Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

    [५३४] २. महाहंसजातकवण्णना

    [534] 2. Mahāhaṃsajātakavaṇṇanā

    एते हंसा पक्‍कमन्तीति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो आनन्दथेरस्स जीवितपरिच्‍चागमेव आरब्भ कथेसि। वत्थु हेट्ठा वुत्तसदिसमेव, इध पन सत्था अतीतं आहरन्तो इदमाहरि।

    Ete haṃsā pakkamantīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ānandatherassa jīvitapariccāgameva ārabbha kathesi. Vatthu heṭṭhā vuttasadisameva, idha pana satthā atītaṃ āharanto idamāhari.

    अतीते बाराणसियं संयमस्स नाम बाराणसिरञ्‍ञो खेमा नाम अग्गमहेसी अहोसि। तदा बोधिसत्तो नवुतिहंससहस्सपरिवुतो चित्तकूटे विहासि। अथेकदिवसं खेमा देवी पच्‍चूससमये सुपिनं अद्दस। सुवण्णवण्णा हंसा आगन्त्वा राजपल्‍लङ्के निसीदित्वा मधुरस्सरेन धम्मकथं कथेसुं। देविया साधुकारं दत्वा धम्मं सुणन्तिया धम्मस्सवनेन अतित्ताय एव रत्ति विभायि। हंसा धम्मं कथेत्वा सीहपञ्‍जरेन निक्खमित्वा अगमंसु। सा वेगेनुट्ठाय ‘‘पलायमाने हंसे गण्हथ गण्हथा’’ति वत्वा हत्थं पसारेन्तीयेव पबुज्झि। तस्सा कथं सुत्वा परिचारिकायो ‘‘कुहिं हंसा’’ति थोकं अवहसिंसु। सा तस्मिं खणे सुपिनभावं ञत्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं अभूतं न पस्सामि, अद्धा इमस्मिं लोके सुवण्णवण्णा हंसा भविस्सन्ति, सचे खो पन ‘सुवण्णहंसानं धम्मं सोतुकामाम्ही’ति राजानं वक्खामि, ‘अम्हेहि सुवण्णहंसा नाम न दिट्ठपुब्बा, हंसानञ्‍च कथा नाम अभूतायेवा’ति वत्वा निरुस्सुक्‍को भविस्सति, ‘दोहळो’ति वुत्ते पन येन केनचि उपायेन परियेसिस्सति, एवं मे मनोरथो समिज्झिस्सती’’ति। सा गिलानालयं दस्सेत्वा परिचारिकानं सञ्‍ञं दत्वा निपज्‍जि।

    Atīte bārāṇasiyaṃ saṃyamassa nāma bārāṇasirañño khemā nāma aggamahesī ahosi. Tadā bodhisatto navutihaṃsasahassaparivuto cittakūṭe vihāsi. Athekadivasaṃ khemā devī paccūsasamaye supinaṃ addasa. Suvaṇṇavaṇṇā haṃsā āgantvā rājapallaṅke nisīditvā madhurassarena dhammakathaṃ kathesuṃ. Deviyā sādhukāraṃ datvā dhammaṃ suṇantiyā dhammassavanena atittāya eva ratti vibhāyi. Haṃsā dhammaṃ kathetvā sīhapañjarena nikkhamitvā agamaṃsu. Sā vegenuṭṭhāya ‘‘palāyamāne haṃse gaṇhatha gaṇhathā’’ti vatvā hatthaṃ pasārentīyeva pabujjhi. Tassā kathaṃ sutvā paricārikāyo ‘‘kuhiṃ haṃsā’’ti thokaṃ avahasiṃsu. Sā tasmiṃ khaṇe supinabhāvaṃ ñatvā cintesi – ‘‘ahaṃ abhūtaṃ na passāmi, addhā imasmiṃ loke suvaṇṇavaṇṇā haṃsā bhavissanti, sace kho pana ‘suvaṇṇahaṃsānaṃ dhammaṃ sotukāmāmhī’ti rājānaṃ vakkhāmi, ‘amhehi suvaṇṇahaṃsā nāma na diṭṭhapubbā, haṃsānañca kathā nāma abhūtāyevā’ti vatvā nirussukko bhavissati, ‘dohaḷo’ti vutte pana yena kenaci upāyena pariyesissati, evaṃ me manoratho samijjhissatī’’ti. Sā gilānālayaṃ dassetvā paricārikānaṃ saññaṃ datvā nipajji.

    राजा राजासने निसिन्‍नो तस्सा दस्सनवेलाय तं अदिस्वा ‘‘कहं, खेमा देवी’’ति पुच्छित्वा ‘‘गिलाना’’ति सुत्वा तस्सा सन्तिकं गन्त्वा सयनेकदेसे निसीदित्वा पिट्ठिं परिमज्‍जन्तो ‘‘किं ते अफासुक’’न्ति पुच्छि। ‘‘देव अञ्‍ञं अफासुकं नत्थि, दोहळो पन मे उप्पन्‍नो’’ति। तेन हि ‘‘भण, देवि, यं इच्छसि, तं सीघं ते उपनामेस्सामी’’ति। ‘‘महाराज, अहमेकस्स सुवण्णहंसस्स समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्‍लङ्के निसिन्‍नस्स गन्धमालादीहि पूजं कत्वा साधुकारं ददमाना धम्मकथं सोतुमिच्छामि, सचे लभामि, इच्‍चेतं कुसलं, नो चे, जीवितं मे नत्थी’’ति। अथ नं राजा ‘‘सचे मनुस्सलोके अत्थि, लभिस्ससि , मा चिन्तयी’’ति अस्सासेत्वा सिरिगब्भतो निक्खम्म अमच्‍चेहि सद्धिं मन्तेसि – ‘‘अम्भो, खेमा देवी, ‘सुवण्णहंसस्स धम्मकथं सोतुं लभन्ती जीविस्सामि, अलभन्तिया मे जीवितं नत्थी’ति वदति, अत्थि नु खो सुवण्णवण्णा हंसा’’ति। ‘‘देव अम्हेहि नेव दिट्ठपुब्बा न सुतपुब्बा’’ति। ‘‘के पन जानेय्यु’’न्ति? ‘‘ब्राह्मणा, देवा’’ति। राजा ब्राह्मणे पक्‍कोसापेत्वा सक्‍कारं कत्वा पुच्छि – ‘‘होन्ति नु खो आचरिया सुवण्णवण्णा हंसा’’ति? ‘‘आम, महाराज अम्हाकं मन्तेसुमच्छा, कक्‍कटका, कच्छपा, मिगा, मोरा, हंसाति छ एते तिरच्छानगता सुवण्णवण्णा होन्तीति आगता, तत्थ धतरट्ठकुलहंसा नाम पण्डिता ञाणसम्पन्‍ना, इति मनुस्सेहि सद्धिं सत्त सुवण्णवण्णा होन्ती’’ति।

    Rājā rājāsane nisinno tassā dassanavelāya taṃ adisvā ‘‘kahaṃ, khemā devī’’ti pucchitvā ‘‘gilānā’’ti sutvā tassā santikaṃ gantvā sayanekadese nisīditvā piṭṭhiṃ parimajjanto ‘‘kiṃ te aphāsuka’’nti pucchi. ‘‘Deva aññaṃ aphāsukaṃ natthi, dohaḷo pana me uppanno’’ti. Tena hi ‘‘bhaṇa, devi, yaṃ icchasi, taṃ sīghaṃ te upanāmessāmī’’ti. ‘‘Mahārāja, ahamekassa suvaṇṇahaṃsassa samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinnassa gandhamālādīhi pūjaṃ katvā sādhukāraṃ dadamānā dhammakathaṃ sotumicchāmi, sace labhāmi, iccetaṃ kusalaṃ, no ce, jīvitaṃ me natthī’’ti. Atha naṃ rājā ‘‘sace manussaloke atthi, labhissasi , mā cintayī’’ti assāsetvā sirigabbhato nikkhamma amaccehi saddhiṃ mantesi – ‘‘ambho, khemā devī, ‘suvaṇṇahaṃsassa dhammakathaṃ sotuṃ labhantī jīvissāmi, alabhantiyā me jīvitaṃ natthī’ti vadati, atthi nu kho suvaṇṇavaṇṇā haṃsā’’ti. ‘‘Deva amhehi neva diṭṭhapubbā na sutapubbā’’ti. ‘‘Ke pana jāneyyu’’nti? ‘‘Brāhmaṇā, devā’’ti. Rājā brāhmaṇe pakkosāpetvā sakkāraṃ katvā pucchi – ‘‘honti nu kho ācariyā suvaṇṇavaṇṇā haṃsā’’ti? ‘‘Āma, mahārāja amhākaṃ mantesumacchā, kakkaṭakā, kacchapā, migā, morā, haṃsāti cha ete tiracchānagatā suvaṇṇavaṇṇā hontīti āgatā, tattha dhataraṭṭhakulahaṃsā nāma paṇḍitā ñāṇasampannā, iti manussehi saddhiṃ satta suvaṇṇavaṇṇā hontī’’ti.

    तं सुत्वा राजा अत्तमनो हुत्वा ‘‘कहं नु खो आचरिया धतरट्ठहंसा वसन्ती’’ति पुच्छित्वा ‘‘न जानाम, महाराजा’’ति वुत्ते ‘‘अथ के पन जानिस्सन्ती’’ति वत्वा ‘‘लुद्दपुत्ता’’ति वुत्ते सब्बे अत्तनो विजिते लुद्दके सन्‍निपातापेत्वा पुच्छि – ‘‘ताता, सुवण्णवण्णा धतरट्ठकुलहंसा नाम कहं वसन्ती’’ति? अथेको लुद्दो ‘‘हिमवन्ते किर, देव, चित्तकूटपब्बतेति नो कुलपरम्पराय कथेन्ती’’ति आह। ‘‘जानासि पन नेसं गहणूपाय’’न्ति? ‘‘न जानामि, देवा’’ति। ‘‘के पन जानिस्सन्ती’’ति? ब्राह्मणाति। सो ब्राह्मणपण्डिते पक्‍कोसापेत्वा चित्तकूटपब्बते सुवण्णवण्णानं हंसानं अत्थिभावं आरोचेत्वा ‘‘जानाथ नु खो तेसं गहणूपाय’’न्ति पुच्छि। ‘‘महाराज, किं तेहि गन्त्वा गहितेहि, उपायेन ते नगरसमीपं आनेत्वा गहेस्सामा’’ति। ‘‘को पन उपायो’’ति? ‘‘महाराज, नगरतो अविदूरे उत्तरेन तिगावुतमत्ते तिगावुतप्पमाणं खेमं नाम सरं कारापेत्वा उदकस्स पूरेत्वा नानाधञ्‍ञानि रोपेत्वा पञ्‍चवण्णपदुमसञ्छन्‍नं कारापेत्वा एकं पण्डितं नेसादं पटिच्छापेत्वा मनुस्सानं उपगन्तुं अदत्वा चतूसु कण्णेसु ठितेहि अभयं घोसापेथ, तं सुत्वा नानासकुणा दस दिसा ओतरिस्सन्ति, तेपि हंसा परम्पराय तस्स सरस्स खेमभावं सुत्वा आगच्छिस्सन्ति, अथ ने वालपासेहि बन्धापेत्वा गण्हापेय्याथा’’ति।

    Taṃ sutvā rājā attamano hutvā ‘‘kahaṃ nu kho ācariyā dhataraṭṭhahaṃsā vasantī’’ti pucchitvā ‘‘na jānāma, mahārājā’’ti vutte ‘‘atha ke pana jānissantī’’ti vatvā ‘‘luddaputtā’’ti vutte sabbe attano vijite luddake sannipātāpetvā pucchi – ‘‘tātā, suvaṇṇavaṇṇā dhataraṭṭhakulahaṃsā nāma kahaṃ vasantī’’ti? Atheko luddo ‘‘himavante kira, deva, cittakūṭapabbateti no kulaparamparāya kathentī’’ti āha. ‘‘Jānāsi pana nesaṃ gahaṇūpāya’’nti? ‘‘Na jānāmi, devā’’ti. ‘‘Ke pana jānissantī’’ti? Brāhmaṇāti. So brāhmaṇapaṇḍite pakkosāpetvā cittakūṭapabbate suvaṇṇavaṇṇānaṃ haṃsānaṃ atthibhāvaṃ ārocetvā ‘‘jānātha nu kho tesaṃ gahaṇūpāya’’nti pucchi. ‘‘Mahārāja, kiṃ tehi gantvā gahitehi, upāyena te nagarasamīpaṃ ānetvā gahessāmā’’ti. ‘‘Ko pana upāyo’’ti? ‘‘Mahārāja, nagarato avidūre uttarena tigāvutamatte tigāvutappamāṇaṃ khemaṃ nāma saraṃ kārāpetvā udakassa pūretvā nānādhaññāni ropetvā pañcavaṇṇapadumasañchannaṃ kārāpetvā ekaṃ paṇḍitaṃ nesādaṃ paṭicchāpetvā manussānaṃ upagantuṃ adatvā catūsu kaṇṇesu ṭhitehi abhayaṃ ghosāpetha, taṃ sutvā nānāsakuṇā dasa disā otarissanti, tepi haṃsā paramparāya tassa sarassa khemabhāvaṃ sutvā āgacchissanti, atha ne vālapāsehi bandhāpetvā gaṇhāpeyyāthā’’ti.

    तं सुत्वा राजा तेहि वुत्तपदेसे वुत्तप्पकारं सरं कारापेत्वा छेकं नेसादं पक्‍कोसापेत्वा तस्स सहस्सं दापेत्वा ‘‘त्वं इतो पट्ठाय अत्तनो कम्मं मा करि, पुत्तदारं ते अहं पोसेस्सामि, त्वं अप्पमत्तो खेमं सरं रक्खन्तो मनुस्से पटिक्‍कमापेत्वा चतूसु कण्णेसु अभयं घोसापेत्वा आगतागते सकुणे मम आचिक्खेय्यासि, सुवण्णहंसेसु आगतेसु महन्तं सक्‍कारं लभिस्ससी’’ति तमस्सासेत्वा खेमं सरं पटिच्छापेसि। सो ततो पट्ठाय रञ्‍ञा वुत्तनयेनेव तत्थ पटिपज्‍जि, ‘‘खेमं सरं रक्खती’’ति चस्स ‘‘खेमनेसादो’’त्वेव नामं उदपादि । ततो पट्ठाय च नानप्पकारा सकुणा ओतरिंसु, ‘‘खेमं निब्भयं सर’’न्ति परम्पराघोसेन नानाहंसा आगमिंसु। पठमं ताव तिणहंसा आगमिंसु, तेसं घोसेन पण्डुहंसा, तेसं घोसेन मनोसिलावण्णा हंसा, तेसं घोसेन सेतहंसा, तेसं घोसेन पाकहंसा आगमिंसु। तेसु आगतेसु खेमको रञ्‍ञो आरोचेसि – ‘‘देव, पञ्‍चवण्णा हंसा आगन्त्वा सरे गोचरं गण्हन्ति, पाकहंसानं आगतत्ता इदानि कतिपाहेनेव सुवण्णहंसा आगमिस्सन्ति, मा चिन्तयित्थ, देवा’’ति।

    Taṃ sutvā rājā tehi vuttapadese vuttappakāraṃ saraṃ kārāpetvā chekaṃ nesādaṃ pakkosāpetvā tassa sahassaṃ dāpetvā ‘‘tvaṃ ito paṭṭhāya attano kammaṃ mā kari, puttadāraṃ te ahaṃ posessāmi, tvaṃ appamatto khemaṃ saraṃ rakkhanto manusse paṭikkamāpetvā catūsu kaṇṇesu abhayaṃ ghosāpetvā āgatāgate sakuṇe mama ācikkheyyāsi, suvaṇṇahaṃsesu āgatesu mahantaṃ sakkāraṃ labhissasī’’ti tamassāsetvā khemaṃ saraṃ paṭicchāpesi. So tato paṭṭhāya raññā vuttanayeneva tattha paṭipajji, ‘‘khemaṃ saraṃ rakkhatī’’ti cassa ‘‘khemanesādo’’tveva nāmaṃ udapādi . Tato paṭṭhāya ca nānappakārā sakuṇā otariṃsu, ‘‘khemaṃ nibbhayaṃ sara’’nti paramparāghosena nānāhaṃsā āgamiṃsu. Paṭhamaṃ tāva tiṇahaṃsā āgamiṃsu, tesaṃ ghosena paṇḍuhaṃsā, tesaṃ ghosena manosilāvaṇṇā haṃsā, tesaṃ ghosena setahaṃsā, tesaṃ ghosena pākahaṃsā āgamiṃsu. Tesu āgatesu khemako rañño ārocesi – ‘‘deva, pañcavaṇṇā haṃsā āgantvā sare gocaraṃ gaṇhanti, pākahaṃsānaṃ āgatattā idāni katipāheneva suvaṇṇahaṃsā āgamissanti, mā cintayittha, devā’’ti.

    तं सुत्वा राजा ‘‘अञ्‍ञेन तत्थ न गन्तब्बं, यो गच्छिस्सति, हत्थपादछेदनञ्‍च घरविलोपञ्‍च पापुणिस्सती’’ति नगर भेरिं चरापेसि। ततो पट्ठाय तत्थ कोचि न गच्छति। चित्तकूटस्स पनाविदूरे कञ्‍चनगुहायंपाकहंसा वसन्ति, तेपि महब्बला। धतरट्ठकुलेन सद्धिं तेसं सरीरवण्णोव विसेसो। पाकहंसरञ्‍ञो पन धीता सुवण्णवण्णा अहोसि। सो तं धतरट्ठमहिस्सरस्स अनुरूपाति तस्स पादपरिचारिकं कत्वा पेसेसि। सा तस्स पिया अहोसि मनापा, तेनेव च कारणेन तानि द्वे हंसकुलानि अञ्‍ञमञ्‍ञं विस्सासिकानि जातानि।

    Taṃ sutvā rājā ‘‘aññena tattha na gantabbaṃ, yo gacchissati, hatthapādachedanañca gharavilopañca pāpuṇissatī’’ti nagara bheriṃ carāpesi. Tato paṭṭhāya tattha koci na gacchati. Cittakūṭassa panāvidūre kañcanaguhāyaṃpākahaṃsā vasanti, tepi mahabbalā. Dhataraṭṭhakulena saddhiṃ tesaṃ sarīravaṇṇova viseso. Pākahaṃsarañño pana dhītā suvaṇṇavaṇṇā ahosi. So taṃ dhataraṭṭhamahissarassa anurūpāti tassa pādaparicārikaṃ katvā pesesi. Sā tassa piyā ahosi manāpā, teneva ca kāraṇena tāni dve haṃsakulāni aññamaññaṃ vissāsikāni jātāni.

    अथेकदिवसं बोधिसत्तस्स परिवारहंसा पाकहंसे पुच्छिंसु – ‘‘तुम्हे इमेसु दिवसेसु कहं गोचरं गण्हथा’’ति? ‘‘मयं बाराणसितो अविदूरे खेमसरे गोचरं गण्हाम, तुम्हे पन कुहिं आहिण्डथा’’ति। ‘‘असुकं नामा’’ति वुत्ते ‘‘कस्मा खेमसरं न गच्छथ, सो हि सरो रमणीयो नानासकुणसमाकिण्णो पञ्‍चवण्णपदुमसञ्छन्‍नो नानाधञ्‍ञफलसम्पन्‍नो नानप्पकारभमरगणनिकूजितो चतूसु कण्णेसु निच्‍चं पवत्तअभयघोसनो, कोचि नं उपसङ्कमितुं समत्थो नाम नत्थि, पगेव अञ्‍ञं उपद्दवं कातुं, एवरूपो सो सरो’’ति खेमसरं वण्णयिंसु। ते तेसं वचनं सुत्वा ‘‘बाराणसिया समीपे किर एवरूपो खेमो नाम सरो अत्थि, पाकहंसा तत्थ गन्त्वा गोचरं गण्हन्ति, तुम्हेपि धतरट्ठमहिस्सरस्स आरोचेथ, सचे अनुजानाति, मयम्पि तत्थ गन्त्वा गोचरं गण्हेय्यामा’’ति सुमुखस्स कथेसुं। सुमुखो रञ्‍ञो आरोचेसि। सो चिन्तेसि – ‘‘मनुस्सा नाम बहुमाया खरमन्ता उपायकुसला, भवितब्बमेत्थ कारणेन, एत्तकं कालं एसो सरो नत्थि, इदानि अम्हाकं गहणत्थाय कतो भविस्सती’’ति। सो सुमुखं आह – ‘‘मा वो तत्थ गमनं रुच्‍चथ, न सो सरो तेहि सुधम्मताय कतो, अम्हाकं गहणत्थायेव कतो, मनुस्सा नाम बहुमाया खरमन्ता उपायकुसला, तुम्हे सकेयेव गोचरे चरथा’’ति ।

    Athekadivasaṃ bodhisattassa parivārahaṃsā pākahaṃse pucchiṃsu – ‘‘tumhe imesu divasesu kahaṃ gocaraṃ gaṇhathā’’ti? ‘‘Mayaṃ bārāṇasito avidūre khemasare gocaraṃ gaṇhāma, tumhe pana kuhiṃ āhiṇḍathā’’ti. ‘‘Asukaṃ nāmā’’ti vutte ‘‘kasmā khemasaraṃ na gacchatha, so hi saro ramaṇīyo nānāsakuṇasamākiṇṇo pañcavaṇṇapadumasañchanno nānādhaññaphalasampanno nānappakārabhamaragaṇanikūjito catūsu kaṇṇesu niccaṃ pavattaabhayaghosano, koci naṃ upasaṅkamituṃ samattho nāma natthi, pageva aññaṃ upaddavaṃ kātuṃ, evarūpo so saro’’ti khemasaraṃ vaṇṇayiṃsu. Te tesaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘bārāṇasiyā samīpe kira evarūpo khemo nāma saro atthi, pākahaṃsā tattha gantvā gocaraṃ gaṇhanti, tumhepi dhataraṭṭhamahissarassa ārocetha, sace anujānāti, mayampi tattha gantvā gocaraṃ gaṇheyyāmā’’ti sumukhassa kathesuṃ. Sumukho rañño ārocesi. So cintesi – ‘‘manussā nāma bahumāyā kharamantā upāyakusalā, bhavitabbamettha kāraṇena, ettakaṃ kālaṃ eso saro natthi, idāni amhākaṃ gahaṇatthāya kato bhavissatī’’ti. So sumukhaṃ āha – ‘‘mā vo tattha gamanaṃ ruccatha, na so saro tehi sudhammatāya kato, amhākaṃ gahaṇatthāyeva kato, manussā nāma bahumāyā kharamantā upāyakusalā, tumhe sakeyeva gocare carathā’’ti .

    सुवण्णहंसा ‘‘खेमं सरं गन्तुकामम्हा’’ति दुतियम्पि ततियम्पि सुमुखस्स आरोचेसुं। सो तेसं तत्थ गन्तुकामतं महासत्तस्स आरोचेसि। अथ महासत्तो ‘‘मम ञातका मं निस्साय मा किलमन्तु, तेन हि गच्छामा’’ति नवुतिहंससहस्सपरिवुतो तत्थ गन्त्वा गोचरं गहेत्वा हंसकीळं कीळित्वा चित्तकूटमेव पच्‍चागमि। खेमको तेसं गोचरं चरित्वा गतकाले गन्त्वा तेसं आगतभावं रञ्‍ञो आरोचेसि। राजा तुट्ठचित्तो हुत्वा, ‘‘सम्म खेमक, एकं वा द्वे वा हंसे गण्हितुं वायम, महन्तं ते यसं दस्सामी’’ति वत्वा परिब्बयं दत्वा तं उय्योजेसि। सो तत्थ गन्त्वा चाटिपञ्‍जरे निसीदित्वा हंसानं चरणट्ठानं वीमंसि। बोधिसत्ता नाम निल्‍लोलुप्पचारिनो होन्ति, तस्मा महासत्तो ओतिण्णट्ठानतो पट्ठाय सपदानं सालिं खादन्तो अगमासि। सेसा इतो चितो च खादन्ता विचरिंसु।

    Suvaṇṇahaṃsā ‘‘khemaṃ saraṃ gantukāmamhā’’ti dutiyampi tatiyampi sumukhassa ārocesuṃ. So tesaṃ tattha gantukāmataṃ mahāsattassa ārocesi. Atha mahāsatto ‘‘mama ñātakā maṃ nissāya mā kilamantu, tena hi gacchāmā’’ti navutihaṃsasahassaparivuto tattha gantvā gocaraṃ gahetvā haṃsakīḷaṃ kīḷitvā cittakūṭameva paccāgami. Khemako tesaṃ gocaraṃ caritvā gatakāle gantvā tesaṃ āgatabhāvaṃ rañño ārocesi. Rājā tuṭṭhacitto hutvā, ‘‘samma khemaka, ekaṃ vā dve vā haṃse gaṇhituṃ vāyama, mahantaṃ te yasaṃ dassāmī’’ti vatvā paribbayaṃ datvā taṃ uyyojesi. So tattha gantvā cāṭipañjare nisīditvā haṃsānaṃ caraṇaṭṭhānaṃ vīmaṃsi. Bodhisattā nāma nilloluppacārino honti, tasmā mahāsatto otiṇṇaṭṭhānato paṭṭhāya sapadānaṃ sāliṃ khādanto agamāsi. Sesā ito cito ca khādantā vicariṃsu.

    अथ लुद्दपुत्तो ‘‘अयं हंसो निल्‍लोलुप्पचारी, इमं बन्धितुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा पुनदिवसे हंसेसु सरं अनोतिण्णेसुयेव चाटिपञ्‍जरे निसिन्‍नो तं ठानं गन्त्वा अविदूरे पञ्‍जरे अत्तानं पटिच्छादेत्वा छिद्देन ओलोकेन्तो अच्छि। तस्मिं खणे महासत्तो नवुतिहंससहस्सपुरक्खतो हिय्यो ओतिण्णट्ठानेयेव ओतरित्वा ओधियं निसीदित्वा सालिं खादन्तो पायासि। नेसादो पञ्‍जरछिद्देन ओलोकेन्तो तस्स रूपसोभग्गप्पत्तं अत्तभावं दिस्वा ‘‘अयं हंसो सकटनाभिप्पमाणसरीरो सुवण्णवण्णो, तीहि रत्तराजीहि गीवायं परिक्खित्तो, तिस्सो राजियो गलेन ओतरित्वा उरन्तरेन गता, तिस्सो पच्छाभागेन निब्बिज्झित्वा गता, रत्तकम्बलसुत्तसिक्‍काय ठपितकञ्‍चनक्खन्धो विय अतिरोचति, इमिना एतेसं रञ्‍ञा भवितब्बं, इममेव गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेसि। हंसराजापि बहुं गोचरं चरित्वा जलकीळं कीळित्वा हंसगणपरिवुतो चित्तकूटमेव अगमासि। इमिना नियामेनेव पञ्‍च दिवसे गोचरं गण्हि। छट्ठे दिवसे खेमको काळअस्सवालमयं दळ्हं महारज्‍जुं वट्टित्वा यट्ठिया पासं कत्वा ‘‘स्वे हंसराजा इमस्मिं ओकासे ओतरिस्सती’’ति तथतो ञत्वा अन्तोउदके यट्ठिपासं ओड्डि।

    Atha luddaputto ‘‘ayaṃ haṃso nilloluppacārī, imaṃ bandhituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā punadivase haṃsesu saraṃ anotiṇṇesuyeva cāṭipañjare nisinno taṃ ṭhānaṃ gantvā avidūre pañjare attānaṃ paṭicchādetvā chiddena olokento acchi. Tasmiṃ khaṇe mahāsatto navutihaṃsasahassapurakkhato hiyyo otiṇṇaṭṭhāneyeva otaritvā odhiyaṃ nisīditvā sāliṃ khādanto pāyāsi. Nesādo pañjarachiddena olokento tassa rūpasobhaggappattaṃ attabhāvaṃ disvā ‘‘ayaṃ haṃso sakaṭanābhippamāṇasarīro suvaṇṇavaṇṇo, tīhi rattarājīhi gīvāyaṃ parikkhitto, tisso rājiyo galena otaritvā urantarena gatā, tisso pacchābhāgena nibbijjhitvā gatā, rattakambalasuttasikkāya ṭhapitakañcanakkhandho viya atirocati, iminā etesaṃ raññā bhavitabbaṃ, imameva gaṇhissāmī’’ti cintesi. Haṃsarājāpi bahuṃ gocaraṃ caritvā jalakīḷaṃ kīḷitvā haṃsagaṇaparivuto cittakūṭameva agamāsi. Iminā niyāmeneva pañca divase gocaraṃ gaṇhi. Chaṭṭhe divase khemako kāḷaassavālamayaṃ daḷhaṃ mahārajjuṃ vaṭṭitvā yaṭṭhiyā pāsaṃ katvā ‘‘sve haṃsarājā imasmiṃ okāse otarissatī’’ti tathato ñatvā antoudake yaṭṭhipāsaṃ oḍḍi.

    पुनदिवसे हंसराजा ओतरन्तो पादं पासे पवेसन्तोयेव ओतरि। अथस्स पासो पादं अयपट्टकेन कड्ढन्तो विय आबन्धित्वा गण्हि। सो ‘‘छिन्दिस्सामि न’’न्ति वेगं जनेत्वा कड्ढित्वा पातेसि। पठमवारे सुवण्णवण्णं चम्मं छिज्‍जि, दुतियवारे कम्बलवण्णं मंसं छिज्‍जि, ततियवारे न्हारु छिज्‍जि, चतुत्थवारे पन ‘‘पादा छिज्‍जेय्युं, रञ्‍ञो पन हीनङ्गता नाम अननुच्छविका’’ति न वायामं अकासि, बलववेदना च पवत्तिंसु। सो चिन्तेसि – ‘‘सचाहं बद्धरवं रविस्सामि, ञातका मे ञत्रस्ता हुत्वा गोचरं अग्गहेत्वा छातज्झत्ताव पलायन्ता दुब्बलत्ता समुद्दे पतिस्सन्ती’’ति। सो वेदनं अधिवासेत्वा पासवसे वत्तेत्वा सालिं खादन्तो विय हुत्वा तेसं यावदत्थं चरित्वा हंसकीळं कीळनकाले महन्तेन सद्देन बद्धरवं रवि। तं सुत्वा हंसा मरणभयतज्‍जिता वग्गवग्गा चित्तकूटाभिमुखा पुरिमनयेनेव पक्‍कमिंसु।

    Punadivase haṃsarājā otaranto pādaṃ pāse pavesantoyeva otari. Athassa pāso pādaṃ ayapaṭṭakena kaḍḍhanto viya ābandhitvā gaṇhi. So ‘‘chindissāmi na’’nti vegaṃ janetvā kaḍḍhitvā pātesi. Paṭhamavāre suvaṇṇavaṇṇaṃ cammaṃ chijji, dutiyavāre kambalavaṇṇaṃ maṃsaṃ chijji, tatiyavāre nhāru chijji, catutthavāre pana ‘‘pādā chijjeyyuṃ, rañño pana hīnaṅgatā nāma ananucchavikā’’ti na vāyāmaṃ akāsi, balavavedanā ca pavattiṃsu. So cintesi – ‘‘sacāhaṃ baddharavaṃ ravissāmi, ñātakā me ñatrastā hutvā gocaraṃ aggahetvā chātajjhattāva palāyantā dubbalattā samudde patissantī’’ti. So vedanaṃ adhivāsetvā pāsavase vattetvā sāliṃ khādanto viya hutvā tesaṃ yāvadatthaṃ caritvā haṃsakīḷaṃ kīḷanakāle mahantena saddena baddharavaṃ ravi. Taṃ sutvā haṃsā maraṇabhayatajjitā vaggavaggā cittakūṭābhimukhā purimanayeneva pakkamiṃsu.

    सुमुखोपि हेट्ठा वुत्तनयेनेव चिन्तेत्वा विचिनित्वा तीसुपि कोट्ठासेसु महासत्तं अदिस्वा ‘‘अद्धा तस्सेवेदं भयं उप्पन्‍न’’न्ति निवत्तित्वा आगतो महासत्तं पासेन बद्धं लोहितमक्खितं दुक्खातुरं पङ्कपिट्ठे निपन्‍नं दिस्वा ‘‘मा भायि, महाराज, अहं मम जीवितं परिच्‍चजित्वा तुम्हे मोचेस्सामी’’ति वदन्तो ओतरित्वा महासत्तं अस्सासेन्तो पङ्कपिट्ठे निसीदि। महासत्तो ‘‘नवुतिहंससहस्सेसु मं छड्डेत्वा पलायन्तेसु अयं सुमुखो एककोव आगतो, किं नु खो लुद्दपुत्तस्स आगतकाले मं छड्डेत्वा पलायिस्सति, उदाहु नो’’ति वीमंसनवसेन लोहितमक्खितो पासयट्ठियं ओलम्बन्तोयेव तिस्सो गाथा अभासि –

    Sumukhopi heṭṭhā vuttanayeneva cintetvā vicinitvā tīsupi koṭṭhāsesu mahāsattaṃ adisvā ‘‘addhā tassevedaṃ bhayaṃ uppanna’’nti nivattitvā āgato mahāsattaṃ pāsena baddhaṃ lohitamakkhitaṃ dukkhāturaṃ paṅkapiṭṭhe nipannaṃ disvā ‘‘mā bhāyi, mahārāja, ahaṃ mama jīvitaṃ pariccajitvā tumhe mocessāmī’’ti vadanto otaritvā mahāsattaṃ assāsento paṅkapiṭṭhe nisīdi. Mahāsatto ‘‘navutihaṃsasahassesu maṃ chaḍḍetvā palāyantesu ayaṃ sumukho ekakova āgato, kiṃ nu kho luddaputtassa āgatakāle maṃ chaḍḍetvā palāyissati, udāhu no’’ti vīmaṃsanavasena lohitamakkhito pāsayaṭṭhiyaṃ olambantoyeva tisso gāthā abhāsi –

    ८९.

    89.

    ‘‘एते हंसा पक्‍कमन्ति, वक्‍कङ्गा भयमेरिता।

    ‘‘Ete haṃsā pakkamanti, vakkaṅgā bhayameritā;

    हरित्तच हेमवण्ण, कामं सुमुख पक्‍कम॥

    Harittaca hemavaṇṇa, kāmaṃ sumukha pakkama.

    ९०.

    90.

    ‘‘ओहाय मं ञातिगणा, एकं पासवसं गतं।

    ‘‘Ohāya maṃ ñātigaṇā, ekaṃ pāsavasaṃ gataṃ;

    अनपेक्खमाना गच्छन्ति, किं एको अवहीयसि॥

    Anapekkhamānā gacchanti, kiṃ eko avahīyasi.

    ९१.

    91.

    ‘‘पतेव पततं सेट्ठ, नत्थि बद्धे सहायता।

    ‘‘Pateva patataṃ seṭṭha, natthi baddhe sahāyatā;

    मा अनीघाय हापेसि, कामं सुमुख पक्‍कमा’’ति॥

    Mā anīghāya hāpesi, kāmaṃ sumukha pakkamā’’ti.

    तत्थ भयमेरिताति भयेन एरिता भयट्टिता भयचलिता। ततियपदे ‘‘हरी’’तिपि ‘‘हेम’’न्तिपि सुवण्णस्सेव नामं। सो च हरित्तचताय हेमवण्णो, तेन तं एवं आलपति। सुमुखाति सुन्दरमुख। अनपेक्खमानाति तव ञातका मं अनोलोकेन्ता निरालया हुत्वा। पतेवाति उप्पताहियेव। मा अनीघायाति इतो गन्त्वा पत्तब्बाय निदुक्खभावाय वीरियं मा हापेसि।

    Tattha bhayameritāti bhayena eritā bhayaṭṭitā bhayacalitā. Tatiyapade ‘‘harī’’tipi ‘‘hema’’ntipi suvaṇṇasseva nāmaṃ. So ca harittacatāya hemavaṇṇo, tena taṃ evaṃ ālapati. Sumukhāti sundaramukha. Anapekkhamānāti tava ñātakā maṃ anolokentā nirālayā hutvā. Patevāti uppatāhiyeva. Mā anīghāyāti ito gantvā pattabbāya nidukkhabhāvāya vīriyaṃ mā hāpesi.

    तं सुत्वा सुमुखो ‘‘अयं हंसराजा मम पियमित्तभावं न जानाति, अनुप्पियभाणी मित्तोति मं सल्‍लक्खेति, सिनेहभावमस्स दस्सेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा चतस्सो गाथा अभासि –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘ayaṃ haṃsarājā mama piyamittabhāvaṃ na jānāti, anuppiyabhāṇī mittoti maṃ sallakkheti, sinehabhāvamassa dassessāmī’’ti cintetvā catasso gāthā abhāsi –

    ९२.

    92.

    ‘‘नाहं दुक्खपरेतोपि, धतरट्ठ तुवं जहे।

    ‘‘Nāhaṃ dukkhaparetopi, dhataraṭṭha tuvaṃ jahe;

    जीवितं मरणं वा मे, तया सद्धिं भविस्सति॥

    Jīvitaṃ maraṇaṃ vā me, tayā saddhiṃ bhavissati.

    ९३.

    93.

    ‘‘नाहं दुक्खपरेतोपि, धतरट्ठ तुवं जहे।

    ‘‘Nāhaṃ dukkhaparetopi, dhataraṭṭha tuvaṃ jahe;

    न मं अनरियसंयुत्ते, कम्मे योजेतुमरहसि॥

    Na maṃ anariyasaṃyutte, kamme yojetumarahasi.

    ९४.

    94.

    ‘‘सकुमारो सखात्यस्मि, सचित्ते चस्मि ते ठितो।

    ‘‘Sakumāro sakhātyasmi, sacitte casmi te ṭhito;

    ञातो सेनापती त्याहं, हंसानं पवरुत्तम॥

    Ñāto senāpatī tyāhaṃ, haṃsānaṃ pavaruttama.

    ९५.

    95.

    ‘‘कथं अहं विकत्तिस्सं, ञातिमज्झे इतो गतो।

    ‘‘Kathaṃ ahaṃ vikattissaṃ, ñātimajjhe ito gato;

    तं हित्वा पततं सेट्ठ, किं ते वक्खामितो गतो।

    Taṃ hitvā patataṃ seṭṭha, kiṃ te vakkhāmito gato;

    इध पाणं चजिस्सामि, नानरियं कत्तुमुस्सहे’’ति॥

    Idha pāṇaṃ cajissāmi, nānariyaṃ kattumussahe’’ti.

    तत्थ नाहन्ति अहं, महाराज, कायिकचेतसिकेन दुक्खेन फुट्ठोपि तं न जहामि। अनरियसंयुत्तेति मित्तदुब्भीहि अहिरिकेहि कत्तब्बताय अनरियभावेन संयुत्ते। कम्मेति तं जहित्वा पक्‍कमनकम्मे। सकुमारोति समानकुमारो, एकदिवसेनेव पटिसन्धिं गहेत्वा एकदिवसे अण्डकोसं पदालेत्वा एकतो वड्ढितकुमारोति अत्थो। सखात्यस्मीति अहं ते दक्खिणक्खिसमो पियसहायो। सचित्तेति तव सके चित्ते अहं ठितो तव वसे वत्तामि, तयि जीवन्ते जीवामि, न जीवन्ते न जीवामीति अत्थो। ‘‘संचित्ते’’तिपि पाठो, तव चित्ते अहं सण्ठितो सुट्ठु ठितोति अत्थो। ञातोति सब्बहंसानं अन्तरे पञ्‍ञातो। विकत्तिस्सन्ति ‘‘कुहिं हंसराजा’’ति पुच्छितो अहं किन्ति कथेस्सामि। किं ते वक्खामीति ते तव पवत्तिं पुच्छन्ते हंसगणे किं वक्खामि।

    Tattha nāhanti ahaṃ, mahārāja, kāyikacetasikena dukkhena phuṭṭhopi taṃ na jahāmi. Anariyasaṃyutteti mittadubbhīhi ahirikehi kattabbatāya anariyabhāvena saṃyutte. Kammeti taṃ jahitvā pakkamanakamme. Sakumāroti samānakumāro, ekadivaseneva paṭisandhiṃ gahetvā ekadivase aṇḍakosaṃ padāletvā ekato vaḍḍhitakumāroti attho. Sakhātyasmīti ahaṃ te dakkhiṇakkhisamo piyasahāyo. Sacitteti tava sake citte ahaṃ ṭhito tava vase vattāmi, tayi jīvante jīvāmi, na jīvante na jīvāmīti attho. ‘‘Saṃcitte’’tipi pāṭho, tava citte ahaṃ saṇṭhito suṭṭhu ṭhitoti attho. Ñātoti sabbahaṃsānaṃ antare paññāto. Vikattissanti ‘‘kuhiṃ haṃsarājā’’ti pucchito ahaṃ kinti kathessāmi. Kiṃ te vakkhāmīti te tava pavattiṃ pucchante haṃsagaṇe kiṃ vakkhāmi.

    एवं सुमुखेन चतूहि गाथाहि सीहनादे नदिते तस्स गुणं पकासेन्तो महासत्तो आह –

    Evaṃ sumukhena catūhi gāthāhi sīhanāde nadite tassa guṇaṃ pakāsento mahāsatto āha –

    ९६.

    96.

    ‘‘एसो हि धम्मो सुमुख, यं त्वं अरियपथे ठितो।

    ‘‘Eso hi dhammo sumukha, yaṃ tvaṃ ariyapathe ṭhito;

    यो भत्तारं सखारं मं, न परिच्‍चत्तुमुस्सहे॥

    Yo bhattāraṃ sakhāraṃ maṃ, na pariccattumussahe.

    ९७.

    97.

    ‘‘तञ्हि मे पेक्खमानस्स, भयं न त्वेव जायति।

    ‘‘Tañhi me pekkhamānassa, bhayaṃ na tveva jāyati;

    अधिगच्छसि त्वं मय्हं, एवंभूतस्स जीवित’’न्ति॥

    Adhigacchasi tvaṃ mayhaṃ, evaṃbhūtassa jīvita’’nti.

    तत्थ एसो धम्मोति एस पोराणकपण्डितानं सभावो। भत्तारं सखारं मन्ति सामिकञ्‍च सहायञ्‍च मं। भयन्ति चित्तुत्रासो मय्हं न जायति, चित्तकूटपब्बते हंसगणमज्झे ठितो विय होमि। मय्हन्ति मम जीवितं त्वं लभापेस्ससि।

    Tattha eso dhammoti esa porāṇakapaṇḍitānaṃ sabhāvo. Bhattāraṃ sakhāraṃ manti sāmikañca sahāyañca maṃ. Bhayanti cittutrāso mayhaṃ na jāyati, cittakūṭapabbate haṃsagaṇamajjhe ṭhito viya homi. Mayhanti mama jīvitaṃ tvaṃ labhāpessasi.

    एवं तेसं कथेन्तानञ्‍ञेव लुद्दपुत्तो सरपरियन्ते ठितो हंसे तीहि खन्धेहि पलायन्ते दिस्वा ‘‘किं नु खो’’ति पासट्ठानं ओलोकेन्तो बोधिसत्तं पासयट्ठियं ओलम्बन्तं दिस्वा सञ्‍जातसोमनस्सो कच्छं दळ्हं बन्धित्वा मुग्गरं गहेत्वा कप्पुट्ठानग्गि विय अवत्थरमानो पण्हिया अक्‍कन्तकलले उपरिसीसेन गन्त्वा पुरतो पतन्ते वेगेन उपसङ्कमि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evaṃ tesaṃ kathentānaññeva luddaputto sarapariyante ṭhito haṃse tīhi khandhehi palāyante disvā ‘‘kiṃ nu kho’’ti pāsaṭṭhānaṃ olokento bodhisattaṃ pāsayaṭṭhiyaṃ olambantaṃ disvā sañjātasomanasso kacchaṃ daḷhaṃ bandhitvā muggaraṃ gahetvā kappuṭṭhānaggi viya avattharamāno paṇhiyā akkantakalale uparisīsena gantvā purato patante vegena upasaṅkami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ९८.

    98.

    ‘‘इच्‍चेवं मन्तयन्तानं, अरियानं अरियवुत्तिनं।

    ‘‘Iccevaṃ mantayantānaṃ, ariyānaṃ ariyavuttinaṃ;

    दण्डमादाय नेसादो, आपती तुरितो भुसं॥

    Daṇḍamādāya nesādo, āpatī turito bhusaṃ.

    ९९.

    99.

    ‘‘तमापतन्तं दिस्वान, सुमुखो अतिब्रूहयि।

    ‘‘Tamāpatantaṃ disvāna, sumukho atibrūhayi;

    अट्ठासि पुरतो रञ्‍ञो, हंसो विस्सासयं ब्यथं॥

    Aṭṭhāsi purato rañño, haṃso vissāsayaṃ byathaṃ.

    १००.

    100.

    ‘‘मा भायि पततं सेट्ठ, न हि भायन्ति तादिसा।

    ‘‘Mā bhāyi patataṃ seṭṭha, na hi bhāyanti tādisā;

    अहं योगं पयुञ्‍जिस्सं, युत्तं धम्मूपसञ्हितं।

    Ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasañhitaṃ;

    तेन परियापदानेन, खिप्पं पासा पमोक्खसी’’ति॥

    Tena pariyāpadānena, khippaṃ pāsā pamokkhasī’’ti.

    तत्थ अरियवुत्तिनन्ति अरियाचारे वत्तमानानं। भुसन्ति दळ्हं बलवं। अतिब्रूहयीति अनन्तरगाथाय आगतं ‘‘मा भायी’’ति वचनं वदन्तो अतिब्रूहेसि महासद्दं निच्छारेसि। अट्ठासीति सचे नेसादो राजानं पहरिस्सति, अहं पहारं सम्पटिच्छिस्सामीति जीवितं परिच्‍चजित्वा पुरतो अट्ठासि। विस्सासयन्ति विस्सासेन्तो अस्सासेन्तो। ब्यथन्ति ब्यथितं भीतं राजानं ‘‘मा भायी’’ति इमिना वचनेन विस्सासेन्तो। तादिसाति तुम्हादिसा ञाणवीरियसम्पन्‍ना। योगन्ति ञाणवीरिययोगं। युत्तन्ति अनुच्छविकं। धम्मूपसञ्हितन्ति कारणनिस्सितं। तेन परियापदानेनाति तेन मया पयुत्तेन योगेन परिसुद्धेन। पमोक्खसीति मुच्‍चिस्ससि।

    Tattha ariyavuttinanti ariyācāre vattamānānaṃ. Bhusanti daḷhaṃ balavaṃ. Atibrūhayīti anantaragāthāya āgataṃ ‘‘mā bhāyī’’ti vacanaṃ vadanto atibrūhesi mahāsaddaṃ nicchāresi. Aṭṭhāsīti sace nesādo rājānaṃ paharissati, ahaṃ pahāraṃ sampaṭicchissāmīti jīvitaṃ pariccajitvā purato aṭṭhāsi. Vissāsayanti vissāsento assāsento. Byathanti byathitaṃ bhītaṃ rājānaṃ ‘‘mā bhāyī’’ti iminā vacanena vissāsento. Tādisāti tumhādisā ñāṇavīriyasampannā. Yoganti ñāṇavīriyayogaṃ. Yuttanti anucchavikaṃ. Dhammūpasañhitanti kāraṇanissitaṃ. Tena pariyāpadānenāti tena mayā payuttena yogena parisuddhena. Pamokkhasīti muccissasi.

    एवं सुमुखो महासत्तं अस्सासेत्वा लुद्दपुत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा मधुरं मानुसिं वाचं निच्छारेन्तो, ‘‘सम्म, त्वं कोनामोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सुवण्णवण्णहंसराज, अहं खेमको नामा’’ति वुत्ते, ‘‘सम्म खेमक, ‘तया ओड्डितवालपासे यो वा सो वा हंसो बद्धो’ति सञ्‍ञं मा करि, नवुतिया हंससहस्सानं पवरो धतरट्ठहंसराजा ते पासे बद्धो, ञाणसीलाचारसम्पन्‍नो सङ्गाहकपक्खे ठितो, न तं मारेतुं युत्तो, अहं तव इमिना कत्तब्बकिच्‍चं करिस्सामि, अयम्पि सुवण्णवण्णो, अहम्पि तथेव, अहं एतस्सत्थाय अत्तनो जीवितं परिच्‍चजिस्सामि, सचे त्वं एतस्स पत्तानि गण्हितुकामोसि, मम पत्तानि गण्ह, अथोपि चम्ममंसन्हारुअट्ठीनमञ्‍ञतरं गण्हितुकामोसि, ममेव सरीरतो गण्ह, अथ नं कीळाहंसं कातुकामोसि, मञ्‍ञेव कर, जीवन्तमेव विक्‍किणित्वा सचे धनं उप्पादेतुकामोसि, मं जीवन्तमेव विक्‍किणित्वा धनं उप्पादेहि, मा एतं ञाणादिगुणसंयुत्तं हंसराजानं अवधि, सचे हि नं वधिस्ससि, निरयादीहि न मुच्‍चिस्ससी’’ति तं निरयादिभयेन सन्तज्‍जेत्वा अत्तनो मधुरकथं गण्हापेत्वा पुन बोधिसत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा तं अस्सासेन्तो अट्ठासि। नेसादो तस्स कथं सुत्वा ‘‘अयं तिरच्छानगतो समानो मनुस्सेहिपि कातुं असक्‍कुणेय्यं एवरूपं मित्तधम्मं करोति, मनुस्सापि एवं मित्तधम्मे ठातुं न सक्‍कोन्ति, अहो एस ञाणसम्पन्‍नो मधुरकथो धम्मिको’’ति सकलसरीरं पीतिसोमनस्सपरिपुण्णं कत्वा पहट्ठलोमो दण्डं छड्डेत्वा सिरसि अञ्‍जलिं पतिट्ठपेत्वा सूरियं नमस्सन्तो विय सुमुखस्स गुणं कित्तेन्तो अट्ठासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evaṃ sumukho mahāsattaṃ assāsetvā luddaputtassa santikaṃ gantvā madhuraṃ mānusiṃ vācaṃ nicchārento, ‘‘samma, tvaṃ konāmosī’’ti pucchitvā ‘‘suvaṇṇavaṇṇahaṃsarāja, ahaṃ khemako nāmā’’ti vutte, ‘‘samma khemaka, ‘tayā oḍḍitavālapāse yo vā so vā haṃso baddho’ti saññaṃ mā kari, navutiyā haṃsasahassānaṃ pavaro dhataraṭṭhahaṃsarājā te pāse baddho, ñāṇasīlācārasampanno saṅgāhakapakkhe ṭhito, na taṃ māretuṃ yutto, ahaṃ tava iminā kattabbakiccaṃ karissāmi, ayampi suvaṇṇavaṇṇo, ahampi tatheva, ahaṃ etassatthāya attano jīvitaṃ pariccajissāmi, sace tvaṃ etassa pattāni gaṇhitukāmosi, mama pattāni gaṇha, athopi cammamaṃsanhāruaṭṭhīnamaññataraṃ gaṇhitukāmosi, mameva sarīrato gaṇha, atha naṃ kīḷāhaṃsaṃ kātukāmosi, maññeva kara, jīvantameva vikkiṇitvā sace dhanaṃ uppādetukāmosi, maṃ jīvantameva vikkiṇitvā dhanaṃ uppādehi, mā etaṃ ñāṇādiguṇasaṃyuttaṃ haṃsarājānaṃ avadhi, sace hi naṃ vadhissasi, nirayādīhi na muccissasī’’ti taṃ nirayādibhayena santajjetvā attano madhurakathaṃ gaṇhāpetvā puna bodhisattassa santikaṃ gantvā taṃ assāsento aṭṭhāsi. Nesādo tassa kathaṃ sutvā ‘‘ayaṃ tiracchānagato samāno manussehipi kātuṃ asakkuṇeyyaṃ evarūpaṃ mittadhammaṃ karoti, manussāpi evaṃ mittadhamme ṭhātuṃ na sakkonti, aho esa ñāṇasampanno madhurakatho dhammiko’’ti sakalasarīraṃ pītisomanassaparipuṇṇaṃ katvā pahaṭṭhalomo daṇḍaṃ chaḍḍetvā sirasi añjaliṃ patiṭṭhapetvā sūriyaṃ namassanto viya sumukhassa guṇaṃ kittento aṭṭhāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १०१.

    101.

    ‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, सुमुखस्स सुभासितं।

    ‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, sumukhassa subhāsitaṃ;

    पहट्ठलोमो नेसादो, अञ्‍जलिस्स पणामयि॥

    Pahaṭṭhalomo nesādo, añjalissa paṇāmayi.

    १०२.

    102.

    ‘‘न मे सुतं वा दिट्ठं वा, भासन्तो मानुसिं दिजो।

    ‘‘Na me sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā, bhāsanto mānusiṃ dijo;

    अरियं ब्रुवानो वक्‍कङ्गो, चजन्तो मानुसिं गिरं॥

    Ariyaṃ bruvāno vakkaṅgo, cajanto mānusiṃ giraṃ.

    १०३.

    103.

    ‘‘किं नु तायं दिजो होति, मुत्तो बद्धं उपाससि।

    ‘‘Kiṃ nu tāyaṃ dijo hoti, mutto baddhaṃ upāsasi;

    ओहाय सकुणा यन्ति, किं एको अवहीयसी’’ति॥

    Ohāya sakuṇā yanti, kiṃ eko avahīyasī’’ti.

    तत्थ अञ्‍जलिस्स पणामयीति अञ्‍जलिं अस्स उपनामयि, ‘‘न मे’’ति गाथायस्स थुतिं करोति। तत्थ मानुसिन्ति मनुस्सवाचं। अरियन्ति सुन्दरं निद्दोसं। चजन्तोति विस्सज्‍जेन्तो। इदं वुत्तं होति – सम्म, त्वं दिजो समानो अज्‍ज मया सद्धिं मानुसिं वाचं भासन्तो निद्दोसं ब्रुवानो मानुसिं गिरं चजन्तो पच्‍चक्खतो दिट्ठो, इतो पुब्बे पन इदं अच्छरियं मया नेव सुतं न दिट्ठन्ति। किं नु तायन्ति यं एतं त्वं उपाससि, किं नु ते अयं होति।

    Tattha añjalissa paṇāmayīti añjaliṃ assa upanāmayi, ‘‘na me’’ti gāthāyassa thutiṃ karoti. Tattha mānusinti manussavācaṃ. Ariyanti sundaraṃ niddosaṃ. Cajantoti vissajjento. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma, tvaṃ dijo samāno ajja mayā saddhiṃ mānusiṃ vācaṃ bhāsanto niddosaṃ bruvāno mānusiṃ giraṃ cajanto paccakkhato diṭṭho, ito pubbe pana idaṃ acchariyaṃ mayā neva sutaṃ na diṭṭhanti. Kiṃ nu tāyanti yaṃ etaṃ tvaṃ upāsasi, kiṃ nu te ayaṃ hoti.

    एवं तुट्ठचित्तेन नेसादेन पुट्ठो सुमुखो ‘‘अयं मुदुको जातो, इदानिस्स भिय्योसोमत्ताय मुदुभावत्थं मम गुणं दस्सेसामी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Evaṃ tuṭṭhacittena nesādena puṭṭho sumukho ‘‘ayaṃ muduko jāto, idānissa bhiyyosomattāya mudubhāvatthaṃ mama guṇaṃ dassesāmī’’ti cintetvā āha –

    १०४.

    104.

    ‘‘राजा मे सो दिजामित्त, सेनापच्‍चस्स कारयिं।

    ‘‘Rājā me so dijāmitta, senāpaccassa kārayiṃ;

    तमापदे परिच्‍चतुं, नुस्सहे विहगाधिपं॥

    Tamāpade pariccatuṃ, nussahe vihagādhipaṃ.

    १०५.

    105.

    ‘‘महागणाय भत्ता मे, मा एको ब्यसनं अगा।

    ‘‘Mahāgaṇāya bhattā me, mā eko byasanaṃ agā;

    तथा तं सम्म नेसाद, भत्तायं अभितो रमे’’ति॥

    Tathā taṃ samma nesāda, bhattāyaṃ abhito rame’’ti.

    तत्थ नुस्सहेति न समत्थोम्हि। महागणायाति महतो हंसगणस्स। मा एकोति मादिसे सेवके विज्‍जमाने मा एकको ब्यसनं अगा। तथा तन्ति यथा अहं वदामि, तथेव तं। सम्माति वयस्स। भत्तायं अभितो रमेति भत्ता अयं मम, अहमस्स अभितो रमे सन्तिके रमामि न उक्‍कण्ठामीति।

    Tattha nussaheti na samatthomhi. Mahāgaṇāyāti mahato haṃsagaṇassa. Mā ekoti mādise sevake vijjamāne mā ekako byasanaṃ agā. Tathā tanti yathā ahaṃ vadāmi, tatheva taṃ. Sammāti vayassa. Bhattāyaṃ abhito rameti bhattā ayaṃ mama, ahamassa abhito rame santike ramāmi na ukkaṇṭhāmīti.

    नेसादो तं तस्स धम्मनिस्सितं मधुरकथं सुत्वा सोमनस्सप्पत्तो पहट्ठलोमो ‘‘सचाहं एतं सीलादिगुणसंयुत्तं हंसराजानं वधिस्सामि, चतूहि अपायेहि न मुच्‍चिस्सामि, राजा मं यदिच्छति, तं करोतु, अहमेतं सुमुखस्स दायं कत्वा विस्सज्‍जेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Nesādo taṃ tassa dhammanissitaṃ madhurakathaṃ sutvā somanassappatto pahaṭṭhalomo ‘‘sacāhaṃ etaṃ sīlādiguṇasaṃyuttaṃ haṃsarājānaṃ vadhissāmi, catūhi apāyehi na muccissāmi, rājā maṃ yadicchati, taṃ karotu, ahametaṃ sumukhassa dāyaṃ katvā vissajjessāmī’’ti cintetvā gāthamāha –

    १०६.

    106.

    ‘‘अरियवत्तसि वक्‍कङ्ग, यो पिण्डमपचायसि।

    ‘‘Ariyavattasi vakkaṅga, yo piṇḍamapacāyasi;

    चजामि ते तं भत्तारं, गच्छथूभो यथासुख’’न्ति॥

    Cajāmi te taṃ bhattāraṃ, gacchathūbho yathāsukha’’nti.

    तत्थ अरियवत्तसीति मित्तधम्मरक्खणसङ्खातेन आचारअरियानं वत्तेन समन्‍नागतोसि। पिण्डमपचायसीति भत्तु सन्तिका लद्धं पिण्डं सेनापतिट्ठानं पूजेसि। गच्छथूभोति द्वेपि जना अस्सुमुखे ञातिसङ्घे हासयमाना यथासुखं गच्छथाति।

    Tattha ariyavattasīti mittadhammarakkhaṇasaṅkhātena ācāraariyānaṃ vattena samannāgatosi. Piṇḍamapacāyasīti bhattu santikā laddhaṃ piṇḍaṃ senāpatiṭṭhānaṃ pūjesi. Gacchathūbhoti dvepi janā assumukhe ñātisaṅghe hāsayamānā yathāsukhaṃ gacchathāti.

    एवं वत्वा नेसादो मुदुचित्तेन महासत्तं उपसङ्कमित्वा यट्ठिं ओनामेत्वा पङ्कपिट्ठे निसीदापेत्वा पासयट्ठिया मोचेत्वा तं उक्खिपित्वा सरतो नीहरित्वा तरुणदब्बतिणपिट्ठे निसीदापेत्वा पादे बद्धपासं सणिकं मोचेत्वा महासत्ते बलवसिनेहं पच्‍चुपट्ठापेत्वा मेत्तचित्तेन उदकं आदाय लोहितं धोवित्वा पुनप्पुनं परिमज्‍जि, अथस्स मेत्तानुभावेन सिराय सिरा, मंसेन मंसं, चम्मेन चम्मं घटितं, पादो पाकतिको अहोसि, इतरेन निब्बिसेसो। बोधिसत्तो सुखप्पत्तो हुत्वा पकतिभावेन निसीदि। सुमुखो अत्तानं निस्साय रञ्‍ञो सुखितभावं दिस्वा सञ्‍जातसोमनस्सो चिन्तेसि – ‘‘इमिना अम्हाकं महाउपकारो कतो, अम्हेहि एतस्स कतो उपकारो नाम नत्थि, सचे एस राजराजमहामत्तानं अत्थाय अम्हे गण्हि, तेसं सन्तिकं नेत्वा बहुं धनं लभिस्सति, सचे अत्तनो अत्थाय गण्हि, अम्हे विक्‍किणित्वा धनं लभिस्सतेव, पुच्छिस्सामि ताव न’’न्ति। अथ नं उपकारं कातुकामताय पुच्छन्तो आह –

    Evaṃ vatvā nesādo muducittena mahāsattaṃ upasaṅkamitvā yaṭṭhiṃ onāmetvā paṅkapiṭṭhe nisīdāpetvā pāsayaṭṭhiyā mocetvā taṃ ukkhipitvā sarato nīharitvā taruṇadabbatiṇapiṭṭhe nisīdāpetvā pāde baddhapāsaṃ saṇikaṃ mocetvā mahāsatte balavasinehaṃ paccupaṭṭhāpetvā mettacittena udakaṃ ādāya lohitaṃ dhovitvā punappunaṃ parimajji, athassa mettānubhāvena sirāya sirā, maṃsena maṃsaṃ, cammena cammaṃ ghaṭitaṃ, pādo pākatiko ahosi, itarena nibbiseso. Bodhisatto sukhappatto hutvā pakatibhāvena nisīdi. Sumukho attānaṃ nissāya rañño sukhitabhāvaṃ disvā sañjātasomanasso cintesi – ‘‘iminā amhākaṃ mahāupakāro kato, amhehi etassa kato upakāro nāma natthi, sace esa rājarājamahāmattānaṃ atthāya amhe gaṇhi, tesaṃ santikaṃ netvā bahuṃ dhanaṃ labhissati, sace attano atthāya gaṇhi, amhe vikkiṇitvā dhanaṃ labhissateva, pucchissāmi tāva na’’nti. Atha naṃ upakāraṃ kātukāmatāya pucchanto āha –

    १०७.

    107.

    ‘‘सचे अत्तप्पयोगेन, ओहितो हंसपक्खिनं।

    ‘‘Sace attappayogena, ohito haṃsapakkhinaṃ;

    पटिग्गण्हाम ते सम्म, एतं अभयदक्खिणं॥

    Paṭiggaṇhāma te samma, etaṃ abhayadakkhiṇaṃ.

    १०८.

    108.

    ‘‘नो चे अत्तप्पयोगेन, ओहितो हंसपक्खिनं।

    ‘‘No ce attappayogena, ohito haṃsapakkhinaṃ;

    अनिस्सरो मुञ्‍चमम्हे, थेय्यं कयिरासि लुद्दका’’ति॥

    Anissaro muñcamamhe, theyyaṃ kayirāsi luddakā’’ti.

    तत्थ सचेति, सम्म नेसाद, सचे तया अत्तनो पयोगेन अत्तनो अत्थाय हंसानञ्‍चेव सेसपक्खीनञ्‍च पासो ओहितो। अनिस्सरोति अनिस्सरो हुत्वा अम्हे मुञ्‍चन्तो येनासि आणत्तो, तस्ससन्तकं गण्हन्तो थेय्यं कयिरासि।

    Tattha saceti, samma nesāda, sace tayā attano payogena attano atthāya haṃsānañceva sesapakkhīnañca pāso ohito. Anissaroti anissaro hutvā amhe muñcanto yenāsi āṇatto, tassasantakaṃ gaṇhanto theyyaṃ kayirāsi.

    तं सुत्वा नेसादो ‘‘नाहं तुम्हे अत्तनो अत्थाय गण्हिं, बाराणसिरञ्‍ञा पन संयमेन गण्हापितोम्ही’’ति वत्वा देविया दिट्ठसुपिनकालतो पट्ठाय याव रञ्‍ञा तेसं आगतभावं सुत्वा, ‘‘सम्म खेमक, एकं वा द्वे वा हंसे गण्हितुं वायम, महन्तं ते यसं दस्सामी’’ति वत्वा परिब्बयं दत्वा उय्योजितभावो, ताव सब्बं पवत्तिं आरोचेसि। तं सुत्वा सुमुखो ‘‘इमिना नेसादेन अत्तनो जीवितं अगणेत्वा अम्हे विस्सज्‍जेन्तेन दुक्‍करं कतं, सचे मयं इतो चित्तकूटं गमिस्साम, नेव धतरट्ठरञ्‍ञो पञ्‍ञानुभावो, न मय्हं मित्तधम्मो पाकटो भविस्सति, न लुद्दपुत्तो महन्तं यसं लच्छति, न राजा पञ्‍चसु सीलेसु पतिट्ठहिस्सति, न देविया मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सती’’ति चिन्तेत्वा , ‘‘सम्म, एवं सन्ते अम्हे विस्सज्‍जेतुं न लभसि, रञ्‍ञो नो दस्सेहि, सो अम्हे यथारुचिं करिस्सती’’ति इममत्थं पकासेन्तो गाथमाह –

    Taṃ sutvā nesādo ‘‘nāhaṃ tumhe attano atthāya gaṇhiṃ, bārāṇasiraññā pana saṃyamena gaṇhāpitomhī’’ti vatvā deviyā diṭṭhasupinakālato paṭṭhāya yāva raññā tesaṃ āgatabhāvaṃ sutvā, ‘‘samma khemaka, ekaṃ vā dve vā haṃse gaṇhituṃ vāyama, mahantaṃ te yasaṃ dassāmī’’ti vatvā paribbayaṃ datvā uyyojitabhāvo, tāva sabbaṃ pavattiṃ ārocesi. Taṃ sutvā sumukho ‘‘iminā nesādena attano jīvitaṃ agaṇetvā amhe vissajjentena dukkaraṃ kataṃ, sace mayaṃ ito cittakūṭaṃ gamissāma, neva dhataraṭṭharañño paññānubhāvo, na mayhaṃ mittadhammo pākaṭo bhavissati, na luddaputto mahantaṃ yasaṃ lacchati, na rājā pañcasu sīlesu patiṭṭhahissati, na deviyā manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti cintetvā , ‘‘samma, evaṃ sante amhe vissajjetuṃ na labhasi, rañño no dassehi, so amhe yathāruciṃ karissatī’’ti imamatthaṃ pakāsento gāthamāha –

    १०९.

    109.

    ‘‘यस्स त्वं भतको रञ्‍ञो, कामं तस्सेव पापय।

    ‘‘Yassa tvaṃ bhatako rañño, kāmaṃ tasseva pāpaya;

    तत्थ संयमनो राजा, यथाभिञ्‍ञं करिस्सती’’ति॥

    Tattha saṃyamano rājā, yathābhiññaṃ karissatī’’ti.

    तत्थ तस्सेवाति तस्सेव सन्तिकं नेहि। तत्थाति तस्मिं राजनिवेसने। यथाभिञ्‍ञन्ति यथाधिप्पायं यथारुचिं।

    Tattha tassevāti tasseva santikaṃ nehi. Tatthāti tasmiṃ rājanivesane. Yathābhiññanti yathādhippāyaṃ yathāruciṃ.

    तं सुत्वा नेसादो ‘‘मा वो भद्दन्ते राजदस्सनं रुच्‍चित्थ, राजानो नाम सप्पटिभया, कीळाहंसे वा वो करेय्युं मारेय्युं वा’’ति आह। अथ नं सुमुखो, ‘‘सम्म लुद्दक मा अम्हाकं चिन्तयि, अहं तादिसस्स कक्खळस्स धम्मकथाय मद्दवं जनेसिं, रञ्‍ञो किं न जनेस्सामि, राजानो हि पण्डिता सुभासितदुब्भासितञ्‍ञु, खिप्पं नो रञ्‍ञो सन्तिकं नेहि, नयन्तो च मा बन्धनेन नयि, पुप्फपञ्‍जरे पन निसीदापेत्वा नेहि, पुप्फपञ्‍जरं करोन्तो धतरट्ठस्स महन्तं सेतपदुमसञ्छन्‍नं, मम खुद्दकं रत्तपदुमसञ्छन्‍नं कत्वा धतरट्ठं पुरतो, ममं पच्छतो नीचतरं कत्वा आदाय खिप्पं नेत्वा रञ्‍ञो दस्सेही’’ति आह। सो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘सुमुखो राजानं दिस्वा मम महन्तं यसं दातुकामो भविस्सती’’ति सञ्‍जातसोमनस्सो मुदूहि लताहि पञ्‍जरे कत्वा पदुमेहि छादेत्वा वुत्तनयेनेव ते गहेत्वा अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Taṃ sutvā nesādo ‘‘mā vo bhaddante rājadassanaṃ ruccittha, rājāno nāma sappaṭibhayā, kīḷāhaṃse vā vo kareyyuṃ māreyyuṃ vā’’ti āha. Atha naṃ sumukho, ‘‘samma luddaka mā amhākaṃ cintayi, ahaṃ tādisassa kakkhaḷassa dhammakathāya maddavaṃ janesiṃ, rañño kiṃ na janessāmi, rājāno hi paṇḍitā subhāsitadubbhāsitaññu, khippaṃ no rañño santikaṃ nehi, nayanto ca mā bandhanena nayi, pupphapañjare pana nisīdāpetvā nehi, pupphapañjaraṃ karonto dhataraṭṭhassa mahantaṃ setapadumasañchannaṃ, mama khuddakaṃ rattapadumasañchannaṃ katvā dhataraṭṭhaṃ purato, mamaṃ pacchato nīcataraṃ katvā ādāya khippaṃ netvā rañño dassehī’’ti āha. So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sumukho rājānaṃ disvā mama mahantaṃ yasaṃ dātukāmo bhavissatī’’ti sañjātasomanasso mudūhi latāhi pañjare katvā padumehi chādetvā vuttanayeneva te gahetvā agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ११०.

    110.

    ‘‘इच्‍चेवं वुत्तो नेसादो, हेमवण्णे हरित्तचे।

    ‘‘Iccevaṃ vutto nesādo, hemavaṇṇe harittace;

    उभो हत्थेहि सङ्गय्ह, पञ्‍जरे अज्झवोदहि॥

    Ubho hatthehi saṅgayha, pañjare ajjhavodahi.

    १११.

    111.

    ‘‘ते पञ्‍जरगते पक्खी, उभो भस्सरवण्णिने।

    ‘‘Te pañjaragate pakkhī, ubho bhassaravaṇṇine;

    सुमुखं धतरट्ठञ्‍च, लुद्दो आदाय पक्‍कमी’’ति॥

    Sumukhaṃ dhataraṭṭhañca, luddo ādāya pakkamī’’ti.

    तत्थ अज्झवोदहीति ओदहि ठपेसि। भस्सरवण्णिनेति पभासम्पन्‍नवण्णे।

    Tattha ajjhavodahīti odahi ṭhapesi. Bhassaravaṇṇineti pabhāsampannavaṇṇe.

    एवं लुद्दस्स ते आदाय पक्‍कमनकाले धतरट्ठो पाकहंसराजधीतरं अत्तनो भरियं सरित्वा सुमुखं आमन्तेत्वा किलेसवसेन विलपि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evaṃ luddassa te ādāya pakkamanakāle dhataraṭṭho pākahaṃsarājadhītaraṃ attano bhariyaṃ saritvā sumukhaṃ āmantetvā kilesavasena vilapi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ११२.

    112.

    ‘‘हरीयमानो धतरट्ठो, सुमुखं एतदब्रवि।

    ‘‘Harīyamāno dhataraṭṭho, sumukhaṃ etadabravi;

    बाळ्हं भायामि सुमुख, सामाय लक्खणूरुया।

    Bāḷhaṃ bhāyāmi sumukha, sāmāya lakkhaṇūruyā;

    अस्माकं वधमञ्‍ञाय, अथत्तानं वधिस्सति॥

    Asmākaṃ vadhamaññāya, athattānaṃ vadhissati.

    ११३.

    113.

    ‘‘पाकहंसा च सुमुख, सुहेमा हेमसुत्तचा।

    ‘‘Pākahaṃsā ca sumukha, suhemā hemasuttacā;

    कोञ्‍ची समुद्दतीरेव, कपणा नून रुच्छती’’ति॥

    Koñcī samuddatīreva, kapaṇā nūna rucchatī’’ti.

    तत्थ भायामीति मरणतो भायामि। सामायाति सुवण्णवण्णाय। लक्खणूरुयाति लक्खणसम्पन्‍नऊरुया। वचमञ्‍ञायाति वधं जानित्वा ‘‘मम पियसामिको मारितो’’ति सञ्‍ञी हुत्वा। वधिस्सतीति किं मे पियसामिके मते जीवितेनाति मरिस्सति। पाकहंसाति पाकहंसराजधीता। सुहेमाति एवंनामिका। हेमसुत्तचाति हेमसदिससुन्दरतचा। रुच्छतीति यथा लोणिसङ्खातं समुद्दं ओतरित्वा मते पतिम्हि कोञ्‍ची सकुणिका कपणा रोदति, एवं नून सा रोदिस्सतीति।

    Tattha bhāyāmīti maraṇato bhāyāmi. Sāmāyāti suvaṇṇavaṇṇāya. Lakkhaṇūruyāti lakkhaṇasampannaūruyā. Vacamaññāyāti vadhaṃ jānitvā ‘‘mama piyasāmiko mārito’’ti saññī hutvā. Vadhissatīti kiṃ me piyasāmike mate jīvitenāti marissati. Pākahaṃsāti pākahaṃsarājadhītā. Suhemāti evaṃnāmikā. Hemasuttacāti hemasadisasundaratacā. Rucchatīti yathā loṇisaṅkhātaṃ samuddaṃ otaritvā mate patimhi koñcī sakuṇikā kapaṇā rodati, evaṃ nūna sā rodissatīti.

    तं सुत्वा सुमुखो ‘‘अयं हंसराजा अञ्‍ञे ओवदितुं युत्तो मातुगामं निस्साय किलेसवसेन विलपति, उदकस्स आदित्तकालो विय वतिया उट्ठाय केदारखादनकालो विय च जातो, यंनूनाहं अत्तनो बलेन मातुगामस्स दोसं पकासेत्वा एतं सञ्‍ञापेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘ayaṃ haṃsarājā aññe ovadituṃ yutto mātugāmaṃ nissāya kilesavasena vilapati, udakassa ādittakālo viya vatiyā uṭṭhāya kedārakhādanakālo viya ca jāto, yaṃnūnāhaṃ attano balena mātugāmassa dosaṃ pakāsetvā etaṃ saññāpeyya’’nti cintetvā gāthamāha –

    ११४.

    114.

    ‘‘एवं महन्तो लोकस्स, अप्पमेय्यो महागणी।

    ‘‘Evaṃ mahanto lokassa, appameyyo mahāgaṇī;

    एकित्थिमनुसोचेय्य, नयिदं पञ्‍ञवतामिव॥

    Ekitthimanusoceyya, nayidaṃ paññavatāmiva.

    ११५.

    115.

    ‘‘वातोव गन्धमादेति, उभयं छेकपापकं।

    ‘‘Vātova gandhamādeti, ubhayaṃ chekapāpakaṃ;

    बालो आमकपक्‍कंव, लोलो अन्धोव आमिसं॥

    Bālo āmakapakkaṃva, lolo andhova āmisaṃ.

    ११६.

    116.

    ‘‘अविनिच्छयञ्‍ञु अत्थेसु, मन्दोव पटिभासि मं।

    ‘‘Avinicchayaññu atthesu, mandova paṭibhāsi maṃ;

    किच्‍चाकिच्‍चं न जानासि, सम्पत्तो कालपरियायं॥

    Kiccākiccaṃ na jānāsi, sampatto kālapariyāyaṃ.

    ११७.

    117.

    ‘‘अड्ढुम्मत्तो उदीरेसि, यो सेय्या मञ्‍ञसित्थियो।

    ‘‘Aḍḍhummatto udīresi, yo seyyā maññasitthiyo;

    बहुसाधारणा हेता, सोण्डानंव सुराघरं॥

    Bahusādhāraṇā hetā, soṇḍānaṃva surāgharaṃ.

    ११८.

    118.

    ‘‘माया चेता मरीची च, सोका रोगा चुपद्दवा।

    ‘‘Māyā cetā marīcī ca, sokā rogā cupaddavā;

    खरा च बन्धना चेता, मच्‍चुपासा गुहासया।

    Kharā ca bandhanā cetā, maccupāsā guhāsayā;

    तासु यो विस्ससे पोसो, सो नरेसु नराधमो’’ति॥

    Tāsu yo vissase poso, so naresu narādhamo’’ti.

    तत्थ महन्तोति महन्तो समानो। लोकस्साति हंसलोकस्स। अप्पमेय्योति गुणेहि पमेतुं असक्‍कुणेय्यो। महागणीति महन्तेन गणेन समन्‍नागतो गणसत्था। एकित्थिन्ति यं एवरूपो भवं एकं इत्थिं अनुसोचेय्य, इदं अनुसोचनं न पञ्‍ञवतं इव, तेनाहं अज्‍ज तं बालोति मञ्‍ञामीति अधिप्पायेनेवमाह।

    Tattha mahantoti mahanto samāno. Lokassāti haṃsalokassa. Appameyyoti guṇehi pametuṃ asakkuṇeyyo. Mahāgaṇīti mahantena gaṇena samannāgato gaṇasatthā. Ekitthinti yaṃ evarūpo bhavaṃ ekaṃ itthiṃ anusoceyya, idaṃ anusocanaṃ na paññavataṃ iva, tenāhaṃ ajja taṃ bāloti maññāmīti adhippāyenevamāha.

    आदेतीति गण्हाति। छेकपापकन्ति सुन्दरासुन्दरं। आमकपक्‍कति आमकञ्‍च पक्‍कञ्‍च। लोलोति रसलोलो। इदं वुत्तं होति – महाराज, यथा नाम वातो पदुमसरादीनि पहरित्वा सुगन्धम्पि सङ्कारट्ठानादीनि पहरित्वा दुग्गन्धम्पीति उभयं छेकपापकं गन्धं आदियति, यथा च बालो कुमारको अम्बजम्बूनं हेट्ठा निसिन्‍नो हत्थं पसारेत्वा पतितपतितं आमकम्पि पक्‍कम्पि फलं गहेत्वा खादति, यथा च रसलोलो अन्धो भत्ते उपनीते यंकिञ्‍चि समक्खिकम्पि निम्मक्खिकम्पि आमिसं आदियति, एवं इत्थियो नाम किलेसवसेन अड्ढम्पि दुग्गतम्पि कुलीनम्पि अकुलीनम्पि अभिरूपम्पि विरूपम्पि गण्हन्ति भजन्ति, तादिसानं पापधम्मानं इत्थीनं किंकारणा विप्पलपसि, महाराजाति।

    Ādetīti gaṇhāti. Chekapāpakanti sundarāsundaraṃ. Āmakapakkati āmakañca pakkañca. Loloti rasalolo. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, yathā nāma vāto padumasarādīni paharitvā sugandhampi saṅkāraṭṭhānādīni paharitvā duggandhampīti ubhayaṃ chekapāpakaṃ gandhaṃ ādiyati, yathā ca bālo kumārako ambajambūnaṃ heṭṭhā nisinno hatthaṃ pasāretvā patitapatitaṃ āmakampi pakkampi phalaṃ gahetvā khādati, yathā ca rasalolo andho bhatte upanīte yaṃkiñci samakkhikampi nimmakkhikampi āmisaṃ ādiyati, evaṃ itthiyo nāma kilesavasena aḍḍhampi duggatampi kulīnampi akulīnampi abhirūpampi virūpampi gaṇhanti bhajanti, tādisānaṃ pāpadhammānaṃ itthīnaṃ kiṃkāraṇā vippalapasi, mahārājāti.

    अत्थेसूति कारणाकारणेसु। मन्दोति अन्धबालो। पटिभासि मन्ति मम उपट्ठासि। कालपरियायन्ति एवरूपं मरणकालं पत्तो ‘‘इमस्मिं काले इदं कत्तब्बं, इदं नकत्तब्बं, इदं वत्तब्बं, इदं न वत्तब्ब’’न्ति न जानासि देवाति। अड्ढुम्मत्तोति अड्ढुम्मत्तको मञ्‍ञे हुत्वा। उदीरेसीति यथा सुरं पिवित्वा नातिमत्तो पुरिसो यं वा तं वा पलपति, एवं पलपसीति अत्थो। सेय्याति वरा उत्तमा।

    Atthesūti kāraṇākāraṇesu. Mandoti andhabālo. Paṭibhāsi manti mama upaṭṭhāsi. Kālapariyāyanti evarūpaṃ maraṇakālaṃ patto ‘‘imasmiṃ kāle idaṃ kattabbaṃ, idaṃ nakattabbaṃ, idaṃ vattabbaṃ, idaṃ na vattabba’’nti na jānāsi devāti. Aḍḍhummattoti aḍḍhummattako maññe hutvā. Udīresīti yathā suraṃ pivitvā nātimatto puriso yaṃ vā taṃ vā palapati, evaṃ palapasīti attho. Seyyāti varā uttamā.

    ‘‘माया चा’’तिआदीसु, देव, इत्थियो नामेता वञ्‍चनट्ठेन माया, अगय्हुपगट्ठेन मरीची, सोकादीनं पच्‍चयत्ता सोका, रोगा, अनेकप्पकारा उपद्दवा, कोधादीहि थद्धभावेनेव खरा। ता हि निस्साय अन्दुबन्धनादीहि बन्धनतो बन्धना चेता, इत्थियो नाम सरीरगुहासयवसेनेव मच्‍चु नाम एता, देवाति। ‘‘कामहेतु, कामनिदानं, कामाधिकरणं, कामानमेव हेतु राजानो चोरं गहेत्वा’’ति (म॰ नि॰ १.१६८-१६९) सुत्तेनपेस अत्थो दीपेतब्बो।

    ‘‘Māyā cā’’tiādīsu, deva, itthiyo nāmetā vañcanaṭṭhena māyā, agayhupagaṭṭhena marīcī, sokādīnaṃ paccayattā sokā, rogā, anekappakārā upaddavā, kodhādīhi thaddhabhāveneva kharā. Tā hi nissāya andubandhanādīhi bandhanato bandhanā cetā, itthiyo nāma sarīraguhāsayavaseneva maccu nāma etā, devāti. ‘‘Kāmahetu, kāmanidānaṃ, kāmādhikaraṇaṃ, kāmānameva hetu rājāno coraṃ gahetvā’’ti (ma. ni. 1.168-169) suttenapesa attho dīpetabbo.

    ततो धतरट्ठो मातुगामे पटिबद्धचित्तताय ‘‘त्वं मातुगामस्स गुणं न जानासि, पण्डिता एव एतं जानन्ति, न हेता गरहितब्बा’’ति दीपेन्तो आह –

    Tato dhataraṭṭho mātugāme paṭibaddhacittatāya ‘‘tvaṃ mātugāmassa guṇaṃ na jānāsi, paṇḍitā eva etaṃ jānanti, na hetā garahitabbā’’ti dīpento āha –

    ११९.

    119.

    ‘‘यं वुद्धेहि उपञ्‍ञातं, को तं निन्दितुमरहति।

    ‘‘Yaṃ vuddhehi upaññātaṃ, ko taṃ ninditumarahati;

    महाभूतित्थियो नाम, लोकस्मिं उदपज्‍जिसुं॥

    Mahābhūtitthiyo nāma, lokasmiṃ udapajjisuṃ.

    १२०.

    120.

    ‘‘खिड्डा पणिहिता त्यासु, रति त्यासु पतिट्ठिता।

    ‘‘Khiḍḍā paṇihitā tyāsu, rati tyāsu patiṭṭhitā;

    बीजानि त्यासु रूहन्ति, यदिदं सत्ता पजायरे।

    Bījāni tyāsu rūhanti, yadidaṃ sattā pajāyare;

    तासु को निब्बिदे पोसो, पाणमासज्‍ज पाणिभि॥

    Tāsu ko nibbide poso, pāṇamāsajja pāṇibhi.

    १२१.

    121.

    ‘‘त्वमेव नञ्‍ञो सुमुख, थीनं अत्थेसु युञ्‍जसि।

    ‘‘Tvameva nañño sumukha, thīnaṃ atthesu yuñjasi;

    तस्स त्यज्‍ज भये जाते, भीते न जायते मति॥

    Tassa tyajja bhaye jāte, bhīte na jāyate mati.

    १२२.

    122.

    ‘‘सब्बो हि संसयं पत्तो, भयं भीरू तितिक्खति।

    ‘‘Sabbo hi saṃsayaṃ patto, bhayaṃ bhīrū titikkhati;

    पण्डिता च महन्तानो, अत्थे युञ्‍जन्ति दुय्युजे॥

    Paṇḍitā ca mahantāno, atthe yuñjanti duyyuje.

    १२३.

    123.

    ‘‘एतदत्थाय राजानो, सूरमिच्छन्ति मन्तिनं।

    ‘‘Etadatthāya rājāno, sūramicchanti mantinaṃ;

    पटिबाहति यं सूरो, आपदं अत्तपरियायं॥

    Paṭibāhati yaṃ sūro, āpadaṃ attapariyāyaṃ.

    १२४.

    124.

    ‘‘मा नो अज्‍ज विकन्तिंसु, रञ्‍ञो सूदा महानसे।

    ‘‘Mā no ajja vikantiṃsu, rañño sūdā mahānase;

    तथा हि वण्णो पत्तानं, फलं वेळुंव तं वधि॥

    Tathā hi vaṇṇo pattānaṃ, phalaṃ veḷuṃva taṃ vadhi.

    १२५.

    125.

    ‘‘मुत्तोपि न इच्छि उड्डेतुं, सयं बन्धं उपागमि।

    ‘‘Muttopi na icchi uḍḍetuṃ, sayaṃ bandhaṃ upāgami;

    सोपज्‍ज संसयं पत्तो, अत्थं गण्हाहि मा मुख’’न्ति॥

    Sopajja saṃsayaṃ patto, atthaṃ gaṇhāhi mā mukha’’nti.

    तत्थ यन्ति यं मातुगामसङ्खातं वत्थु पञ्‍ञावुद्धेहि ञातं, तेसमेव पाकटं, न बालानं। महाभूताति महागुणा महानिसंसा। उदपज्‍जिसुन्ति पठमकप्पिककाले इत्थिलिङ्गस्सेव पठमं पातुभूतत्ता पठमं निब्बत्ताति अत्थो। त्यासूति सुमुख तासु इत्थीसु कायवचीखिड्डा च पणिहिता ओहिता ठपिता, कामगुणरति च पतिट्ठिता। बीजानीति बुद्धपच्‍चेकबुद्धअरियसावकचक्‍कवत्तिआदिबीजानि तासु रुहन्ति। यदिदन्ति ये एते सब्बेपि सत्ता। पजायरेति सब्बे तासञ्‍ञेव कुच्छिम्हि संवद्धाति दीपेति। निब्बिदेति निब्बिन्देय्य। पाणमासज्‍ज पाणिभीति अत्तनो पाणेहिपि तासं पाणं आसादेत्वा अत्तनो जीवितं चजन्तोपि ता लभित्वा को निब्बिन्देय्याति अत्थो।

    Tattha yanti yaṃ mātugāmasaṅkhātaṃ vatthu paññāvuddhehi ñātaṃ, tesameva pākaṭaṃ, na bālānaṃ. Mahābhūtāti mahāguṇā mahānisaṃsā. Udapajjisunti paṭhamakappikakāle itthiliṅgasseva paṭhamaṃ pātubhūtattā paṭhamaṃ nibbattāti attho. Tyāsūti sumukha tāsu itthīsu kāyavacīkhiḍḍā ca paṇihitā ohitā ṭhapitā, kāmaguṇarati ca patiṭṭhitā. Bījānīti buddhapaccekabuddhaariyasāvakacakkavattiādibījāni tāsu ruhanti. Yadidanti ye ete sabbepi sattā. Pajāyareti sabbe tāsaññeva kucchimhi saṃvaddhāti dīpeti. Nibbideti nibbindeyya. Pāṇamāsajja pāṇibhīti attano pāṇehipi tāsaṃ pāṇaṃ āsādetvā attano jīvitaṃ cajantopi tā labhitvā ko nibbindeyyāti attho.

    नञ्‍ञोति न अञ्‍ञो, सुमुख, मया चित्तकूटतले हंसगणमज्झे निसिन्‍नेन तं अदिस्वा ‘‘कहं नु सुमुखो’’ति वुत्ते ‘‘एस मातुगामं गहेत्वा कञ्‍चनगुहायं उत्तमरतिं अनुभोती’’ति वदन्ति, एवं त्वमेव थीनं अत्थेसु युञ्‍जसि युत्तपयुत्तो होसि, न अञ्‍ञोति अत्थो। तस्स त्यज्‍जाति तस्स ते अज्‍ज मरणभये जाते इमिना भीतेन मरणभयेन भीतो मञ्‍ञे, अयं मातुगामस्स दोसदस्सने निपुणा मति जायतेति अधिप्पायेनेवमाह।

    Naññoti na añño, sumukha, mayā cittakūṭatale haṃsagaṇamajjhe nisinnena taṃ adisvā ‘‘kahaṃ nu sumukho’’ti vutte ‘‘esa mātugāmaṃ gahetvā kañcanaguhāyaṃ uttamaratiṃ anubhotī’’ti vadanti, evaṃ tvameva thīnaṃ atthesu yuñjasi yuttapayutto hosi, na aññoti attho. Tassa tyajjāti tassa te ajja maraṇabhaye jāte iminā bhītena maraṇabhayena bhīto maññe, ayaṃ mātugāmassa dosadassane nipuṇā mati jāyateti adhippāyenevamāha.

    सब्बो हीति यो हि कोचि। संसयं पत्तोति जीवितसंसयप्पत्तो। भीरूति भीरू हुत्वापि भयं अधिवासेति। महन्तानोति ये पन पण्डिता च होन्ति महन्ते च ठाने ठिता महन्तानो, ते दुय्युजे अत्थे युञ्‍जन्ति घटेन्ति वायमन्ति, तस्मा ‘‘मा भायि, धीरो होही’’ति तं उस्साहेन्तो एवमाह। आपदन्ति सामिनो आगतं आपदं एस सूरो पटिबाहति, एतदत्थाय सूरं मन्तिनं इच्छन्ति। अत्तपरियायन्ति अत्तनो परित्ताणम्पि च कातुं सक्‍कोतीति अधिप्पायो।

    Sabbo hīti yo hi koci. Saṃsayaṃ pattoti jīvitasaṃsayappatto. Bhīrūti bhīrū hutvāpi bhayaṃ adhivāseti. Mahantānoti ye pana paṇḍitā ca honti mahante ca ṭhāne ṭhitā mahantāno, te duyyuje atthe yuñjanti ghaṭenti vāyamanti, tasmā ‘‘mā bhāyi, dhīro hohī’’ti taṃ ussāhento evamāha. Āpadanti sāmino āgataṃ āpadaṃ esa sūro paṭibāhati, etadatthāya sūraṃ mantinaṃ icchanti. Attapariyāyanti attano parittāṇampi ca kātuṃ sakkotīti adhippāyo.

    विकन्तिंसूति छिन्दिंसु। इदं वुत्तं होति – सम्म सुमुख, त्वं मया अत्तनो अनन्तरे ठाने ठपितो, तस्मा यथा अज्‍ज रञ्‍ञो सूदा अम्हे मंसत्थाय न विकन्तिंसु, तथा करोहि, तादिसो हि अम्हाकं पत्तवण्णो। तं वधीति स्वायं वण्णो यथा नाम वेळुं निस्साय जातं फलं वेळुमेव वधति, तथा मा तं वधि, तञ्‍च मञ्‍च मा वधीति अधिप्पायेनेवमाह।

    Vikantiṃsūti chindiṃsu. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma sumukha, tvaṃ mayā attano anantare ṭhāne ṭhapito, tasmā yathā ajja rañño sūdā amhe maṃsatthāya na vikantiṃsu, tathā karohi, tādiso hi amhākaṃ pattavaṇṇo. Taṃ vadhīti svāyaṃ vaṇṇo yathā nāma veḷuṃ nissāya jātaṃ phalaṃ veḷumeva vadhati, tathā mā taṃ vadhi, tañca mañca mā vadhīti adhippāyenevamāha.

    मुत्तोपीति यथासुखं चित्तकूटपब्बतं गच्छाति एवं लुद्दपुत्तेन मया सद्धिं मुत्तो विस्सज्‍जितो समानोपि उड्डितुं न इच्छि। सयन्ति राजानं दट्ठुकामो हुत्वा सयमेव बन्धं उपगतोति एवमिदं अम्हाकं भयं तं निस्साय आगतं। सोपज्‍जाति सोपि अज्‍ज जीवितसंसयं पत्तो। अत्थं गण्हाहि मा मुखन्ति इदानि अम्हाकं मुञ्‍चनकारणं गण्ह, यथा मुच्‍चाम, तथा वायम, ‘‘वातोव गन्धमादेती’’तिआदीनि वदन्तो इत्थिगरहत्थाय मुखं मा पसारयि।

    Muttopīti yathāsukhaṃ cittakūṭapabbataṃ gacchāti evaṃ luddaputtena mayā saddhiṃ mutto vissajjito samānopi uḍḍituṃ na icchi. Sayanti rājānaṃ daṭṭhukāmo hutvā sayameva bandhaṃ upagatoti evamidaṃ amhākaṃ bhayaṃ taṃ nissāya āgataṃ. Sopajjāti sopi ajja jīvitasaṃsayaṃ patto. Atthaṃ gaṇhāhi mā mukhanti idāni amhākaṃ muñcanakāraṇaṃ gaṇha, yathā muccāma, tathā vāyama, ‘‘vātova gandhamādetī’’tiādīni vadanto itthigarahatthāya mukhaṃ mā pasārayi.

    एवं महासत्तो मातुगामं वण्णेत्वा सुमुखं अप्पटिभाणं कत्वा तस्स अनत्तमनभावं विदित्वा इदानि नं पग्गण्हन्तो गाथमाह –

    Evaṃ mahāsatto mātugāmaṃ vaṇṇetvā sumukhaṃ appaṭibhāṇaṃ katvā tassa anattamanabhāvaṃ viditvā idāni naṃ paggaṇhanto gāthamāha –

    १२६.

    126.

    ‘‘सो तं योगं पयुञ्‍जस्सु, युत्तं धम्मूपसंहितं।

    ‘‘So taṃ yogaṃ payuñjassu, yuttaṃ dhammūpasaṃhitaṃ;

    तव परियापदानेन, मम पाणेसनं चरा’’ति॥

    Tava pariyāpadānena, mama pāṇesanaṃ carā’’ti.

    तत्थ सोति, सम्म सुमुख, सो त्वं। तं योगन्ति यं पुब्बे ‘‘अहं योगं पयुञ्‍जिस्सं, युत्तं धम्मूपसंहित’’न्ति अवचासि, तं इदानि पयुञ्‍जस्सु। तव परियापदानेनाति तव तेन योगेन परिसुद्धेन। ‘‘परियोदातेना’’तिपि पाठो, परित्ताणेनाति अत्थो, तया कतत्ता तव सन्तकेन परित्ताणेन मम जीवितपरियेसनं चराति अधिप्पायो।

    Tattha soti, samma sumukha, so tvaṃ. Taṃ yoganti yaṃ pubbe ‘‘ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasaṃhita’’nti avacāsi, taṃ idāni payuñjassu. Tava pariyāpadānenāti tava tena yogena parisuddhena. ‘‘Pariyodātenā’’tipi pāṭho, parittāṇenāti attho, tayā katattā tava santakena parittāṇena mama jīvitapariyesanaṃ carāti adhippāyo.

    अथ सुमुखो ‘‘अयं अतिविय मरणभयभीतो मम ञाणबलं न जानाति, राजानं दिस्वा थोकं कथं लभित्वा जानिस्सामि, अस्सासेस्सामि ताव न’’न्ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Atha sumukho ‘‘ayaṃ ativiya maraṇabhayabhīto mama ñāṇabalaṃ na jānāti, rājānaṃ disvā thokaṃ kathaṃ labhitvā jānissāmi, assāsessāmi tāva na’’nti cintetvā gāthamāha –

    १२७.

    127.

    ‘‘मा भायि पततं सेट्ठ, न हि भायन्ति तादिसा।

    ‘‘Mā bhāyi patataṃ seṭṭha, na hi bhāyanti tādisā;

    अहं योगं पयुञ्‍जिस्सं, युत्तं धम्मूपसंहितं।

    Ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasaṃhitaṃ;

    मम परियापदानेन, खिप्पं पासा पमोक्खसी’’ति॥

    Mama pariyāpadānena, khippaṃ pāsā pamokkhasī’’ti.

    तत्थ पासाति दुक्खपासतो।

    Tattha pāsāti dukkhapāsato.

    इति तेसं सकुणभासाय कथेन्तानं लुद्दपुत्तो न किञ्‍चि अञ्‍ञासि, केवलं पन ते काजेनादाय बाराणसिं पाविसि। अच्छरियब्भुतजातेन अञ्‍जलिना महाजनेन अनुग्गच्छमानो सो राजद्वारं पत्वा अत्तनो आगतभावं रञ्‍ञो आरोचापेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Iti tesaṃ sakuṇabhāsāya kathentānaṃ luddaputto na kiñci aññāsi, kevalaṃ pana te kājenādāya bārāṇasiṃ pāvisi. Acchariyabbhutajātena añjalinā mahājanena anuggacchamāno so rājadvāraṃ patvā attano āgatabhāvaṃ rañño ārocāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १२८.

    128.

    ‘‘सो लुद्दो हंसकाजेन, राजद्वारं उपागमि।

    ‘‘So luddo haṃsakājena, rājadvāraṃ upāgami;

    पटिवेदेथ मं रञ्‍ञो, धतरट्ठायमागतो’’ति॥

    Paṭivedetha maṃ rañño, dhataraṭṭhāyamāgato’’ti.

    तत्थ पटिवेदेथ मन्ति खेमको आगतोति एवं मं रञ्‍ञो निवेदेथ। धतरट्ठायन्ति अयं धतरट्ठो आगतोति पटिवेदेथ।

    Tattha paṭivedetha manti khemako āgatoti evaṃ maṃ rañño nivedetha. Dhataraṭṭhāyanti ayaṃ dhataraṭṭho āgatoti paṭivedetha.

    दोवारिको गन्त्वा पटिवेदेसि। राजा सञ्‍जातसोमनस्सो ‘‘खिप्पं आगच्छतू’’ति वत्वा अमच्‍चगणपरिवुतो समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्‍लङ्के निसिन्‍नो खेमकं हंसकाजं आदाय महातलं अभिरुळ्हं दिस्वा सुवण्णवण्णे हंसे ओलोकेत्वा ‘‘सम्पुण्णो मे मनोरथो’’ति तस्स कत्तब्बकिच्‍चं अमच्‍चे आणापेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Dovāriko gantvā paṭivedesi. Rājā sañjātasomanasso ‘‘khippaṃ āgacchatū’’ti vatvā amaccagaṇaparivuto samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno khemakaṃ haṃsakājaṃ ādāya mahātalaṃ abhiruḷhaṃ disvā suvaṇṇavaṇṇe haṃse oloketvā ‘‘sampuṇṇo me manoratho’’ti tassa kattabbakiccaṃ amacce āṇāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १२९.

    129.

    ‘‘ते दिस्वा पुञ्‍ञसङ्कासे, उभो लक्खणसम्मते।

    ‘‘Te disvā puññasaṅkāse, ubho lakkhaṇasammate;

    खलु संयमनो राजा, अमच्‍चे अज्झभासथ॥

    Khalu saṃyamano rājā, amacce ajjhabhāsatha.

    १३०.

    130.

    ‘‘देथ लुद्दस्स वत्थानि, अन्‍नं पानञ्‍च भोजनं।

    ‘‘Detha luddassa vatthāni, annaṃ pānañca bhojanaṃ;

    कामंकरो हिरञ्‍ञस्स, यावन्तो एस इच्छती’’ति॥

    Kāmaṃkaro hiraññassa, yāvanto esa icchatī’’ti.

    तत्थ पुञ्‍ञसङ्कासेति अत्तनो पुञ्‍ञसदिसे। लक्खणसम्मतेति सेट्ठसम्मते अभिञ्‍ञाते। खलूति निपातो, तस्स ‘‘ते खलु दिस्वा’’ति पुरिमपदेन सम्बन्धो। ‘‘देथा’’तिआदीनि राजा पसन्‍नाकारं करोन्तो आह। तत्थ कामंकरो हिरञ्‍ञस्साति हिरञ्‍ञं अस्स कामकिरिया अत्थु। यावन्तोति यत्तकं एस इच्छति, तत्तकं हिरञ्‍ञमस्स देथाति अत्थो।

    Tattha puññasaṅkāseti attano puññasadise. Lakkhaṇasammateti seṭṭhasammate abhiññāte. Khalūti nipāto, tassa ‘‘te khalu disvā’’ti purimapadena sambandho. ‘‘Dethā’’tiādīni rājā pasannākāraṃ karonto āha. Tattha kāmaṃkaro hiraññassāti hiraññaṃ assa kāmakiriyā atthu. Yāvantoti yattakaṃ esa icchati, tattakaṃ hiraññamassa dethāti attho.

    एवं पसन्‍नाकारं कारेत्वा पीतिसोमनस्सासमुस्सहितो ‘‘गच्छथ नं अलङ्करित्वा आनेथा’’ति आह। अथ नं अमच्‍चा राजनिवेसना ओतारेत्वा कप्पितकेसमस्सुं न्हातानुलित्तं सब्बालङ्कारपटिमण्डितं कत्वा रञ्‍ञो दस्सेसुं। अथस्स राजा संवच्छरे सतसहस्सुट्ठानके द्वादस गामे आजञ्‍ञयुत्तं रथं अलङ्कतमहागेहञ्‍चाति महन्तं यसं दापेसि। सो महन्तं यसं लभित्वा अत्तनो कम्मं पकासेतुं ‘‘न ते, देव, मया यो वा सो वा हंसो आनीतो, अयं पन नवुतिया हंससहस्सानं राजा धतरट्ठो नाम, अयं सेनापति सुमुखो नामा’’ति आह । अथ नं राजा ‘‘कथं ते, सम्म, एते गहिता’’ति पुच्छि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evaṃ pasannākāraṃ kāretvā pītisomanassāsamussahito ‘‘gacchatha naṃ alaṅkaritvā ānethā’’ti āha. Atha naṃ amaccā rājanivesanā otāretvā kappitakesamassuṃ nhātānulittaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ katvā rañño dassesuṃ. Athassa rājā saṃvacchare satasahassuṭṭhānake dvādasa gāme ājaññayuttaṃ rathaṃ alaṅkatamahāgehañcāti mahantaṃ yasaṃ dāpesi. So mahantaṃ yasaṃ labhitvā attano kammaṃ pakāsetuṃ ‘‘na te, deva, mayā yo vā so vā haṃso ānīto, ayaṃ pana navutiyā haṃsasahassānaṃ rājā dhataraṭṭho nāma, ayaṃ senāpati sumukho nāmā’’ti āha . Atha naṃ rājā ‘‘kathaṃ te, samma, ete gahitā’’ti pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १३१.

    131.

    ‘‘दिस्वा लुद्दं पसन्‍नत्तं, कासिराजा तदब्रवि।

    ‘‘Disvā luddaṃ pasannattaṃ, kāsirājā tadabravi;

    यद्यायं सम्म खेमक, पुण्णा हंसेहि तिट्ठति॥

    Yadyāyaṃ samma khemaka, puṇṇā haṃsehi tiṭṭhati.

    १३२.

    132.

    ‘‘कथं रुचिमज्झगतं, पासहत्थो उपागमि।

    ‘‘Kathaṃ rucimajjhagataṃ, pāsahattho upāgami;

    ओकिण्णं ञातिसङ्घेहि, निम्मज्झिमं कथं गही’’ति॥

    Okiṇṇaṃ ñātisaṅghehi, nimmajjhimaṃ kathaṃ gahī’’ti.

    तत्थ पसन्‍नत्तन्ति पसन्‍नभावं सोमनस्सप्पत्तं। यद्यायन्ति, सम्म खेमक, यदि अयं अम्हाकं पोक्खरणी नवुतिहंससहस्सेहि पुण्णा तिट्ठति। कथं रुचिमज्झगतन्ति एवं सन्ते त्वं तेसं रुचीनं पियदस्सनानं हंसानं मज्झगतं एतं ञातिसङ्घेहि ओकिण्णं। निम्मज्झिमन्ति नेव मज्झिमं नेव कनिट्ठं उत्तमं हंसराजानं कथं पासहत्थो उपागमि कथं गण्हीति।

    Tattha pasannattanti pasannabhāvaṃ somanassappattaṃ. Yadyāyanti, samma khemaka, yadi ayaṃ amhākaṃ pokkharaṇī navutihaṃsasahassehi puṇṇā tiṭṭhati. Kathaṃ rucimajjhagatanti evaṃ sante tvaṃ tesaṃ rucīnaṃ piyadassanānaṃ haṃsānaṃ majjhagataṃ etaṃ ñātisaṅghehi okiṇṇaṃ. Nimmajjhimanti neva majjhimaṃ neva kaniṭṭhaṃ uttamaṃ haṃsarājānaṃ kathaṃ pāsahattho upāgami kathaṃ gaṇhīti.

    सो तस्स कथेन्तो आह –

    So tassa kathento āha –

    १३३.

    133.

    ‘‘अज्‍ज मे सत्तमा रत्ति, अदनानि उपासतो।

    ‘‘Ajja me sattamā ratti, adanāni upāsato;

    पदमेतस्स अन्वेसं, अप्पमत्तो घटस्सितो॥

    Padametassa anvesaṃ, appamatto ghaṭassito.

    १३४.

    134.

    ‘‘अथस्स पदमद्दक्खिं, चरतो अदनेसनं।

    ‘‘Athassa padamaddakkhiṃ, carato adanesanaṃ;

    तत्थाहं ओदहिं पासं, एवं तं दिजमग्गहि’’न्ति॥

    Tatthāhaṃ odahiṃ pāsaṃ, evaṃ taṃ dijamaggahi’’nti.

    तत्थ अदनानीति आदानानि, गोचरग्गहणट्ठानानीति अत्थो, अयमेव वा पाठो। उपासतोति उपगच्छन्तस्स। पदन्ति गोचरभूमियं अक्‍कन्तपदं। घटस्सितोति चाटिपञ्‍जरे निस्सितो हुत्वा। अथस्साति अथ छट्ठे दिवसे एतस्स अदनेसनं चरन्तस्स पदं अद्दक्खिं। एवं तन्ति एवं तं दिजं अग्गहिन्ति सब्बं गहितोपायं आचिक्खि।

    Tattha adanānīti ādānāni, gocaraggahaṇaṭṭhānānīti attho, ayameva vā pāṭho. Upāsatoti upagacchantassa. Padanti gocarabhūmiyaṃ akkantapadaṃ. Ghaṭassitoti cāṭipañjare nissito hutvā. Athassāti atha chaṭṭhe divase etassa adanesanaṃ carantassa padaṃ addakkhiṃ. Evaṃ tanti evaṃ taṃ dijaṃ aggahinti sabbaṃ gahitopāyaṃ ācikkhi.

    तं सुत्वा राजा ‘‘अयं द्वारे ठत्वा पटिवेदेन्तोपि धतरट्ठस्सेवागमनं पटिवेदेसि, इदानिपि एतं एकमेव गण्हिन्ति वदति, किं नु खो एत्थ कारण’’न्ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘ayaṃ dvāre ṭhatvā paṭivedentopi dhataraṭṭhassevāgamanaṃ paṭivedesi, idānipi etaṃ ekameva gaṇhinti vadati, kiṃ nu kho ettha kāraṇa’’nti cintetvā gāthamāha –

    १३५.

    135.

    ‘‘लुद्द द्वे इमे सकुणा, अथ एकोति भाससि।

    ‘‘Ludda dve ime sakuṇā, atha ekoti bhāsasi;

    चित्तं नु ते विपरियत्तं, अदु किं नु जिगीससी’’ति॥

    Cittaṃ nu te vipariyattaṃ, adu kiṃ nu jigīsasī’’ti.

    तत्थ विपरियत्तन्ति विपल्‍लत्थं। अदु किं नु जिगीससीति उदाहु किं नु चिन्तेसि, किं इतरं गहेत्वा अञ्‍ञस्स दातुकामो हुत्वा चिन्तेसीति पुच्छति।

    Tattha vipariyattanti vipallatthaṃ. Adu kiṃ nu jigīsasīti udāhu kiṃ nu cintesi, kiṃ itaraṃ gahetvā aññassa dātukāmo hutvā cintesīti pucchati.

    ततो लुद्दो ‘‘न मे, देव, चित्तं विपल्‍लत्थं, नापि अहं इतरं अञ्‍ञस्स दातुकामो, अपिच खो पन मया ओहिते पासे एकोव बद्धो’’ति आवि करोन्तो आह –

    Tato luddo ‘‘na me, deva, cittaṃ vipallatthaṃ, nāpi ahaṃ itaraṃ aññassa dātukāmo, apica kho pana mayā ohite pāse ekova baddho’’ti āvi karonto āha –

    १३६.

    136.

    ‘‘यस्स लोहितका ताला, तपनीयनिभा सुभा।

    ‘‘Yassa lohitakā tālā, tapanīyanibhā subhā;

    उरं संहच्‍च तिट्ठन्ति, सो मे बन्धं उपागमि॥

    Uraṃ saṃhacca tiṭṭhanti, so me bandhaṃ upāgami.

    १३७.

    137.

    ‘‘अथायं भस्सरो पक्खी, अबद्धो बद्धमातुरं।

    ‘‘Athāyaṃ bhassaro pakkhī, abaddho baddhamāturaṃ;

    अरियं ब्रुवानो अट्ठासि, चजन्तो मानुसिं गिर’’न्ति॥

    Ariyaṃ bruvāno aṭṭhāsi, cajanto mānusiṃ gira’’nti.

    तत्थ लोहितकाति रत्तवण्णा। लाताति राजियो। उरं संहच्‍चाति उरं आहच्‍च। इदं वुत्तं होति – महाराज, यस्सेता रत्तसुवण्णसप्पटिभागा तिस्सो लोहितका राजियो गीवं परिक्खिपित्वा उरं आहच्‍च तिट्ठन्ति, सो एकोव मम पासे बन्धं उपागतोति। भस्सरोति परिसुद्धो पभासम्पन्‍नो। आतुरन्ति गिलानं दुक्खितं अट्ठासीति।

    Tattha lohitakāti rattavaṇṇā. Lātāti rājiyo. Uraṃ saṃhaccāti uraṃ āhacca. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, yassetā rattasuvaṇṇasappaṭibhāgā tisso lohitakā rājiyo gīvaṃ parikkhipitvā uraṃ āhacca tiṭṭhanti, so ekova mama pāse bandhaṃ upāgatoti. Bhassaroti parisuddho pabhāsampanno. Āturanti gilānaṃ dukkhitaṃ aṭṭhāsīti.

    अथ धतरट्ठस्स बद्धभावं ञत्वा निवत्तित्वा एतं समस्सासेत्वा ममागमनकाले च पच्‍चुग्गमनं कत्वा आकासेयेव मया सद्धिं मधुरपटिसन्थारं कत्वा मनुस्सभासाय धतरट्ठस्स गुणं कथेन्तो अट्ठासि, मम हदयं मुदुकं कत्वा पुन एतस्सेव पुरतो अट्ठासि। अथाहं, देव, सुमुखस्स सुभासितं सुत्वा पसन्‍नचित्तो धतरट्ठं विस्सज्‍जेसिं, इति धतरट्ठस्स पासतो मोक्खो, इमे हंसे आदाय मम इधागमनञ्‍च सुमुखेनेव कतन्ति। एवं सो सुमुखस्स गुणकथं कथेसि। तं सुत्वा राजा सुमुखस्स धम्मकथं सोतुकामो अहोसि। लुद्दपुत्तस्स सक्‍कारं करोन्तस्सेव सूरियो अत्थङ्गतो, दीपा पज्‍जलिता, बहू खत्तियादयो सन्‍निपतिता, खेमा देवीपि विविधनाटकपरिवारा रञ्‍ञो दक्खिणपस्से निसीदि। तस्मिं खणे राजा सुमुखं कथापेतुकामो गाथमाह –

    Atha dhataraṭṭhassa baddhabhāvaṃ ñatvā nivattitvā etaṃ samassāsetvā mamāgamanakāle ca paccuggamanaṃ katvā ākāseyeva mayā saddhiṃ madhurapaṭisanthāraṃ katvā manussabhāsāya dhataraṭṭhassa guṇaṃ kathento aṭṭhāsi, mama hadayaṃ mudukaṃ katvā puna etasseva purato aṭṭhāsi. Athāhaṃ, deva, sumukhassa subhāsitaṃ sutvā pasannacitto dhataraṭṭhaṃ vissajjesiṃ, iti dhataraṭṭhassa pāsato mokkho, ime haṃse ādāya mama idhāgamanañca sumukheneva katanti. Evaṃ so sumukhassa guṇakathaṃ kathesi. Taṃ sutvā rājā sumukhassa dhammakathaṃ sotukāmo ahosi. Luddaputtassa sakkāraṃ karontasseva sūriyo atthaṅgato, dīpā pajjalitā, bahū khattiyādayo sannipatitā, khemā devīpi vividhanāṭakaparivārā rañño dakkhiṇapasse nisīdi. Tasmiṃ khaṇe rājā sumukhaṃ kathāpetukāmo gāthamāha –

    १३८.

    138.

    ‘‘अथ किं दानि सुमुख, हनुं संहच्‍च तिट्ठसि।

    ‘‘Atha kiṃ dāni sumukha, hanuṃ saṃhacca tiṭṭhasi;

    अदु मे परिसं पत्तो, भया भीतो न भाससी’’ति॥

    Adu me parisaṃ patto, bhayā bhīto na bhāsasī’’ti.

    तत्थ हनुं संहच्‍चाति मधुरकथो किर त्वं, अथ कस्मा इदानि मुखं पिधाय तिट्ठसि। अदूति कच्‍चि। भया भीतोति परिससारज्‍जभयेन भीतो हुत्वा।

    Tattha hanuṃ saṃhaccāti madhurakatho kira tvaṃ, atha kasmā idāni mukhaṃ pidhāya tiṭṭhasi. Adūti kacci. Bhayā bhītoti parisasārajjabhayena bhīto hutvā.

    तं सुत्वा सुमुखो अभीतभावं दस्सेन्तो गाथमाह –

    Taṃ sutvā sumukho abhītabhāvaṃ dassento gāthamāha –

    १३९.

    139.

    ‘‘नाहं कासिपति भीतो, ओगय्ह परिसं तव।

    ‘‘Nāhaṃ kāsipati bhīto, ogayha parisaṃ tava;

    नाहं भया न भासिस्सं, वाक्यं अत्थस्मिं तादिसे’’ति॥

    Nāhaṃ bhayā na bhāsissaṃ, vākyaṃ atthasmiṃ tādise’’ti.

    तत्थ तादिसेति अपिच खो पन तथारूपे अत्थे उप्पन्‍ने वाक्यं भासिस्सामीति वचनोकासं ओलोकेन्तो निसिन्‍नोम्हीति अत्थो।

    Tattha tādiseti apica kho pana tathārūpe atthe uppanne vākyaṃ bhāsissāmīti vacanokāsaṃ olokento nisinnomhīti attho.

    तं सुत्वा राजा तस्स कथं वड्ढेतुकामताय परिहासं करोन्तो आह –

    Taṃ sutvā rājā tassa kathaṃ vaḍḍhetukāmatāya parihāsaṃ karonto āha –

    १४०.

    140.

    ‘‘न ते अभिसरं पस्से, न रथे नपि पत्तिके।

    ‘‘Na te abhisaraṃ passe, na rathe napi pattike;

    नास्स चम्मंव कीटं वा, वम्मिते च धनुग्गहे॥

    Nāssa cammaṃva kīṭaṃ vā, vammite ca dhanuggahe.

    १४१.

    141.

    ‘‘न हिरञ्‍ञं सुवण्णं वा, नगरं वा सुमापितं।

    ‘‘Na hiraññaṃ suvaṇṇaṃ vā, nagaraṃ vā sumāpitaṃ;

    ओकिण्णपरिखं दुग्गं, दळ्हमट्टालकोट्ठकं।

    Okiṇṇaparikhaṃ duggaṃ, daḷhamaṭṭālakoṭṭhakaṃ;

    यत्थ पविट्ठो सुमुख, भायितब्बं न भायसी’’ति॥

    Yattha paviṭṭho sumukha, bhāyitabbaṃ na bhāyasī’’ti.

    तत्थ अभिसरन्ति रक्खणत्थाय परिवारेत्वा ठितं आवुधहत्थं परिसं ते न पस्सामि। नास्साति एत्थ अस्साति निपातमत्तं। चम्मन्ति सरपरित्ताणचम्मं। कीटन्ति कीटं चाटिकपालादि वुच्‍चति। चाटिकपालहत्थापि ते सन्तिके नत्थीति दीपेति। वम्मितेति चम्मसन्‍नद्धे। न हिरञ्‍ञन्ति यं निस्साय न भायसि, तं हिरञ्‍ञम्पि ते न पस्सामि।

    Tattha abhisaranti rakkhaṇatthāya parivāretvā ṭhitaṃ āvudhahatthaṃ parisaṃ te na passāmi. Nāssāti ettha assāti nipātamattaṃ. Cammanti saraparittāṇacammaṃ. Kīṭanti kīṭaṃ cāṭikapālādi vuccati. Cāṭikapālahatthāpi te santike natthīti dīpeti. Vammiteti cammasannaddhe. Na hiraññanti yaṃ nissāya na bhāyasi, taṃ hiraññampi te na passāmi.

    एवं रञ्‍ञा ‘‘किं ते अभायनकारण’’न्ति वुत्ते तं कथेन्तो आह –

    Evaṃ raññā ‘‘kiṃ te abhāyanakāraṇa’’nti vutte taṃ kathento āha –

    १४२.

    142.

    ‘‘न मे अभिसरेनत्थो, नगरेन धनेन वा।

    ‘‘Na me abhisarenattho, nagarena dhanena vā;

    अपथेन पथं याम, अन्तलिक्खेचरा मयं॥

    Apathena pathaṃ yāma, antalikkhecarā mayaṃ.

    १४३.

    143.

    ‘‘सुता च पण्डिता त्यम्हा, निपुणा चत्थचिन्तका।

    ‘‘Sutā ca paṇḍitā tyamhā, nipuṇā catthacintakā;

    भासेमत्थवतिं वाचं, सच्‍चे चस्स पतिट्ठितो॥

    Bhāsematthavatiṃ vācaṃ, sacce cassa patiṭṭhito.

    १४४.

    144.

    ‘‘किञ्‍च तुय्हं असच्‍चस्स, अनरियस्स करिस्सति।

    ‘‘Kiñca tuyhaṃ asaccassa, anariyassa karissati;

    मुसावादिस्स लुद्दस्स, भणितम्पि सुभासित’’न्ति॥

    Musāvādissa luddassa, bhaṇitampi subhāsita’’nti.

    तत्थ अभिसरेनाति आरक्खपरिवारेन। अत्थोति एतेन मम किच्‍चं नत्थि। कस्मा? यस्मा अपथेन तुम्हादिसानं अमग्गेन पथं मापेत्वा याम, आकासचारिनो मयन्ति। पण्डिता त्यम्हाति पण्डिताति तया सुताम्हा, तेनेव कारणेन अम्हाकं सन्तिका धम्मं सोतुकामो किर नो गाहापेसि। सच्‍चे चस्साति सचे पन त्वं सच्‍चे पतिट्ठितो अस्स, अत्थवतिं कारणनिस्सितं वाचं भासेय्याम। असच्‍चस्साति वचीसच्‍चरहितस्स तव सुभासितं मुण्डस्स दन्तसूचि विय किं करिस्सति।

    Tattha abhisarenāti ārakkhaparivārena. Atthoti etena mama kiccaṃ natthi. Kasmā? Yasmā apathena tumhādisānaṃ amaggena pathaṃ māpetvā yāma, ākāsacārino mayanti. Paṇḍitā tyamhāti paṇḍitāti tayā sutāmhā, teneva kāraṇena amhākaṃ santikā dhammaṃ sotukāmo kira no gāhāpesi. Sacce cassāti sace pana tvaṃ sacce patiṭṭhito assa, atthavatiṃ kāraṇanissitaṃ vācaṃ bhāseyyāma. Asaccassāti vacīsaccarahitassa tava subhāsitaṃ muṇḍassa dantasūci viya kiṃ karissati.

    तं सुत्वा राजा ‘‘कस्मा मं मुसावादी अनरियोति वदसि, किं मया कत’’न्ति आह। अथ नं सुमुखो ‘‘तेन हि, महाराज, सुणाही’’ति वत्वा आह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kasmā maṃ musāvādī anariyoti vadasi, kiṃ mayā kata’’nti āha. Atha naṃ sumukho ‘‘tena hi, mahārāja, suṇāhī’’ti vatvā āha –

    १४५.

    145.

    ‘‘तं ब्राह्मणानं वचना, इमं खेममकारयि।

    ‘‘Taṃ brāhmaṇānaṃ vacanā, imaṃ khemamakārayi;

    अभयञ्‍च तया घुट्ठं, इमायो दसधा दिसा॥

    Abhayañca tayā ghuṭṭhaṃ, imāyo dasadhā disā.

    १४६.

    146.

    ‘‘ओगय्ह ते पोक्खरणिं, विप्पसन्‍नोदकं सुचिं।

    ‘‘Ogayha te pokkharaṇiṃ, vippasannodakaṃ suciṃ;

    पहूतं चादनं तत्थ, अहिंसा चेत्थ पक्खिनं॥

    Pahūtaṃ cādanaṃ tattha, ahiṃsā cettha pakkhinaṃ.

    १४७.

    147.

    ‘‘इदं सुत्वान निग्घोसं, आगतम्ह तवन्तिके।

    ‘‘Idaṃ sutvāna nigghosaṃ, āgatamha tavantike;

    ते ते बद्धस्म पासेन, एतं ते भासितं मुसा॥

    Te te baddhasma pāsena, etaṃ te bhāsitaṃ musā.

    १४८.

    148.

    ‘‘मुसावादं पुरक्खत्वा, इच्छालोभञ्‍च पापकं।

    ‘‘Musāvādaṃ purakkhatvā, icchālobhañca pāpakaṃ;

    उभोसन्धिमतिक्‍कम्म, असातं उपपज्‍जती’’ति॥

    Ubhosandhimatikkamma, asātaṃ upapajjatī’’ti.

    तत्थ तन्ति त्वं। खेमन्ति एवंनामिकं पोक्खरणिं। घुट्ठन्ति चतूसु कण्णेसु ठत्वा घोसापितं। दसधाति इमासु दसधा ठितासु दिसासु तया अभयं घुट्ठं। ओगय्हाति ओगाहेत्वा आगतानं सन्तिका। पहूतं चादनन्ति पहूतञ्‍च पदुमपुप्फसालिआदिकं अदनं। इदं सुत्वानाति तेसं तं पोक्खरणिं ओगाहेत्वा आगतानं सन्तिका इदं अभयं सुत्वा तवन्तिके तव समीपे तया कारितपोक्खरणिं आगताम्हाति अत्थो। ते तेति ते मयं तव पासेन बद्धा। पुरक्खत्वाति पुरतो कत्वा । इच्छालोभन्ति इच्छासङ्खातं पापकं लोभं। उभोसन्धिन्ति उभयं देवलोके च मनुस्सलोके च पटिसन्धिं इमे पापधम्मे पुरतो कत्वा चरन्तो पुग्गलो सुगतिपटिसन्धिं अतिक्‍कमित्वा असातं निरयं उपपज्‍जतीति।

    Tattha tanti tvaṃ. Khemanti evaṃnāmikaṃ pokkharaṇiṃ. Ghuṭṭhanti catūsu kaṇṇesu ṭhatvā ghosāpitaṃ. Dasadhāti imāsu dasadhā ṭhitāsu disāsu tayā abhayaṃ ghuṭṭhaṃ. Ogayhāti ogāhetvā āgatānaṃ santikā. Pahūtaṃ cādananti pahūtañca padumapupphasāliādikaṃ adanaṃ. Idaṃ sutvānāti tesaṃ taṃ pokkharaṇiṃ ogāhetvā āgatānaṃ santikā idaṃ abhayaṃ sutvā tavantike tava samīpe tayā kāritapokkharaṇiṃ āgatāmhāti attho. Te teti te mayaṃ tava pāsena baddhā. Purakkhatvāti purato katvā . Icchālobhanti icchāsaṅkhātaṃ pāpakaṃ lobhaṃ. Ubhosandhinti ubhayaṃ devaloke ca manussaloke ca paṭisandhiṃ ime pāpadhamme purato katvā caranto puggalo sugatipaṭisandhiṃ atikkamitvā asātaṃ nirayaṃ upapajjatīti.

    एवं परिसमज्झेयेव राजानं लज्‍जापेसि। अथ नं राजा ‘‘नाहं, सुमुख, तुम्हे मारेत्वा मंसं खादितुकामो गण्हापेसिं, पण्डितभावं पन वो सुत्वा सुभासितं सोतुकामो गण्हापेसि’’न्ति पकासेन्तो आह –

    Evaṃ parisamajjheyeva rājānaṃ lajjāpesi. Atha naṃ rājā ‘‘nāhaṃ, sumukha, tumhe māretvā maṃsaṃ khāditukāmo gaṇhāpesiṃ, paṇḍitabhāvaṃ pana vo sutvā subhāsitaṃ sotukāmo gaṇhāpesi’’nti pakāsento āha –

    १४९.

    149.

    ‘‘नापरज्झाम सुमुख, नपि लोभाव मग्गहिं।

    ‘‘Nāparajjhāma sumukha, napi lobhāva maggahiṃ;

    सुता च पण्डितात्यत्थ, निपुणा अत्थचिन्तका॥

    Sutā ca paṇḍitātyattha, nipuṇā atthacintakā.

    १५०.

    150.

    ‘‘अप्पेवत्थवतिं वाचं, ब्याहरेय्युं इधागता।

    ‘‘Appevatthavatiṃ vācaṃ, byāhareyyuṃ idhāgatā;

    तथा तं सम्म नेसादो, वुत्तो सुमुख मग्गही’’ति॥

    Tathā taṃ samma nesādo, vutto sumukha maggahī’’ti.

    तत्थ नापरज्झामाति मारेन्तो अपरज्झति नाम, मयं न मारेम। लोभाव मग्गहिन्ति मंसं खादितुकामो हुत्वा लोभाव तुम्हे नाहं अग्गहिं। पण्डितात्यत्थाति पण्डिताति सुता अत्थ। अत्थचिन्तकाति पटिच्छन्‍नानं अत्थानं चिन्तका। अत्थवतिन्ति कारणनिस्सितं। तथाति तेन कारणेन। वुत्तोति मया वुत्तो हुत्वा। सुमुख, मग्गहीति, सुमुखाति आलपति, म-कारो पदसन्धिकरो। अग्गहीति धम्मं देसेतुं तुम्हे गण्हि।

    Tattha nāparajjhāmāti mārento aparajjhati nāma, mayaṃ na mārema. Lobhāva maggahinti maṃsaṃ khāditukāmo hutvā lobhāva tumhe nāhaṃ aggahiṃ. Paṇḍitātyatthāti paṇḍitāti sutā attha. Atthacintakāti paṭicchannānaṃ atthānaṃ cintakā. Atthavatinti kāraṇanissitaṃ. Tathāti tena kāraṇena. Vuttoti mayā vutto hutvā. Sumukha, maggahīti, sumukhāti ālapati, ma-kāro padasandhikaro. Aggahīti dhammaṃ desetuṃ tumhe gaṇhi.

    तं सुत्वा सुमुखो ‘‘सुभासितं सोतुकामेन अयुत्तं ते कतं, महाराजा’’ति वत्वा आह –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘subhāsitaṃ sotukāmena ayuttaṃ te kataṃ, mahārājā’’ti vatvā āha –

    १५१.

    151.

    ‘‘नेव भीता कासिपति, उपनीतस्मिं जीविते।

    ‘‘Neva bhītā kāsipati, upanītasmiṃ jīvite;

    भासेमत्थवतिं वाचं, सम्पत्ता कालपरियायं॥

    Bhāsematthavatiṃ vācaṃ, sampattā kālapariyāyaṃ.

    १५२.

    152.

    ‘‘यो मिगेन मिगं हन्ति, पक्खिं वा पन पक्खिना।

    ‘‘Yo migena migaṃ hanti, pakkhiṃ vā pana pakkhinā;

    सुतेन वा सुतं किण्या, किं अनरियतरं ततो॥

    Sutena vā sutaṃ kiṇyā, kiṃ anariyataraṃ tato.

    १५३.

    153.

    ‘‘यो चारियरुदं भासे, अनरियधम्मवस्सितो।

    ‘‘Yo cāriyarudaṃ bhāse, anariyadhammavassito;

    उभो सो धंसते लोका, इध चेव परत्थ च॥

    Ubho so dhaṃsate lokā, idha ceva parattha ca.

    १५४.

    154.

    ‘‘न मज्‍जेथ यसं पत्तो, न ब्याधे पत्तसंसयं।

    ‘‘Na majjetha yasaṃ patto, na byādhe pattasaṃsayaṃ;

    वायमेथेव किच्‍चेसु, संवरे विवरानि च॥

    Vāyametheva kiccesu, saṃvare vivarāni ca.

    १५५.

    155.

    ‘‘ये वुद्धा अब्भतिक्‍कन्ता, सम्पत्ता कालपरियायं।

    ‘‘Ye vuddhā abbhatikkantā, sampattā kālapariyāyaṃ;

    इध धम्मं चरित्वान, एवंते तिदिवं गता॥

    Idha dhammaṃ caritvāna, evaṃte tidivaṃ gatā.

    १५६.

    156.

    ‘‘इदं सुत्वा कासिपति, धम्ममत्तनि पालय।

    ‘‘Idaṃ sutvā kāsipati, dhammamattani pālaya;

    धतरट्ठञ्‍च मुञ्‍चाहि, हंसानं पवरुत्तम’’न्ति॥

    Dhataraṭṭhañca muñcāhi, haṃsānaṃ pavaruttama’’nti.

    तत्थ उपनीतस्मिन्ति मरणसन्तिकं उपनीते। कालपरियायन्ति मरणकालवारं सम्पत्ता समाना न भासिस्साम। न हि धम्मकथिकं बन्धित्वा मरणभयेन तज्‍जेत्वा धम्मं सुणन्ति, अयुत्तं ते कतन्ति। मिगेनाति सुट्ठु सिक्खापितेन दीपकमिगेन। हन्तीति हनति। पक्खिनाति दीपकपक्खिना। सुतेनाति खेमं निब्भयन्ति विस्सुतेन दीपकमिगपक्खिसदिसेन पदुमसरेन। सुतन्ति ‘‘पण्डितो चित्रकथी’’ति एवं सुतं धम्मकथिकं। किण्याति ‘‘धम्मं सोस्सामी’’ति पासबन्धनेन यो किणेय्य हिंसेय्य बाधेय्य। ततोति तेसं किरियतो उत्तरि अञ्‍ञं अनरियतरं नाम किमत्थि।

    Tattha upanītasminti maraṇasantikaṃ upanīte. Kālapariyāyanti maraṇakālavāraṃ sampattā samānā na bhāsissāma. Na hi dhammakathikaṃ bandhitvā maraṇabhayena tajjetvā dhammaṃ suṇanti, ayuttaṃ te katanti. Migenāti suṭṭhu sikkhāpitena dīpakamigena. Hantīti hanati. Pakkhināti dīpakapakkhinā. Sutenāti khemaṃ nibbhayanti vissutena dīpakamigapakkhisadisena padumasarena. Sutanti ‘‘paṇḍito citrakathī’’ti evaṃ sutaṃ dhammakathikaṃ. Kiṇyāti ‘‘dhammaṃ sossāmī’’ti pāsabandhanena yo kiṇeyya hiṃseyya bādheyya. Tatoti tesaṃ kiriyato uttari aññaṃ anariyataraṃ nāma kimatthi.

    अरियरुदन्ति मुखेन अरियवचनं सुन्दरवचनं भासति। अनरियधम्मवस्सितोति कम्मेन अनरियधम्मं अवस्सितो। उभोति देवलोका च मनुस्सलोका चाति उभयम्हा। इध चेवाति इध उप्पन्‍नोपि परत्थ उप्पन्‍नोपि एवरूपो द्वीहि सुगतिलोकेहि धंसित्वा निरयमेव उपपज्‍जति। पत्तसंसयन्ति जीवितसंसयमापन्‍नम्पि दुक्खं पत्वा न किलमेय्य। संवरे विवरानि चाति अत्तनो छिद्दानि द्वारानि संवरेय्य पिदहेय्य। वुद्धाति गुणवुद्धा पण्डिता। अब्भतिक्‍कन्ताति इमं मनुस्सलोकं अतिक्‍कन्ता। कालपरियायन्ति मरणकालपरियायं पत्ता हुत्वा। एवंतेति एवं एते। इदन्ति इदं मया वुत्तं अत्थनिस्सितं वचनं। धम्मन्ति पवेणियधम्मम्पि सुचरितधम्मम्पि।

    Ariyarudanti mukhena ariyavacanaṃ sundaravacanaṃ bhāsati. Anariyadhammavassitoti kammena anariyadhammaṃ avassito. Ubhoti devalokā ca manussalokā cāti ubhayamhā. Idha cevāti idha uppannopi parattha uppannopi evarūpo dvīhi sugatilokehi dhaṃsitvā nirayameva upapajjati. Pattasaṃsayanti jīvitasaṃsayamāpannampi dukkhaṃ patvā na kilameyya. Saṃvare vivarāni cāti attano chiddāni dvārāni saṃvareyya pidaheyya. Vuddhāti guṇavuddhā paṇḍitā. Abbhatikkantāti imaṃ manussalokaṃ atikkantā. Kālapariyāyanti maraṇakālapariyāyaṃ pattā hutvā. Evaṃteti evaṃ ete. Idanti idaṃ mayā vuttaṃ atthanissitaṃ vacanaṃ. Dhammanti paveṇiyadhammampi sucaritadhammampi.

    तं सुत्वा राजा आह –

    Taṃ sutvā rājā āha –

    १५७.

    157.

    ‘‘आहरन्तुदकं पज्‍जं, आसनञ्‍च महारहं।

    ‘‘Āharantudakaṃ pajjaṃ, āsanañca mahārahaṃ;

    पञ्‍जरतो पमोक्खामि, धतरट्ठं यसस्सिनं॥

    Pañjarato pamokkhāmi, dhataraṭṭhaṃ yasassinaṃ.

    १५८.

    158.

    ‘‘तञ्‍च सेनापतिं धीरं, निपुणं अत्थचिन्तकं।

    ‘‘Tañca senāpatiṃ dhīraṃ, nipuṇaṃ atthacintakaṃ;

    यो सुखे सुखितो रञ्‍ञो, दुक्खिते होति दुक्खितो॥

    Yo sukhe sukhito rañño, dukkhite hoti dukkhito.

    १५९.

    159.

    ‘‘एदिसो खो अरहति, पिण्डमस्नातु भत्तुनो।

    ‘‘Ediso kho arahati, piṇḍamasnātu bhattuno;

    यथायं सुमुखो रञ्‍ञो, पाणसाधारणो सखा’’ति॥

    Yathāyaṃ sumukho rañño, pāṇasādhāraṇo sakhā’’ti.

    तत्थ उदकन्ति पादधोवनं। पज्‍जन्ति पादब्भञ्‍जनं। सुखेति सुखम्हि सति।

    Tattha udakanti pādadhovanaṃ. Pajjanti pādabbhañjanaṃ. Sukheti sukhamhi sati.

    रञ्‍ञो वचनं सुत्वा तेसं आसनानि आहरित्वा तत्थ निसिन्‍नानं गन्धोदकेन पादे धोवित्वा सतपाकेन तेलेन अब्भञ्‍जिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Rañño vacanaṃ sutvā tesaṃ āsanāni āharitvā tattha nisinnānaṃ gandhodakena pāde dhovitvā satapākena telena abbhañjiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १६०.

    160.

    ‘‘पीठञ्‍च सब्बसोवण्णं, अट्ठपादं मनोरमं।

    ‘‘Pīṭhañca sabbasovaṇṇaṃ, aṭṭhapādaṃ manoramaṃ;

    मट्ठं कासिकमत्थन्‍नं, धतरट्ठो उपाविसि॥

    Maṭṭhaṃ kāsikamatthannaṃ, dhataraṭṭho upāvisi.

    १६१.

    161.

    ‘‘कोच्छञ्‍च सब्बसोवण्णं, वेय्यग्घपरिसिब्बितं।

    ‘‘Kocchañca sabbasovaṇṇaṃ, veyyagghaparisibbitaṃ;

    सुमुखो अज्झुपावेक्खि, धतरट्ठस्सनन्तरा॥

    Sumukho ajjhupāvekkhi, dhataraṭṭhassanantarā.

    १६२.

    162.

    ‘‘तेसं कञ्‍चनपत्तहि, पुथू आदाय कासियो।

    ‘‘Tesaṃ kañcanapattahi, puthū ādāya kāsiyo;

    हंसानं अभिहारेसु, अग्गरञ्‍ञो पवासित’’न्ति॥

    Haṃsānaṃ abhihāresu, aggarañño pavāsita’’nti.

    तत्थ मट्ठन्ति करणपरिनिट्ठितं। कासिकमत्थन्‍नन्ति कासिकवत्थेन अत्थतं। कोच्छन्ति मज्झे संखित्तं। वेय्यग्घपरिसिब्बितन्ति ब्यग्घचम्मपरिसिब्बितं मङ्गलदिवसे अग्गमहेसिया निसिन्‍नपीठं। कञ्‍चनपत्तेहीति सुवण्णभाजनेहि। पुथूति बहू जना। कासियोति कासिरट्ठवासिनो। अभिहारेसुन्ति उपनामेसुं। अग्गरञ्‍ञो पवासितन्ति अट्ठसतपलसुवण्णपातिपरिक्खित्तं हंसरञ्‍ञो पण्णाकारत्थाय कासिरञ्‍ञा पेसितं नानग्गरसभोजनं।

    Tattha maṭṭhanti karaṇapariniṭṭhitaṃ. Kāsikamatthannanti kāsikavatthena atthataṃ. Kocchanti majjhe saṃkhittaṃ. Veyyagghaparisibbitanti byagghacammaparisibbitaṃ maṅgaladivase aggamahesiyā nisinnapīṭhaṃ. Kañcanapattehīti suvaṇṇabhājanehi. Puthūti bahū janā. Kāsiyoti kāsiraṭṭhavāsino. Abhihāresunti upanāmesuṃ. Aggarañño pavāsitanti aṭṭhasatapalasuvaṇṇapātiparikkhittaṃ haṃsarañño paṇṇākāratthāya kāsiraññā pesitaṃ nānaggarasabhojanaṃ.

    एवं उपनीते पन तस्मिं कासिराजा तेसं सम्पग्गहत्थं सयं सुवण्णपातिं गहेत्वा उपनामेसि। ते ततो मधुलाजे खादित्वा मधुरोदकञ्‍च पिविंसु। अथ महासत्तो रञ्‍ञो अभिहारञ्‍च पसादञ्‍च दिस्वा पटिसन्थारमकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evaṃ upanīte pana tasmiṃ kāsirājā tesaṃ sampaggahatthaṃ sayaṃ suvaṇṇapātiṃ gahetvā upanāmesi. Te tato madhulāje khāditvā madhurodakañca piviṃsu. Atha mahāsatto rañño abhihārañca pasādañca disvā paṭisanthāramakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १६३.

    163.

    ‘‘दिस्वा अभिहटं अग्गं, कासिराजेन पेसितं।

    ‘‘Disvā abhihaṭaṃ aggaṃ, kāsirājena pesitaṃ;

    कुसलो खत्तधम्मानं, ततो पुच्छि अनन्तरा॥

    Kusalo khattadhammānaṃ, tato pucchi anantarā.

    १६४.

    164.

    ‘‘कच्‍चिन्‍नु भोतो कुसलं, कच्‍चि भोतो अनामयं।

    ‘‘Kaccinnu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmayaṃ;

    कच्‍चि रट्ठमिदं फीतं, धम्मेन मनुसाससि॥

    Kacci raṭṭhamidaṃ phītaṃ, dhammena manusāsasi.

    १६५.

    165.

    ‘‘कुसलञ्‍चेव मे हंस, अथो हंस अनामयं।

    ‘‘Kusalañceva me haṃsa, atho haṃsa anāmayaṃ;

    अथो रट्ठमिदं फीतं, धम्मेन मनुसासहं॥

    Atho raṭṭhamidaṃ phītaṃ, dhammena manusāsahaṃ.

    १६६.

    166.

    ‘‘कच्‍चि भोतो अमच्‍चेसु, दोसो कोचि न विज्‍जति।

    ‘‘Kacci bhoto amaccesu, doso koci na vijjati;

    कच्‍चि च ते तवत्थेसु, नावकङ्खन्ति जीवितं॥

    Kacci ca te tavatthesu, nāvakaṅkhanti jīvitaṃ.

    १६७.

    167.

    ‘‘अथोपि मे अमच्‍चेसु, दोसो कोचि न विज्‍जति।

    ‘‘Athopi me amaccesu, doso koci na vijjati;

    अथोपि ते ममत्थेसु, नावकङ्खन्ति जीवितं॥

    Athopi te mamatthesu, nāvakaṅkhanti jīvitaṃ.

    १६८.

    168.

    ‘‘कच्‍चि ते सादिसी भरिया, अस्सवा पियभाणिनी।

    ‘‘Kacci te sādisī bhariyā, assavā piyabhāṇinī;

    पुत्तरूपयसूपेता, तव छन्दवसानुगा॥

    Puttarūpayasūpetā, tava chandavasānugā.

    १६९.

    169.

    ‘‘अथो मे सादिसी भरिया, अस्सवा पियभाणिनी।

    ‘‘Atho me sādisī bhariyā, assavā piyabhāṇinī;

    पुत्तरूपयसूपेता, मम छन्दवसानुगा॥

    Puttarūpayasūpetā, mama chandavasānugā.

    १७०.

    170.

    ‘‘कच्‍चि रट्ठं अनुप्पीळं, अकुतोचिउपद्दवं।

    ‘‘Kacci raṭṭhaṃ anuppīḷaṃ, akutociupaddavaṃ;

    असाहसेन धम्मेन, समेन मनुसाससि॥

    Asāhasena dhammena, samena manusāsasi.

    १७१.

    171.

    ‘‘अथो रट्ठं अनुप्पीळं, अकुतोचिउपद्दवं।

    ‘‘Atho raṭṭhaṃ anuppīḷaṃ, akutociupaddavaṃ;

    असाहसेन धम्मेन, समेन मनुसासहं॥

    Asāhasena dhammena, samena manusāsahaṃ.

    १७२.

    172.

    ‘‘कच्‍चि सन्तो अपचिता, असन्तो परिवज्‍जिता।

    ‘‘Kacci santo apacitā, asanto parivajjitā;

    नो चे धम्मं निरंकत्वा, अधम्ममनुवत्तसि॥

    No ce dhammaṃ niraṃkatvā, adhammamanuvattasi.

    १७३.

    173.

    ‘‘सन्तो च मे अपचिता, असन्तो परिवज्‍जिता।

    ‘‘Santo ca me apacitā, asanto parivajjitā;

    धम्ममेवानुवत्तामि, अधम्मो मे निरंकतो॥

    Dhammamevānuvattāmi, adhammo me niraṃkato.

    १७४.

    174.

    ‘‘कच्‍चि नानागतं दीघं, समवेक्खसि खत्तिय।

    ‘‘Kacci nānāgataṃ dīghaṃ, samavekkhasi khattiya;

    कच्‍चिमत्तो मदनीये, परलोकं न सन्तसि॥

    Kaccimatto madanīye, paralokaṃ na santasi.

    १७५.

    175.

    ‘‘नाहं अनागतं दीघं, समवेक्खामि पक्खिम।

    ‘‘Nāhaṃ anāgataṃ dīghaṃ, samavekkhāmi pakkhima;

    ठितो दससु धम्मेसु, परलोकं न सन्तसे॥

    Ṭhito dasasu dhammesu, paralokaṃ na santase.

    १७६.

    176.

    ‘‘दानं सीलं परिच्‍चागं, अज्‍जवं मद्दवं तपं।

    ‘‘Dānaṃ sīlaṃ pariccāgaṃ, ajjavaṃ maddavaṃ tapaṃ;

    अक्‍कोधं अविहिंसञ्‍च, खन्तिञ्‍च अविरोधनं॥

    Akkodhaṃ avihiṃsañca, khantiñca avirodhanaṃ.

    १७७.

    177.

    ‘‘इच्‍चेते कुसले धम्मे, ठिते पस्सामि अत्तनि।

    ‘‘Iccete kusale dhamme, ṭhite passāmi attani;

    ततो मे जायते पीति, सामनस्सञ्‍चनप्पकं॥

    Tato me jāyate pīti, sāmanassañcanappakaṃ.

    १७८.

    178.

    ‘‘सुमुखो च अचिन्तेत्वा, विसज्‍जि फरुसं गिरं।

    ‘‘Sumukho ca acintetvā, visajji pharusaṃ giraṃ;

    भावदोसमनञ्‍ञाय, अस्माकायं विहङ्गमो॥

    Bhāvadosamanaññāya, asmākāyaṃ vihaṅgamo.

    १७९.

    179.

    ‘‘सो कुद्धो फरुसं वाचं, निच्छारेसि अयोनिसो।

    ‘‘So kuddho pharusaṃ vācaṃ, nicchāresi ayoniso;

    यानस्मेसु न विज्‍जन्ति, नयिदं पञ्‍ञवतामिवा’’ति॥

    Yānasmesu na vijjanti, nayidaṃ paññavatāmivā’’ti.

    तत्थ दिस्वाति तं बहुं अग्गपानभोजनं दिस्वा। पेसितन्ति आहरापेत्वा उपनीतं। खत्तधम्मानन्ति पठमकारणेसु पटिसन्थारधम्मानं। ततो पुच्छि अनन्तराति तस्मिं काले ‘‘कच्‍चि नु, भोतो’’ति अनुपटिपाटिया पुच्छि। ता पनेता छ गाथा हेट्ठा वुत्तत्थायेव। अनुप्पीळन्ति कच्‍चि रट्ठवासिनो यन्ते उच्छुं विय न पीळेसीति पुच्छति। अकुतोचिउपद्दवन्ति कुतोचि अनुपद्दवं। धम्मेन समेन मनुसाससीति कच्‍चि तव रट्ठं धम्मेन समेन अनुसाससि। सन्तोति सीलादिगुणसंयुत्ता सप्पुरिसा। निरंकत्वाति छड्डेत्वा। नानागतं दीघन्ति अनागतं अत्तनो जीवितपवत्तिं ‘‘कच्‍चि दीघ’’न्ति न समवेक्खसि, आयुसङ्खारानं परित्तभावं जानासीति पुच्छति। मदनीयेति मदारहे रूपादिआरम्मणे। न सन्तसीति न भायसि। इदं वुत्तं होति – कच्‍चि रूपादीसु कामगुणेसु अमत्तो अप्पमत्तो हुत्वा दानादीनं कुसलानं कतत्ता परलोकं न भायसीति।

    Tattha disvāti taṃ bahuṃ aggapānabhojanaṃ disvā. Pesitanti āharāpetvā upanītaṃ. Khattadhammānanti paṭhamakāraṇesu paṭisanthāradhammānaṃ. Tato pucchi anantarāti tasmiṃ kāle ‘‘kacci nu, bhoto’’ti anupaṭipāṭiyā pucchi. Tā panetā cha gāthā heṭṭhā vuttatthāyeva. Anuppīḷanti kacci raṭṭhavāsino yante ucchuṃ viya na pīḷesīti pucchati. Akutociupaddavanti kutoci anupaddavaṃ. Dhammena samena manusāsasīti kacci tava raṭṭhaṃ dhammena samena anusāsasi. Santoti sīlādiguṇasaṃyuttā sappurisā. Niraṃkatvāti chaḍḍetvā. Nānāgataṃ dīghanti anāgataṃ attano jīvitapavattiṃ ‘‘kacci dīgha’’nti na samavekkhasi, āyusaṅkhārānaṃ parittabhāvaṃ jānāsīti pucchati. Madanīyeti madārahe rūpādiārammaṇe. Na santasīti na bhāyasi. Idaṃ vuttaṃ hoti – kacci rūpādīsu kāmaguṇesu amatto appamatto hutvā dānādīnaṃ kusalānaṃ katattā paralokaṃ na bhāyasīti.

    दससूति दससु राजधम्मेसु। दानादीसु दसवत्थुका चेतना दानं, पञ्‍चसीलदससीलानि सीलं , देय्यधम्मचागो परिच्‍चागो, उजुभावो अज्‍जवं, मुदुभावो मद्दवं, उपोसथकम्मं तपो, मेत्तापुब्बभागो अक्‍कोधो, करुणापुब्बभागो अविहिंसा, अधिवासना खन्ति, अविरोधो अविरोधनं। अचिन्तेत्वाति मम इमं गुणसम्पत्तिं अचिन्तेत्वा। भावदोसन्ति चित्तदोसं। अनञ्‍ञायाति अजानित्वा। अस्माकञ्हि चित्तदोसो नाम नत्थि, यमेस जानेय्य, तं अजानित्वाव फरुसं कक्खळं गिरं विस्सज्‍जेसि। अयोनिसोति अनुपायेन। यानस्मेसूति यानि वज्‍जानि अम्हेसु न विज्‍जन्ति, तानि वदति। नयिदन्ति तस्मास्स इदं वचनं पञ्‍ञवतं इव न होति, तेनेस मम न पण्डितो विय उपट्ठाति।

    Dasasūti dasasu rājadhammesu. Dānādīsu dasavatthukā cetanā dānaṃ, pañcasīladasasīlāni sīlaṃ, deyyadhammacāgo pariccāgo, ujubhāvo ajjavaṃ, mudubhāvo maddavaṃ, uposathakammaṃ tapo, mettāpubbabhāgo akkodho, karuṇāpubbabhāgo avihiṃsā, adhivāsanā khanti, avirodho avirodhanaṃ. Acintetvāti mama imaṃ guṇasampattiṃ acintetvā. Bhāvadosanti cittadosaṃ. Anaññāyāti ajānitvā. Asmākañhi cittadoso nāma natthi, yamesa jāneyya, taṃ ajānitvāva pharusaṃ kakkhaḷaṃ giraṃ vissajjesi. Ayonisoti anupāyena. Yānasmesūti yāni vajjāni amhesu na vijjanti, tāni vadati. Nayidanti tasmāssa idaṃ vacanaṃ paññavataṃ iva na hoti, tenesa mama na paṇḍito viya upaṭṭhāti.

    तं सुत्वा सुमुखो ‘‘मया गुणसम्पन्‍नोव राजा अपसादितो, सो मे कुद्धो, खमापेस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा आह –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘mayā guṇasampannova rājā apasādito, so me kuddho, khamāpessāmi na’’nti cintetvā āha –

    १८०.

    180.

    ‘‘अत्थि मे तं अतिसारं, वेगेन मनुजाधिप।

    ‘‘Atthi me taṃ atisāraṃ, vegena manujādhipa;

    धतरट्ठे च बद्धस्मिं, दुक्खं मे विपुलं अहु॥

    Dhataraṭṭhe ca baddhasmiṃ, dukkhaṃ me vipulaṃ ahu.

    १८१.

    181.

    ‘‘त्वं नो पिताव पुत्तानं, भूतानं धरणीरिव।

    ‘‘Tvaṃ no pitāva puttānaṃ, bhūtānaṃ dharaṇīriva;

    अस्माकं अधिपन्‍नानं, खमस्सु राजकुञ्‍जरा’’ति॥

    Asmākaṃ adhipannānaṃ, khamassu rājakuñjarā’’ti.

    तत्थ अतिसारन्ति पक्खलितं। वेगेनाति अहं एतं कथं कथेन्तो वेगेन सहसा कथेसिं। दुक्खन्ति चेतसिकं दुक्खं मम विपुलं अहोसि, तस्मा कोधवसेन यं मया वुत्तं, तं मे खमथ, महाराजाति। पुत्तानन्ति त्वं अम्हाकं पुत्तानं पिता विय। धरणीरिवाति पाणभूतानं पतिट्ठा पथवी विय त्वं अम्हाकं अवस्सयो। अधिपन्‍नानन्ति दोसेन अपराधेन अज्झोत्थटानं खमस्सूति इदं सो आसना ओरुय्ह पक्खेहि अञ्‍जलिं कत्वा आह।

    Tattha atisāranti pakkhalitaṃ. Vegenāti ahaṃ etaṃ kathaṃ kathento vegena sahasā kathesiṃ. Dukkhanti cetasikaṃ dukkhaṃ mama vipulaṃ ahosi, tasmā kodhavasena yaṃ mayā vuttaṃ, taṃ me khamatha, mahārājāti. Puttānanti tvaṃ amhākaṃ puttānaṃ pitā viya. Dharaṇīrivāti pāṇabhūtānaṃ patiṭṭhā pathavī viya tvaṃ amhākaṃ avassayo. Adhipannānanti dosena aparādhena ajjhotthaṭānaṃ khamassūti idaṃ so āsanā oruyha pakkhehi añjaliṃ katvā āha.

    अथ नं राजा आलिङ्गित्वा आदाय सुवण्णपीठे निसीदापेत्वा अच्‍चयदेसनं पटिग्गण्हन्तो आह –

    Atha naṃ rājā āliṅgitvā ādāya suvaṇṇapīṭhe nisīdāpetvā accayadesanaṃ paṭiggaṇhanto āha –

    १८२.

    182.

    ‘‘एतं ते अनुमोदाम, यं भावं न निगूहसि।

    ‘‘Etaṃ te anumodāma, yaṃ bhāvaṃ na nigūhasi;

    खिलं पभिन्दसि पक्खि, उजुकोसि विहङ्गमा’’ति॥

    Khilaṃ pabhindasi pakkhi, ujukosi vihaṅgamā’’ti.

    तत्थ अनुमोदामाति एतं ते दोसं खमाम। यन्ति यस्मा त्वं अत्तनो चित्तपटिच्छन्‍नभावं न निगूहसि। खिलन्ति चित्तखिलं चित्तखाणुकं।

    Tattha anumodāmāti etaṃ te dosaṃ khamāma. Yanti yasmā tvaṃ attano cittapaṭicchannabhāvaṃ na nigūhasi. Khilanti cittakhilaṃ cittakhāṇukaṃ.

    इदञ्‍च पन वत्वा राजा महासत्तस्स धम्मकथाय सुमुखस्स च उजुभावे पसीदित्वा ‘‘पसन्‍नेन नाम पसन्‍नाकारो कातब्बो’’ति उभिन्‍नम्पि तेसं अत्तनो रज्‍जसिरिं निय्यादेन्तो आह –

    Idañca pana vatvā rājā mahāsattassa dhammakathāya sumukhassa ca ujubhāve pasīditvā ‘‘pasannena nāma pasannākāro kātabbo’’ti ubhinnampi tesaṃ attano rajjasiriṃ niyyādento āha –

    १८३.

    183.

    ‘‘यं किञ्‍चि रतनं अत्थि, कासिराजनिवेसने।

    ‘‘Yaṃ kiñci ratanaṃ atthi, kāsirājanivesane;

    रजतं जातरूपञ्‍च, मुत्ता वेळुरिया बहू॥

    Rajataṃ jātarūpañca, muttā veḷuriyā bahū.

    १८४.

    184.

    ‘‘मणयो सङ्खमुत्ता च, वत्थकं हरिचन्दनं।

    ‘‘Maṇayo saṅkhamuttā ca, vatthakaṃ haricandanaṃ;

    अजिनं दन्तभण्डञ्‍च, लोहं काळायसं बहुं।

    Ajinaṃ dantabhaṇḍañca, lohaṃ kāḷāyasaṃ bahuṃ;

    एतं ददामि वो वित्तं, इस्सरं विस्सजामि वो’’ति॥

    Etaṃ dadāmi vo vittaṃ, issaraṃ vissajāmi vo’’ti.

    तत्थ मुत्ताति विद्धाविद्धमुत्ता। मणयोति मणिभण्डकानि। सङ्खमुत्ता चाति दक्खिणावट्टसङ्खरतनञ्‍च आमलकवट्टमुत्तरतनञ्‍च। वत्थकन्ति सुखुमकासिकवत्थानि। अजिनन्ति अजिनमिगचम्मं। लोहं काळायसन्ति तम्बलोहञ्‍च काळलोहञ्‍च। इस्सरन्ति कञ्‍चनमालेन सेतच्छत्तेन सद्धिं द्वादसयोजनिके बाराणसिनगरे रज्‍जं।

    Tattha muttāti viddhāviddhamuttā. Maṇayoti maṇibhaṇḍakāni. Saṅkhamuttā cāti dakkhiṇāvaṭṭasaṅkharatanañca āmalakavaṭṭamuttaratanañca. Vatthakanti sukhumakāsikavatthāni. Ajinanti ajinamigacammaṃ. Lohaṃ kāḷāyasanti tambalohañca kāḷalohañca. Issaranti kañcanamālena setacchattena saddhiṃ dvādasayojanike bārāṇasinagare rajjaṃ.

    एवञ्‍च पन वत्वा उभोपि ते सेतच्छत्तेन पूजेत्वा रज्‍जं पटिच्छापेसि। अथ महासत्तो रञ्‍ञा सद्धिं सल्‍लपन्तो आह –

    Evañca pana vatvā ubhopi te setacchattena pūjetvā rajjaṃ paṭicchāpesi. Atha mahāsatto raññā saddhiṃ sallapanto āha –

    १८५.

    185.

    ‘‘अद्धा अपचिता त्यम्हा, सक्‍कता च रथेसभ।

    ‘‘Addhā apacitā tyamhā, sakkatā ca rathesabha;

    धम्मेसु वत्तमानानं, त्वं नो आचरियो भव॥

    Dhammesu vattamānānaṃ, tvaṃ no ācariyo bhava.

    १८६.

    186.

    ‘‘आचरिय मनुञ्‍ञाता, तया अनुमता मयं।

    ‘‘Ācariya manuññātā, tayā anumatā mayaṃ;

    तं पदक्खिणतो कत्वा, ञातिं पस्सेमुरिन्दमा’’ति॥

    Taṃ padakkhiṇato katvā, ñātiṃ passemurindamā’’ti.

    तत्थ धम्मेसूति कुसलकम्मपथधम्मेसु। आचरियोति त्वं अम्हेहि ब्यत्ततरो, तस्मा नो आचरियो होति, अपिच दसन्‍नं राजधम्मानं कथितत्ता सुमुखस्स दोसं दस्सेत्वा अच्‍चयपटिग्गहणस्स कतत्तापि त्वं अम्हाकं आचरियोव, तस्मा इदानिपि नो आचारसिक्खापनेन आचरियो भवाति आह। पस्सेमुरिन्दमाति पस्सेमु अरिन्दम।

    Tattha dhammesūti kusalakammapathadhammesu. Ācariyoti tvaṃ amhehi byattataro, tasmā no ācariyo hoti, apica dasannaṃ rājadhammānaṃ kathitattā sumukhassa dosaṃ dassetvā accayapaṭiggahaṇassa katattāpi tvaṃ amhākaṃ ācariyova, tasmā idānipi no ācārasikkhāpanena ācariyo bhavāti āha. Passemurindamāti passemu arindama.

    सो तेसं गमनं अनुजानि, बोधिसत्तस्सपि धम्मं कथेन्तस्सेव अरुणं उट्ठहि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    So tesaṃ gamanaṃ anujāni, bodhisattassapi dhammaṃ kathentasseva aruṇaṃ uṭṭhahi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १८७.

    187.

    ‘‘सब्बरत्तिं चिन्तयित्वा, मन्तयित्वा यथाकथं।

    ‘‘Sabbarattiṃ cintayitvā, mantayitvā yathākathaṃ;

    कासिराजा अनुञ्‍ञासि, हंसानं पवरुत्तम’’न्ति॥

    Kāsirājā anuññāsi, haṃsānaṃ pavaruttama’’nti.

    तत्थ यथाकथन्ति यंकिञ्‍चि अत्थं तेहि सद्धिं चिन्तेतब्बं मन्तेतब्बञ्‍च, सब्बं तं चिन्तेत्वा च मन्तेत्वा चाति अत्थो। अनुञ्‍ञासीति गच्छथाति अनुञ्‍ञासि।

    Tattha yathākathanti yaṃkiñci atthaṃ tehi saddhiṃ cintetabbaṃ mantetabbañca, sabbaṃ taṃ cintetvā ca mantetvā cāti attho. Anuññāsīti gacchathāti anuññāsi.

    एवं तेन अनुञ्‍ञातो बोधिसत्तो राजानं ‘‘अप्पमत्तो धम्मेन रज्‍जं कारेही’’ति ओवदित्वा पञ्‍चसु सीलेसु पतिट्ठापेसि। राजा तेसं कञ्‍चनभाजनेहि मधुलाजञ्‍च मधुरोदकञ्‍च उपनामेत्वा निट्ठिताहारकिच्‍चे गन्धमालादीहि पूजेत्वा बोधिसत्तं सुवण्णचङ्कोटकेन सयं उक्खिपि, खेमा देवी सुमुखं उक्खिपि। अथ ने सीहपञ्‍जरं उग्घाटेत्वा सूरियुग्गमनवेलाय ‘‘गच्छथ सामिनो’’ति विस्सज्‍जेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evaṃ tena anuññāto bodhisatto rājānaṃ ‘‘appamatto dhammena rajjaṃ kārehī’’ti ovaditvā pañcasu sīlesu patiṭṭhāpesi. Rājā tesaṃ kañcanabhājanehi madhulājañca madhurodakañca upanāmetvā niṭṭhitāhārakicce gandhamālādīhi pūjetvā bodhisattaṃ suvaṇṇacaṅkoṭakena sayaṃ ukkhipi, khemā devī sumukhaṃ ukkhipi. Atha ne sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā sūriyuggamanavelāya ‘‘gacchatha sāmino’’ti vissajjesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १८८.

    188.

    ‘‘ततो रत्या विवसाने, सूरियुग्गमनं पति।

    ‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyuggamanaṃ pati;

    पेक्खतो कासिराजस्स, भवना ते विगाहिसु’’न्ति॥

    Pekkhato kāsirājassa, bhavanā te vigāhisu’’nti.

    तत्थ विगाहिसुन्ति आकासं पक्खन्दिंसु।

    Tattha vigāhisunti ākāsaṃ pakkhandiṃsu.

    तेसु महासत्तो सुवण्णचङ्कोटकतो उप्पतित्वा आकासे ठत्वा ‘‘मा चिन्दयि, महाराज, अप्पमत्तो अम्हाकं ओवादे वत्तेय्यासी’’ति राजानं समस्सासेत्वा सुमुखं आदाय चित्तकूटमेव गतो। तानिपि खो नवुति हंससहस्सानि कञ्‍चनगुहतो निक्खमित्वा पब्बततले निसिन्‍नानि ते आगच्छन्ते दिस्वा पच्‍चुग्गन्त्वा परिवारेसुं। ते ञातिगणपरिवुता चित्तकूटतलं पविसिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Tesu mahāsatto suvaṇṇacaṅkoṭakato uppatitvā ākāse ṭhatvā ‘‘mā cindayi, mahārāja, appamatto amhākaṃ ovāde vatteyyāsī’’ti rājānaṃ samassāsetvā sumukhaṃ ādāya cittakūṭameva gato. Tānipi kho navuti haṃsasahassāni kañcanaguhato nikkhamitvā pabbatatale nisinnāni te āgacchante disvā paccuggantvā parivāresuṃ. Te ñātigaṇaparivutā cittakūṭatalaṃ pavisiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १८९.

    189.

    ‘‘ते अरोगे अनुप्पत्ते, दिस्वान परमे दिजे।

    ‘‘Te aroge anuppatte, disvāna parame dije;

    केकाति मकरुं हंसा, पुथुसद्दो अजायथ॥

    Kekāti makaruṃ haṃsā, puthusaddo ajāyatha.

    १९०.

    190.

    ‘‘ते पतीता पमुत्तेन, भत्तुना भत्तुगारवा।

    ‘‘Te patītā pamuttena, bhattunā bhattugāravā;

    समन्ता परिकिरिंसु, अण्डजा लद्धपच्‍चया’’ति॥

    Samantā parikiriṃsu, aṇḍajā laddhapaccayā’’ti.

    एवं परिवारेत्वा च पन ते हंसा ‘‘कथं मुत्तोसि, महाराजा’’ति पुच्छिंसु। महासत्तो सुमुखं निस्साय मुत्तभावं संयमराजलुद्दपुत्तेहि कतकम्मञ्‍च कथेसि। तं सुत्वा तुट्ठा हंसगणा ‘‘सुमुखो सेनापति च राजा च लुद्दपुत्तो च सुखिता निद्दुक्खा चिरं जीवन्तू’’ति आहंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evaṃ parivāretvā ca pana te haṃsā ‘‘kathaṃ muttosi, mahārājā’’ti pucchiṃsu. Mahāsatto sumukhaṃ nissāya muttabhāvaṃ saṃyamarājaluddaputtehi katakammañca kathesi. Taṃ sutvā tuṭṭhā haṃsagaṇā ‘‘sumukho senāpati ca rājā ca luddaputto ca sukhitā niddukkhā ciraṃ jīvantū’’ti āhaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    १९१.

    191.

    ‘‘एवं मित्तवतं अत्था, सब्बे होन्ति पदक्खिणा।

    ‘‘Evaṃ mittavataṃ atthā, sabbe honti padakkhiṇā;

    हंसा यथा धतरट्ठा, ञातिसङ्घमुपागमु’’न्ति॥

    Haṃsā yathā dhataraṭṭhā, ñātisaṅghamupāgamu’’nti.

    तं चूळहंसजातके वुत्तत्थमेव।

    Taṃ cūḷahaṃsajātake vuttatthameva.

    सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि आनन्दो ममत्थाय अत्तनो जीवितं परिच्‍चजी’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा लुद्दपुत्तो छन्‍नो अहोसि, खेमा देवी, खेमा भिक्खुनी, राजा सारिपुत्तो, सुमुखो आनन्दो, सेसपरिसा बुद्धपरिसा, धतरट्ठहंसराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi ānando mamatthāya attano jīvitaṃ pariccajī’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā luddaputto channo ahosi, khemā devī, khemā bhikkhunī, rājā sāriputto, sumukho ānando, sesaparisā buddhaparisā, dhataraṭṭhahaṃsarājā pana ahameva ahosi’’nti.

    महाहंसजातकवण्णना दुतिया।

    Mahāhaṃsajātakavaṇṇanā dutiyā.




    Next: [५३५] ३. सुधाभोजनजातकवण्णना • [535] 3. Sudhābhojanajātakavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५३४. महाहंसजातकं • 534. Mahāhaṃsajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact