវសេ ទិវសេ អតិរេកតរំ ករោន្តិ, បថវិស្សរោ បន រាជា នាគរេហិ ទានេ បរាជិតោតិ គរហា ភវិស្សតី’’តិ។ អថស្ស មល្លិកា ឧបាយំ អាចិក្ខិ។ សោ រាជង្គណេ សាលកល្យាណិបទរេហិ មណ្ឌបំ ការេត្វា តំ នីលុប្បលេហិ ឆាទេត្វា បញ្ច អាសនសតានិ បញ្ញាបេត្វា បញ្ច ហត្ថិសតានិ អាសនានំ បច្ឆាភាគេ ឋបេត្វា ឯកេកេន ហត្ថិនា ឯកេកស្ស ភិក្ខុនោ សេតច្ឆត្តំ ធារាបេសិ។ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ អាសនានំ អន្តរេ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា ឯកេកា ខត្តិយធីតា ចតុជ្ជាតិយគន្ធំ បិសតិ។ និដ្ឋិតំ និដ្ឋិតំ មជ្ឈដ្ឋានេ គន្ធម្ពណេ បក្ខិបតិ, តំ អបរា ខត្តិយធីតា នីលុប្បលហត្ថកេន សម្បរិវត្តេតិ។ ឯវំ ឯកេកស្ស ភិក្ខុនោ តិស្សោ តិស្សោ ខត្តិយធីតរោ បរិវារា, អបរា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា ឥត្ថី តាលវណ្ដំ គហេត្វា ពីជតិ, អញ្ញា ធមករណំ គហេត្វា ឧទកំ បរិស្សាវេតិ, អញ្ញា បត្តតោ ឧទកំ ហរតិ។ ភគវតោ ចត្តារិ អនគ្ឃានិ អហេសុំ។ បាទកថលិកា អាធារកោ អបស្សេនផលកំ ឆត្តបាទមណីតិ ឥមានិ ចត្តារិ អនគ្ឃានិ អហេសុំ។ សង្ឃនវកស្ស ទេយ្យធម្មោ សតសហស្សំ អគ្ឃតិ។ តស្មិញ្ច ទានេ អង្គុលិមាលត្ថេរោ សង្ឃនវកោ អហោសិ។ តស្ស អាសនសមីបេ អានីតោ ហត្ថី តំ ឧបគន្តុំ នាសក្ខិ។ តតោ រញ្ញោ អារោចេសុំ។ រាជា – ‘‘អញ្ញោ ហត្ថី នត្ថី’’តិ? ទុដ្ឋហត្ថី បន អត្ថិ, អានេតុំ ន សក្កាតិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធោ – សង្ឃនវកោ កតរោ មហារាជាតិ? អង្គុលិមាលត្ថេរោ ភគវាតិ។ តេន ហិ តំ ទុដ្ឋហត្ថិំ អានេត្វា ឋបេតុ, មហារាជាតិ។ ហត្ថិំ មណ្ឌយិត្វា អានយិំសុ។ សោ ថេរស្ស តេជេន នាសាវាតសញ្ចរណមត្តម្បិ កាតុំ នាសក្ខិ។ ឯវំ និរន្តរំ សត្ត ទិវសានិ ទានំ ទីយិត្ថ។ សត្តមេ ទិវសេ រាជា ទសពលំ វន្ទិត្វា – ‘‘ភគវា មយ្ហំ ធម្មំ ទេសេថា’’តិ អាហ។

    Asadisadāne panesa lābho matthakaṃ patto. Ekasmiṃ kira samaye bhagavati janapadacārikaṃ caritvā jetavanaṃ sampatte rājā nimantetvā dānaṃ adāsi. Dutiyadivase nāgarā adaṃsu. Puna tesaṃ dānato atirekaṃ rājā, tassa dānato atirekaṃ nāgarāti evaṃ bahūsu divasesu gatesu rājā cintesi – ‘‘ime nāgarā divase divase atirekataraṃ karonti, pathavissaro pana rājā nāgarehi dāne parājitoti garahā bhavissatī’’ti. Athassa mallikā upāyaṃ ācikkhi. So rājaṅgaṇe sālakalyāṇipadarehi maṇḍapaṃ kāretvā taṃ nīluppalehi chādetvā pañca āsanasatāni paññāpetvā pañca hatthisatāni āsanānaṃ pacchābhāge ṭhapetvā ekekena hatthinā ekekassa bhikkhuno setacchattaṃ dhārāpesi. Dvinnaṃ dvinnaṃ āsanānaṃ antare sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā ekekā khattiyadhītā catujjātiyagandhaṃ pisati. Niṭṭhitaṃ niṭṭhitaṃ majjhaṭṭhāne gandhambaṇe pakkhipati, taṃ aparā khattiyadhītā nīluppalahatthakena samparivatteti. Evaṃ ekekassa bhikkhuno tisso tisso khattiyadhītaro parivārā, aparā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā itthī tālavaṇṭaṃ gahetvā bījati, aññā dhamakaraṇaṃ gahetvā udakaṃ parissāveti, aññā pattato udakaṃ harati. Bhagavato cattāri anagghāni ahesuṃ. Pādakathalikā ādhārako apassenaphalakaṃ chattapādamaṇīti imāni cattāri anagghāni ahesuṃ. Saṅghanavakassa deyyadhammo satasahassaṃ agghati. Tasmiñca dāne aṅgulimālatthero saṅghanavako ahosi. Tassa āsanasamīpe ānīto hatthī taṃ upagantuṃ nāsakkhi. Tato rañño ārocesuṃ. Rājā – ‘‘añño hatthī natthī’’ti? Duṭṭhahatthī pana atthi, ānetuṃ na sakkāti. Sammāsambuddho – saṅghanavako kataro mahārājāti? Aṅgulimālatthero bhagavāti. Tena hi taṃ duṭṭhahatthiṃ ānetvā ṭhapetu, mahārājāti. Hatthiṃ maṇḍayitvā ānayiṃsu. So therassa tejena nāsāvātasañcaraṇamattampi kātuṃ nāsakkhi. Evaṃ nirantaraṃ satta divasāni dānaṃ dīyittha. Sattame divase rājā dasabalaṃ vanditvā – ‘‘bhagavā mayhaṃ dhammaṃ desethā’’ti āha.

    តស្សញ្ច បរិសតិ កាឡោ ច ជុណ្ហោ ចាតិ ទ្វេ អមច្ចា ហោន្តិ។ កាឡោ ចិន្តេសិ – ‘‘នស្សតិ រាជកុលស្ស សន្តកំ, កិំ នាមេតេ ឯត្តកា ជនា ករិស្សន្តិ, ភុញ្ជិត្វា វិហារំ គន្ត្វា និទ្ទាយិស្សន្តេវ, ឥទំ បន ឯកោ រាជបុរិសោ លភិត្វា កិំ នាម ន ករេយ្យ, អហោ នស្សតិ រញ្ញោ សន្តក’’ន្តិ។ ជុណ្ហោ ចិន្តេសិ – ‘‘មហន្តំ ឥទំ រាជត្តនំ នាម, កោ អញ្ញោ ឥទំ កាតុំ សក្ខិស្សតិ? កិំ រាជា នាម សោ, យោ រាជត្តនេ ឋិតោបិ ឯវរូបំ ទានំ ទាតុំ ន សក្កោតី’’តិ។ ភគវា បរិសាយ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេន្តោ តេសំ ទ្វិន្នំ អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា – ‘‘សចេ អជ្ជ ជុណ្ហស្ស អជ្ឈាសយេន ធម្មកថំ កថេមិ, កាឡស្ស សត្តធា មុទ្ធា ផលិស្សតិ ។ មយា ខោ បន សត្តានុទ្ទយតាយ បារមិយោ បូរិតា។ ជុណ្ហោ អញ្ញស្មិម្បិ ទិវសេ មយិ ធម្មំ កថយន្តេ មគ្គផលំ បដិវិជ្ឈិស្សតិ, ឥទានិ បន កាឡំ ឱលោកេស្សាមី’’តិ រញ្ញោ ចតុប្បទិកមេវ គាថំ អភាសិ –

    Tassañca parisati kāḷo ca juṇho cāti dve amaccā honti. Kāḷo cintesi – ‘‘nassati rājakulassa santakaṃ, kiṃ nāmete ettakā janā karissanti, bhuñjitvā vihāraṃ gantvā niddāyissanteva, idaṃ pana eko rājapuriso labhitvā kiṃ nāma na kareyya, aho nassati rañño santaka’’nti. Juṇho cintesi – ‘‘mahantaṃ idaṃ rājattanaṃ nāma, ko añño idaṃ kātuṃ sakkhissati? Kiṃ rājā nāma so, yo rājattane ṭhitopi evarūpaṃ dānaṃ dātuṃ na sakkotī’’ti. Bhagavā parisāya ajjhāsayaṃ olokento tesaṃ dvinnaṃ ajjhāsayaṃ viditvā – ‘‘sace ajja juṇhassa ajjhāsayena dhammakathaṃ kathemi, kāḷassa sattadhā muddhā phalissati . Mayā kho pana sattānuddayatāya pāramiyo pūritā. Juṇho aññasmimpi divase mayi dhammaṃ kathayante maggaphalaṃ paṭivijjhissati, idāni pana kāḷaṃ olokessāmī’’ti rañño catuppadikameva gāthaṃ abhāsi –

    ‘‘ន វេ កទរិយា ទេវលោកំ វជន្តិ,

    ‘‘Na ve kadariyā devalokaṃ vajanti,

    ពាលា ហវេ នប្បសំសន្តិ ទានំ;

    Bālā have nappasaṃsanti dānaṃ;

    ធីរោ ច ទានំ អនុមោទមានោ,

    Dhīro ca dānaṃ anumodamāno,

    តេនេវ សោ ហោតិ សុខី បរត្ថា’’តិ។ (ធ. ប. ១៧៧);

    Teneva so hoti sukhī paratthā’’ti. (dha. pa. 177);

    រាជា អនត្តមនោ ហុត្វា – ‘‘មយា មហាទានំ ទិន្នំ, សត្ថា ច មេ មន្ទមេវ ធម្មំ កថេសិ, នាសក្ខិំ មញ្ញេ ទសពលស្ស ចិត្តំ គហេតុ’’ន្តិ។ សោ ភុត្តបាតរាសោ វិហារំ គន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘មយា, ភន្តេ, មហន្តំ ទានំ ទិន្នំ, អនុមោទនា ច មេ ន មហតី កតា, កោ នុ ខោ មេ, ភន្តេ, ទោសោ’’តិ? នត្ថិ, មហារាជ, តវ ទោសោ, បរិសា បន អបរិសុទ្ធា, តស្មា ធម្មំ ន ទេសេសិន្តិ។ កស្មា បន ភគវា បរិសា ន សុទ្ធាតិ? សត្ថា ទ្វិន្នំ អមច្ចានំ បរិវិតក្កំ អារោចេសិ។ រាជា កាឡំ បុច្ឆិ – ‘‘ឯវំ, តាត, កាឡា’’តិ? ‘‘ឯវំ, មហារាជា’’តិ។ ‘‘មយិ មម សន្តកំ ទទមានេ តវ កតរំ ឋានំ រុជ្ជតិ, ន តំ សក្កោមិ បស្សិតុំ, បព្ពាជេថ នំ មម រដ្ឋតោ’’តិ អាហ។ តតោ ជុណ្ហំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឯវំ កិរ, តាត, ចិន្តេសី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ។ ‘‘តវ ចិត្តានុរូបមេវ ហោតូ’’តិ តស្មិំយេវ មណ្ឌបេ ឯវំ បញ្ញត្តេសុយេវ អាសនេសុ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ និសីទាបេត្វា តាយេវ ខត្តិយធីតរោ បរិវារាបេត្វា រាជគេហតោ ធនំ គហេត្វា មយា ទិន្នសទិសមេវ សត្ត ទិវសានិ ទានំ ទេហីតិ។ សោ តថា អទាសិ។ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ – ‘‘ធម្មំ ភគវា ទេសេថា’’តិ អាហ។

    Rājā anattamano hutvā – ‘‘mayā mahādānaṃ dinnaṃ, satthā ca me mandameva dhammaṃ kathesi, nāsakkhiṃ maññe dasabalassa cittaṃ gahetu’’nti. So bhuttapātarāso vihāraṃ gantvā bhagavantaṃ vanditvā pucchi – ‘‘mayā, bhante, mahantaṃ dānaṃ dinnaṃ, anumodanā ca me na mahatī katā, ko nu kho me, bhante, doso’’ti? Natthi, mahārāja, tava doso, parisā pana aparisuddhā, tasmā dhammaṃ na desesinti. Kasmā pana bhagavā parisā na suddhāti? Satthā dvinnaṃ amaccānaṃ parivitakkaṃ ārocesi. Rājā kāḷaṃ pucchi – ‘‘evaṃ, tāta, kāḷā’’ti? ‘‘Evaṃ, mahārājā’’ti. ‘‘Mayi mama santakaṃ dadamāne tava kataraṃ ṭhānaṃ rujjati, na taṃ sakkomi passituṃ, pabbājetha naṃ mama raṭṭhato’’ti āha. Tato juṇhaṃ pakkosāpetvā pucchi – ‘‘evaṃ kira, tāta, cintesī’’ti? ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Tava cittānurūpameva hotū’’ti tasmiṃyeva maṇḍape evaṃ paññattesuyeva āsanesu pañca bhikkhusatāni nisīdāpetvā tāyeva khattiyadhītaro parivārāpetvā rājagehato dhanaṃ gahetvā mayā dinnasadisameva satta divasāni dānaṃ dehīti. So tathā adāsi. Datvā sattame divase – ‘‘dhammaṃ bhagavā desethā’’ti āha.

    សត្ថា ទ្វិន្នម្បិ ទានានំ អនុមោទនំ ឯកតោ កត្វា ទ្វេ មហានទិយោ ឯកោឃបុណ្ណា កុរុមានោ វិយ មហាធម្មទេសនំ ទេសេសិ។ ទេសនាបរិយោសានេ ជុណ្ហោ សោតាបន្នោ អហោសិ។ រាជា បសីទិត្វា ទសពលស្ស ពាហិរវត្ថុំ នាម អទាសិ។ ឯវំ អភិនិប្ផន្នោ ខោ បន តស្ស ភគវតោ លាភោតិ វេទិតព្ពោ។

    Satthā dvinnampi dānānaṃ anumodanaṃ ekato katvā dve mahānadiyo ekoghapuṇṇā kurumāno viya mahādhammadesanaṃ desesi. Desanāpariyosāne juṇho sotāpanno ahosi. Rājā pasīditvā dasabalassa bāhiravatthuṃ nāma adāsi. Evaṃ abhinipphanno kho pana tassa bhagavato lābhoti veditabbo.

    អភិនិប្ផន្នោ សិលោកោតិ វណ្ណគុណកិត្តនំ។ សោបិ ភគវតោ ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ បដ្ឋាយ អភិនិប្ផន្នោ។ តតោ បដ្ឋាយ ហិ ភគវតោ ខត្តិយាបិ វណ្ណំ កថេន្តិ។ ព្រាហ្មណាបិ គហបតយោបិ នាគា សុបណ្ណា គន្ធព្ពា ទេវតា ព្រហ្មានោបិ កិត្តិំ វត្វា – ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា។ អញ្ញតិត្ថិយាបិ វររោជស្ស សហស្សំ ទត្វា សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ កថេហីតិ ឧយ្យោជេសុំ។ សោ សហស្សំ គហេត្វា ទសពលំ បាទតលតោ បដ្ឋាយ យាវ កេសន្តា អបលោកយមានោ លិក្ខាមត្តម្បិ វជ្ជំ អទិស្វា – ‘‘វិប្បកិណ្ណទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណេ អសីតិអនុព្យញ្ជនវិភូសិតេ ព្យាមប្បភាបរិក្ខិត្តេ សុផុល្លិតបារិច្ឆត្តកតារាគណសមុជ្ជលិតអន្តលិក្ខវិចិត្តកុសុមសស្សិរិកនន្ទនវនសទិសេ អនវជ្ជអត្តភាវេ អវណ្ណំ វទន្តស្ស មុខម្បិ វិបរិវត្តេយ្យ, មុទ្ធាបិ សត្តធា ផលេយ្យ, អវណ្ណំ វត្តុំ ឧបាយោ នត្ថិ, វណ្ណមេវ វទិស្សាមី’’តិ បាទតលតោ បដ្ឋាយ យាវ កេសន្តា អតិរេកបទសហស្សេន វណ្ណមេវ កថេសិ។ យមកបាដិហារិយេ បនេស វណ្ណោ នាម មត្ថកំ បត្តោ។ ឯវំ អភិនិប្ផន្នោ សិលោកោតិ។

    Abhinipphannosilokoti vaṇṇaguṇakittanaṃ. Sopi bhagavato dhammacakkappavattanato paṭṭhāya abhinipphanno. Tato paṭṭhāya hi bhagavato khattiyāpi vaṇṇaṃ kathenti. Brāhmaṇāpi gahapatayopi nāgā supaṇṇā gandhabbā devatā brahmānopi kittiṃ vatvā – ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā. Aññatitthiyāpi vararojassa sahassaṃ datvā samaṇassa gotamassa avaṇṇaṃ kathehīti uyyojesuṃ. So sahassaṃ gahetvā dasabalaṃ pādatalato paṭṭhāya yāva kesantā apalokayamāno likkhāmattampi vajjaṃ adisvā – ‘‘vippakiṇṇadvattiṃsamahāpurisalakkhaṇe asītianubyañjanavibhūsite byāmappabhāparikkhitte suphullitapāricchattakatārāgaṇasamujjalitaantalikkhavicittakusumasassirikanandanavanasadise anavajjaattabhāve avaṇṇaṃ vadantassa mukhampi viparivatteyya, muddhāpi sattadhā phaleyya, avaṇṇaṃ vattuṃ upāyo natthi, vaṇṇameva vadissāmī’’ti pādatalato paṭṭhāya yāva kesantā atirekapadasahassena vaṇṇameva kathesi. Yamakapāṭihāriye panesa vaṇṇo nāma matthakaṃ patto. Evaṃ abhinipphanno silokoti.

    យាវ មញ្ញេ ខត្តិយាតិ ខត្តិយា ព្រាហ្មណា វេស្សា សុទ្ទា នាគា សុបណ្ណា យក្ខា អសុរា ទេវា ព្រហ្មានោតិ សព្ពេវ តេ សម្បិយាយមានរូបា ហដ្ឋតុដ្ឋា វិហរន្តិ។ វិគតមទោ ខោ បនាតិ ឯត្តកា មំ ជនា សម្បិយាយមានរូបា វិហរន្តីតិ ន មទបមត្តោ ហុត្វា ទវាទិវសេន អាហារំ អាហារេតិ, អញ្ញទត្ថុ វិគតមទោ ខោ បន សោ ភគវា អាហារំ អាហារេតិ។

    Yāva maññe khattiyāti khattiyā brāhmaṇā vessā suddā nāgā supaṇṇā yakkhā asurā devā brahmānoti sabbeva te sampiyāyamānarūpā haṭṭhatuṭṭhā viharanti. Vigatamado kho panāti ettakā maṃ janā sampiyāyamānarūpā viharantīti na madapamatto hutvā davādivasena āhāraṃ āhāreti, aññadatthu vigatamado kho pana so bhagavā āhāraṃ āhāreti.

    យថាវាទីតិ យំ វាចាយ វទតិ, តទន្វយមេវស្ស កាយកម្មំ ហោតិ។ យញ្ច កាយេន ករោតិ, តទន្វយមេវស្ស វចីកម្មំ ហោតិ។ កាយោ វា វាចំ, វាចា វា កាយំ នាតិក្កមតិ, វាចា កាយេន, កាយោ ច វាចាយ សមេតិ។ យថា ច –

    Yathāvādīti yaṃ vācāya vadati, tadanvayamevassa kāyakammaṃ hoti. Yañca kāyena karoti, tadanvayamevassa vacīkammaṃ hoti. Kāyo vā vācaṃ, vācā vā kāyaṃ nātikkamati, vācā kāyena, kāyo ca vācāya sameti. Yathā ca –

    ‘‘វាមេន សូករោ ហោតិ, ទក្ខិណេន អជាមិគោ;

    ‘‘Vāmena sūkaro hoti, dakkhiṇena ajāmigo;

    សរេន នេលកោ ហោតិ, វិសាណេន ជរគ្គវោ’’តិ។ –

    Sarena nelako hoti, visāṇena jaraggavo’’ti. –

    អយំ សូករយក្ខោ សូករេ ទិស្វា សូករសទិសំ វាមបស្សំ ទស្សេត្វា តេ គហេត្វា ខាទតិ, អជាមិគេ ទិស្វា តំសទិសំ ទក្ខិណបស្សំ ទស្សេត្វា តេ គហេត្វា ខាទតិ, នេលកវច្ឆកេ ទិស្វា វច្ឆករវំ រវន្តោ តេ គហេត្វា ខាទតិ, គោណេ ទិស្វា តេសំ វិសាណសទិសានិ វិសាណានិ មាបេត្វា តេ ទូរតោវ – ‘‘គោណោ វិយ ទិស្សតី’’តិ ឯវំ ឧបគតេ គហេត្វា ខាទតិ។ យថា ច ធម្មិកវាយសជាតកេ សកុណេហិ បុដ្ឋោ វាយសោ – ‘‘អហំ វាតភក្ខោ, វាតភក្ខតាយ មុខំ វិវរិត្វា បាណកានញ្ច មរណភយេន ឯកេនេវ បាទេន ឋិតោ, តស្មា តុម្ហេបិ –

    Ayaṃ sūkarayakkho sūkare disvā sūkarasadisaṃ vāmapassaṃ dassetvā te gahetvā khādati, ajāmige disvā taṃsadisaṃ dakkhiṇapassaṃ dassetvā te gahetvā khādati, nelakavacchake disvā vacchakaravaṃ ravanto te gahetvā khādati, goṇe disvā tesaṃ visāṇasadisāni visāṇāni māpetvā te dūratova – ‘‘goṇo viya dissatī’’ti evaṃ upagate gahetvā khādati. Yathā ca dhammikavāyasajātake sakuṇehi puṭṭho vāyaso – ‘‘ahaṃ vātabhakkho, vātabhakkhatāya mukhaṃ vivaritvā pāṇakānañca maraṇabhayena ekeneva pādena ṭhito, tasmā tumhepi –

    ‘‘ធម្មំ ចរថ ភទ្ទំ វោ, ធម្មំ ចរថ ញាតយោ;

    ‘‘Dhammaṃ caratha bhaddaṃ vo, dhammaṃ caratha ñātayo;

    ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ។

    Dhammacārī sukhaṃ seti, asmiṃ loke paramhi cā’’ti.

    សកុណេសុ វិស្សាសំ ឧប្បាទេសិ, តតោ –

    Sakuṇesu vissāsaṃ uppādesi, tato –

    ‘‘ភទ្ទកោ វតាយំ បក្ខី, ទិជោ បរមធម្មិកោ;

    ‘‘Bhaddako vatāyaṃ pakkhī, dijo paramadhammiko;

    ឯកបាទេន តិដ្ឋន្តោ, ធម្មោ ធម្មោតិ ភាសតី’’តិ។

    Ekapādena tiṭṭhanto, dhammo dhammoti bhāsatī’’ti.

    ឯវំ វិស្សាសមាគតេ សកុណេ ខាទិត្ថ។ តេន តេសំ វាចា កាយេន, កាយោ ច វាចាយ ន សមេតិ, ន ឯវំ ភគវតោ។ ភគវតោ បន វាចា កាយេន, កាយោ ច វាចាយ សមេតិយេវាតិ ទស្សេតិ។

    Evaṃ vissāsamāgate sakuṇe khādittha. Tena tesaṃ vācā kāyena, kāyo ca vācāya na sameti, na evaṃ bhagavato. Bhagavato pana vācā kāyena, kāyo ca vācāya sametiyevāti dasseti.

    តិណ្ណា តរិតា វិចិកិច្ឆា អស្សាតិ តិណ្ណវិចិកិច្ឆោ។ ‘‘កថមិទំ កថមិទ’’ន្តិ ឯវរូបា វិគតា កថំកថា អស្សាតិ វិគតកថំកថោ។ យថា ហិ មហាជនោ – ‘‘អយំ រុក្ខោ, កិំ រុក្ខោ នាម, អយំ គាមោ, អយំ ជនបទោ, ឥទំ រដ្ឋំ, កិំ រដ្ឋំ នាម, កស្មា នុ ខោ អយំ រុក្ខោ ឧជុក្ខន្ធោ, អយំ វង្កក្ខន្ធោ, កស្មា កណ្ដកោ កោចិ ឧជុកោ ហោតិ, កោចិ វង្កោ, បុប្ផំ កិញ្ចិ សុគន្ធំ, កិញ្ចិ ទុគ្គន្ធំ, ផលំ កិញ្ចិ មធុរំ, កិញ្ចិ អមធុរ’’ន្តិ សកង្ខោវ ហោតិ, ន ឯវំ សត្ថា។ សត្ថា ហិ – ‘‘ឥមេសំ នាម ធាតូនំ ឧស្សន្នុស្សន្នត្តា ឥទំ ឯវំ ហោតី’’តិ វិគតកថំកថោវ ។ យថា ច បឋមជ្ឈានាទិលាភីនំ ទុតិយជ្ឈានាទីសុ កង្ខា ហោតិ។ បច្ចេកពុទ្ធានម្បិ ហិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេ យាថាវសន្និដ្ឋានាភាវតោ វោហារវសេន កង្ខា នាម ហោតិយេវ, ន ឯវំ ពុទ្ធស្ស។ សោ ហិ ភគវា សព្ពត្ថ វិគតកថំកថោតិ ទស្សេតិ។

    Tiṇṇā taritā vicikicchā assāti tiṇṇavicikiccho. ‘‘Kathamidaṃ kathamida’’nti evarūpā vigatā kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho. Yathā hi mahājano – ‘‘ayaṃ rukkho, kiṃ rukkho nāma, ayaṃ gāmo, ayaṃ janapado, idaṃ raṭṭhaṃ, kiṃ raṭṭhaṃ nāma, kasmā nu kho ayaṃ rukkho ujukkhandho, ayaṃ vaṅkakkhandho, kasmā kaṇṭako koci ujuko hoti, koci vaṅko, pupphaṃ kiñci sugandhaṃ, kiñci duggandhaṃ, phalaṃ kiñci madhuraṃ, kiñci amadhura’’nti sakaṅkhova hoti, na evaṃ satthā. Satthā hi – ‘‘imesaṃ nāma dhātūnaṃ ussannussannattā idaṃ evaṃ hotī’’ti vigatakathaṃkathova . Yathā ca paṭhamajjhānādilābhīnaṃ dutiyajjhānādīsu kaṅkhā hoti. Paccekabuddhānampi hi sabbaññutaññāṇe yāthāvasanniṭṭhānābhāvato vohāravasena kaṅkhā nāma hotiyeva, na evaṃ buddhassa. So hi bhagavā sabbattha vigatakathaṃkathoti dasseti.

    បរិយោសិតសង្កប្បោតិ យថា កេចិ សីលមត្តេន, កេចិ វិបស្សនាមត្តេន, កេចិ បឋមជ្ឈានេន…បេ.… កេចិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយា, កេចិ សោតាបន្នភាវមត្តេន…បេ.… កេចិ អរហត្តេន, កេចិ សាវកបារមីញាណេន, កេចិ បច្ចេកពោធិញាណេន បរិយោសិតសង្កប្បា បរិបុណ្ណមនោរថា ហោន្តិ, ន ឯវំ មម សត្ថា។ មម បន សត្ថា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន បរិយោសិតសង្កប្បោតិ ទស្សេតិ។

    Pariyositasaṅkappoti yathā keci sīlamattena, keci vipassanāmattena, keci paṭhamajjhānena…pe… keci nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā, keci sotāpannabhāvamattena…pe… keci arahattena, keci sāvakapāramīñāṇena, keci paccekabodhiñāṇena pariyositasaṅkappā paripuṇṇamanorathā honti, na evaṃ mama satthā. Mama pana satthā sabbaññutaññāṇena pariyositasaṅkappoti dasseti.

    អជ្ឈាសយំ អាទិព្រហ្មចរិយន្តិ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, អធិកាសយេន ឧត្តមនិស្សយភូតេន អាទិព្រហ្មចរិយេន បោរាណព្រហ្មចរិយភូតេន ច អរិយមគ្គេន តិណ្ណវិចិកិច្ឆោ វិគតកថំកថោ បរិយោសិតសង្កប្បោតិ អត្ថោ។ ‘‘បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ ហិ វចនតោ បរិយោសិតសង្កប្បតាបិ ភគវតោ អរិយមគ្គេនេវ និប្ផន្នាតិ។

    Ajjhāsayaṃ ādibrahmacariyanti karaṇatthe paccattavacanaṃ, adhikāsayena uttamanissayabhūtena ādibrahmacariyena porāṇabrahmacariyabhūtena ca ariyamaggena tiṇṇavicikiccho vigatakathaṃkatho pariyositasaṅkappoti attho. ‘‘Pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto, balesu ca vasībhāva’’nti hi vacanato pariyositasaṅkappatāpi bhagavato ariyamaggeneva nipphannāti.

    ២៩៧. យថរិវ ភគវាតិ យថា ភគវា, ឯវំ ឯកស្មិំ ជម្ពុទីបតលេ ចតូសុ ទិសាសុ ចារិកំ ចរមានា អហោ វត ចត្តារោ ជិនា ធម្មំ ទេសេយ្យុន្តិ បច្ចាសិសមានា វទន្តិ។ អថាបរេ តីសុ មណ្ឌលេសុ ឯកតោ វិចរណភាវំ អាកង្ខមានា តយោ សម្មាសម្ពុទ្ធាតិ អាហំសុ។ អបរេ – ‘‘ទស បារមិយោ នាម បូរេត្វា ចតុន្នំ តិណ្ណំ វា ឧប្បត្តិ ទុល្លភា, សចេ បន ឯកោ និពទ្ធវាសំ វសន្តោ ធម្មំ ទេសេយ្យ, ឯកោ ចារិកំ ចរន្តោ, ឯវម្បិ ជម្ពុទីបោ សោភេយ្យ ចេវ, ពហុញ្ច ហិតសុខមធិគច្ឆេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា អហោ វត, មារិសាតិ អាហំសុ។

    297.Yathariva bhagavāti yathā bhagavā, evaṃ ekasmiṃ jambudīpatale catūsu disāsu cārikaṃ caramānā aho vata cattāro jinā dhammaṃ deseyyunti paccāsisamānā vadanti. Athāpare tīsu maṇḍalesu ekato vicaraṇabhāvaṃ ākaṅkhamānā tayo sammāsambuddhāti āhaṃsu. Apare – ‘‘dasa pāramiyo nāma pūretvā catunnaṃ tiṇṇaṃ vā uppatti dullabhā, sace pana eko nibaddhavāsaṃ vasanto dhammaṃ deseyya, eko cārikaṃ caranto, evampi jambudīpo sobheyya ceva, bahuñca hitasukhamadhigaccheyyā’’ti cintetvā aho vata, mārisāti āhaṃsu.

    ២៩៨. អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ យន្តិ ឯត្ថ ឋានំ អវកាសោតិ ឧភយមេតំ ការណាធិវចនមេវ។ ការណញ្ហិ តិដ្ឋតិ ឯត្ថ តទាយត្តវុត្តិតាយ ផលន្តិ ឋានំ។ ឱកាសោ វិយ ចស្ស តំ តេន វិនា អញ្ញត្ថ អភាវតោតិ អវកាសោ។ យន្តិ ករណត្ថេ បច្ចត្តំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘យេន ការណេន ឯកិស្សា លោកធាតុយា ទ្វេ ពុទ្ធា ឯកតោ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តំ ការណំ នត្ថី’’តិ។

    298.Aṭṭhānametaṃ anavakāso yanti ettha ṭhānaṃ avakāsoti ubhayametaṃ kāraṇādhivacanameva. Kāraṇañhi tiṭṭhati ettha tadāyattavuttitāya phalanti ṭhānaṃ. Okāso viya cassa taṃ tena vinā aññattha abhāvatoti avakāso. Yanti karaṇatthe paccattaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yena kāraṇena ekissā lokadhātuyā dve buddhā ekato uppajjeyyuṃ, taṃ kāraṇaṃ natthī’’ti.

    ឯត្ថ ច –

    Ettha ca –

    ‘‘យាវតា ចន្ទិមសូរិយា, បរិហរន្តិ ទិសា ភន្តិ វិរោចនា;

    ‘‘Yāvatā candimasūriyā, pariharanti disā bhanti virocanā;

    តាវ សហស្សធា លោកោ, ឯត្ថ តេ វត្តតេ វសោ’’តិ។ (ម. និ. ១.៥០៣) –

    Tāva sahassadhā loko, ettha te vattate vaso’’ti. (ma. ni. 1.503) –

    គាថាយ ឯកចក្កវាឡមេវ ឯកា លោកធាតុ។ ‘‘សហស្សី លោកធាតុ អកម្បិត្ថា’’តិ (អ. និ. ៣.១២៦) អាគតដ្ឋានេ ចក្កវាឡសហស្សំ ឯកា លោកធាតុ។ ‘‘អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, តថាគតោ តិសហស្សិមហាសហស្សិលោកធាតុំ សរេន វិញ្ញាបេយ្យ, ឱភាសេន ច ផរេយ្យា’’តិ (អ. និ. ៣.៨១) អាគតដ្ឋានេ តិសហស្សិមហាសហស្សី ឯកា លោកធាតុ។ ‘‘អយញ្ច ទសសហស្សី លោកធាតូ’’តិ (ម. និ. ៣.២០១) អាគតដ្ឋានេ ទសចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកា លោកធាតុ។ តំ សន្ធាយ ឯកិស្សា លោកធាតុយាតិ អាហ។ ឯត្តកញ្ហិ ជាតិខេត្តំ នាម។ តត្រាបិ ឋបេត្វា ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ ជម្ពុទីបស្ស មជ្ឈិមទេសំ ន អញ្ញត្រ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ ជាតិខេត្តតោ បន បរំ ពុទ្ធានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានមេវ ន បញ្ញាយតិ។ យេនត្ថេនាតិ យេន បវារណសង្គហត្ថេន។

    Gāthāya ekacakkavāḷameva ekā lokadhātu. ‘‘Sahassī lokadhātu akampitthā’’ti (a. ni. 3.126) āgataṭṭhāne cakkavāḷasahassaṃ ekā lokadhātu. ‘‘Ākaṅkhamāno, ānanda, tathāgato tisahassimahāsahassilokadhātuṃ sarena viññāpeyya, obhāsena ca phareyyā’’ti (a. ni. 3.81) āgataṭṭhāne tisahassimahāsahassī ekā lokadhātu. ‘‘Ayañca dasasahassī lokadhātū’’ti (ma. ni. 3.201) āgataṭṭhāne dasacakkavāḷasahassāni ekā lokadhātu. Taṃ sandhāya ekissā lokadhātuyāti āha. Ettakañhi jātikhettaṃ nāma. Tatrāpi ṭhapetvā imasmiṃ cakkavāḷe jambudīpassa majjhimadesaṃ na aññatra buddhā uppajjanti jātikhettato pana paraṃ buddhānaṃ uppattiṭṭhānameva na paññāyati. Yenatthenāti yena pavāraṇasaṅgahatthena.

    សនង្កុមារកថាវណ្ណនា

    Sanaṅkumārakathāvaṇṇanā

    ៣០០. វណ្ណេន ចេវ យសសា ចាតិ អលង្ការបរិវារេន ច បុញ្ញសិរិយា ចាតិ អត្ថោ។

    300.Vaṇṇena ceva yasasā cāti alaṅkāraparivārena ca puññasiriyā cāti attho.

    ៣០១. សាធុ មហាព្រហ្មេតិ ឯត្ថ សម្បសាទនេ សាធុសទ្ទោ។ សង្ខាយ មោទាមាតិ ជានិត្វា មោទាម។

    301.Sādhu mahābrahmeti ettha sampasādane sādhusaddo. Saṅkhāya modāmāti jānitvā modāma.

    គោវិន្ទព្រាហ្មណវត្ថុវណ្ណនា

    Govindabrāhmaṇavatthuvaṇṇanā

    ៣០៤. យាវ ទីឃរត្តំ មហាបញ្ញោវ សោ ភគវាតិ ឯត្តកន្តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ន សក្កា វត្តុំ, អថ ខោ យាវ ទីឃរត្តំ អតិចិររត្តំ មហាបញ្ញោវ សោ ភគវា។ នោតិ កថំ តុម្ហេ មញ្ញថាតិ។ អថ សយមេវេតំ បញ្ហំ ព្យាកាតុកាមោ – ‘‘អនច្ឆរិយមេតំ, មារិសា, យំ ឥទានិ បារមិយោ បូរេត្វា ពោធិបល្លង្កេ តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ ភិន្ទិត្វា បដិវិទ្ធអសាធារណញាណោ សោ ភគវា មហាបញ្ញោ ភវេយ្យ, កិមេត្ថ អច្ឆរិយំ, អបរិបក្កាយ បន ពោធិយា បទេសញាណេ ឋិតស្ស សរាគាទិកាលេបិ មហាបញ្ញភាវមេវ វោ, មារិសា, កថេស្សាមី’’តិ ភវបដិច្ឆន្នការណំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ ភូតបុព្ពំ ភោតិអាទិមាហ។

    304.Yāva dīgharattaṃ mahāpaññova so bhagavāti ettakanti paricchinditvā na sakkā vattuṃ, atha kho yāva dīgharattaṃ aticirarattaṃ mahāpaññova so bhagavā. Noti kathaṃ tumhe maññathāti. Atha sayamevetaṃ pañhaṃ byākātukāmo – ‘‘anacchariyametaṃ, mārisā, yaṃ idāni pāramiyo pūretvā bodhipallaṅke tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ bhinditvā paṭividdhaasādhāraṇañāṇo so bhagavā mahāpañño bhaveyya, kimettha acchariyaṃ, aparipakkāya pana bodhiyā padesañāṇe ṭhitassa sarāgādikālepi mahāpaññabhāvameva vo, mārisā, kathessāmī’’ti bhavapaṭicchannakāraṇaṃ āharitvā dassento bhūtapubbaṃ bhotiādimāha.

    បុរោហិតោតិ សព្ពកិច្ចានិ អនុសាសនបុរោហិតោ។ គោវិន្ទោតិ គោវិន្ទិយាភិសេកេន អភិសិត្តោ , បកតិយា បនស្ស អញ្ញទេវ នាមំ, អភិសិត្តកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘គោវិន្ទោ’’តិ សង្ខ្យំ គតោ។ ជោតិបាលោតិ ជោតនតោ ច បាលនតោ ច ជោតិបាលោ។ តស្ស កិរ ជាតទិវសេ សព្ពាវុធានិ ឧជ្ជោតិំសុ។ រាជាបិ បច្ចូសសមយេ អត្តនោ មង្គលាវុធំ បជ្ជលិតំ ទិស្វា ភីតោ អដ្ឋាសិ។ គោវិន្ទោ បាតោវ រាជូបដ្ឋានំ គន្ត្វា សុខសេយ្យំ បុច្ឆិ រាជា – ‘‘កុតោ មេ អាចរិយ, សុខសេយ្យា’’តិ វត្វា តំ ការណំ អារោចេសិ។ មា ភាយិ, មហារាជ, មយ្ហំ បុត្តោ ជាតោ, តស្សានុភាវេន សកលនគរេ អាវុធានិ បជ្ជលិំសូតិ។ រាជា – ‘‘កិំ នុ ខោ មេ កុមារោ បច្ចត្ថិកោ ភវេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា សុដ្ឋុតរំ ភាយិ។ ‘‘កិំ វិតក្កេសិ មហារាជា’’តិ ច បុដ្ឋោ តមត្ថំ អារោចេសិ។ អថ នំ គោវិន្ទោ ‘‘មា ភាយិ មហារាជ, នេសោ កុមារោ តុម្ហាកំ ទុព្ភិស្សតិ, សកលជម្ពុទីបេ បន តេន សមោ បញ្ញាយ ន ភវិស្សតិ, មម បុត្តស្ស វចនេន មហាជនស្ស កង្ខា ឆិជ្ជិស្សតិ, តុម្ហាកញ្ច សព្ពកិច្ចានិ អនុសាសិស្សតី’’តិ សមស្សាសេតិ។ រាជា តុដ្ឋោ – ‘‘កុមារស្ស ខីរមូលំ ហោតូ’’តិ សហស្សំ ទត្វា ‘‘កុមារំ មហល្លកកាលេ មម ទស្សេថា’’តិ អាហ។ កុមារោ អនុបុព្ពេន វុឌ្ឍិមនុប្បត្តោ។ ជោតិតត្តា បនស្ស បាលនសមត្ថតាយ ច ជោតិបាលោត្វេវ នាមំ អកំសុ។ តេន វុត្តំ – ‘‘ជោតនតោ ច បាលនតោ ច ជោតិបាលោ’’តិ។

    Purohitoti sabbakiccāni anusāsanapurohito. Govindoti govindiyābhisekena abhisitto , pakatiyā panassa aññadeva nāmaṃ, abhisittakālato paṭṭhāya ‘‘govindo’’ti saṅkhyaṃ gato. Jotipāloti jotanato ca pālanato ca jotipālo. Tassa kira jātadivase sabbāvudhāni ujjotiṃsu. Rājāpi paccūsasamaye attano maṅgalāvudhaṃ pajjalitaṃ disvā bhīto aṭṭhāsi. Govindo pātova rājūpaṭṭhānaṃ gantvā sukhaseyyaṃ pucchi rājā – ‘‘kuto me ācariya, sukhaseyyā’’ti vatvā taṃ kāraṇaṃ ārocesi. Mā bhāyi, mahārāja, mayhaṃ putto jāto, tassānubhāvena sakalanagare āvudhāni pajjaliṃsūti. Rājā – ‘‘kiṃ nu kho me kumāro paccatthiko bhaveyyā’’ti cintetvā suṭṭhutaraṃ bhāyi. ‘‘Kiṃ vitakkesi mahārājā’’ti ca puṭṭho tamatthaṃ ārocesi. Atha naṃ govindo ‘‘mā bhāyi mahārāja, neso kumāro tumhākaṃ dubbhissati, sakalajambudīpe pana tena samo paññāya na bhavissati, mama puttassa vacanena mahājanassa kaṅkhā chijjissati, tumhākañca sabbakiccāni anusāsissatī’’ti samassāseti. Rājā tuṭṭho – ‘‘kumārassa khīramūlaṃ hotū’’ti sahassaṃ datvā ‘‘kumāraṃ mahallakakāle mama dassethā’’ti āha. Kumāro anupubbena vuḍḍhimanuppatto. Jotitattā panassa pālanasamatthatāya ca jotipālotveva nāmaṃ akaṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘jotanato ca pālanato ca jotipālo’’ti.

    សម្មា វោស្សជ្ជិត្វាតិ សម្មា វោស្សជ្ជិត្វា។ អយមេវ វា បាឋោ។ អលមត្ថទសតរោតិ សមត្ថោ បដិពលោ អត្ថទសោ អលមត្ថទសោ, តំ អលមត្ថទសំ តិរេតីតិ អលមត្ថទសតរោ។ ជោតិបាលស្សេវ មាណវស្ស អនុសាសនិយាតិ សោបិ ជោតិបាលំយេវ បុច្ឆិត្វា អនុសាសតីតិ ទស្សេតិ។

    Sammā vossajjitvāti sammā vossajjitvā. Ayameva vā pāṭho. Alamatthadasataroti samattho paṭibalo atthadaso alamatthadaso, taṃ alamatthadasaṃ tiretīti alamatthadasataro. Jotipālasseva māṇavassa anusāsaniyāti sopi jotipālaṃyeva pucchitvā anusāsatīti dasseti.

    ៣០៥. ភវមត្ថុ ភវន្តំ ជោតិបាលន្តិ ភោតោ ជោតិបាលស្ស ភវោ វុទ្ធិ វិសេសាធិគមោ សព្ពកល្យាណញ្ចេវ មង្គលញ្ច ហោតូតិ អត្ថោ។ សម្មោទនីយំ កថន្តិ? ‘‘អលំ, មហារាជ, មា ចិន្តយិ, ធុវធម្មោ ឯស សព្ពសត្តាន’’ន្តិអាទិនា នយេន មរណប្បដិសំយុត្តំ សោកវិនោទនបដិសន្ថារកថំ បរិយោសាបេត្វា។ មា នោ ភវំ ជោតិបាលោ អនុសាសនិយា បច្ចព្យាហាសីតិ មា បដិព្យាកាសិ, ‘‘អនុសាសា’’តិ វុត្តោ – ‘‘នាហំ អនុសាសាមី’’តិ នោ មា អនុសាសនិយា បច្ចក្ខាសីតិ អត្ថោ។ អភិសម្ភោសីតិ សំវិទហិត្វា បដ្ឋបេសិ។ មនុស្សា ឯវមាហំសូតិ តំ បិតរា មហាបញ្ញតរំ សព្ពកិច្ចានិ អនុសាសន្តំ សព្ពកម្មេ អភិសម្ភវន្តំ ទិស្វា តុដ្ឋចិត្តា គោវិន្ទោ វត, ភោ, ព្រាហ្មណោ, មហាគោវិន្ទោ វត, ភោ, ព្រាហ្មណោតិ ឯវមាហំសុ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, ‘‘គោវិន្ទោ វត, ភោ, ព្រាហ្មណោ អហោសិ ឯតស្ស បិតា; អយំ បន មហាគោវិន្ទោ វត, ភោ, ព្រាហ្មណោ’’តិ។

    305.Bhavamatthubhavantaṃ jotipālanti bhoto jotipālassa bhavo vuddhi visesādhigamo sabbakalyāṇañceva maṅgalañca hotūti attho. Sammodanīyaṃ kathanti? ‘‘Alaṃ, mahārāja, mā cintayi, dhuvadhammo esa sabbasattāna’’ntiādinā nayena maraṇappaṭisaṃyuttaṃ sokavinodanapaṭisanthārakathaṃ pariyosāpetvā. Mā no bhavaṃ jotipālo anusāsaniyāpaccabyāhāsīti mā paṭibyākāsi, ‘‘anusāsā’’ti vutto – ‘‘nāhaṃ anusāsāmī’’ti no mā anusāsaniyā paccakkhāsīti attho. Abhisambhosīti saṃvidahitvā paṭṭhapesi. Manussā evamāhaṃsūti taṃ pitarā mahāpaññataraṃ sabbakiccāni anusāsantaṃ sabbakamme abhisambhavantaṃ disvā tuṭṭhacittā govindo vata, bho, brāhmaṇo, mahāgovindo vata, bho, brāhmaṇoti evamāhaṃsu. Idaṃ vuttaṃ hoti, ‘‘govindo vata, bho, brāhmaṇo ahosi etassa pitā; ayaṃ pana mahāgovindo vata, bho, brāhmaṇo’’ti.

    រជ្ជសំវិភជនវណ្ណនា

    Rajjasaṃvibhajanavaṇṇanā

    ៣០៦. យេន តេ ឆ ខត្តិយាតិ យេ តេ ‘‘សហាយា’’តិ វុត្តា ឆ ខត្តិយា, តេ កិរ រេណុស្ស ឯកបិតិកា កនិដ្ឋភាតរោ, តស្មា មហាគោវិន្ទោ ‘‘អយំ អភិសិត្តោ ឯតេសំ រជ្ជសំវិភាគំ ករេយ្យ វា ន វា, យំនូនាហំ តេ បដិកច្ចេវ រេណុស្ស សន្តិកំ បេសេត្វា បដិញ្ញំ គណ្ហាបេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ យេន តេ ឆ ខត្តិយា តេនុបសង្កមិ។ រាជកត្តារោតិ រាជការកា អមច្ចា។

    306.Yenate cha khattiyāti ye te ‘‘sahāyā’’ti vuttā cha khattiyā, te kira reṇussa ekapitikā kaniṭṭhabhātaro, tasmā mahāgovindo ‘‘ayaṃ abhisitto etesaṃ rajjasaṃvibhāgaṃ kareyya vā na vā, yaṃnūnāhaṃ te paṭikacceva reṇussa santikaṃ pesetvā paṭiññaṃ gaṇhāpeyya’’nti cintento yena te cha khattiyā tenupasaṅkami. Rājakattāroti rājakārakā amaccā.

    ៣០៧. មទនីយា កាមាតិ មទករា បមាទករា កាមា។ គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ឯស អនុស្សរិតុម្បិ ន សក្កុណេយ្យ, តស្មា អាយន្តុ ភោន្តោ អាគច្ឆន្តូតិ អត្ថោ។

    307.Madanīyā kāmāti madakarā pamādakarā kāmā. Gacchante gacchante kāle esa anussaritumpi na sakkuṇeyya, tasmā āyantu bhonto āgacchantūti attho.

    ៣០៨. សរាមហំ ភោតិ តទា កិរ មនុស្សានំ សច្ចវាទិកាលោ ហោតិ, តស្មា ‘‘កទា មយា វុត្តំ, កេន ទិដ្ឋំ, កេន សុត’’ន្តិ អភូតំ អវត្វា ‘‘សរាមហំ ភោ’’តិ អាហ។ សម្មោទនីយំ កថន្តិ កិំ មហារាជ ទេវត្តំ គតេ រញ្ញេ មា ចិន្តយិត្ថ, ធុវធម្មោ ឯស សព្ពសត្តានំ, ឯវំភាវិនោ សង្ខារាតិ ឯវរូបំ បដិសន្ថារកថំ។ សព្ពានិ សកដមុខានិ បដ្ឋបេសីតិ សព្ពានិ ឆ រជ្ជានិ សកដមុខានិ បដ្ឋបេសិ។ ឯកេកស្ស រញ្ញោ រជ្ជំ តិយោជនសតំ ហោតិ, រេណុស្ស រញ្ញោ រជ្ជោសរណបទេសោ ទសគាវុតំ, មជ្ឈេ បន រេណុស្ស រជ្ជំ វិតានសទិសំ អហោសិ។ កស្មា ឯវំ បដ្ឋបេសីតិ? កាលេន កាលំ រាជានំ បស្សិតុំ អាគច្ឆន្តា អញ្ញស្ស រជ្ជំ អបីឡេត្វា អត្តនោ អត្តនោ រជ្ជបទេសេនេវ អាគមិស្សន្តិ ចេវ គមិស្សន្តិ ច។ បររជ្ជំ ឱតិណ្ណស្ស ហិ – ‘‘ភត្តំ ទេថ, គោណំ ទេថា’’តិ វទតោ មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ – ‘‘ឥមេ រាជានោ អត្តនោ អត្តនោ វិជិតេន ន គច្ឆន្តិ, អម្ហាកំ បីឡំ ករោន្តី’’តិ។ អត្តនោ វិជិតេន គច្ឆន្តស្ស ‘‘អម្ហាកំ សន្តិកា ឥមិនា ឥទញ្ចិទញ្ច លទ្ធព្ពមេវា’’តិ មនុស្សា បីឡំ ន មញ្ញន្តិ។ ឥមមត្ថំ ចិន្តយិត្វា មហាគោវិន្ទោ ‘‘សម្មោទមានា រាជានោ ចិរំ រជ្ជមនុសាសន្តូ’’តិ ឯវំ បដ្ឋបេសិ។

    308.Sarāmahaṃ bhoti tadā kira manussānaṃ saccavādikālo hoti, tasmā ‘‘kadā mayā vuttaṃ, kena diṭṭhaṃ, kena suta’’nti abhūtaṃ avatvā ‘‘sarāmahaṃ bho’’ti āha. Sammodanīyaṃ kathanti kiṃ mahārāja devattaṃ gate raññe mā cintayittha, dhuvadhammo esa sabbasattānaṃ, evaṃbhāvino saṅkhārāti evarūpaṃ paṭisanthārakathaṃ. Sabbāni sakaṭamukhāni paṭṭhapesīti sabbāni cha rajjāni sakaṭamukhāni paṭṭhapesi. Ekekassa rañño rajjaṃ tiyojanasataṃ hoti, reṇussa rañño rajjosaraṇapadeso dasagāvutaṃ, majjhe pana reṇussa rajjaṃ vitānasadisaṃ ahosi. Kasmā evaṃ paṭṭhapesīti? Kālena kālaṃ rājānaṃ passituṃ āgacchantā aññassa rajjaṃ apīḷetvā attano attano rajjapadeseneva āgamissanti ceva gamissanti ca. Pararajjaṃ otiṇṇassa hi – ‘‘bhattaṃ detha, goṇaṃ dethā’’ti vadato manussā ujjhāyanti – ‘‘ime rājāno attano attano vijitena na gacchanti, amhākaṃ pīḷaṃ karontī’’ti. Attano vijitena gacchantassa ‘‘amhākaṃ santikā iminā idañcidañca laddhabbamevā’’ti manussā pīḷaṃ na maññanti. Imamatthaṃ cintayitvā mahāgovindo ‘‘sammodamānā rājāno ciraṃ rajjamanusāsantū’’ti evaṃ paṭṭhapesi.

    ‘‘ទន្តបុរំ កលិង្គានំ, អស្សកានញ្ច បោតនំ;

    ‘‘Dantapuraṃ kaliṅgānaṃ, assakānañca potanaṃ;

    មាហិស្សតិ អវន្តីនំ, សោវីរានញ្ច រោទុកំ។

    Māhissati avantīnaṃ, sovīrānañca rodukaṃ.

    មិថិលា ច វិទេហានំ, ចម្បា អង្គេសុ មាបិតា;

    Mithilā ca videhānaṃ, campā aṅgesu māpitā;

    ពារាណសី ច កាសីនំ, ឯតេ គោវិន្ទមាបិតា’’តិ។ –

    Bārāṇasī ca kāsīnaṃ, ete govindamāpitā’’ti. –

    ឯតានិ សត្ត នគរានិ មហាគោវិន្ទេនេវ តេសំ រាជូនំ អត្ថាយ មាបិតានិ។

    Etāni satta nagarāni mahāgovindeneva tesaṃ rājūnaṃ atthāya māpitāni.

    ‘‘សត្តភូ ព្រហ្មទត្តោ ច, វេស្សភូ ភរតោ សហ;

    ‘‘Sattabhū brahmadatto ca, vessabhū bharato saha;

    រេណុ ទ្វេ ច ធតរដ្ឋា, តទាសុំ សត្ត ភារធា’’តិ។ –

    Reṇu dve ca dhataraṭṭhā, tadāsuṃ satta bhāradhā’’ti. –

    ឥមានិ តេសំ សត្តន្នម្បិ នាមានិ។ តេសុ ហិ ឯកោ សត្តភូ នាម អហោសិ, ឯកោ ព្រហ្មទត្តោ នាម, ឯកោ វេស្សភូ នាម, ឯកោ តេនេវ សហ ភរតោ នាម, ឯកោ រេណុ នាម, ទ្វេ បន ធតរដ្ឋាតិ ឥមេ សត្ត ជម្ពុទីបតលេ ភារធា មហារាជានោ អហេសុន្តិ។

    Imāni tesaṃ sattannampi nāmāni. Tesu hi eko sattabhū nāma ahosi, eko brahmadatto nāma, eko vessabhū nāma, eko teneva saha bharato nāma, eko reṇu nāma, dve pana dhataraṭṭhāti ime satta jambudīpatale bhāradhā mahārājāno ahesunti.

    បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    កិត្តិសទ្ទអព្ភុគ្គមនវណ្ណនា

    Kittisaddaabbhuggamanavaṇṇanā

    ៣១១. ឧបសង្កមិំសូតិ ‘‘អម្ហាកំ អយំ ឥស្សរិយសម្បត្តិ ន អញ្ញស្សានុភាវេន, មហាគោវិន្ទស្សានុភាវេន និប្ផន្នា។ មហាគោវិន្ទោ អម្ហេ សត្ត រាជានោ សមគ្គេ កត្វា ជម្ពុទីបតលេ បតិដ្ឋាបេសិ, បុព្ពូបការិស្ស បន ន សុករា បដិកិរិយា កាតុំ។ អម្ហេ សត្តបិ ជនេ ឯសោយេវ អនុសាសតុ, ឯតំយេវ សេនាបតិញ្ច បុរោហិតញ្ច ករោម, ឯវំ នោ វុទ្ធិ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧបសង្កមិំសុ។ មហាគោវិន្ទោបិ – ‘‘មយា ឯតេ សមគ្គា កតា, សចេ ឯតេសំ អញ្ញោ សេនាបតិ បុរោហិតោ ច ភវិស្សតិ, តតោ អត្តនោ អត្តនោ សេនាបតិបុរោហិតានំ វចនំ គហេត្វា អញ្ញមញ្ញំ ភិន្ទិស្សន្តិ, អធិវាសេមិ នេសំ សេនាបតិដ្ឋានញ្ច បុរោហិតដ្ឋានញ្ចា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ឯវំ ភោ’’តិ បច្ចស្សោសិ។

    311.Upasaṅkamiṃsūti ‘‘amhākaṃ ayaṃ issariyasampatti na aññassānubhāvena, mahāgovindassānubhāvena nipphannā. Mahāgovindo amhe satta rājāno samagge katvā jambudīpatale patiṭṭhāpesi, pubbūpakārissa pana na sukarā paṭikiriyā kātuṃ. Amhe sattapi jane esoyeva anusāsatu, etaṃyeva senāpatiñca purohitañca karoma, evaṃ no vuddhi bhavissatī’’ti cintetvā upasaṅkamiṃsu. Mahāgovindopi – ‘‘mayā ete samaggā katā, sace etesaṃ añño senāpati purohito ca bhavissati, tato attano attano senāpatipurohitānaṃ vacanaṃ gahetvā aññamaññaṃ bhindissanti, adhivāsemi nesaṃ senāpatiṭṭhānañca purohitaṭṭhānañcā’’ti cintetvā ‘‘evaṃ bho’’ti paccassosi.

    សត្ត ច ព្រាហ្មណមហាសាលេតិ ‘‘អហំ សព្ពដ្ឋានេសុ សម្មុខោ ភវេយ្យំ វា ន វា, យត្ថាហំ សម្មុខោ ន ភវិស្សាមិ, តត្ថេវ តេ កត្តព្ពំ ករិស្សន្តី’’តិ សត្ត អនុបុរោហិតេ ឋបេសិ។ តេ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ – ‘‘សត្ត ច ព្រាហ្មណមហាសាលេ’’តិ។ ទិវសស្ស ទ្វិក្ខត្តុំ វា សាយំ បាតោ វា នហាយន្តីតិ នហាតកា។ វតចរិយបរិយោសានេ វា នហាតា, តតោ បដ្ឋាយ ព្រាហ្មណេហិ សទ្ធិំ ន ខាទន្តិ ន បិវន្តីតិ នហាតកា។

    Satta ca brāhmaṇamahāsāleti ‘‘ahaṃ sabbaṭṭhānesu sammukho bhaveyyaṃ vā na vā, yatthāhaṃ sammukho na bhavissāmi, tattheva te kattabbaṃ karissantī’’ti satta anupurohite ṭhapesi. Te sandhāya idaṃ vuttaṃ – ‘‘satta ca brāhmaṇamahāsāle’’ti. Divasassa dvikkhattuṃ vā sāyaṃ pāto vā nahāyantīti nahātakā. Vatacariyapariyosāne vā nahātā, tato paṭṭhāya brāhmaṇehi saddhiṃ na khādanti na pivantīti nahātakā.

    ៣១២. អព្ភុគ្គច្ឆីតិ អភិឧគ្គច្ឆិ។ តទា កិរ មនុស្សានំ ‘‘ន ព្រហ្មុនា សទ្ធិំ អមន្តេត្វា សក្កា ឯវំ សកលជម្ពុទីបំ អនុសាសិតុ’’ន្តិ និសិន្ននិសិន្នដ្ឋានេ អយមេវ កថា បវត្តិត្ថ។ ន ខោ បនាហន្តិ មហាបុរិសោ កិរ – ‘‘អយំ មយ្ហំ អភូតោ វណ្ណោ ឧប្បន្នោ, វណ្ណុប្បត្តិ ខោ បន ន ភារិយា, ឧប្បន្នស្ស វណ្ណស្ស រក្ខនមេវ ភារិយំ, អយញ្ច មេ អចិន្តេត្វា អមន្តេត្វា ករោន្តស្សេវ វណ្ណោ ឧប្បន្នោវ, ចិន្តេត្វា មន្តេត្វា ករោន្តស្ស បន វិត្ថារិកតរោ ភវិស្សតី’’តិ ព្រហ្មទស្សនេ ឧបាយំ បរិយេសន្តោ តំ ទិស្វា សុតំ ខោ បន មេតន្តិអាទិអត្ថំ បរិវិតក្កេសិ។

    312.Abbhuggacchīti abhiuggacchi. Tadā kira manussānaṃ ‘‘na brahmunā saddhiṃ amantetvā sakkā evaṃ sakalajambudīpaṃ anusāsitu’’nti nisinnanisinnaṭṭhāne ayameva kathā pavattittha. Na kho panāhanti mahāpuriso kira – ‘‘ayaṃ mayhaṃ abhūto vaṇṇo uppanno, vaṇṇuppatti kho pana na bhāriyā, uppannassa vaṇṇassa rakkhanameva bhāriyaṃ, ayañca me acintetvā amantetvā karontasseva vaṇṇo uppannova, cintetvā mantetvā karontassa pana vitthārikataro bhavissatī’’ti brahmadassane upāyaṃ pariyesanto taṃ disvā sutaṃ kho pana metantiādiatthaṃ parivitakkesi.

    ៣១៣. យេន រេណុ រាជា តេនុបសង្កមីតិ ឯវំ មេ អន្តរា ទដ្ឋុកាមោ វា សល្លបិតុកាមោ វា ន ភវិស្សតិ, យតោ ឆិន្នបលិពោធោ សុខំ វិហរិស្សាមីតិ បលិពោធុបច្ឆេទនត្ថំ ឧបសង្កមិ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ។

    313.Yenareṇu rājā tenupasaṅkamīti evaṃ me antarā daṭṭhukāmo vā sallapitukāmo vā na bhavissati, yato chinnapalibodho sukhaṃ viharissāmīti palibodhupacchedanatthaṃ upasaṅkami, esa nayo sabbattha.

    ៣១៦. សាទិសិយោតិ សមវណ្ណា សមជាតិកា។

    316.Sādisiyoti samavaṇṇā samajātikā.

    ៣១៧. នវំ សន្ធាគារំ ការេត្វាតិ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានចង្កមនសម្បន្នំ វស្សិកេ ចត្តារោ មាសេ វសនក្ខមំ ពហិ នឡបរិក្ខិត្តំ វិចិត្តំ អាវសថំ ការេត្វា។ ករុណំ ឈានំ ឈាយីតិ ករុណាយ តិកចតុក្កជ្ឈានំ ឈាយិ, ករុណាមុខេន បនេត្ថ អវសេសាបិ តយោ ព្រហ្មវិហារា គហិតាវ។ ឧក្កណ្ឋនា បរិតស្សនាតិ ឈានភូមិយំ ឋិតស្ស អនភិរតិឧក្កណ្ឋនា វា ភយបរិតស្សនា វា នត្ថិ, ព្រហ្មុនោ បន អាគមនបត្ថនា អាគមនតណ្ហា អហូតិ អត្ថោ។

    317.Navaṃ sandhāgāraṃ kāretvāti rattiṭṭhānadivāṭṭhānacaṅkamanasampannaṃ vassike cattāro māse vasanakkhamaṃ bahi naḷaparikkhittaṃ vicittaṃ āvasathaṃ kāretvā. Karuṇaṃ jhānaṃ jhāyīti karuṇāya tikacatukkajjhānaṃ jhāyi, karuṇāmukhena panettha avasesāpi tayo brahmavihārā gahitāva. Ukkaṇṭhanā paritassanāti jhānabhūmiyaṃ ṭhitassa anabhiratiukkaṇṭhanā vā bhayaparitassanā vā natthi, brahmuno pana āgamanapatthanā āgamanataṇhā ahūti attho.

    ព្រហ្មុនាសាកច្ឆាវណ្ណនា

    Brahmunāsākacchāvaṇṇanā

    ៣១៨. ភយន្តិ ចិត្តុត្រាសភយមេវ។ អជានន្តាតិ អជានមានា។ កថំ ជានេមុ តំ មយន្តិ (ទី. និ. ២.១៧៩) មយំ កិន្តិ តំ ជានាម, អយំ កត្ថវាសិកោ, កិន្នាមោ, កិំ គោត្តោតិអាទីនំ អាការានំ កេន អាការេន តំ ធារយាមាតិ អត្ថោ។

    318.Bhayanti cittutrāsabhayameva. Ajānantāti ajānamānā. Kathaṃ jānemu taṃ mayanti (dī. ni. 2.179) mayaṃ kinti taṃ jānāma, ayaṃ katthavāsiko, kinnāmo, kiṃ gottotiādīnaṃ ākārānaṃ kena ākārena taṃ dhārayāmāti attho.

    មំ វេ កុមារំ ជានន្តីតិ មំ ‘‘កុមារោ’’តិ ‘‘ទហរោ’’តិ ជានន្តិ។ ព្រហ្មលោកេតិ សេដ្ឋលោកេ។ សនន្តនន្តិ ចិរតនំ បោរាណកំ ។ អហំ សោ បោរាណកុមារោ សនង្កុមារោ នាម ព្រហ្មាតិ ទស្សេតិ។ ឯវំ គោវិន្ទ ជានាហីតិ គោវិន្ទ បណ្ឌិត, ត្វំ ឯវំ ជានាហិ, ឯវំ មំ ធារេហិ។

    Maṃ ve kumāraṃ jānantīti maṃ ‘‘kumāro’’ti ‘‘daharo’’ti jānanti. Brahmaloketi seṭṭhaloke. Sanantananti ciratanaṃ porāṇakaṃ . Ahaṃ so porāṇakumāro sanaṅkumāro nāma brahmāti dasseti. Evaṃ govinda jānāhīti govinda paṇḍita, tvaṃ evaṃ jānāhi, evaṃ maṃ dhārehi.

    ‘‘អាសនំ ឧទកំ បជ្ជំ, មធុសាកញ្ច ព្រហ្មុនោ;

    ‘‘Āsanaṃ udakaṃ pajjaṃ, madhusākañca brahmuno;

    អគ្ឃេ ភវន្តំ បុច្ឆាម, អគ្ឃំ កុរុតុ នោ ភវ’’ន្តិ។ –

    Agghe bhavantaṃ pucchāma, agghaṃ kurutu no bhava’’nti. –

    ឯត្ថ អគ្ឃន្តិ អតិថិនោ ឧបនាមេតព្ពំ វុច្ចតិ។ តេនេវ ឥទមាសនំ បញ្ញត្តំ, ឯត្ថ និសីទថ, ឥទំ ឧទកំ បរិសុទ្ធំ, ឥតោ បានីយំ បិវថ, បាទេ ធោវថ, ឥទំ បជ្ជំ បាទានំ ហិតត្ថាយ អភិសង្ខតំ តេលំ, ឥតោ បាទេ មក្ខេថ, ឥទំ មធុសាកន្តិ។ ពោធិសត្តស្ស ព្រហ្មចរិយំ ន អញ្ញេសំ ព្រហ្មចរិយសទិសំ ហោតិ, ន សោ ‘‘ឥទំ ស្វេ, ឥទំ តតិយទិវសេ ភវិស្សតី’’តិ សន្និធិំ នាម ករោតិ។ មធុសាកំ បន អលោណំ អធូបនំ អតក្កំ ឧទកេន សេទិតសាកំ, តំ សន្ធាយេស – ‘‘ឥទំ បរិភុញ្ជថា’’តិ វទន្តោ ‘‘អគ្ឃេ ភវន្តំ បុច្ឆាមា’’តិអាទិមាហ។ ឥមេ សព្ពេបិ អគ្ឃា ព្រហ្មុនោ អត្ថិ។ តេ អគ្ឃេ ភវន្តំ បុច្ឆាម។ ឯវំ បុច្ឆន្តានញ្ច អគ្ឃំ កុរុតុ នោ ភវំ, បដិគ្គណ្ហាតុ នោ ភវំ ឥទមគ្ឃន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ កិំ បនេស – ‘‘ឥតោ ឯកម្បិ ព្រហ្មា ន ភុញ្ជតី’’តិ ឥទំ ន ជានាតីតិ។ នោ ន ជានាតិ, ជានន្តោបិ អត្តនោ សន្តិកេ អាគតោ អតិថិ បុច្ឆិតព្ពោតិ វត្តសីសេន បុច្ឆតិ។

    Ettha agghanti atithino upanāmetabbaṃ vuccati. Teneva idamāsanaṃ paññattaṃ, ettha nisīdatha, idaṃ udakaṃ parisuddhaṃ, ito pānīyaṃ pivatha, pāde dhovatha, idaṃ pajjaṃ pādānaṃ hitatthāya abhisaṅkhataṃ telaṃ, ito pāde makkhetha, idaṃ madhusākanti. Bodhisattassa brahmacariyaṃ na aññesaṃ brahmacariyasadisaṃ hoti, na so ‘‘idaṃ sve, idaṃ tatiyadivase bhavissatī’’ti sannidhiṃ nāma karoti. Madhusākaṃ pana aloṇaṃ adhūpanaṃ atakkaṃ udakena seditasākaṃ, taṃ sandhāyesa – ‘‘idaṃ paribhuñjathā’’ti vadanto ‘‘agghe bhavantaṃ pucchāmā’’tiādimāha. Ime sabbepi agghā brahmuno atthi. Te agghe bhavantaṃ pucchāma. Evaṃ pucchantānañca agghaṃ kurutu no bhavaṃ, paṭiggaṇhātu no bhavaṃ idamagghanti vuttaṃ hoti. Kiṃ panesa – ‘‘ito ekampi brahmā na bhuñjatī’’ti idaṃ na jānātīti. No na jānāti, jānantopi attano santike āgato atithi pucchitabboti vattasīsena pucchati.

    អថ ខោ ព្រហ្មា – ‘‘កិំ នុ ខោ បណ្ឌិតោ មម បរិភោគករណាភាវំ ញត្វា បុច្ឆតិ, ឧទាហុ កោហញ្ញេ ឋត្វា បុច្ឆតី’’តិ សមន្នាហរន្តោ ‘‘វត្តសីសេ ឋិតោ បុច្ឆតី’’តិ ញត្វា បដិគ្គណ្ហិតុំ ទានិ មេ វដ្ដតីតិ បដិគ្គណ្ហាម តេ អគ្ឃំ, យំ ត្វំ គោវិន្ទ ភាសសីតិ អាហ។ យំ ត្វំ គោវិន្ទ ភាសសិ – ‘‘ឥទមាសនំ បញ្ញត្តំ, ឯត្ថ និសីទថា’’តិអាទិ, តត្រ តេ មយំ អាសនេ និសិន្នា នាម ហោម, បានីយំ បីតា នាម ហោម, បាទាបិ មេ ធោតា នាម ហោន្តុ, តេលេនបិ មក្ខិតា នាម ហោន្តុ, ឧទកសាកម្បិ បរិភុត្តំ នាម ហោតុ, តយា ទិន្នំ អធិវាសិតកាលតោ បដ្ឋាយ យំ យំ ត្វំ ភាសសិ, តំ តំ មយា បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘បដិគ្គណ្ហាម តេ អគ្ឃំ, យំ ត្វំ គោវិន្ទ ភាសសី’’តិ។ ឯវំ បន អគ្ឃំ បដិគ្គណ្ហិត្វា បញ្ហស្ស ឱកាសំ ករោន្តោ ទិដ្ឋធម្មហិតត្ថាយាតិអាទិមាហ។

    Atha kho brahmā – ‘‘kiṃ nu kho paṇḍito mama paribhogakaraṇābhāvaṃ ñatvā pucchati, udāhu kohaññe ṭhatvā pucchatī’’ti samannāharanto ‘‘vattasīse ṭhito pucchatī’’ti ñatvā paṭiggaṇhituṃ dāni me vaṭṭatīti paṭiggaṇhāma te agghaṃ, yaṃ tvaṃ govinda bhāsasīti āha. Yaṃ tvaṃ govinda bhāsasi – ‘‘idamāsanaṃ paññattaṃ, ettha nisīdathā’’tiādi, tatra te mayaṃ āsane nisinnā nāma homa, pānīyaṃ pītā nāma homa, pādāpi me dhotā nāma hontu, telenapi makkhitā nāma hontu, udakasākampi paribhuttaṃ nāma hotu, tayā dinnaṃ adhivāsitakālato paṭṭhāya yaṃ yaṃ tvaṃ bhāsasi, taṃ taṃ mayā paṭiggahitameva hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘paṭiggaṇhāma te agghaṃ, yaṃ tvaṃ govinda bhāsasī’’ti. Evaṃ pana agghaṃ paṭiggaṇhitvā pañhassa okāsaṃ karonto diṭṭhadhammahitatthāyātiādimāha.

    កង្ខី អកង្ខិំ បរវេទិយេសូតិ អហំ សវិចិកិច្ឆោ ភវន្តំ បរេន សយំ អភិសង្ខតត្តា បរស្ស បាកដេសុ បរវេទិយេសុ បញ្ហេសុ និព្ពិចិកិច្ឆំ។

    Kaṅkhīakaṅkhiṃ paravediyesūti ahaṃ savicikiccho bhavantaṃ parena sayaṃ abhisaṅkhatattā parassa pākaṭesu paravediyesu pañhesu nibbicikicchaṃ.

    ហិត្វា មមត្តន្តិ ឥទំ មម, ឥទំ មមាតិ ឧបករណតណ្ហំ ចជិត្វា។ មនុជេសូតិ សត្តេសុ, មនុជេសុ យោ កោចិ មនុជោ មមត្តំ ហិត្វាតិ អត្ថោ។ ឯកោទិភូតោតិ ឯកីភូតោ, ឯកោ តិដ្ឋន្តោ ឯកោ និសីទន្តោតិ។ វចនត្ថោ បនេត្ថ ឯកោ ឧទេតិ បវត្តតីតិ ឯកោទិ, តាទិសោ ភូតោតិ ឯកោទិភូតោ ។ ករុណេធិមុត្តោតិ ករុណាឈានេ អធិមុត្តោ, តំ ឈានំ និព្ពត្តេត្វាតិ អត្ថោ។ និរាមគន្ធោតិ វិស្សគន្ធវិរហិតោ។ ឯត្ថ ឋិតោតិ ឯតេសុ ធម្មេសុ ឋិតោ។ ឯត្ថ ច សិក្ខមានោតិ ឯតេសុ ធម្មេសុ សិក្ខមានោ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ឧបរិ មហាគោវិន្ទេន ច ព្រហ្មុនា ច វុត្តោយេវ។

    Hitvā mamattanti idaṃ mama, idaṃ mamāti upakaraṇataṇhaṃ cajitvā. Manujesūti sattesu, manujesu yo koci manujo mamattaṃ hitvāti attho. Ekodibhūtoti ekībhūto, eko tiṭṭhanto eko nisīdantoti. Vacanattho panettha eko udeti pavattatīti ekodi, tādiso bhūtoti ekodibhūto . Karuṇedhimuttoti karuṇājhāne adhimutto, taṃ jhānaṃ nibbattetvāti attho. Nirāmagandhoti vissagandhavirahito. Ettha ṭhitoti etesu dhammesu ṭhito. Ettha ca sikkhamānoti etesu dhammesu sikkhamāno. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana upari mahāgovindena ca brahmunā ca vuttoyeva.

    ៣២០. តត្ថ ឯតេ អវិទ្វាតិ ឯតេ អាមគន្ធេ អហំ អវិទ្វា, ន ជានាមីតិ អត្ថោ។ ឥធ ព្រូហិ ធីរាតិ តេ មេ ត្វំ ឥធ ធីរ បណ្ឌិត, ព្រូហិ, វទ។ កេនាវដា វាតិ បជា កុរុតូតិ កតមេន កិលេសាវរណេន អាវរិតា បជា បូតិកា វាយតិ។ អាបាយិកាតិ អបាយូបគា។ និវុតព្រហ្មលោកាតិ និវុតោ បិហិតោ ព្រហ្មលោកោ អស្សាតិ និវុតព្រហ្មលោកោ។ កតមេន កិលេសេន បជាយ ព្រហ្មលោកូបគោ មគ្គោ និវុតោ បិហិតោ បដិច្ឆន្នោតិ បុច្ឆតិ។

    320. Tattha ete avidvāti ete āmagandhe ahaṃ avidvā, na jānāmīti attho. Idha brūhi dhīrāti te me tvaṃ idha dhīra paṇḍita, brūhi, vada. Kenāvaṭā vāti pajā kurutūti katamena kilesāvaraṇena āvaritā pajā pūtikā vāyati. Āpāyikāti apāyūpagā. Nivutabrahmalokāti nivuto pihito brahmaloko assāti nivutabrahmaloko. Katamena kilesena pajāya brahmalokūpago maggo nivuto pihito paṭicchannoti pucchati.

    កោធោ មោសវជ្ជំ និកតិ ច ទុព្ភោតិ កុជ្ឈនលក្ខណោ កោធោ ច, បរវិសំវាទនលក្ខណោ មុសាវាទោ ច, សទិសំ ទស្សេត្វា វញ្ចនលក្ខណា និកតិ ច, មិត្តទុព្ភនលក្ខណោ ទុព្ភោ ច។ កទរិយតា អតិមានោ ឧសូយាតិ ថទ្ធមច្ឆរិយលក្ខណា កទរិយតា ច, អតិក្កមិត្វា មញ្ញនលក្ខណោ អតិមានោ ច, បរសម្បត្តិខីយនលក្ខណា ឧសូយា ច។ ឥច្ឆា វិវិច្ឆា បរហេឋនា ចាតិ តណ្ហាលក្ខណា ឥច្ឆា ច, មច្ឆរិយលក្ខណា វិវិច្ឆា ច, វិហិំសាលក្ខណា បរហេឋនា ច។ លោភោ ច ទោសោ ច មទោ ច មោហោតិ យត្ថ កត្ថចិ លុព្ភនលក្ខណោ លោភោ ច, ទុស្សនលក្ខណោ ទោសោ ច, មជ្ជនលក្ខណោ មទោ ច, មុយ្ហនលក្ខណោ មោហោ ច។ ឯតេសុ យុត្តា អនិរាមគន្ធាតិ ឯតេសុ ចុទ្ទសសុ កិលេសេសុ យុត្តា បជា និរាមគន្ធា ន ហោតិ, អាមគន្ធា សកុណបគន្ធា បូតិគន្ធាយេវាតិ វទតិ។ អាបាយិកា និវុតព្រហ្មលោកាតិ ឯសា បន អាបាយិកា ចេវ ហោតិ, បដិច្ឆន្នព្រហ្មលោកមគ្គា ចាតិ។ ឥទំ បន សុត្តំ កថេន្តេន អាមគន្ធសុត្តេន ទីបេត្វា កថេតព្ពំ, អាមគន្ធសុត្តម្បិ ឥមិនា ទីបេត្វា កថេតព្ពំ។

    Kodho mosavajjaṃ nikati ca dubbhoti kujjhanalakkhaṇo kodho ca, paravisaṃvādanalakkhaṇo musāvādo ca, sadisaṃ dassetvā vañcanalakkhaṇā nikati ca, mittadubbhanalakkhaṇo dubbho ca. Kadariyatā atimāno usūyāti thaddhamacchariyalakkhaṇā kadariyatā ca, atikkamitvā maññanalakkhaṇo atimāno ca, parasampattikhīyanalakkhaṇā usūyā ca. Icchā vivicchā paraheṭhanā cāti taṇhālakkhaṇā icchā ca, macchariyalakkhaṇā vivicchā ca, vihiṃsālakkhaṇā paraheṭhanā ca. Lobho ca doso ca mado ca mohoti yattha katthaci lubbhanalakkhaṇo lobho ca, dussanalakkhaṇo doso ca, majjanalakkhaṇo mado ca, muyhanalakkhaṇo moho ca. Etesu yuttā anirāmagandhāti etesu cuddasasu kilesesu yuttā pajā nirāmagandhā na hoti, āmagandhā sakuṇapagandhā pūtigandhāyevāti vadati. Āpāyikā nivutabrahmalokāti esā pana āpāyikā ceva hoti, paṭicchannabrahmalokamaggā cāti. Idaṃ pana suttaṃ kathentena āmagandhasuttena dīpetvā kathetabbaṃ, āmagandhasuttampi iminā dīpetvā kathetabbaṃ.

    តេ ន សុនិម្មទយាតិ តេ អាមគន្ធា សុនិម្មទយា សុខេន និម្មទេតព្ពា បហាតព្ពា ន ហោន្តិ, ទុប្បជហា ទុជ្ជយាតិ អត្ថោ។ យស្ស ទានិ ភវំ គោវិន្ទោ កាលំ មញ្ញតីតិ ‘‘យស្សា បព្ពជ្ជាយ ភវំ គោវិន្ទោ កាលំ មញ្ញតិ, អយមេវ ហោតុ, ឯវំ សតិ មយ្ហម្បិ តវ សន្តិកេ អាគមនំ ស្វាគមនំ ភវិស្សតិ, កថិតធម្មកថា សុកថិតា ភវិស្សតិ, ត្វំ តាត សកលជម្ពុទីបេ អគ្គបុរិសោ ទហរោ បឋមវយេ ឋិតោ, ឯវំ មហន្តំ នាម សម្បត្តិសិរិវិលាសំ បហាយ តវ បព្ពជនំ នាម គន្ធហត្ថិនោ អយពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា គមនំ វិយ អតិឧឡារំ, ពុទ្ធតន្តិ នាមេសា’’តិ មហាបុរិសស្ស ទឡ្ហីកម្មំ កត្វា ព្រហ្មា សនង្កុមារោ ព្រហ្មលោកមេវ គតោ។

    Te na sunimmadayāti te āmagandhā sunimmadayā sukhena nimmadetabbā pahātabbā na honti, duppajahā dujjayāti attho. Yassa dāni bhavaṃ govindo kālaṃ maññatīti ‘‘yassā pabbajjāya bhavaṃ govindo kālaṃ maññati, ayameva hotu, evaṃ sati mayhampi tava santike āgamanaṃ svāgamanaṃ bhavissati, kathitadhammakathā sukathitā bhavissati, tvaṃ tāta sakalajambudīpe aggapuriso daharo paṭhamavaye ṭhito, evaṃ mahantaṃ nāma sampattisirivilāsaṃ pahāya tava pabbajanaṃ nāma gandhahatthino ayabandhanaṃ chinditvā gamanaṃ viya atiuḷāraṃ, buddhatanti nāmesā’’ti mahāpurisassa daḷhīkammaṃ katvā brahmā sanaṅkumāro brahmalokameva gato.

    រេណុរាជអាមន្តនាវណ្ណនា

    Reṇurājaāmantanāvaṇṇanā

    ៣២១. មហាបុរិសោបិ ‘‘មម ឥតោវ និក្ខមិត្វា បព្ពជនំ នាម ន យុត្តំ, អហំ រាជកុលស្ស អត្ថំ អនុសាសាមិ, តស្មា រញ្ញោ អារោចេស្សាមិ។ សចេ សោបិ បព្ពជិស្សតិ, សុន្ទរមេវ។ នោ ចេ បព្ពជិស្សតិ, បុរោហិតដ្ឋានំ និយ្យាតេត្វា អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិ, តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភោ មហាគោវិន្ទោ,…បេ.… នាហំ បោរោហច្ចេ រមេ’’តិ។

    321. Mahāpurisopi ‘‘mama itova nikkhamitvā pabbajanaṃ nāma na yuttaṃ, ahaṃ rājakulassa atthaṃ anusāsāmi, tasmā rañño ārocessāmi. Sace sopi pabbajissati, sundarameva. No ce pabbajissati, purohitaṭṭhānaṃ niyyātetvā ahaṃ pabbajissāmī’’ti cintetvā rājānaṃ upasaṅkami, tena vuttaṃ – ‘‘atha kho bho mahāgovindo,…pe… nāhaṃ porohacce rame’’ti.

    តត្ថ ត្វំ បជានស្សុ រជ្ជេនាតិ តវ រជ្ជេន ត្វមេវ ជានាហិ។ នាហំ បោរោហិច្ចេ រមេតិ អហំ បុរោហិតភាវេ ន រមាមិ, ឧក្កណ្ឋិតោស្មិ, អញ្ញំ អនុសាសកំ ជានាហិ, នាហំ បោរោហិច្ចេ រមេតិ។

    Tattha tvaṃ pajānassu rajjenāti tava rajjena tvameva jānāhi. Nāhaṃ porohicce rameti ahaṃ purohitabhāve na ramāmi, ukkaṇṭhitosmi, aññaṃ anusāsakaṃ jānāhi, nāhaṃ porohicce rameti.

    អថ រាជា – ‘‘ធុវំ ចត្តារោ មាសេ បដិសល្លីនស្ស ព្រាហ្មណស្ស គេហេ ភោគា មន្ទា ជាតា’’តិ ចិន្តេត្វា ធនេន និមន្តេន្តោ – ‘‘សចេ តេ ឩនំ កាមេហិ។ អហំ បរិបូរយាមិ តេ’’តិ វត្វា បុន – ‘‘កិន្នុ ខោ ឯស ឯកកោ វិហរន្តោ កេនចិ វិហិំសិតោ ភវេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា,

    Atha rājā – ‘‘dhuvaṃ cattāro māse paṭisallīnassa brāhmaṇassa gehe bhogā mandā jātā’’ti cintetvā dhanena nimantento – ‘‘sace te ūnaṃ kāmehi. Ahaṃ paripūrayāmi te’’ti vatvā puna – ‘‘kinnu kho esa ekako viharanto kenaci vihiṃsito bhaveyyā’’ti cintetvā,

    ‘‘យោ តំ ហិំសតិ វារេមិ, ភូមិសេនាបតិ អហំ;

    ‘‘Yo taṃ hiṃsati vāremi, bhūmisenāpati ahaṃ;

    តុវំ បិតា អហំ បុត្តោ, មា នោ គោវិន្ទ បាជហី’’តិ។ –

    Tuvaṃ pitā ahaṃ putto, mā no govinda pājahī’’ti. –

    អាហ ។ តស្សត្ថោ – យោ តំ ហិំសតិ, តំ វារេមិ, កេវលំ តុម្ហេ ‘‘អសុកោ’’តិ អាចិក្ខថ, អហមេត្ថ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមីតិ។ ភូមិសេនាបតិ អហន្តិ អថ វា អហំ បថវិយា សាមី, ស្វាហំ ឥមំ រជ្ជំ តុម្ហេយេវ បដិច្ឆាបេស្សាមិ។ តុវំ បិតា អហំ បុត្តោតិ ត្វំ បិតិដ្ឋានេ ឋស្សសិ, អហំ បុត្តដ្ឋានេ។ សោ ត្វំ មម មនំ ហរិត្វា អត្តនោយេវ មនំ គោវិន្ទ, បាជេហិ; យថា ឥច្ឆសិ តថា បវត្តស្សុ។ អហំ បន តវ មនំយេវ អនុវត្តន្តោ តយា ទិន្នបិណ្ឌំ បរិភុញ្ជន្តោ តំ អសិចម្មហត្ថោ វា ឧបដ្ឋហិស្សាមិ, រថំ វា តេ បាជេស្សាមិ។ ‘‘មា នោ គោវិន្ទ, បជហី’’តិ វា បាឋោ ។ តស្សត្ថោ – ត្វំ បិតិដ្ឋានេ តិដ្ឋ, អហំ បុត្តដ្ឋានេ ឋស្សាមិ។ មា នោ ត្វំ ភោ គោវិន្ទ, បជហិ, មា បរិច្ចជីតិ។ អថ មហាបុរិសោ យំ រាជា ចិន្តេសិ, តស្ស អត្តនិ អភាវំ ទស្សេន្តោ –

    Āha . Tassattho – yo taṃ hiṃsati, taṃ vāremi, kevalaṃ tumhe ‘‘asuko’’ti ācikkhatha, ahamettha kattabbaṃ jānissāmīti. Bhūmisenāpati ahanti atha vā ahaṃ pathaviyā sāmī, svāhaṃ imaṃ rajjaṃ tumheyeva paṭicchāpessāmi. Tuvaṃ pitā ahaṃ puttoti tvaṃ pitiṭṭhāne ṭhassasi, ahaṃ puttaṭṭhāne. So tvaṃ mama manaṃ haritvā attanoyeva manaṃ govinda, pājehi; yathā icchasi tathā pavattassu. Ahaṃ pana tava manaṃyeva anuvattanto tayā dinnapiṇḍaṃ paribhuñjanto taṃ asicammahattho vā upaṭṭhahissāmi, rathaṃ vā te pājessāmi. ‘‘Mā no govinda, pajahī’’ti vā pāṭho . Tassattho – tvaṃ pitiṭṭhāne tiṭṭha, ahaṃ puttaṭṭhāne ṭhassāmi. Mā no tvaṃ bho govinda, pajahi, mā pariccajīti. Atha mahāpuriso yaṃ rājā cintesi, tassa attani abhāvaṃ dassento –

    ‘‘ន មត្ថិ ឩនំ កាមេហិ, ហិំសិតា មេ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Na matthi ūnaṃ kāmehi, hiṃsitā me na vijjati;

    អមនុស្សវចោ សុត្វា, តស្មាហំ ន គហេ រមេ’’តិ។ –

    Amanussavaco sutvā, tasmāhaṃ na gahe rame’’ti. –

    អាហ។ តត្ថ ន មត្ថីតិ ន មេ អត្ថិ។ គហេតិ គេហេ។ អថ នំ រាជា បុច្ឆិ –

    Āha. Tattha na matthīti na me atthi. Gaheti gehe. Atha naṃ rājā pucchi –

    ‘‘អមនុស្សោ កថំ វណ្ណោ, កិំ តេ អត្ថំ អភាសថ;

    ‘‘Amanusso kathaṃ vaṇṇo, kiṃ te atthaṃ abhāsatha;

    យញ្ច សុត្វា ជហាសិ នោ, គេហេ អម្ហេ ច កេវលី’’តិ។

    Yañca sutvā jahāsi no, gehe amhe ca kevalī’’ti.

    តត្ថ ជហាសិ នោ, គេហេ អម្ហេ ច កេវលីតិ ព្រាហ្មណស្ស សម្បត្តិភរិតេ គេហេ សង្គហវសេន អត្តនោ គេហេ ករោន្តោ យំ សុត្វា អម្ហាកំ គេហេ ច អម្ហេ ច កេវលី សព្ពេ អបរិសេសេ ជម្ពុទីបវាសិនោ ជហាសីតិ វទតិ។

    Tattha jahāsi no, gehe amhe ca kevalīti brāhmaṇassa sampattibharite gehe saṅgahavasena attano gehe karonto yaṃ sutvā amhākaṃ gehe ca amhe ca kevalī sabbe aparisese jambudīpavāsino jahāsīti vadati.

    អថស្ស អាចិក្ខន្តោ មហាបុរិសោ ឧបវុត្ថស្ស មេ បុព្ពេតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧបវុត្ថស្សាតិ ចត្តារោ មាសេ ឯកីភាវំ ឧបគន្ត្វា វុត្ថស្ស។ យិដ្ឋកាមស្ស មេ សតោតិ យជិតុកាមស្ស មេ សមានស្ស។ អគ្គិ បជ្ជលិតោ អាសិ, កុសបត្តបរិត្ថតោតិ កុសបត្តេហិ បរិត្ថតោ សប្បិទធិមធុអាទីនិ បក្ខិបិត្វា អគ្គិ ជលយិតុមារទ្ធោ អាសិ, ឯវំ អគ្គិំ ជាលេត្វា ‘‘មហាជនស្ស ទានំ ទស្សាមី’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា ឋិតស្ស មមាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។

    Athassa ācikkhanto mahāpuriso upavutthassa me pubbetiādimāha. Tattha upavutthassāti cattāro māse ekībhāvaṃ upagantvā vutthassa. Yiṭṭhakāmassa me satoti yajitukāmassa me samānassa. Aggi pajjalito āsi, kusapattaparitthatoti kusapattehi paritthato sappidadhimadhuādīni pakkhipitvā aggi jalayitumāraddho āsi, evaṃ aggiṃ jāletvā ‘‘mahājanassa dānaṃ dassāmī’’ti evaṃ cintetvā ṭhitassa mamāti ayamettha attho.

    សនន្តនោតិ សនង្កុមារោ ព្រហ្មា។ តតោ រាជា សយម្បិ បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា សទ្ទហាមីតិអាទិមាហ។ តត្ថ កថំ វត្តេថ អញ្ញថាតិ កថំ តុម្ហេ អញ្ញថា វត្តិស្សថ។ តេ តំ អនុវត្តិស្សាមាតិ តេ មយម្បិ តុម្ហេយេវ អនុវត្តិស្សាម, អនុបព្ពជិស្សាមាតិ អត្ថោ។ ‘‘អនុវជិស្សាមា’’តិបិ បាឋោ, តស្ស អនុគច្ឆិស្សាមាតិ អត្ថោ។ អកាចោតិ និក្កាចោ អកក្កសោ។ គោវិន្ទស្សានុសាសនេតិ តវ គោវិន្ទស្ស សាសនេ។ ភវន្តំ គោវិន្ទមេវ សត្ថារំ ករិត្វា ចរិស្សាមាតិ វទតិ។

    Sanantanoti sanaṅkumāro brahmā. Tato rājā sayampi pabbajitukāmo hutvā saddahāmītiādimāha. Tattha kathaṃ vattetha aññathāti kathaṃ tumhe aññathā vattissatha. Te taṃ anuvattissāmāti te mayampi tumheyeva anuvattissāma, anupabbajissāmāti attho. ‘‘Anuvajissāmā’’tipi pāṭho, tassa anugacchissāmāti attho. Akācoti nikkāco akakkaso. Govindassānusāsaneti tava govindassa sāsane. Bhavantaṃ govindameva satthāraṃ karitvā carissāmāti vadati.

    ឆ ខត្តិយអាមន្តនាវណ្ណនា

    Cha khattiyaāmantanāvaṇṇanā

    ៣២២. យេន តេ ឆ ខត្តិយា តេនុបសង្កមីតិ រេណុំ រាជានំ ‘‘សាធុ មហារាជ រជ្ជំ នាម មាតរំ បិតរំ ភាតិភគិនីអាទយោបិ មារេត្វា គណ្ហន្តេសុ សត្តេសុ ឯវំ មហន្តំ រជ្ជសិរិំ បហាយ បព្ពជិតុកាមេន ឧឡារំ មហារាជេន កត’’ន្តិ ឧបត្ថម្ភេត្វា ទឡ្ហតរមស្ស ឧស្សាហំ កត្វា ឧបសង្កមិ ។ ឯវំ សមចិន្តេសុន្តិ រញ្ញោ ចិន្តិតនយេនេវ កទាចិ ព្រាហ្មណស្ស ភោគា បរិហីនា ភវេយ្យុន្តិ មញ្ញមានា សមចិន្តេសុំ។ ធនេន សិក្ខេយ្យាមាតិ ឧបលាបេយ្យាម សង្គណ្ហេយ្យាម។ តាវតកំ អាហរីយតន្តិ តាវតកំ អាហរាបិយតុ គណ្ហិយតុ, យត្តកំ ឥច្ឆថ, តត្តកំ គណ្ហថាតិ វុត្តំ ហោតិ។ ភវន្តានំយេវ វាហសាតិ ភវន្តេ បច្ចយំ កត្វា, តុម្ហេហិ ទិន្នត្តាយេវ បហូតំ សាបតេយ្យំ ជាតំ។

    322.Yenate cha khattiyā tenupasaṅkamīti reṇuṃ rājānaṃ ‘‘sādhu mahārāja rajjaṃ nāma mātaraṃ pitaraṃ bhātibhaginīādayopi māretvā gaṇhantesu sattesu evaṃ mahantaṃ rajjasiriṃ pahāya pabbajitukāmena uḷāraṃ mahārājena kata’’nti upatthambhetvā daḷhataramassa ussāhaṃ katvā upasaṅkami . Evaṃ samacintesunti rañño cintitanayeneva kadāci brāhmaṇassa bhogā parihīnā bhaveyyunti maññamānā samacintesuṃ. Dhanena sikkheyyāmāti upalāpeyyāma saṅgaṇheyyāma. Tāvatakaṃ āharīyatanti tāvatakaṃ āharāpiyatu gaṇhiyatu, yattakaṃ icchatha, tattakaṃ gaṇhathāti vuttaṃ hoti. Bhavantānaṃyeva vāhasāti bhavante paccayaṃ katvā, tumhehi dinnattāyeva pahūtaṃ sāpateyyaṃ jātaṃ.

    ៣២៣. សចេ ជហថ កាមានីតិ សចេ វត្ថុកាមេ ច កិលេសកាមេ ច បរិច្ចជថ។ យត្ថ សត្តោ បុថុជ្ជនោតិ យេសុ កាមេសុ បុថុជ្ជនោ សត្តោ លគ្គោ លគ្គិតោ។ អារម្ភវ្ហោ ទឡ្ហា ហោថាតិ ឯវំ សន្តេ វីរិយំ អារភថ, អសិថិលបរក្កមតំ អធិដ្ឋាយ ទឡ្ហា ភវថ។ ខន្តីពលសមាហិតាតិ ខន្តិពលេន សមន្នាគតា ភវថាតិ រាជូនំ ឧស្សាហំ ជនេតិ។

    323.Sace jahatha kāmānīti sace vatthukāme ca kilesakāme ca pariccajatha. Yattha satto puthujjanoti yesu kāmesu puthujjano satto laggo laggito. Ārambhavho daḷhā hothāti evaṃ sante vīriyaṃ ārabhatha, asithilaparakkamataṃ adhiṭṭhāya daḷhā bhavatha. Khantībalasamāhitāti khantibalena samannāgatā bhavathāti rājūnaṃ ussāhaṃ janeti.

    ឯស មគ្គោ ឧជុមគ្គោតិ ឯស ករុណាឈានមគ្គោ ឧជុមគ្គោ នាម។ ឯស មគ្គោ អនុត្តរោតិ ឯសេវ ព្រហ្មលោកូបបត្តិយា អសទិសមគ្គោ ឧត្តមមគ្គោ នាម។ សទ្ធម្មោ សព្ភិ រក្ខិតោតិ ឯសោ ឯវ ច ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកេហិ សព្ភិរក្ខិតធម្មោ នាម។ ឥតិ ករុណាឈានស្ស វណ្ណភណនេនាបិ តេសំ អនិវត្តនត្ថាយ ទឡ្ហីកម្មមេវ ករោតិ។

    Esa maggo ujumaggoti esa karuṇājhānamaggo ujumaggo nāma. Esa maggo anuttaroti eseva brahmalokūpapattiyā asadisamaggo uttamamaggo nāma. Saddhammo sabbhi rakkhitoti eso eva ca buddhapaccekabuddhasāvakehi sabbhirakkhitadhammo nāma. Iti karuṇājhānassa vaṇṇabhaṇanenāpi tesaṃ anivattanatthāya daḷhīkammameva karoti.

    កោ នុ ខោ បន ភោ ជានាតិ ជីវិតានន្តិ ភោ ជីវិតំ នាម ឧទកបុប្ផុឡូបមំ តិណគ្គេ ឧស្សាវពិន្ទូបមំ តង្ខណវិទ្ធំសនធម្មំ, តស្ស កោ គតិំ ជានាតិ, កិស្មិំ ខណេ ភិជ្ជិស្សតិ? គមនីយោ សម្បរាយោតិ បរលោកោ បន អវស្សំ គន្តព្ពោវ, តត្ថ បណ្ឌិតេន កុលបុត្តេន មន្តាយំ ពោទ្ធព្ពំ។ មន្តា វុច្ចតិ បញ្ញា, តាយ មន្តេតព្ពំ ពុជ្ឈិតព្ពំ, ឧបបរិក្ខិតព្ពញ្ច ជានិតព្ពញ្ចាតិ អត្ថោ។ ករណត្ថេ វា ភុម្មំ។ មន្តាយំ ពោទ្ធព្ពន្តិ មន្តាយ ពុជ្ឈិតព្ពំ, ញាណេន ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ កិំ ពុជ្ឈិតព្ពំ? ជីវិតស្ស ទុជ្ជានតា, សម្បរាយស្ស ច អវស្សំ គមនីយតា, ពុជ្ឈិត្វា ច បន សព្ពបលិពោធេ ឆិន្ទិត្វា កត្តព្ពំ កុសលំ ចរិតព្ពំ ព្រហ្មចរិយំ។ កស្មា? យស្មា នត្ថិ ជាតស្ស អមរណំ។

    Ko nu kho pana bho jānāti jīvitānanti bho jīvitaṃ nāma udakapupphuḷūpamaṃ tiṇagge ussāvabindūpamaṃ taṅkhaṇaviddhaṃsanadhammaṃ, tassa ko gatiṃ jānāti, kismiṃ khaṇe bhijjissati? Gamanīyo samparāyoti paraloko pana avassaṃ gantabbova, tattha paṇḍitena kulaputtena mantāyaṃ boddhabbaṃ. Mantā vuccati paññā, tāya mantetabbaṃ bujjhitabbaṃ, upaparikkhitabbañca jānitabbañcāti attho. Karaṇatthe vā bhummaṃ. Mantāyaṃ boddhabbanti mantāya bujjhitabbaṃ, ñāṇena jānitabbanti attho. Kiṃ bujjhitabbaṃ? Jīvitassa dujjānatā, samparāyassa ca avassaṃ gamanīyatā, bujjhitvā ca pana sabbapalibodhe chinditvā kattabbaṃ kusalaṃ caritabbaṃ brahmacariyaṃ. Kasmā? Yasmā natthi jātassa amaraṇaṃ.

    ព្រាហ្មណមហាសាលាទីនំ អាមន្តនាវណ្ណនា

    Brāhmaṇamahāsālādīnaṃ āmantanāvaṇṇanā

    ៣២៤. អប្បេសក្ខា ច អប្បលាភា ចាតិ ភោ បព្ពជ្ជា នាម អប្បយសា ចេវ, បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតំ វិហេឋេត្វា វិហេឋេត្វា លាមកំ អនាថំ កត្វាវ កថេន្តិ។ អប្បលាភា ច, សកលគាមំ ចរិត្វាបិ អជ្ឈោហរណីយំ ទុល្លភមេវ។ ឥទំ បន ព្រហ្មញ្ញំ មហេសក្ខញ្ច មហាយសត្តា, មហាលាភញ្ច លាភសក្ការសម្បន្នត្តា។ ភវញ្ហិ ឯតរហិ សកលជម្ពុទីបេ អគ្គបុរោហិតោ សព្ពត្ថ អគ្គាសនំ អគ្គោទកំ អគ្គភត្តំ អគ្គគន្ធំ អគ្គមាលំ លភតីតិ។

    324.Appesakkhā ca appalābhā cāti bho pabbajjā nāma appayasā ceva, pabbajitakālato paṭṭhāya hi rajjaṃ pahāya pabbajitaṃ viheṭhetvā viheṭhetvā lāmakaṃ anāthaṃ katvāva kathenti. Appalābhā ca, sakalagāmaṃ caritvāpi ajjhoharaṇīyaṃ dullabhameva. Idaṃ pana brahmaññaṃmahesakkhañca mahāyasattā, mahālābhañca lābhasakkārasampannattā. Bhavañhi etarahi sakalajambudīpe aggapurohito sabbattha aggāsanaṃ aggodakaṃ aggabhattaṃ aggagandhaṃ aggamālaṃ labhatīti.

    រាជាវ រញ្ញន្តិ អហញ្ហិ ភោ ឯតរហិ បកតិរញ្ញំ មជ្ឈេ ចក្កវត្តិរាជា វិយ។ ព្រហ្មាវ ព្រហ្មានន្តិ បកតិព្រហ្មានំ មជ្ឈេ មហាព្រហ្មសទិសោ។ ទេវតាវ គហបតិកានន្តិ អវសេសគហបតិកានំ បនម្ហិ សក្កទេវរាជសទិសោ។

    Rājāva raññanti ahañhi bho etarahi pakatiraññaṃ majjhe cakkavattirājā viya. Brahmāva brahmānanti pakatibrahmānaṃ majjhe mahābrahmasadiso. Devatāva gahapatikānanti avasesagahapatikānaṃ panamhi sakkadevarājasadiso.

    ភរិយានំ អាមន្តនាវណ្ណនា

    Bhariyānaṃ āmantanāvaṇṇanā

    ៣២៥. ចត្តារីសា ភរិយា សាទិសិយោតិ សាទិសិយោវ ចត្តារីសា ភរិយា, អញ្ញា បនស្ស តីសុ វយេសុ នាដកិត្ថិយោ ពហុកាយេវ។

    325.Cattārīsā bhariyā sādisiyoti sādisiyova cattārīsā bhariyā, aññā panassa tīsu vayesu nāṭakitthiyo bahukāyeva.

    មហាគោវិន្ទបព្ពជ្ជាវណ្ណនា

    Mahāgovindapabbajjāvaṇṇanā

    ៣២៦. ចារិកំ ចរតីតិ គាមនិគមបដិបាដិយា ចារិកំ ចរតិ, គតគតដ្ឋានេ ពុទ្ធកោលាហលំ វិយ ហោតិ។ មនុស្សា ‘‘មហាគោវិន្ទបណ្ឌិតោ កិរ អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា បុរេតរមេវ មណ្ឌបំ ការេត្វា មគ្គំ អលង្ករិត្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា គណ្ហិត្វា ឯន្តិ, មហាលាភសក្ការោ មហោឃោ វិយ អជ្ឈោត្ថរន្តោ ឧប្បជ្ជិ។ សត្តបុរោហិតស្សាតិ សត្តន្នំ រាជូនំ បុរោហិតស្ស។ ឥតិ យថា ឯតរហិ ឯវរូបេសុ វា ឋានេសុ កិស្មិញ្ចិទេវ ទុក្ខេ ឧប្បន្នេ ‘‘នមោ ពុទ្ធស្សា’’តិ វទន្តិ, ឯវំ តទា ‘‘នមត្ថុ មហាគោវិន្ទស្ស ព្រាហ្មណស្ស, នមត្ថុ សត្តបុរោហិតស្សា’’តិ វទន្តិ។

    326.Cārikaṃ caratīti gāmanigamapaṭipāṭiyā cārikaṃ carati, gatagataṭṭhāne buddhakolāhalaṃ viya hoti. Manussā ‘‘mahāgovindapaṇḍito kira āgacchatī’’ti sutvā puretarameva maṇḍapaṃ kāretvā maggaṃ alaṅkaritvā paccuggantvā gaṇhitvā enti, mahālābhasakkāro mahogho viya ajjhottharanto uppajji. Sattapurohitassāti sattannaṃ rājūnaṃ purohitassa. Iti yathā etarahi evarūpesu vā ṭhānesu kismiñcideva dukkhe uppanne ‘‘namo buddhassā’’ti vadanti, evaṃ tadā ‘‘namatthu mahāgovindassa brāhmaṇassa, namatthu sattapurohitassā’’ti vadanti.

    ៣២៧. មេត្តាសហគតេនាតិអាទិនា នយេន បាឡិយំ ព្រហ្មវិហារាវ អាគតា, មហាបុរិសោ បន សព្ពាបិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេសិ។ សាវកានញ្ច ព្រហ្មលោកសហព្យតាយ មគ្គំ ទេសេសីតិ ព្រហ្មលោកេ ព្រហ្មុនា សហភាវាយ មគ្គំ កថេសិ។

    327.Mettāsahagatenātiādinā nayena pāḷiyaṃ brahmavihārāva āgatā, mahāpuriso pana sabbāpi aṭṭha samāpattiyo ca pañca ca abhiññāyo nibbattesi. Sāvakānañca brahmalokasahabyatāya maggaṃ desesīti brahmaloke brahmunā sahabhāvāya maggaṃ kathesi.

    ៣២៨. សព្ពេនសព្ពន្តិ យេ អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេសុំ។ យេ ន សព្ពេន សព្ពំ សាសនំ អាជានិំសូតិ យេ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ឯកសមាបត្តិម្បិ ន ជានិំសុ, ន សក្ខិំសុ និព្ពត្តេតុំ។ អមោឃាតិ សវិបាកា។ អវញ្ឈាតិ ន វញ្ឈា។ សព្ពនិហីនំ បសវន្តិ គន្ធព្ពកាយំ បសវិ។ សផលាតិ អវសេសទេវលោកូបបត្តីហិ សាត្ថា។ សឧទ្រយាតិ ព្រហ្មលោកូបបត្តិយា សវុឌ្ឍិ។

    328.Sabbenasabbanti ye aṭṭha ca samāpattiyo pañca ca abhiññāyo nibbattesuṃ. Ye na sabbena sabbaṃ sāsanaṃ ājāniṃsūti ye aṭṭhasu samāpattīsu ekasamāpattimpi na jāniṃsu, na sakkhiṃsu nibbattetuṃ. Amoghāti savipākā. Avañjhāti na vañjhā. Sabbanihīnaṃ pasavanti gandhabbakāyaṃ pasavi. Saphalāti avasesadevalokūpapattīhi sātthā. Saudrayāti brahmalokūpapattiyā savuḍḍhi.

    ៣២៩. សរាមហន្តិ សរាមិ អហំ បញ្ចសិខ, ឥមិនា កិរ បទេន អយំ សុត្តន្តោ ពុទ្ធភាសិតោ នាម ជាតោ។ ន និព្ពិទាយាតិ ន វដ្ដេ និព្ពិន្ទនត្ថាយ។ ន វិរាគាយាតិ ន វដ្ដេ វិរាគត្ថាយ។ ន និរោធាយាតិ ន វដ្ដស្ស និរោធត្ថាយ។ ន ឧបសមាយាតិ ន វដ្ដស្ស ឧបសមនត្ថាយ។ ន អភិញ្ញាយាតិ ន វដ្ដំ អភិជាននត្ថាយ។ ន សម្ពោធាយាតិ ន កិលេសនិទ្ទាវិគមេន វដ្ដតោ បពុជ្ឈនត្ថាយ។ ន និព្ពានាយាតិ ន អមតនិព្ពានត្ថាយ។

    329.Sarāmahanti sarāmi ahaṃ pañcasikha, iminā kira padena ayaṃ suttanto buddhabhāsito nāma jāto. Na nibbidāyāti na vaṭṭe nibbindanatthāya. Na virāgāyāti na vaṭṭe virāgatthāya. Na nirodhāyāti na vaṭṭassa nirodhatthāya. Na upasamāyāti na vaṭṭassa upasamanatthāya. Na abhiññāyāti na vaṭṭaṃ abhijānanatthāya. Na sambodhāyāti na kilesaniddāvigamena vaṭṭato pabujjhanatthāya. Na nibbānāyāti na amatanibbānatthāya.

    ឯកន្តនិព្ពិទាយាតិ ឯកន្តមេវ វដ្ដេ និព្ពិន្ទនត្ថាយ។ ឯត្ថ បន និព្ពិទាយាតិ វិបស្សនា។ វិរាគាយាតិ មគ្គោ។ និរោធាយ ឧបសមាយាតិ និព្ពានំ។ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយាតិ មគ្គោ។ និព្ពានាយាតិ និព្ពានមេវ។ ឯវំ ឯកស្មិំ ឋានេ វិបស្សនា, តីសុ មគ្គោ, តីសុ និព្ពានំ វុត្តន្តិ ឯវំ វវត្ថានកថា វេទិតព្ពា។ បរិយាយេន បន សព្ពានិបេតានិ មគ្គវេវចនានិបិ និព្ពានវេវចនានិបិ ហោន្តិយេវ។ សម្មាទិដ្ឋិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ វិសុទ្ធិមគ្គេ សច្ចវណ្ណនាយំ វុត្តមេវ។

    Ekantanibbidāyāti ekantameva vaṭṭe nibbindanatthāya. Ettha pana nibbidāyāti vipassanā. Virāgāyāti maggo. Nirodhāya upasamāyāti nibbānaṃ. Abhiññāya sambodhāyāti maggo. Nibbānāyāti nibbānameva. Evaṃ ekasmiṃ ṭhāne vipassanā, tīsu maggo, tīsu nibbānaṃ vuttanti evaṃ vavatthānakathā veditabbā. Pariyāyena pana sabbānipetāni maggavevacanānipi nibbānavevacanānipi hontiyeva. Sammādiṭṭhiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ visuddhimagge saccavaṇṇanāyaṃ vuttameva.

    ៣៣០. យេ ន សព្ពេនសព្ពន្តិ យេ ចត្តារោបិ អរិយមគ្គេ បរិបូរេតុំ ន ជានន្តិ, តីណិ វា ទ្វេ វា ឯកំ វា និព្ពត្តេន្តិ។ សព្ពេសំយេវ ឥមេសំ កុលបុត្តានន្តិ ព្រហ្មចរិយចិណ្ណកុលបុត្តានំ។ អមោឃា…បេ.… សផលា សឧទ្រយាតិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ។

    330.Ye na sabbenasabbanti ye cattāropi ariyamagge paripūretuṃ na jānanti, tīṇi vā dve vā ekaṃ vā nibbattenti. Sabbesaṃyeva imesaṃ kulaputtānanti brahmacariyaciṇṇakulaputtānaṃ. Amoghā…pe… saphalā saudrayāti arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi.

    ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វាតិ (ទី. និ. ២.១៨៨) ភគវតោ ធម្មទេសនំ ចិត្តេន សម្បដិច្ឆន្តោ អភិនន្ទិត្វា វាចាយ បសំសមានោ អនុមោទិត្វា មហន្តំ អញ្ជលិំ សិរស្មិំ បតិដ្ឋបេត្វា បសន្នលាខារសេ និមុជ្ជមានោ វិយ ទសពលស្ស ឆព្ពណ្ណរស្មិជាលន្តរំ បវិសិត្វា ចតូសុ ឋានេសុ វន្ទិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ភគវន្តំ អភិត្ថវន្តោ អភិត្ថវន្តោ សត្ថុ បុរតោ អន្តរធាយិត្វា អត្តនោ ទេវលោកមេវ អគមាសីតិ។

    Bhagavantaṃabhivādetvā padakkhiṇaṃ katvāti (dī. ni. 2.188) bhagavato dhammadesanaṃ cittena sampaṭicchanto abhinanditvā vācāya pasaṃsamāno anumoditvā mahantaṃ añjaliṃ sirasmiṃ patiṭṭhapetvā pasannalākhārase nimujjamāno viya dasabalassa chabbaṇṇarasmijālantaraṃ pavisitvā catūsu ṭhānesu vanditvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā bhagavantaṃ abhitthavanto abhitthavanto satthu purato antaradhāyitvā attano devalokameva agamāsīti.

    ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ

    Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ

    មហាគោវិន្ទសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Mahāgovindasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ៧. មហាសមយសុត្តវណ្ណនា • 7. Mahāsamayasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ទីឃនិកាយ • Dīghanikāya / ៦. មហាគោវិន្ទសុត្តំ • 6. Mahāgovindasuttaṃ

    ដីកា • Tīkā / សុត្តបិដក (ដីកា) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ៦. មហាគោវិន្ទសុត្តវណ្ណនា • 6. Mahāgovindasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact