Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā

    [៥៣៤] ២. មហាហំសជាតកវណ្ណនា

    [534] 2. Mahāhaṃsajātakavaṇṇanā

    ឯតេ ហំសា បក្កមន្តីតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អានន្ទថេរស្ស ជីវិតបរិច្ចាគមេវ អារព្ភ កថេសិ។ វត្ថុ ហេដ្ឋា វុត្តសទិសមេវ, ឥធ បន សត្ថា អតីតំ អាហរន្តោ ឥទមាហរិ។

    Ete haṃsā pakkamantīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ānandatherassa jīvitapariccāgameva ārabbha kathesi. Vatthu heṭṭhā vuttasadisameva, idha pana satthā atītaṃ āharanto idamāhari.

    អតីតេ ពារាណសិយំ សំយមស្ស នាម ពារាណសិរញ្ញោ ខេមា នាម អគ្គមហេសី អហោសិ។ តទា ពោធិសត្តោ នវុតិហំសសហស្សបរិវុតោ ចិត្តកូដេ វិហាសិ។ អថេកទិវសំ ខេមា ទេវី បច្ចូសសមយេ សុបិនំ អទ្ទស។ សុវណ្ណវណ្ណា ហំសា អាគន្ត្វា រាជបល្លង្កេ និសីទិត្វា មធុរស្សរេន ធម្មកថំ កថេសុំ។ ទេវិយា សាធុការំ ទត្វា ធម្មំ សុណន្តិយា ធម្មស្សវនេន អតិត្តាយ ឯវ រត្តិ វិភាយិ។ ហំសា ធម្មំ កថេត្វា សីហបញ្ជរេន និក្ខមិត្វា អគមំសុ។ សា វេគេនុដ្ឋាយ ‘‘បលាយមានេ ហំសេ គណ្ហថ គណ្ហថា’’តិ វត្វា ហត្ថំ បសារេន្តីយេវ បពុជ្ឈិ។ តស្សា កថំ សុត្វា បរិចារិកាយោ ‘‘កុហិំ ហំសា’’តិ ថោកំ អវហសិំសុ។ សា តស្មិំ ខណេ សុបិនភាវំ ញត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ អភូតំ ន បស្សាមិ, អទ្ធា ឥមស្មិំ លោកេ សុវណ្ណវណ្ណា ហំសា ភវិស្សន្តិ, សចេ ខោ បន ‘សុវណ្ណហំសានំ ធម្មំ សោតុកាមាម្ហី’តិ រាជានំ វក្ខាមិ, ‘អម្ហេហិ សុវណ្ណហំសា នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពា, ហំសានញ្ច កថា នាម អភូតាយេវា’តិ វត្វា និរុស្សុក្កោ ភវិស្សតិ, ‘ទោហឡោ’តិ វុត្តេ បន យេន កេនចិ ឧបាយេន បរិយេសិស្សតិ, ឯវំ មេ មនោរថោ សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ។ សា គិលានាលយំ ទស្សេត្វា បរិចារិកានំ សញ្ញំ ទត្វា និបជ្ជិ។

    Atīte bārāṇasiyaṃ saṃyamassa nāma bārāṇasirañño khemā nāma aggamahesī ahosi. Tadā bodhisatto navutihaṃsasahassaparivuto cittakūṭe vihāsi. Athekadivasaṃ khemā devī paccūsasamaye supinaṃ addasa. Suvaṇṇavaṇṇā haṃsā āgantvā rājapallaṅke nisīditvā madhurassarena dhammakathaṃ kathesuṃ. Deviyā sādhukāraṃ datvā dhammaṃ suṇantiyā dhammassavanena atittāya eva ratti vibhāyi. Haṃsā dhammaṃ kathetvā sīhapañjarena nikkhamitvā agamaṃsu. Sā vegenuṭṭhāya ‘‘palāyamāne haṃse gaṇhatha gaṇhathā’’ti vatvā hatthaṃ pasārentīyeva pabujjhi. Tassā kathaṃ sutvā paricārikāyo ‘‘kuhiṃ haṃsā’’ti thokaṃ avahasiṃsu. Sā tasmiṃ khaṇe supinabhāvaṃ ñatvā cintesi – ‘‘ahaṃ abhūtaṃ na passāmi, addhā imasmiṃ loke suvaṇṇavaṇṇā haṃsā bhavissanti, sace kho pana ‘suvaṇṇahaṃsānaṃ dhammaṃ sotukāmāmhī’ti rājānaṃ vakkhāmi, ‘amhehi suvaṇṇahaṃsā nāma na diṭṭhapubbā, haṃsānañca kathā nāma abhūtāyevā’ti vatvā nirussukko bhavissati, ‘dohaḷo’ti vutte pana yena kenaci upāyena pariyesissati, evaṃ me manoratho samijjhissatī’’ti. Sā gilānālayaṃ dassetvā paricārikānaṃ saññaṃ datvā nipajji.

    រាជា រាជាសនេ និសិន្នោ តស្សា ទស្សនវេលាយ តំ អទិស្វា ‘‘កហំ, ខេមា ទេវី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘គិលានា’’តិ សុត្វា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា សយនេកទេសេ និសីទិត្វា បិដ្ឋិំ បរិមជ្ជន្តោ ‘‘កិំ តេ អផាសុក’’ន្តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ទេវ អញ្ញំ អផាសុកំ នត្ថិ, ទោហឡោ បន មេ ឧប្បន្នោ’’តិ។ តេន ហិ ‘‘ភណ, ទេវិ, យំ ឥច្ឆសិ, តំ សីឃំ តេ ឧបនាមេស្សាមី’’តិ។ ‘‘មហារាជ, អហមេកស្ស សុវណ្ណហំសស្ស សមុស្សិតសេតច្ឆត្តេ រាជបល្លង្កេ និសិន្នស្ស គន្ធមាលាទីហិ បូជំ កត្វា សាធុការំ ទទមានា ធម្មកថំ សោតុមិច្ឆាមិ, សចេ លភាមិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ, នោ ចេ, ជីវិតំ មេ នត្ថី’’តិ។ អថ នំ រាជា ‘‘សចេ មនុស្សលោកេ អត្ថិ, លភិស្សសិ , មា ចិន្តយី’’តិ អស្សាសេត្វា សិរិគព្ភតោ និក្ខម្ម អមច្ចេហិ សទ្ធិំ មន្តេសិ – ‘‘អម្ភោ, ខេមា ទេវី, ‘សុវណ្ណហំសស្ស ធម្មកថំ សោតុំ លភន្តី ជីវិស្សាមិ, អលភន្តិយា មេ ជីវិតំ នត្ថី’តិ វទតិ, អត្ថិ នុ ខោ សុវណ្ណវណ្ណា ហំសា’’តិ។ ‘‘ទេវ អម្ហេហិ នេវ ទិដ្ឋបុព្ពា ន សុតបុព្ពា’’តិ។ ‘‘កេ បន ជានេយ្យុ’’ន្តិ? ‘‘ព្រាហ្មណា, ទេវា’’តិ។ រាជា ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា សក្ការំ កត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ហោន្តិ នុ ខោ អាចរិយា សុវណ្ណវណ្ណា ហំសា’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជ អម្ហាកំ មន្តេសុមច្ឆា, កក្កដកា, កច្ឆបា, មិគា, មោរា, ហំសាតិ ឆ ឯតេ តិរច្ឆានគតា សុវណ្ណវណ្ណា ហោន្តីតិ អាគតា, តត្ថ ធតរដ្ឋកុលហំសា នាម បណ្ឌិតា ញាណសម្បន្នា, ឥតិ មនុស្សេហិ សទ្ធិំ សត្ត សុវណ្ណវណ្ណា ហោន្តី’’តិ។

    Rājā rājāsane nisinno tassā dassanavelāya taṃ adisvā ‘‘kahaṃ, khemā devī’’ti pucchitvā ‘‘gilānā’’ti sutvā tassā santikaṃ gantvā sayanekadese nisīditvā piṭṭhiṃ parimajjanto ‘‘kiṃ te aphāsuka’’nti pucchi. ‘‘Deva aññaṃ aphāsukaṃ natthi, dohaḷo pana me uppanno’’ti. Tena hi ‘‘bhaṇa, devi, yaṃ icchasi, taṃ sīghaṃ te upanāmessāmī’’ti. ‘‘Mahārāja, ahamekassa suvaṇṇahaṃsassa samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinnassa gandhamālādīhi pūjaṃ katvā sādhukāraṃ dadamānā dhammakathaṃ sotumicchāmi, sace labhāmi, iccetaṃ kusalaṃ, no ce, jīvitaṃ me natthī’’ti. Atha naṃ rājā ‘‘sace manussaloke atthi, labhissasi , mā cintayī’’ti assāsetvā sirigabbhato nikkhamma amaccehi saddhiṃ mantesi – ‘‘ambho, khemā devī, ‘suvaṇṇahaṃsassa dhammakathaṃ sotuṃ labhantī jīvissāmi, alabhantiyā me jīvitaṃ natthī’ti vadati, atthi nu kho suvaṇṇavaṇṇā haṃsā’’ti. ‘‘Deva amhehi neva diṭṭhapubbā na sutapubbā’’ti. ‘‘Ke pana jāneyyu’’nti? ‘‘Brāhmaṇā, devā’’ti. Rājā brāhmaṇe pakkosāpetvā sakkāraṃ katvā pucchi – ‘‘honti nu kho ācariyā suvaṇṇavaṇṇā haṃsā’’ti? ‘‘Āma, mahārāja amhākaṃ mantesumacchā, kakkaṭakā, kacchapā, migā, morā, haṃsāti cha ete tiracchānagatā suvaṇṇavaṇṇā hontīti āgatā, tattha dhataraṭṭhakulahaṃsā nāma paṇḍitā ñāṇasampannā, iti manussehi saddhiṃ satta suvaṇṇavaṇṇā hontī’’ti.

    តំ សុត្វា រាជា អត្តមនោ ហុត្វា ‘‘កហំ នុ ខោ អាចរិយា ធតរដ្ឋហំសា វសន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ន ជានាម, មហារាជា’’តិ វុត្តេ ‘‘អថ កេ បន ជានិស្សន្តី’’តិ វត្វា ‘‘លុទ្ទបុត្តា’’តិ វុត្តេ សព្ពេ អត្តនោ វិជិតេ លុទ្ទកេ សន្និបាតាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តាតា, សុវណ្ណវណ្ណា ធតរដ្ឋកុលហំសា នាម កហំ វសន្តី’’តិ? អថេកោ លុទ្ទោ ‘‘ហិមវន្តេ កិរ, ទេវ, ចិត្តកូដបព្ពតេតិ នោ កុលបរម្បរាយ កថេន្តី’’តិ អាហ។ ‘‘ជានាសិ បន នេសំ គហណូបាយ’’ន្តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ទេវា’’តិ។ ‘‘កេ បន ជានិស្សន្តី’’តិ? ព្រាហ្មណាតិ។ សោ ព្រាហ្មណបណ្ឌិតេ បក្កោសាបេត្វា ចិត្តកូដបព្ពតេ សុវណ្ណវណ្ណានំ ហំសានំ អត្ថិភាវំ អារោចេត្វា ‘‘ជានាថ នុ ខោ តេសំ គហណូបាយ’’ន្តិ បុច្ឆិ។ ‘‘មហារាជ, កិំ តេហិ គន្ត្វា គហិតេហិ, ឧបាយេន តេ នគរសមីបំ អានេត្វា គហេស្សាមា’’តិ។ ‘‘កោ បន ឧបាយោ’’តិ? ‘‘មហារាជ, នគរតោ អវិទូរេ ឧត្តរេន តិគាវុតមត្តេ តិគាវុតប្បមាណំ ខេមំ នាម សរំ ការាបេត្វា ឧទកស្ស បូរេត្វា នានាធញ្ញានិ រោបេត្វា បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នំ ការាបេត្វា ឯកំ បណ្ឌិតំ នេសាទំ បដិច្ឆាបេត្វា មនុស្សានំ ឧបគន្តុំ អទត្វា ចតូសុ កណ្ណេសុ ឋិតេហិ អភយំ ឃោសាបេថ, តំ សុត្វា នានាសកុណា ទស ទិសា ឱតរិស្សន្តិ, តេបិ ហំសា បរម្បរាយ តស្ស សរស្ស ខេមភាវំ សុត្វា អាគច្ឆិស្សន្តិ, អថ នេ វាលបាសេហិ ពន្ធាបេត្វា គណ្ហាបេយ្យាថា’’តិ។

    Taṃ sutvā rājā attamano hutvā ‘‘kahaṃ nu kho ācariyā dhataraṭṭhahaṃsā vasantī’’ti pucchitvā ‘‘na jānāma, mahārājā’’ti vutte ‘‘atha ke pana jānissantī’’ti vatvā ‘‘luddaputtā’’ti vutte sabbe attano vijite luddake sannipātāpetvā pucchi – ‘‘tātā, suvaṇṇavaṇṇā dhataraṭṭhakulahaṃsā nāma kahaṃ vasantī’’ti? Atheko luddo ‘‘himavante kira, deva, cittakūṭapabbateti no kulaparamparāya kathentī’’ti āha. ‘‘Jānāsi pana nesaṃ gahaṇūpāya’’nti? ‘‘Na jānāmi, devā’’ti. ‘‘Ke pana jānissantī’’ti? Brāhmaṇāti. So brāhmaṇapaṇḍite pakkosāpetvā cittakūṭapabbate suvaṇṇavaṇṇānaṃ haṃsānaṃ atthibhāvaṃ ārocetvā ‘‘jānātha nu kho tesaṃ gahaṇūpāya’’nti pucchi. ‘‘Mahārāja, kiṃ tehi gantvā gahitehi, upāyena te nagarasamīpaṃ ānetvā gahessāmā’’ti. ‘‘Ko pana upāyo’’ti? ‘‘Mahārāja, nagarato avidūre uttarena tigāvutamatte tigāvutappamāṇaṃ khemaṃ nāma saraṃ kārāpetvā udakassa pūretvā nānādhaññāni ropetvā pañcavaṇṇapadumasañchannaṃ kārāpetvā ekaṃ paṇḍitaṃ nesādaṃ paṭicchāpetvā manussānaṃ upagantuṃ adatvā catūsu kaṇṇesu ṭhitehi abhayaṃ ghosāpetha, taṃ sutvā nānāsakuṇā dasa disā otarissanti, tepi haṃsā paramparāya tassa sarassa khemabhāvaṃ sutvā āgacchissanti, atha ne vālapāsehi bandhāpetvā gaṇhāpeyyāthā’’ti.

    តំ សុត្វា រាជា តេហិ វុត្តបទេសេ វុត្តប្បការំ សរំ ការាបេត្វា ឆេកំ នេសាទំ បក្កោសាបេត្វា តស្ស សហស្សំ ទាបេត្វា ‘‘ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ កម្មំ មា ករិ, បុត្តទារំ តេ អហំ បោសេស្សាមិ, ត្វំ អប្បមត្តោ ខេមំ សរំ រក្ខន្តោ មនុស្សេ បដិក្កមាបេត្វា ចតូសុ កណ្ណេសុ អភយំ ឃោសាបេត្វា អាគតាគតេ សកុណេ មម អាចិក្ខេយ្យាសិ, សុវណ្ណហំសេសុ អាគតេសុ មហន្តំ សក្ការំ លភិស្សសី’’តិ តមស្សាសេត្វា ខេមំ សរំ បដិច្ឆាបេសិ។ សោ តតោ បដ្ឋាយ រញ្ញា វុត្តនយេនេវ តត្ថ បដិបជ្ជិ, ‘‘ខេមំ សរំ រក្ខតី’’តិ ចស្ស ‘‘ខេមនេសាទោ’’ត្វេវ នាមំ ឧទបាទិ ។ តតោ បដ្ឋាយ ច នានប្បការា សកុណា ឱតរិំសុ, ‘‘ខេមំ និព្ភយំ សរ’’ន្តិ បរម្បរាឃោសេន នានាហំសា អាគមិំសុ។ បឋមំ តាវ តិណហំសា អាគមិំសុ, តេសំ ឃោសេន បណ្ឌុហំសា, តេសំ ឃោសេន មនោសិលាវណ្ណា ហំសា, តេសំ ឃោសេន សេតហំសា, តេសំ ឃោសេន បាកហំសា អាគមិំសុ។ តេសុ អាគតេសុ ខេមកោ រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘ទេវ, បញ្ចវណ្ណា ហំសា អាគន្ត្វា សរេ គោចរំ គណ្ហន្តិ, បាកហំសានំ អាគតត្តា ឥទានិ កតិបាហេនេវ សុវណ្ណហំសា អាគមិស្សន្តិ, មា ចិន្តយិត្ថ, ទេវា’’តិ។

    Taṃ sutvā rājā tehi vuttapadese vuttappakāraṃ saraṃ kārāpetvā chekaṃ nesādaṃ pakkosāpetvā tassa sahassaṃ dāpetvā ‘‘tvaṃ ito paṭṭhāya attano kammaṃ mā kari, puttadāraṃ te ahaṃ posessāmi, tvaṃ appamatto khemaṃ saraṃ rakkhanto manusse paṭikkamāpetvā catūsu kaṇṇesu abhayaṃ ghosāpetvā āgatāgate sakuṇe mama ācikkheyyāsi, suvaṇṇahaṃsesu āgatesu mahantaṃ sakkāraṃ labhissasī’’ti tamassāsetvā khemaṃ saraṃ paṭicchāpesi. So tato paṭṭhāya raññā vuttanayeneva tattha paṭipajji, ‘‘khemaṃ saraṃ rakkhatī’’ti cassa ‘‘khemanesādo’’tveva nāmaṃ udapādi . Tato paṭṭhāya ca nānappakārā sakuṇā otariṃsu, ‘‘khemaṃ nibbhayaṃ sara’’nti paramparāghosena nānāhaṃsā āgamiṃsu. Paṭhamaṃ tāva tiṇahaṃsā āgamiṃsu, tesaṃ ghosena paṇḍuhaṃsā, tesaṃ ghosena manosilāvaṇṇā haṃsā, tesaṃ ghosena setahaṃsā, tesaṃ ghosena pākahaṃsā āgamiṃsu. Tesu āgatesu khemako rañño ārocesi – ‘‘deva, pañcavaṇṇā haṃsā āgantvā sare gocaraṃ gaṇhanti, pākahaṃsānaṃ āgatattā idāni katipāheneva suvaṇṇahaṃsā āgamissanti, mā cintayittha, devā’’ti.

    តំ សុត្វា រាជា ‘‘អញ្ញេន តត្ថ ន គន្តព្ពំ, យោ គច្ឆិស្សតិ, ហត្ថបាទឆេទនញ្ច ឃរវិលោបញ្ច បាបុណិស្សតី’’តិ នគរ ភេរិំ ចរាបេសិ។ តតោ បដ្ឋាយ តត្ថ កោចិ ន គច្ឆតិ។ ចិត្តកូដស្ស បនាវិទូរេ កញ្ចនគុហាយំបាកហំសា វសន្តិ, តេបិ មហព្ពលា។ ធតរដ្ឋកុលេន សទ្ធិំ តេសំ សរីរវណ្ណោវ វិសេសោ។ បាកហំសរញ្ញោ បន ធីតា សុវណ្ណវណ្ណា អហោសិ។ សោ តំ ធតរដ្ឋមហិស្សរស្ស អនុរូបាតិ តស្ស បាទបរិចារិកំ កត្វា បេសេសិ។ សា តស្ស បិយា អហោសិ មនាបា, តេនេវ ច ការណេន តានិ ទ្វេ ហំសកុលានិ អញ្ញមញ្ញំ វិស្សាសិកានិ ជាតានិ។

    Taṃ sutvā rājā ‘‘aññena tattha na gantabbaṃ, yo gacchissati, hatthapādachedanañca gharavilopañca pāpuṇissatī’’ti nagara bheriṃ carāpesi. Tato paṭṭhāya tattha koci na gacchati. Cittakūṭassa panāvidūre kañcanaguhāyaṃpākahaṃsā vasanti, tepi mahabbalā. Dhataraṭṭhakulena saddhiṃ tesaṃ sarīravaṇṇova viseso. Pākahaṃsarañño pana dhītā suvaṇṇavaṇṇā ahosi. So taṃ dhataraṭṭhamahissarassa anurūpāti tassa pādaparicārikaṃ katvā pesesi. Sā tassa piyā ahosi manāpā, teneva ca kāraṇena tāni dve haṃsakulāni aññamaññaṃ vissāsikāni jātāni.

    អថេកទិវសំ ពោធិសត្តស្ស បរិវារហំសា បាកហំសេ បុច្ឆិំសុ – ‘‘តុម្ហេ ឥមេសុ ទិវសេសុ កហំ គោចរំ គណ្ហថា’’តិ? ‘‘មយំ ពារាណសិតោ អវិទូរេ ខេមសរេ គោចរំ គណ្ហាម, តុម្ហេ បន កុហិំ អាហិណ្ឌថា’’តិ។ ‘‘អសុកំ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ខេមសរំ ន គច្ឆថ, សោ ហិ សរោ រមណីយោ នានាសកុណសមាកិណ្ណោ បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នោ នានាធញ្ញផលសម្បន្នោ នានប្បការភមរគណនិកូជិតោ ចតូសុ កណ្ណេសុ និច្ចំ បវត្តអភយឃោសនោ, កោចិ នំ ឧបសង្កមិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, បគេវ អញ្ញំ ឧបទ្ទវំ កាតុំ, ឯវរូបោ សោ សរោ’’តិ ខេមសរំ វណ្ណយិំសុ។ តេ តេសំ វចនំ សុត្វា ‘‘ពារាណសិយា សមីបេ កិរ ឯវរូបោ ខេមោ នាម សរោ អត្ថិ, បាកហំសា តត្ថ គន្ត្វា គោចរំ គណ្ហន្តិ, តុម្ហេបិ ធតរដ្ឋមហិស្សរស្ស អារោចេថ, សចេ អនុជានាតិ, មយម្បិ តត្ថ គន្ត្វា គោចរំ គណ្ហេយ្យាមា’’តិ សុមុខស្ស កថេសុំ។ សុមុខោ រញ្ញោ អារោចេសិ។ សោ ចិន្តេសិ – ‘‘មនុស្សា នាម ពហុមាយា ខរមន្តា ឧបាយកុសលា, ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេន, ឯត្តកំ កាលំ ឯសោ សរោ នត្ថិ, ឥទានិ អម្ហាកំ គហណត្ថាយ កតោ ភវិស្សតី’’តិ។ សោ សុមុខំ អាហ – ‘‘មា វោ តត្ថ គមនំ រុច្ចថ, ន សោ សរោ តេហិ សុធម្មតាយ កតោ, អម្ហាកំ គហណត្ថាយេវ កតោ, មនុស្សា នាម ពហុមាយា ខរមន្តា ឧបាយកុសលា, តុម្ហេ សកេយេវ គោចរេ ចរថា’’តិ ។

    Athekadivasaṃ bodhisattassa parivārahaṃsā pākahaṃse pucchiṃsu – ‘‘tumhe imesu divasesu kahaṃ gocaraṃ gaṇhathā’’ti? ‘‘Mayaṃ bārāṇasito avidūre khemasare gocaraṃ gaṇhāma, tumhe pana kuhiṃ āhiṇḍathā’’ti. ‘‘Asukaṃ nāmā’’ti vutte ‘‘kasmā khemasaraṃ na gacchatha, so hi saro ramaṇīyo nānāsakuṇasamākiṇṇo pañcavaṇṇapadumasañchanno nānādhaññaphalasampanno nānappakārabhamaragaṇanikūjito catūsu kaṇṇesu niccaṃ pavattaabhayaghosano, koci naṃ upasaṅkamituṃ samattho nāma natthi, pageva aññaṃ upaddavaṃ kātuṃ, evarūpo so saro’’ti khemasaraṃ vaṇṇayiṃsu. Te tesaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘bārāṇasiyā samīpe kira evarūpo khemo nāma saro atthi, pākahaṃsā tattha gantvā gocaraṃ gaṇhanti, tumhepi dhataraṭṭhamahissarassa ārocetha, sace anujānāti, mayampi tattha gantvā gocaraṃ gaṇheyyāmā’’ti sumukhassa kathesuṃ. Sumukho rañño ārocesi. So cintesi – ‘‘manussā nāma bahumāyā kharamantā upāyakusalā, bhavitabbamettha kāraṇena, ettakaṃ kālaṃ eso saro natthi, idāni amhākaṃ gahaṇatthāya kato bhavissatī’’ti. So sumukhaṃ āha – ‘‘mā vo tattha gamanaṃ ruccatha, na so saro tehi sudhammatāya kato, amhākaṃ gahaṇatthāyeva kato, manussā nāma bahumāyā kharamantā upāyakusalā, tumhe sakeyeva gocare carathā’’ti .

    សុវណ្ណហំសា ‘‘ខេមំ សរំ គន្តុកាមម្ហា’’តិ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ សុមុខស្ស អារោចេសុំ។ សោ តេសំ តត្ថ គន្តុកាមតំ មហាសត្តស្ស អារោចេសិ។ អថ មហាសត្តោ ‘‘មម ញាតកា មំ និស្សាយ មា កិលមន្តុ, តេន ហិ គច្ឆាមា’’តិ នវុតិហំសសហស្សបរិវុតោ តត្ថ គន្ត្វា គោចរំ គហេត្វា ហំសកីឡំ កីឡិត្វា ចិត្តកូដមេវ បច្ចាគមិ។ ខេមកោ តេសំ គោចរំ ចរិត្វា គតកាលេ គន្ត្វា តេសំ អាគតភាវំ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា តុដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា, ‘‘សម្ម ខេមក, ឯកំ វា ទ្វេ វា ហំសេ គណ្ហិតុំ វាយម, មហន្តំ តេ យសំ ទស្សាមី’’តិ វត្វា បរិព្ពយំ ទត្វា តំ ឧយ្យោជេសិ។ សោ តត្ថ គន្ត្វា ចាដិបញ្ជរេ និសីទិត្វា ហំសានំ ចរណដ្ឋានំ វីមំសិ។ ពោធិសត្តា នាម និល្លោលុប្បចារិនោ ហោន្តិ, តស្មា មហាសត្តោ ឱតិណ្ណដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ សបទានំ សាលិំ ខាទន្តោ អគមាសិ។ សេសា ឥតោ ចិតោ ច ខាទន្តា វិចរិំសុ។

    Suvaṇṇahaṃsā ‘‘khemaṃ saraṃ gantukāmamhā’’ti dutiyampi tatiyampi sumukhassa ārocesuṃ. So tesaṃ tattha gantukāmataṃ mahāsattassa ārocesi. Atha mahāsatto ‘‘mama ñātakā maṃ nissāya mā kilamantu, tena hi gacchāmā’’ti navutihaṃsasahassaparivuto tattha gantvā gocaraṃ gahetvā haṃsakīḷaṃ kīḷitvā cittakūṭameva paccāgami. Khemako tesaṃ gocaraṃ caritvā gatakāle gantvā tesaṃ āgatabhāvaṃ rañño ārocesi. Rājā tuṭṭhacitto hutvā, ‘‘samma khemaka, ekaṃ vā dve vā haṃse gaṇhituṃ vāyama, mahantaṃ te yasaṃ dassāmī’’ti vatvā paribbayaṃ datvā taṃ uyyojesi. So tattha gantvā cāṭipañjare nisīditvā haṃsānaṃ caraṇaṭṭhānaṃ vīmaṃsi. Bodhisattā nāma nilloluppacārino honti, tasmā mahāsatto otiṇṇaṭṭhānato paṭṭhāya sapadānaṃ sāliṃ khādanto agamāsi. Sesā ito cito ca khādantā vicariṃsu.

    អថ លុទ្ទបុត្តោ ‘‘អយំ ហំសោ និល្លោលុប្បចារី, ឥមំ ពន្ធិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា បុនទិវសេ ហំសេសុ សរំ អនោតិណ្ណេសុយេវ ចាដិបញ្ជរេ និសិន្នោ តំ ឋានំ គន្ត្វា អវិទូរេ បញ្ជរេ អត្តានំ បដិច្ឆាទេត្វា ឆិទ្ទេន ឱលោកេន្តោ អច្ឆិ។ តស្មិំ ខណេ មហាសត្តោ នវុតិហំសសហស្សបុរក្ខតោ ហិយ្យោ ឱតិណ្ណដ្ឋានេយេវ ឱតរិត្វា ឱធិយំ និសីទិត្វា សាលិំ ខាទន្តោ បាយាសិ។ នេសាទោ បញ្ជរឆិទ្ទេន ឱលោកេន្តោ តស្ស រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ ទិស្វា ‘‘អយំ ហំសោ សកដនាភិប្បមាណសរីរោ សុវណ្ណវណ្ណោ, តីហិ រត្តរាជីហិ គីវាយំ បរិក្ខិត្តោ, តិស្សោ រាជិយោ គលេន ឱតរិត្វា ឧរន្តរេន គតា, តិស្សោ បច្ឆាភាគេន និព្ពិជ្ឈិត្វា គតា, រត្តកម្ពលសុត្តសិក្កាយ ឋបិតកញ្ចនក្ខន្ធោ វិយ អតិរោចតិ, ឥមិនា ឯតេសំ រញ្ញា ភវិតព្ពំ, ឥមមេវ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ។ ហំសរាជាបិ ពហុំ គោចរំ ចរិត្វា ជលកីឡំ កីឡិត្វា ហំសគណបរិវុតោ ចិត្តកូដមេវ អគមាសិ។ ឥមិនា និយាមេនេវ បញ្ច ទិវសេ គោចរំ គណ្ហិ។ ឆដ្ឋេ ទិវសេ ខេមកោ កាឡអស្សវាលមយំ ទឡ្ហំ មហារជ្ជុំ វដ្ដិត្វា យដ្ឋិយា បាសំ កត្វា ‘‘ស្វេ ហំសរាជា ឥមស្មិំ ឱកាសេ ឱតរិស្សតី’’តិ តថតោ ញត្វា អន្តោឧទកេ យដ្ឋិបាសំ ឱឌ្ឌិ។

    Atha luddaputto ‘‘ayaṃ haṃso nilloluppacārī, imaṃ bandhituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā punadivase haṃsesu saraṃ anotiṇṇesuyeva cāṭipañjare nisinno taṃ ṭhānaṃ gantvā avidūre pañjare attānaṃ paṭicchādetvā chiddena olokento acchi. Tasmiṃ khaṇe mahāsatto navutihaṃsasahassapurakkhato hiyyo otiṇṇaṭṭhāneyeva otaritvā odhiyaṃ nisīditvā sāliṃ khādanto pāyāsi. Nesādo pañjarachiddena olokento tassa rūpasobhaggappattaṃ attabhāvaṃ disvā ‘‘ayaṃ haṃso sakaṭanābhippamāṇasarīro suvaṇṇavaṇṇo, tīhi rattarājīhi gīvāyaṃ parikkhitto, tisso rājiyo galena otaritvā urantarena gatā, tisso pacchābhāgena nibbijjhitvā gatā, rattakambalasuttasikkāya ṭhapitakañcanakkhandho viya atirocati, iminā etesaṃ raññā bhavitabbaṃ, imameva gaṇhissāmī’’ti cintesi. Haṃsarājāpi bahuṃ gocaraṃ caritvā jalakīḷaṃ kīḷitvā haṃsagaṇaparivuto cittakūṭameva agamāsi. Iminā niyāmeneva pañca divase gocaraṃ gaṇhi. Chaṭṭhe divase khemako kāḷaassavālamayaṃ daḷhaṃ mahārajjuṃ vaṭṭitvā yaṭṭhiyā pāsaṃ katvā ‘‘sve haṃsarājā imasmiṃ okāse otarissatī’’ti tathato ñatvā antoudake yaṭṭhipāsaṃ oḍḍi.

    បុនទិវសេ ហំសរាជា ឱតរន្តោ បាទំ បាសេ បវេសន្តោយេវ ឱតរិ។ អថស្ស បាសោ បាទំ អយបដ្ដកេន កឌ្ឍន្តោ វិយ អាពន្ធិត្វា គណ្ហិ។ សោ ‘‘ឆិន្ទិស្សាមិ ន’’ន្តិ វេគំ ជនេត្វា កឌ្ឍិត្វា បាតេសិ។ បឋមវារេ សុវណ្ណវណ្ណំ ចម្មំ ឆិជ្ជិ, ទុតិយវារេ កម្ពលវណ្ណំ មំសំ ឆិជ្ជិ, តតិយវារេ ន្ហារុ ឆិជ្ជិ, ចតុត្ថវារេ បន ‘‘បាទា ឆិជ្ជេយ្យុំ, រញ្ញោ បន ហីនង្គតា នាម អននុច្ឆវិកា’’តិ ន វាយាមំ អកាសិ, ពលវវេទនា ច បវត្តិំសុ។ សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ពទ្ធរវំ រវិស្សាមិ, ញាតកា មេ ញត្រស្តា ហុត្វា គោចរំ អគ្គហេត្វា ឆាតជ្ឈត្តាវ បលាយន្តា ទុព្ពលត្តា សមុទ្ទេ បតិស្សន្តី’’តិ។ សោ វេទនំ អធិវាសេត្វា បាសវសេ វត្តេត្វា សាលិំ ខាទន្តោ វិយ ហុត្វា តេសំ យាវទត្ថំ ចរិត្វា ហំសកីឡំ កីឡនកាលេ មហន្តេន សទ្ទេន ពទ្ធរវំ រវិ។ តំ សុត្វា ហំសា មរណភយតជ្ជិតា វគ្គវគ្គា ចិត្តកូដាភិមុខា បុរិមនយេនេវ បក្កមិំសុ។

    Punadivase haṃsarājā otaranto pādaṃ pāse pavesantoyeva otari. Athassa pāso pādaṃ ayapaṭṭakena kaḍḍhanto viya ābandhitvā gaṇhi. So ‘‘chindissāmi na’’nti vegaṃ janetvā kaḍḍhitvā pātesi. Paṭhamavāre suvaṇṇavaṇṇaṃ cammaṃ chijji, dutiyavāre kambalavaṇṇaṃ maṃsaṃ chijji, tatiyavāre nhāru chijji, catutthavāre pana ‘‘pādā chijjeyyuṃ, rañño pana hīnaṅgatā nāma ananucchavikā’’ti na vāyāmaṃ akāsi, balavavedanā ca pavattiṃsu. So cintesi – ‘‘sacāhaṃ baddharavaṃ ravissāmi, ñātakā me ñatrastā hutvā gocaraṃ aggahetvā chātajjhattāva palāyantā dubbalattā samudde patissantī’’ti. So vedanaṃ adhivāsetvā pāsavase vattetvā sāliṃ khādanto viya hutvā tesaṃ yāvadatthaṃ caritvā haṃsakīḷaṃ kīḷanakāle mahantena saddena baddharavaṃ ravi. Taṃ sutvā haṃsā maraṇabhayatajjitā vaggavaggā cittakūṭābhimukhā purimanayeneva pakkamiṃsu.

    សុមុខោបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ ចិន្តេត្វា វិចិនិត្វា តីសុបិ កោដ្ឋាសេសុ មហាសត្តំ អទិស្វា ‘‘អទ្ធា តស្សេវេទំ ភយំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ និវត្តិត្វា អាគតោ មហាសត្តំ បាសេន ពទ្ធំ លោហិតមក្ខិតំ ទុក្ខាតុរំ បង្កបិដ្ឋេ និបន្នំ ទិស្វា ‘‘មា ភាយិ, មហារាជ, អហំ មម ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា តុម្ហេ មោចេស្សាមី’’តិ វទន្តោ ឱតរិត្វា មហាសត្តំ អស្សាសេន្តោ បង្កបិដ្ឋេ និសីទិ។ មហាសត្តោ ‘‘នវុតិហំសសហស្សេសុ មំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយន្តេសុ អយំ សុមុខោ ឯកកោវ អាគតោ, កិំ នុ ខោ លុទ្ទបុត្តស្ស អាគតកាលេ មំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិស្សតិ, ឧទាហុ នោ’’តិ វីមំសនវសេន លោហិតមក្ខិតោ បាសយដ្ឋិយំ ឱលម្ពន្តោយេវ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

    Sumukhopi heṭṭhā vuttanayeneva cintetvā vicinitvā tīsupi koṭṭhāsesu mahāsattaṃ adisvā ‘‘addhā tassevedaṃ bhayaṃ uppanna’’nti nivattitvā āgato mahāsattaṃ pāsena baddhaṃ lohitamakkhitaṃ dukkhāturaṃ paṅkapiṭṭhe nipannaṃ disvā ‘‘mā bhāyi, mahārāja, ahaṃ mama jīvitaṃ pariccajitvā tumhe mocessāmī’’ti vadanto otaritvā mahāsattaṃ assāsento paṅkapiṭṭhe nisīdi. Mahāsatto ‘‘navutihaṃsasahassesu maṃ chaḍḍetvā palāyantesu ayaṃ sumukho ekakova āgato, kiṃ nu kho luddaputtassa āgatakāle maṃ chaḍḍetvā palāyissati, udāhu no’’ti vīmaṃsanavasena lohitamakkhito pāsayaṭṭhiyaṃ olambantoyeva tisso gāthā abhāsi –

    ៨៩.

    89.

    ‘‘ឯតេ ហំសា បក្កមន្តិ, វក្កង្គា ភយមេរិតា;

    ‘‘Ete haṃsā pakkamanti, vakkaṅgā bhayameritā;

    ហរិត្តច ហេមវណ្ណ, កាមំ សុមុខ បក្កម។

    Harittaca hemavaṇṇa, kāmaṃ sumukha pakkama.

    ៩០.

    90.

    ‘‘ឱហាយ មំ ញាតិគណា, ឯកំ បាសវសំ គតំ;

    ‘‘Ohāya maṃ ñātigaṇā, ekaṃ pāsavasaṃ gataṃ;

    អនបេក្ខមានា គច្ឆន្តិ, កិំ ឯកោ អវហីយសិ។

    Anapekkhamānā gacchanti, kiṃ eko avahīyasi.

    ៩១.

    91.

    ‘‘បតេវ បតតំ សេដ្ឋ, នត្ថិ ពទ្ធេ សហាយតា;

    ‘‘Pateva patataṃ seṭṭha, natthi baddhe sahāyatā;

    មា អនីឃាយ ហាបេសិ, កាមំ សុមុខ បក្កមា’’តិ។

    Mā anīghāya hāpesi, kāmaṃ sumukha pakkamā’’ti.

    តត្ថ ភយមេរិតាតិ ភយេន ឯរិតា ភយដ្ដិតា ភយចលិតា។ តតិយបទេ ‘‘ហរី’’តិបិ ‘‘ហេម’’ន្តិបិ សុវណ្ណស្សេវ នាមំ។ សោ ច ហរិត្តចតាយ ហេមវណ្ណោ, តេន តំ ឯវំ អាលបតិ។ សុមុខាតិ សុន្ទរមុខ។ អនបេក្ខមានាតិ តវ ញាតកា មំ អនោលោកេន្តា និរាលយា ហុត្វា។ បតេវាតិ ឧប្បតាហិយេវ។ មា អនីឃាយាតិ ឥតោ គន្ត្វា បត្តព្ពាយ និទុក្ខភាវាយ វីរិយំ មា ហាបេសិ។

    Tattha bhayameritāti bhayena eritā bhayaṭṭitā bhayacalitā. Tatiyapade ‘‘harī’’tipi ‘‘hema’’ntipi suvaṇṇasseva nāmaṃ. So ca harittacatāya hemavaṇṇo, tena taṃ evaṃ ālapati. Sumukhāti sundaramukha. Anapekkhamānāti tava ñātakā maṃ anolokentā nirālayā hutvā. Patevāti uppatāhiyeva. Mā anīghāyāti ito gantvā pattabbāya nidukkhabhāvāya vīriyaṃ mā hāpesi.

    តំ សុត្វា សុមុខោ ‘‘អយំ ហំសរាជា មម បិយមិត្តភាវំ ន ជានាតិ, អនុប្បិយភាណី មិត្តោតិ មំ សល្លក្ខេតិ, សិនេហភាវមស្ស ទស្សេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ចតស្សោ គាថា អភាសិ –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘ayaṃ haṃsarājā mama piyamittabhāvaṃ na jānāti, anuppiyabhāṇī mittoti maṃ sallakkheti, sinehabhāvamassa dassessāmī’’ti cintetvā catasso gāthā abhāsi –

    ៩២.

    92.

    ‘‘នាហំ ទុក្ខបរេតោបិ, ធតរដ្ឋ តុវំ ជហេ;

    ‘‘Nāhaṃ dukkhaparetopi, dhataraṭṭha tuvaṃ jahe;

    ជីវិតំ មរណំ វា មេ, តយា សទ្ធិំ ភវិស្សតិ។

    Jīvitaṃ maraṇaṃ vā me, tayā saddhiṃ bhavissati.

    ៩៣.

    93.

    ‘‘នាហំ ទុក្ខបរេតោបិ, ធតរដ្ឋ តុវំ ជហេ;

    ‘‘Nāhaṃ dukkhaparetopi, dhataraṭṭha tuvaṃ jahe;

    ន មំ អនរិយសំយុត្តេ, កម្មេ យោជេតុមរហសិ។

    Na maṃ anariyasaṃyutte, kamme yojetumarahasi.

    ៩៤.

    94.

    ‘‘សកុមារោ សខាត្យស្មិ, សចិត្តេ ចស្មិ តេ ឋិតោ;

    ‘‘Sakumāro sakhātyasmi, sacitte casmi te ṭhito;

    ញាតោ សេនាបតី ត្យាហំ, ហំសានំ បវរុត្តម។

    Ñāto senāpatī tyāhaṃ, haṃsānaṃ pavaruttama.

    ៩៥.

    95.

    ‘‘កថំ អហំ វិកត្តិស្សំ, ញាតិមជ្ឈេ ឥតោ គតោ;

    ‘‘Kathaṃ ahaṃ vikattissaṃ, ñātimajjhe ito gato;

    តំ ហិត្វា បតតំ សេដ្ឋ, កិំ តេ វក្ខាមិតោ គតោ;

    Taṃ hitvā patataṃ seṭṭha, kiṃ te vakkhāmito gato;

    ឥធ បាណំ ចជិស្សាមិ, នានរិយំ កត្តុមុស្សហេ’’តិ។

    Idha pāṇaṃ cajissāmi, nānariyaṃ kattumussahe’’ti.

    តត្ថ នាហន្តិ អហំ, មហារាជ, កាយិកចេតសិកេន ទុក្ខេន ផុដ្ឋោបិ តំ ន ជហាមិ។ អនរិយសំយុត្តេតិ មិត្តទុព្ភីហិ អហិរិកេហិ កត្តព្ពតាយ អនរិយភាវេន សំយុត្តេ។ កម្មេតិ តំ ជហិត្វា បក្កមនកម្មេ។ សកុមារោតិ សមានកុមារោ, ឯកទិវសេនេវ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ឯកទិវសេ អណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា ឯកតោ វឌ្ឍិតកុមារោតិ អត្ថោ។ សខាត្យស្មីតិ អហំ តេ ទក្ខិណក្ខិសមោ បិយសហាយោ។ សចិត្តេតិ តវ សកេ ចិត្តេ អហំ ឋិតោ តវ វសេ វត្តាមិ, តយិ ជីវន្តេ ជីវាមិ, ន ជីវន្តេ ន ជីវាមីតិ អត្ថោ។ ‘‘សំចិត្តេ’’តិបិ បាឋោ, តវ ចិត្តេ អហំ សណ្ឋិតោ សុដ្ឋុ ឋិតោតិ អត្ថោ។ ញាតោតិ សព្ពហំសានំ អន្តរេ បញ្ញាតោ។ វិកត្តិស្សន្តិ ‘‘កុហិំ ហំសរាជា’’តិ បុច្ឆិតោ អហំ កិន្តិ កថេស្សាមិ។ កិំ តេ វក្ខាមីតិ តេ តវ បវត្តិំ បុច្ឆន្តេ ហំសគណេ កិំ វក្ខាមិ។

    Tattha nāhanti ahaṃ, mahārāja, kāyikacetasikena dukkhena phuṭṭhopi taṃ na jahāmi. Anariyasaṃyutteti mittadubbhīhi ahirikehi kattabbatāya anariyabhāvena saṃyutte. Kammeti taṃ jahitvā pakkamanakamme. Sakumāroti samānakumāro, ekadivaseneva paṭisandhiṃ gahetvā ekadivase aṇḍakosaṃ padāletvā ekato vaḍḍhitakumāroti attho. Sakhātyasmīti ahaṃ te dakkhiṇakkhisamo piyasahāyo. Sacitteti tava sake citte ahaṃ ṭhito tava vase vattāmi, tayi jīvante jīvāmi, na jīvante na jīvāmīti attho. ‘‘Saṃcitte’’tipi pāṭho, tava citte ahaṃ saṇṭhito suṭṭhu ṭhitoti attho. Ñātoti sabbahaṃsānaṃ antare paññāto. Vikattissanti ‘‘kuhiṃ haṃsarājā’’ti pucchito ahaṃ kinti kathessāmi. Kiṃ te vakkhāmīti te tava pavattiṃ pucchante haṃsagaṇe kiṃ vakkhāmi.

    ឯវំ សុមុខេន ចតូហិ គាថាហិ សីហនាទេ នទិតេ តស្ស គុណំ បកាសេន្តោ មហាសត្តោ អាហ –

    Evaṃ sumukhena catūhi gāthāhi sīhanāde nadite tassa guṇaṃ pakāsento mahāsatto āha –

    ៩៦.

    96.

    ‘‘ឯសោ ហិ ធម្មោ សុមុខ, យំ ត្វំ អរិយបថេ ឋិតោ;

    ‘‘Eso hi dhammo sumukha, yaṃ tvaṃ ariyapathe ṭhito;

    យោ ភត្តារំ សខារំ មំ, ន បរិច្ចត្តុមុស្សហេ។

    Yo bhattāraṃ sakhāraṃ maṃ, na pariccattumussahe.

    ៩៧.

    97.

    ‘‘តញ្ហិ មេ បេក្ខមានស្ស, ភយំ ន ត្វេវ ជាយតិ;

    ‘‘Tañhi me pekkhamānassa, bhayaṃ na tveva jāyati;

    អធិគច្ឆសិ ត្វំ មយ្ហំ, ឯវំភូតស្ស ជីវិត’’ន្តិ។

    Adhigacchasi tvaṃ mayhaṃ, evaṃbhūtassa jīvita’’nti.

    តត្ថ ឯសោ ធម្មោតិ ឯស បោរាណកបណ្ឌិតានំ សភាវោ។ ភត្តារំ សខារំ មន្តិ សាមិកញ្ច សហាយញ្ច មំ។ ភយន្តិ ចិត្តុត្រាសោ មយ្ហំ ន ជាយតិ, ចិត្តកូដបព្ពតេ ហំសគណមជ្ឈេ ឋិតោ វិយ ហោមិ។ មយ្ហន្តិ មម ជីវិតំ ត្វំ លភាបេស្សសិ។

    Tattha eso dhammoti esa porāṇakapaṇḍitānaṃ sabhāvo. Bhattāraṃ sakhāraṃ manti sāmikañca sahāyañca maṃ. Bhayanti cittutrāso mayhaṃ na jāyati, cittakūṭapabbate haṃsagaṇamajjhe ṭhito viya homi. Mayhanti mama jīvitaṃ tvaṃ labhāpessasi.

    ឯវំ តេសំ កថេន្តានញ្ញេវ លុទ្ទបុត្តោ សរបរិយន្តេ ឋិតោ ហំសេ តីហិ ខន្ធេហិ បលាយន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ’’តិ បាសដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ ពោធិសត្តំ បាសយដ្ឋិយំ ឱលម្ពន្តំ ទិស្វា សញ្ជាតសោមនស្សោ កច្ឆំ ទឡ្ហំ ពន្ធិត្វា មុគ្គរំ គហេត្វា កប្បុដ្ឋានគ្គិ វិយ អវត្ថរមានោ បណ្ហិយា អក្កន្តកលលេ ឧបរិសីសេន គន្ត្វា បុរតោ បតន្តេ វេគេន ឧបសង្កមិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ tesaṃ kathentānaññeva luddaputto sarapariyante ṭhito haṃse tīhi khandhehi palāyante disvā ‘‘kiṃ nu kho’’ti pāsaṭṭhānaṃ olokento bodhisattaṃ pāsayaṭṭhiyaṃ olambantaṃ disvā sañjātasomanasso kacchaṃ daḷhaṃ bandhitvā muggaraṃ gahetvā kappuṭṭhānaggi viya avattharamāno paṇhiyā akkantakalale uparisīsena gantvā purato patante vegena upasaṅkami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ៩៨.

    98.

    ‘‘ឥច្ចេវំ មន្តយន្តានំ, អរិយានំ អរិយវុត្តិនំ;

    ‘‘Iccevaṃ mantayantānaṃ, ariyānaṃ ariyavuttinaṃ;

    ទណ្ឌមាទាយ នេសាទោ, អាបតី តុរិតោ ភុសំ។

    Daṇḍamādāya nesādo, āpatī turito bhusaṃ.

    ៩៩.

    99.

    ‘‘តមាបតន្តំ ទិស្វាន, សុមុខោ អតិព្រូហយិ;

    ‘‘Tamāpatantaṃ disvāna, sumukho atibrūhayi;

    អដ្ឋាសិ បុរតោ រញ្ញោ, ហំសោ វិស្សាសយំ ព្យថំ។

    Aṭṭhāsi purato rañño, haṃso vissāsayaṃ byathaṃ.

    ១០០.

    100.

    ‘‘មា ភាយិ បតតំ សេដ្ឋ, ន ហិ ភាយន្តិ តាទិសា;

    ‘‘Mā bhāyi patataṃ seṭṭha, na hi bhāyanti tādisā;

    អហំ យោគំ បយុញ្ជិស្សំ, យុត្តំ ធម្មូបសញ្ហិតំ;

    Ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasañhitaṃ;

    តេន បរិយាបទានេន, ខិប្បំ បាសា បមោក្ខសី’’តិ។

    Tena pariyāpadānena, khippaṃ pāsā pamokkhasī’’ti.

    តត្ថ អរិយវុត្តិនន្តិ អរិយាចារេ វត្តមានានំ។ ភុសន្តិ ទឡ្ហំ ពលវំ។ អតិព្រូហយីតិ អនន្តរគាថាយ អាគតំ ‘‘មា ភាយី’’តិ វចនំ វទន្តោ អតិព្រូហេសិ មហាសទ្ទំ និច្ឆារេសិ។ អដ្ឋាសីតិ សចេ នេសាទោ រាជានំ បហរិស្សតិ, អហំ បហារំ សម្បដិច្ឆិស្សាមីតិ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា បុរតោ អដ្ឋាសិ។ វិស្សាសយន្តិ វិស្សាសេន្តោ អស្សាសេន្តោ។ ព្យថន្តិ ព្យថិតំ ភីតំ រាជានំ ‘‘មា ភាយី’’តិ ឥមិនា វចនេន វិស្សាសេន្តោ។ តាទិសាតិ តុម្ហាទិសា ញាណវីរិយសម្បន្នា។ យោគន្តិ ញាណវីរិយយោគំ។ យុត្តន្តិ អនុច្ឆវិកំ។ ធម្មូបសញ្ហិតន្តិ ការណនិស្សិតំ។ តេន បរិយាបទានេនាតិ តេន មយា បយុត្តេន យោគេន បរិសុទ្ធេន។ បមោក្ខសីតិ មុច្ចិស្សសិ។

    Tattha ariyavuttinanti ariyācāre vattamānānaṃ. Bhusanti daḷhaṃ balavaṃ. Atibrūhayīti anantaragāthāya āgataṃ ‘‘mā bhāyī’’ti vacanaṃ vadanto atibrūhesi mahāsaddaṃ nicchāresi. Aṭṭhāsīti sace nesādo rājānaṃ paharissati, ahaṃ pahāraṃ sampaṭicchissāmīti jīvitaṃ pariccajitvā purato aṭṭhāsi. Vissāsayanti vissāsento assāsento. Byathanti byathitaṃ bhītaṃ rājānaṃ ‘‘mā bhāyī’’ti iminā vacanena vissāsento. Tādisāti tumhādisā ñāṇavīriyasampannā. Yoganti ñāṇavīriyayogaṃ. Yuttanti anucchavikaṃ. Dhammūpasañhitanti kāraṇanissitaṃ. Tena pariyāpadānenāti tena mayā payuttena yogena parisuddhena. Pamokkhasīti muccissasi.

    ឯវំ សុមុខោ មហាសត្តំ អស្សាសេត្វា លុទ្ទបុត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា មធុរំ មានុសិំ វាចំ និច្ឆារេន្តោ, ‘‘សម្ម, ត្វំ កោនាមោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សុវណ្ណវណ្ណហំសរាជ, អហំ ខេមកោ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘សម្ម ខេមក, ‘តយា ឱឌ្ឌិតវាលបាសេ យោ វា សោ វា ហំសោ ពទ្ធោ’តិ សញ្ញំ មា ករិ, នវុតិយា ហំសសហស្សានំ បវរោ ធតរដ្ឋហំសរាជា តេ បាសេ ពទ្ធោ, ញាណសីលាចារសម្បន្នោ សង្គាហកបក្ខេ ឋិតោ, ន តំ មារេតុំ យុត្តោ, អហំ តវ ឥមិនា កត្តព្ពកិច្ចំ ករិស្សាមិ, អយម្បិ សុវណ្ណវណ្ណោ, អហម្បិ តថេវ, អហំ ឯតស្សត្ថាយ អត្តនោ ជីវិតំ បរិច្ចជិស្សាមិ, សចេ ត្វំ ឯតស្ស បត្តានិ គណ្ហិតុកាមោសិ, មម បត្តានិ គណ្ហ, អថោបិ ចម្មមំសន្ហារុអដ្ឋីនមញ្ញតរំ គណ្ហិតុកាមោសិ, មមេវ សរីរតោ គណ្ហ, អថ នំ កីឡាហំសំ កាតុកាមោសិ, មញ្ញេវ ករ, ជីវន្តមេវ វិក្កិណិត្វា សចេ ធនំ ឧប្បាទេតុកាមោសិ, មំ ជីវន្តមេវ វិក្កិណិត្វា ធនំ ឧប្បាទេហិ, មា ឯតំ ញាណាទិគុណសំយុត្តំ ហំសរាជានំ អវធិ, សចេ ហិ នំ វធិស្សសិ, និរយាទីហិ ន មុច្ចិស្សសី’’តិ តំ និរយាទិភយេន សន្តជ្ជេត្វា អត្តនោ មធុរកថំ គណ្ហាបេត្វា បុន ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ អស្សាសេន្តោ អដ្ឋាសិ។ នេសាទោ តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘អយំ តិរច្ឆានគតោ សមានោ មនុស្សេហិបិ កាតុំ អសក្កុណេយ្យំ ឯវរូបំ មិត្តធម្មំ ករោតិ, មនុស្សាបិ ឯវំ មិត្តធម្មេ ឋាតុំ ន សក្កោន្តិ, អហោ ឯស ញាណសម្បន្នោ មធុរកថោ ធម្មិកោ’’តិ សកលសរីរំ បីតិសោមនស្សបរិបុណ្ណំ កត្វា បហដ្ឋលោមោ ទណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា សិរសិ អញ្ជលិំ បតិដ្ឋបេត្វា សូរិយំ នមស្សន្តោ វិយ សុមុខស្ស គុណំ កិត្តេន្តោ អដ្ឋាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ sumukho mahāsattaṃ assāsetvā luddaputtassa santikaṃ gantvā madhuraṃ mānusiṃ vācaṃ nicchārento, ‘‘samma, tvaṃ konāmosī’’ti pucchitvā ‘‘suvaṇṇavaṇṇahaṃsarāja, ahaṃ khemako nāmā’’ti vutte, ‘‘samma khemaka, ‘tayā oḍḍitavālapāse yo vā so vā haṃso baddho’ti saññaṃ mā kari, navutiyā haṃsasahassānaṃ pavaro dhataraṭṭhahaṃsarājā te pāse baddho, ñāṇasīlācārasampanno saṅgāhakapakkhe ṭhito, na taṃ māretuṃ yutto, ahaṃ tava iminā kattabbakiccaṃ karissāmi, ayampi suvaṇṇavaṇṇo, ahampi tatheva, ahaṃ etassatthāya attano jīvitaṃ pariccajissāmi, sace tvaṃ etassa pattāni gaṇhitukāmosi, mama pattāni gaṇha, athopi cammamaṃsanhāruaṭṭhīnamaññataraṃ gaṇhitukāmosi, mameva sarīrato gaṇha, atha naṃ kīḷāhaṃsaṃ kātukāmosi, maññeva kara, jīvantameva vikkiṇitvā sace dhanaṃ uppādetukāmosi, maṃ jīvantameva vikkiṇitvā dhanaṃ uppādehi, mā etaṃ ñāṇādiguṇasaṃyuttaṃ haṃsarājānaṃ avadhi, sace hi naṃ vadhissasi, nirayādīhi na muccissasī’’ti taṃ nirayādibhayena santajjetvā attano madhurakathaṃ gaṇhāpetvā puna bodhisattassa santikaṃ gantvā taṃ assāsento aṭṭhāsi. Nesādo tassa kathaṃ sutvā ‘‘ayaṃ tiracchānagato samāno manussehipi kātuṃ asakkuṇeyyaṃ evarūpaṃ mittadhammaṃ karoti, manussāpi evaṃ mittadhamme ṭhātuṃ na sakkonti, aho esa ñāṇasampanno madhurakatho dhammiko’’ti sakalasarīraṃ pītisomanassaparipuṇṇaṃ katvā pahaṭṭhalomo daṇḍaṃ chaḍḍetvā sirasi añjaliṃ patiṭṭhapetvā sūriyaṃ namassanto viya sumukhassa guṇaṃ kittento aṭṭhāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១០១.

    101.

    ‘‘តស្ស តំ វចនំ សុត្វា, សុមុខស្ស សុភាសិតំ;

    ‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, sumukhassa subhāsitaṃ;

    បហដ្ឋលោមោ នេសាទោ, អញ្ជលិស្ស បណាមយិ។

    Pahaṭṭhalomo nesādo, añjalissa paṇāmayi.

    ១០២.

    102.

    ‘‘ន មេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, ភាសន្តោ មានុសិំ ទិជោ;

    ‘‘Na me sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā, bhāsanto mānusiṃ dijo;

    អរិយំ ព្រុវានោ វក្កង្គោ, ចជន្តោ មានុសិំ គិរំ។

    Ariyaṃ bruvāno vakkaṅgo, cajanto mānusiṃ giraṃ.

    ១០៣.

    103.

    ‘‘កិំ នុ តាយំ ទិជោ ហោតិ, មុត្តោ ពទ្ធំ ឧបាសសិ;

    ‘‘Kiṃ nu tāyaṃ dijo hoti, mutto baddhaṃ upāsasi;

    ឱហាយ សកុណា យន្តិ, កិំ ឯកោ អវហីយសី’’តិ។

    Ohāya sakuṇā yanti, kiṃ eko avahīyasī’’ti.

    តត្ថ អញ្ជលិស្ស បណាមយីតិ អញ្ជលិំ អស្ស ឧបនាមយិ, ‘‘ន មេ’’តិ គាថាយស្ស ថុតិំ ករោតិ។ តត្ថ មានុសិន្តិ មនុស្សវាចំ។ អរិយន្តិ សុន្ទរំ និទ្ទោសំ។ ចជន្តោតិ វិស្សជ្ជេន្តោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្ម, ត្វំ ទិជោ សមានោ អជ្ជ មយា សទ្ធិំ មានុសិំ វាចំ ភាសន្តោ និទ្ទោសំ ព្រុវានោ មានុសិំ គិរំ ចជន្តោ បច្ចក្ខតោ ទិដ្ឋោ, ឥតោ បុព្ពេ បន ឥទំ អច្ឆរិយំ មយា នេវ សុតំ ន ទិដ្ឋន្តិ។ កិំ នុ តាយន្តិ យំ ឯតំ ត្វំ ឧបាសសិ, កិំ នុ តេ អយំ ហោតិ។

    Tattha añjalissa paṇāmayīti añjaliṃ assa upanāmayi, ‘‘na me’’ti gāthāyassa thutiṃ karoti. Tattha mānusinti manussavācaṃ. Ariyanti sundaraṃ niddosaṃ. Cajantoti vissajjento. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma, tvaṃ dijo samāno ajja mayā saddhiṃ mānusiṃ vācaṃ bhāsanto niddosaṃ bruvāno mānusiṃ giraṃ cajanto paccakkhato diṭṭho, ito pubbe pana idaṃ acchariyaṃ mayā neva sutaṃ na diṭṭhanti. Kiṃ nu tāyanti yaṃ etaṃ tvaṃ upāsasi, kiṃ nu te ayaṃ hoti.

    ឯវំ តុដ្ឋចិត្តេន នេសាទេន បុដ្ឋោ សុមុខោ ‘‘អយំ មុទុកោ ជាតោ, ឥទានិស្ស ភិយ្យោសោមត្តាយ មុទុភាវត្ថំ មម គុណំ ទស្សេសាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –

    Evaṃ tuṭṭhacittena nesādena puṭṭho sumukho ‘‘ayaṃ muduko jāto, idānissa bhiyyosomattāya mudubhāvatthaṃ mama guṇaṃ dassesāmī’’ti cintetvā āha –

    ១០៤.

    104.

    ‘‘រាជា មេ សោ ទិជាមិត្ត, សេនាបច្ចស្ស ការយិំ;

    ‘‘Rājā me so dijāmitta, senāpaccassa kārayiṃ;

    តមាបទេ បរិច្ចតុំ, នុស្សហេ វិហគាធិបំ។

    Tamāpade pariccatuṃ, nussahe vihagādhipaṃ.

    ១០៥.

    105.

    ‘‘មហាគណាយ ភត្តា មេ, មា ឯកោ ព្យសនំ អគា;

    ‘‘Mahāgaṇāya bhattā me, mā eko byasanaṃ agā;

    តថា តំ សម្ម នេសាទ, ភត្តាយំ អភិតោ រមេ’’តិ។

    Tathā taṃ samma nesāda, bhattāyaṃ abhito rame’’ti.

    តត្ថ នុស្សហេតិ ន សមត្ថោម្ហិ។ មហាគណាយាតិ មហតោ ហំសគណស្ស។ មា ឯកោតិ មាទិសេ សេវកេ វិជ្ជមានេ មា ឯកកោ ព្យសនំ អគា។ តថា តន្តិ យថា អហំ វទាមិ, តថេវ តំ។ សម្មាតិ វយស្ស។ ភត្តាយំ អភិតោ រមេតិ ភត្តា អយំ មម, អហមស្ស អភិតោ រមេ សន្តិកេ រមាមិ ន ឧក្កណ្ឋាមីតិ។

    Tattha nussaheti na samatthomhi. Mahāgaṇāyāti mahato haṃsagaṇassa. Mā ekoti mādise sevake vijjamāne mā ekako byasanaṃ agā. Tathā tanti yathā ahaṃ vadāmi, tatheva taṃ. Sammāti vayassa. Bhattāyaṃ abhito rameti bhattā ayaṃ mama, ahamassa abhito rame santike ramāmi na ukkaṇṭhāmīti.

    នេសាទោ តំ តស្ស ធម្មនិស្សិតំ មធុរកថំ សុត្វា សោមនស្សប្បត្តោ បហដ្ឋលោមោ ‘‘សចាហំ ឯតំ សីលាទិគុណសំយុត្តំ ហំសរាជានំ វធិស្សាមិ, ចតូហិ អបាយេហិ ន មុច្ចិស្សាមិ, រាជា មំ យទិច្ឆតិ, តំ ករោតុ, អហមេតំ សុមុខស្ស ទាយំ កត្វា វិស្សជ្ជេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Nesādo taṃ tassa dhammanissitaṃ madhurakathaṃ sutvā somanassappatto pahaṭṭhalomo ‘‘sacāhaṃ etaṃ sīlādiguṇasaṃyuttaṃ haṃsarājānaṃ vadhissāmi, catūhi apāyehi na muccissāmi, rājā maṃ yadicchati, taṃ karotu, ahametaṃ sumukhassa dāyaṃ katvā vissajjessāmī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ១០៦.

    106.

    ‘‘អរិយវត្តសិ វក្កង្គ, យោ បិណ្ឌមបចាយសិ;

    ‘‘Ariyavattasi vakkaṅga, yo piṇḍamapacāyasi;

    ចជាមិ តេ តំ ភត្តារំ, គច្ឆថូភោ យថាសុខ’’ន្តិ។

    Cajāmi te taṃ bhattāraṃ, gacchathūbho yathāsukha’’nti.

    តត្ថ អរិយវត្តសីតិ មិត្តធម្មរក្ខណសង្ខាតេន អាចារអរិយានំ វត្តេន សមន្នាគតោសិ។ បិណ្ឌមបចាយសីតិ ភត្តុ សន្តិកា លទ្ធំ បិណ្ឌំ សេនាបតិដ្ឋានំ បូជេសិ។ គច្ឆថូភោតិ ទ្វេបិ ជនា អស្សុមុខេ ញាតិសង្ឃេ ហាសយមានា យថាសុខំ គច្ឆថាតិ។

    Tattha ariyavattasīti mittadhammarakkhaṇasaṅkhātena ācāraariyānaṃ vattena samannāgatosi. Piṇḍamapacāyasīti bhattu santikā laddhaṃ piṇḍaṃ senāpatiṭṭhānaṃ pūjesi. Gacchathūbhoti dvepi janā assumukhe ñātisaṅghe hāsayamānā yathāsukhaṃ gacchathāti.

    ឯវំ វត្វា នេសាទោ មុទុចិត្តេន មហាសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា យដ្ឋិំ ឱនាមេត្វា បង្កបិដ្ឋេ និសីទាបេត្វា បាសយដ្ឋិយា មោចេត្វា តំ ឧក្ខិបិត្វា សរតោ នីហរិត្វា តរុណទព្ពតិណបិដ្ឋេ និសីទាបេត្វា បាទេ ពទ្ធបាសំ សណិកំ មោចេត្វា មហាសត្តេ ពលវសិនេហំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា មេត្តចិត្តេន ឧទកំ អាទាយ លោហិតំ ធោវិត្វា បុនប្បុនំ បរិមជ្ជិ, អថស្ស មេត្តានុភាវេន សិរាយ សិរា, មំសេន មំសំ, ចម្មេន ចម្មំ ឃដិតំ, បាទោ បាកតិកោ អហោសិ, ឥតរេន និព្ពិសេសោ។ ពោធិសត្តោ សុខប្បត្តោ ហុត្វា បកតិភាវេន និសីទិ។ សុមុខោ អត្តានំ និស្សាយ រញ្ញោ សុខិតភាវំ ទិស្វា សញ្ជាតសោមនស្សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមិនា អម្ហាកំ មហាឧបការោ កតោ, អម្ហេហិ ឯតស្ស កតោ ឧបការោ នាម នត្ថិ, សចេ ឯស រាជរាជមហាមត្តានំ អត្ថាយ អម្ហេ គណ្ហិ, តេសំ សន្តិកំ នេត្វា ពហុំ ធនំ លភិស្សតិ, សចេ អត្តនោ អត្ថាយ គណ្ហិ, អម្ហេ វិក្កិណិត្វា ធនំ លភិស្សតេវ, បុច្ឆិស្សាមិ តាវ ន’’ន្តិ។ អថ នំ ឧបការំ កាតុកាមតាយ បុច្ឆន្តោ អាហ –

    Evaṃ vatvā nesādo muducittena mahāsattaṃ upasaṅkamitvā yaṭṭhiṃ onāmetvā paṅkapiṭṭhe nisīdāpetvā pāsayaṭṭhiyā mocetvā taṃ ukkhipitvā sarato nīharitvā taruṇadabbatiṇapiṭṭhe nisīdāpetvā pāde baddhapāsaṃ saṇikaṃ mocetvā mahāsatte balavasinehaṃ paccupaṭṭhāpetvā mettacittena udakaṃ ādāya lohitaṃ dhovitvā punappunaṃ parimajji, athassa mettānubhāvena sirāya sirā, maṃsena maṃsaṃ, cammena cammaṃ ghaṭitaṃ, pādo pākatiko ahosi, itarena nibbiseso. Bodhisatto sukhappatto hutvā pakatibhāvena nisīdi. Sumukho attānaṃ nissāya rañño sukhitabhāvaṃ disvā sañjātasomanasso cintesi – ‘‘iminā amhākaṃ mahāupakāro kato, amhehi etassa kato upakāro nāma natthi, sace esa rājarājamahāmattānaṃ atthāya amhe gaṇhi, tesaṃ santikaṃ netvā bahuṃ dhanaṃ labhissati, sace attano atthāya gaṇhi, amhe vikkiṇitvā dhanaṃ labhissateva, pucchissāmi tāva na’’nti. Atha naṃ upakāraṃ kātukāmatāya pucchanto āha –

    ១០៧.

    107.

    ‘‘សចេ អត្តប្បយោគេន, ឱហិតោ ហំសបក្ខិនំ;

    ‘‘Sace attappayogena, ohito haṃsapakkhinaṃ;

    បដិគ្គណ្ហាម តេ សម្ម, ឯតំ អភយទក្ខិណំ។

    Paṭiggaṇhāma te samma, etaṃ abhayadakkhiṇaṃ.

    ១០៨.

    108.

    ‘‘នោ ចេ អត្តប្បយោគេន, ឱហិតោ ហំសបក្ខិនំ;

    ‘‘No ce attappayogena, ohito haṃsapakkhinaṃ;

    អនិស្សរោ មុញ្ចមម្ហេ, ថេយ្យំ កយិរាសិ លុទ្ទកា’’តិ។

    Anissaro muñcamamhe, theyyaṃ kayirāsi luddakā’’ti.

    តត្ថ សចេតិ, សម្ម នេសាទ, សចេ តយា អត្តនោ បយោគេន អត្តនោ អត្ថាយ ហំសានញ្ចេវ សេសបក្ខីនញ្ច បាសោ ឱហិតោ។ អនិស្សរោតិ អនិស្សរោ ហុត្វា អម្ហេ មុញ្ចន្តោ យេនាសិ អាណត្តោ, តស្សសន្តកំ គណ្ហន្តោ ថេយ្យំ កយិរាសិ។

    Tattha saceti, samma nesāda, sace tayā attano payogena attano atthāya haṃsānañceva sesapakkhīnañca pāso ohito. Anissaroti anissaro hutvā amhe muñcanto yenāsi āṇatto, tassasantakaṃ gaṇhanto theyyaṃ kayirāsi.

    តំ សុត្វា នេសាទោ ‘‘នាហំ តុម្ហេ អត្តនោ អត្ថាយ គណ្ហិំ, ពារាណសិរញ្ញា បន សំយមេន គណ្ហាបិតោម្ហី’’តិ វត្វា ទេវិយា ទិដ្ឋសុបិនកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ រញ្ញា តេសំ អាគតភាវំ សុត្វា, ‘‘សម្ម ខេមក, ឯកំ វា ទ្វេ វា ហំសេ គណ្ហិតុំ វាយម, មហន្តំ តេ យសំ ទស្សាមី’’តិ វត្វា បរិព្ពយំ ទត្វា ឧយ្យោជិតភាវោ, តាវ សព្ពំ បវត្តិំ អារោចេសិ។ តំ សុត្វា សុមុខោ ‘‘ឥមិនា នេសាទេន អត្តនោ ជីវិតំ អគណេត្វា អម្ហេ វិស្សជ្ជេន្តេន ទុក្ករំ កតំ, សចេ មយំ ឥតោ ចិត្តកូដំ គមិស្សាម, នេវ ធតរដ្ឋរញ្ញោ បញ្ញានុភាវោ, ន មយ្ហំ មិត្តធម្មោ បាកដោ ភវិស្សតិ, ន លុទ្ទបុត្តោ មហន្តំ យសំ លច្ឆតិ, ន រាជា បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋហិស្សតិ, ន ទេវិយា មនោរថោ មត្ថកំ បាបុណិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា , ‘‘សម្ម, ឯវំ សន្តេ អម្ហេ វិស្សជ្ជេតុំ ន លភសិ, រញ្ញោ នោ ទស្សេហិ, សោ អម្ហេ យថារុចិំ ករិស្សតី’’តិ ឥមមត្ថំ បកាសេន្តោ គាថមាហ –

    Taṃ sutvā nesādo ‘‘nāhaṃ tumhe attano atthāya gaṇhiṃ, bārāṇasiraññā pana saṃyamena gaṇhāpitomhī’’ti vatvā deviyā diṭṭhasupinakālato paṭṭhāya yāva raññā tesaṃ āgatabhāvaṃ sutvā, ‘‘samma khemaka, ekaṃ vā dve vā haṃse gaṇhituṃ vāyama, mahantaṃ te yasaṃ dassāmī’’ti vatvā paribbayaṃ datvā uyyojitabhāvo, tāva sabbaṃ pavattiṃ ārocesi. Taṃ sutvā sumukho ‘‘iminā nesādena attano jīvitaṃ agaṇetvā amhe vissajjentena dukkaraṃ kataṃ, sace mayaṃ ito cittakūṭaṃ gamissāma, neva dhataraṭṭharañño paññānubhāvo, na mayhaṃ mittadhammo pākaṭo bhavissati, na luddaputto mahantaṃ yasaṃ lacchati, na rājā pañcasu sīlesu patiṭṭhahissati, na deviyā manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti cintetvā , ‘‘samma, evaṃ sante amhe vissajjetuṃ na labhasi, rañño no dassehi, so amhe yathāruciṃ karissatī’’ti imamatthaṃ pakāsento gāthamāha –

    ១០៩.

    109.

    ‘‘យស្ស ត្វំ ភតកោ រញ្ញោ, កាមំ តស្សេវ បាបយ;

    ‘‘Yassa tvaṃ bhatako rañño, kāmaṃ tasseva pāpaya;

    តត្ថ សំយមនោ រាជា, យថាភិញ្ញំ ករិស្សតី’’តិ។

    Tattha saṃyamano rājā, yathābhiññaṃ karissatī’’ti.

    តត្ថ តស្សេវាតិ តស្សេវ សន្តិកំ នេហិ។ តត្ថាតិ តស្មិំ រាជនិវេសនេ។ យថាភិញ្ញន្តិ យថាធិប្បាយំ យថារុចិំ។

    Tattha tassevāti tasseva santikaṃ nehi. Tatthāti tasmiṃ rājanivesane. Yathābhiññanti yathādhippāyaṃ yathāruciṃ.

    តំ សុត្វា នេសាទោ ‘‘មា វោ ភទ្ទន្តេ រាជទស្សនំ រុច្ចិត្ថ, រាជានោ នាម សប្បដិភយា, កីឡាហំសេ វា វោ ករេយ្យុំ មារេយ្យុំ វា’’តិ អាហ។ អថ នំ សុមុខោ, ‘‘សម្ម លុទ្ទក មា អម្ហាកំ ចិន្តយិ, អហំ តាទិសស្ស កក្ខឡស្ស ធម្មកថាយ មទ្ទវំ ជនេសិំ, រញ្ញោ កិំ ន ជនេស្សាមិ, រាជានោ ហិ បណ្ឌិតា សុភាសិតទុព្ភាសិតញ្ញុ, ខិប្បំ នោ រញ្ញោ សន្តិកំ នេហិ, នយន្តោ ច មា ពន្ធនេន នយិ, បុប្ផបញ្ជរេ បន និសីទាបេត្វា នេហិ, បុប្ផបញ្ជរំ ករោន្តោ ធតរដ្ឋស្ស មហន្តំ សេតបទុមសញ្ឆន្នំ, មម ខុទ្ទកំ រត្តបទុមសញ្ឆន្នំ កត្វា ធតរដ្ឋំ បុរតោ, មមំ បច្ឆតោ នីចតរំ កត្វា អាទាយ ខិប្បំ នេត្វា រញ្ញោ ទស្សេហី’’តិ អាហ។ សោ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘សុមុខោ រាជានំ ទិស្វា មម មហន្តំ យសំ ទាតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ជាតសោមនស្សោ មុទូហិ លតាហិ បញ្ជរេ កត្វា បទុមេហិ ឆាទេត្វា វុត្តនយេនេវ តេ គហេត្វា អគមាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Taṃ sutvā nesādo ‘‘mā vo bhaddante rājadassanaṃ ruccittha, rājāno nāma sappaṭibhayā, kīḷāhaṃse vā vo kareyyuṃ māreyyuṃ vā’’ti āha. Atha naṃ sumukho, ‘‘samma luddaka mā amhākaṃ cintayi, ahaṃ tādisassa kakkhaḷassa dhammakathāya maddavaṃ janesiṃ, rañño kiṃ na janessāmi, rājāno hi paṇḍitā subhāsitadubbhāsitaññu, khippaṃ no rañño santikaṃ nehi, nayanto ca mā bandhanena nayi, pupphapañjare pana nisīdāpetvā nehi, pupphapañjaraṃ karonto dhataraṭṭhassa mahantaṃ setapadumasañchannaṃ, mama khuddakaṃ rattapadumasañchannaṃ katvā dhataraṭṭhaṃ purato, mamaṃ pacchato nīcataraṃ katvā ādāya khippaṃ netvā rañño dassehī’’ti āha. So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sumukho rājānaṃ disvā mama mahantaṃ yasaṃ dātukāmo bhavissatī’’ti sañjātasomanasso mudūhi latāhi pañjare katvā padumehi chādetvā vuttanayeneva te gahetvā agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១១០.

    110.

    ‘‘ឥច្ចេវំ វុត្តោ នេសាទោ, ហេមវណ្ណេ ហរិត្តចេ;

    ‘‘Iccevaṃ vutto nesādo, hemavaṇṇe harittace;

    ឧភោ ហត្ថេហិ សង្គយ្ហ, បញ្ជរេ អជ្ឈវោទហិ។

    Ubho hatthehi saṅgayha, pañjare ajjhavodahi.

    ១១១.

    111.

    ‘‘តេ បញ្ជរគតេ បក្ខី, ឧភោ ភស្សរវណ្ណិនេ;

    ‘‘Te pañjaragate pakkhī, ubho bhassaravaṇṇine;

    សុមុខំ ធតរដ្ឋញ្ច, លុទ្ទោ អាទាយ បក្កមី’’តិ។

    Sumukhaṃ dhataraṭṭhañca, luddo ādāya pakkamī’’ti.

    តត្ថ អជ្ឈវោទហីតិ ឱទហិ ឋបេសិ។ ភស្សរវណ្ណិនេតិ បភាសម្បន្នវណ្ណេ។

    Tattha ajjhavodahīti odahi ṭhapesi. Bhassaravaṇṇineti pabhāsampannavaṇṇe.

    ឯវំ លុទ្ទស្ស តេ អាទាយ បក្កមនកាលេ ធតរដ្ឋោ បាកហំសរាជធីតរំ អត្តនោ ភរិយំ សរិត្វា សុមុខំ អាមន្តេត្វា កិលេសវសេន វិលបិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ luddassa te ādāya pakkamanakāle dhataraṭṭho pākahaṃsarājadhītaraṃ attano bhariyaṃ saritvā sumukhaṃ āmantetvā kilesavasena vilapi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១១២.

    112.

    ‘‘ហរីយមានោ ធតរដ្ឋោ, សុមុខំ ឯតទព្រវិ;

    ‘‘Harīyamāno dhataraṭṭho, sumukhaṃ etadabravi;

    ពាឡ្ហំ ភាយាមិ សុមុខ, សាមាយ លក្ខណូរុយា;

    Bāḷhaṃ bhāyāmi sumukha, sāmāya lakkhaṇūruyā;

    អស្មាកំ វធមញ្ញាយ, អថត្តានំ វធិស្សតិ។

    Asmākaṃ vadhamaññāya, athattānaṃ vadhissati.

    ១១៣.

    113.

    ‘‘បាកហំសា ច សុមុខ, សុហេមា ហេមសុត្តចា;

    ‘‘Pākahaṃsā ca sumukha, suhemā hemasuttacā;

    កោញ្ចី សមុទ្ទតីរេវ, កបណា នូន រុច្ឆតី’’តិ។

    Koñcī samuddatīreva, kapaṇā nūna rucchatī’’ti.

    តត្ថ ភាយាមីតិ មរណតោ ភាយាមិ។ សាមាយាតិ សុវណ្ណវណ្ណាយ។ លក្ខណូរុយាតិ លក្ខណសម្បន្នឩរុយា។ វចមញ្ញាយាតិ វធំ ជានិត្វា ‘‘មម បិយសាមិកោ មារិតោ’’តិ សញ្ញី ហុត្វា។ វធិស្សតីតិ កិំ មេ បិយសាមិកេ មតេ ជីវិតេនាតិ មរិស្សតិ។ បាកហំសាតិ បាកហំសរាជធីតា។ សុហេមាតិ ឯវំនាមិកា។ ហេមសុត្តចាតិ ហេមសទិសសុន្ទរតចា។ រុច្ឆតីតិ យថា លោណិសង្ខាតំ សមុទ្ទំ ឱតរិត្វា មតេ បតិម្ហិ កោញ្ចី សកុណិកា កបណា រោទតិ, ឯវំ នូន សា រោទិស្សតីតិ។

    Tattha bhāyāmīti maraṇato bhāyāmi. Sāmāyāti suvaṇṇavaṇṇāya. Lakkhaṇūruyāti lakkhaṇasampannaūruyā. Vacamaññāyāti vadhaṃ jānitvā ‘‘mama piyasāmiko mārito’’ti saññī hutvā. Vadhissatīti kiṃ me piyasāmike mate jīvitenāti marissati. Pākahaṃsāti pākahaṃsarājadhītā. Suhemāti evaṃnāmikā. Hemasuttacāti hemasadisasundaratacā. Rucchatīti yathā loṇisaṅkhātaṃ samuddaṃ otaritvā mate patimhi koñcī sakuṇikā kapaṇā rodati, evaṃ nūna sā rodissatīti.

    តំ សុត្វា សុមុខោ ‘‘អយំ ហំសរាជា អញ្ញេ ឱវទិតុំ យុត្តោ មាតុគាមំ និស្សាយ កិលេសវសេន វិលបតិ, ឧទកស្ស អាទិត្តកាលោ វិយ វតិយា ឧដ្ឋាយ កេទារខាទនកាលោ វិយ ច ជាតោ, យំនូនាហំ អត្តនោ ពលេន មាតុគាមស្ស ទោសំ បកាសេត្វា ឯតំ សញ្ញាបេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘ayaṃ haṃsarājā aññe ovadituṃ yutto mātugāmaṃ nissāya kilesavasena vilapati, udakassa ādittakālo viya vatiyā uṭṭhāya kedārakhādanakālo viya ca jāto, yaṃnūnāhaṃ attano balena mātugāmassa dosaṃ pakāsetvā etaṃ saññāpeyya’’nti cintetvā gāthamāha –

    ១១៤.

    114.

    ‘‘ឯវំ មហន្តោ លោកស្ស, អប្បមេយ្យោ មហាគណី;

    ‘‘Evaṃ mahanto lokassa, appameyyo mahāgaṇī;

    ឯកិត្ថិមនុសោចេយ្យ, នយិទំ បញ្ញវតាមិវ។

    Ekitthimanusoceyya, nayidaṃ paññavatāmiva.

    ១១៥.

    115.

    ‘‘វាតោវ គន្ធមាទេតិ, ឧភយំ ឆេកបាបកំ;

    ‘‘Vātova gandhamādeti, ubhayaṃ chekapāpakaṃ;

    ពាលោ អាមកបក្កំវ, លោលោ អន្ធោវ អាមិសំ។

    Bālo āmakapakkaṃva, lolo andhova āmisaṃ.

    ១១៦.

    116.

    ‘‘អវិនិច្ឆយញ្ញុ អត្ថេសុ, មន្ទោវ បដិភាសិ មំ;

    ‘‘Avinicchayaññu atthesu, mandova paṭibhāsi maṃ;

    កិច្ចាកិច្ចំ ន ជានាសិ, សម្បត្តោ កាលបរិយាយំ។

    Kiccākiccaṃ na jānāsi, sampatto kālapariyāyaṃ.

    ១១៧.

    117.

    ‘‘អឌ្ឍុម្មត្តោ ឧទីរេសិ, យោ សេយ្យា មញ្ញសិត្ថិយោ;

    ‘‘Aḍḍhummatto udīresi, yo seyyā maññasitthiyo;

    ពហុសាធារណា ហេតា, សោណ្ឌានំវ សុរាឃរំ។

    Bahusādhāraṇā hetā, soṇḍānaṃva surāgharaṃ.

    ១១៨.

    118.

    ‘‘មាយា ចេតា មរីចី ច, សោកា រោគា ចុបទ្ទវា;

    ‘‘Māyā cetā marīcī ca, sokā rogā cupaddavā;

    ខរា ច ពន្ធនា ចេតា, មច្ចុបាសា គុហាសយា;

    Kharā ca bandhanā cetā, maccupāsā guhāsayā;

    តាសុ យោ វិស្សសេ បោសោ, សោ នរេសុ នរាធមោ’’តិ។

    Tāsu yo vissase poso, so naresu narādhamo’’ti.

    តត្ថ មហន្តោតិ មហន្តោ សមានោ។ លោកស្សាតិ ហំសលោកស្ស។ អប្បមេយ្យោតិ គុណេហិ បមេតុំ អសក្កុណេយ្យោ។ មហាគណីតិ មហន្តេន គណេន សមន្នាគតោ គណសត្ថា។ ឯកិត្ថិន្តិ យំ ឯវរូបោ ភវំ ឯកំ ឥត្ថិំ អនុសោចេយ្យ, ឥទំ អនុសោចនំ ន បញ្ញវតំ ឥវ, តេនាហំ អជ្ជ តំ ពាលោតិ មញ្ញាមីតិ អធិប្បាយេនេវមាហ។

    Tattha mahantoti mahanto samāno. Lokassāti haṃsalokassa. Appameyyoti guṇehi pametuṃ asakkuṇeyyo. Mahāgaṇīti mahantena gaṇena samannāgato gaṇasatthā. Ekitthinti yaṃ evarūpo bhavaṃ ekaṃ itthiṃ anusoceyya, idaṃ anusocanaṃ na paññavataṃ iva, tenāhaṃ ajja taṃ bāloti maññāmīti adhippāyenevamāha.

    អាទេតីតិ គណ្ហាតិ។ ឆេកបាបកន្តិ សុន្ទរាសុន្ទរំ។ អាមកបក្កតិ អាមកញ្ច បក្កញ្ច។ លោលោតិ រសលោលោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, យថា នាម វាតោ បទុមសរាទីនិ បហរិត្វា សុគន្ធម្បិ សង្ការដ្ឋានាទីនិ បហរិត្វា ទុគ្គន្ធម្បីតិ ឧភយំ ឆេកបាបកំ គន្ធំ អាទិយតិ, យថា ច ពាលោ កុមារកោ អម្ពជម្ពូនំ ហេដ្ឋា និសិន្នោ ហត្ថំ បសារេត្វា បតិតបតិតំ អាមកម្បិ បក្កម្បិ ផលំ គហេត្វា ខាទតិ, យថា ច រសលោលោ អន្ធោ ភត្តេ ឧបនីតេ យំកិញ្ចិ សមក្ខិកម្បិ និម្មក្ខិកម្បិ អាមិសំ អាទិយតិ, ឯវំ ឥត្ថិយោ នាម កិលេសវសេន អឌ្ឍម្បិ ទុគ្គតម្បិ កុលីនម្បិ អកុលីនម្បិ អភិរូបម្បិ វិរូបម្បិ គណ្ហន្តិ ភជន្តិ, តាទិសានំ បាបធម្មានំ ឥត្ថីនំ កិំការណា វិប្បលបសិ, មហារាជាតិ។

    Ādetīti gaṇhāti. Chekapāpakanti sundarāsundaraṃ. Āmakapakkati āmakañca pakkañca. Loloti rasalolo. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, yathā nāma vāto padumasarādīni paharitvā sugandhampi saṅkāraṭṭhānādīni paharitvā duggandhampīti ubhayaṃ chekapāpakaṃ gandhaṃ ādiyati, yathā ca bālo kumārako ambajambūnaṃ heṭṭhā nisinno hatthaṃ pasāretvā patitapatitaṃ āmakampi pakkampi phalaṃ gahetvā khādati, yathā ca rasalolo andho bhatte upanīte yaṃkiñci samakkhikampi nimmakkhikampi āmisaṃ ādiyati, evaṃ itthiyo nāma kilesavasena aḍḍhampi duggatampi kulīnampi akulīnampi abhirūpampi virūpampi gaṇhanti bhajanti, tādisānaṃ pāpadhammānaṃ itthīnaṃ kiṃkāraṇā vippalapasi, mahārājāti.

    អត្ថេសូតិ ការណាការណេសុ។ មន្ទោតិ អន្ធពាលោ។ បដិភាសិ មន្តិ មម ឧបដ្ឋាសិ។ កាលបរិយាយន្តិ ឯវរូបំ មរណកាលំ បត្តោ ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ ឥទំ កត្តព្ពំ, ឥទំ នកត្តព្ពំ, ឥទំ វត្តព្ពំ, ឥទំ ន វត្តព្ព’’ន្តិ ន ជានាសិ ទេវាតិ។ អឌ្ឍុម្មត្តោតិ អឌ្ឍុម្មត្តកោ មញ្ញេ ហុត្វា។ ឧទីរេសីតិ យថា សុរំ បិវិត្វា នាតិមត្តោ បុរិសោ យំ វា តំ វា បលបតិ, ឯវំ បលបសីតិ អត្ថោ។ សេយ្យាតិ វរា ឧត្តមា។

    Atthesūti kāraṇākāraṇesu. Mandoti andhabālo. Paṭibhāsi manti mama upaṭṭhāsi. Kālapariyāyanti evarūpaṃ maraṇakālaṃ patto ‘‘imasmiṃ kāle idaṃ kattabbaṃ, idaṃ nakattabbaṃ, idaṃ vattabbaṃ, idaṃ na vattabba’’nti na jānāsi devāti. Aḍḍhummattoti aḍḍhummattako maññe hutvā. Udīresīti yathā suraṃ pivitvā nātimatto puriso yaṃ vā taṃ vā palapati, evaṃ palapasīti attho. Seyyāti varā uttamā.

    ‘‘មាយា ចា’’តិអាទីសុ, ទេវ, ឥត្ថិយោ នាមេតា វញ្ចនដ្ឋេន មាយា, អគយ្ហុបគដ្ឋេន មរីចី, សោកាទីនំ បច្ចយត្តា សោកា, រោគា, អនេកប្បការា ឧបទ្ទវា, កោធាទីហិ ថទ្ធភាវេនេវ ខរា។ តា ហិ និស្សាយ អន្ទុពន្ធនាទីហិ ពន្ធនតោ ពន្ធនា ចេតា, ឥត្ថិយោ នាម សរីរគុហាសយវសេនេវ មច្ចុ នាម ឯតា, ទេវាតិ។ ‘‘កាមហេតុ, កាមនិទានំ, កាមាធិករណំ, កាមានមេវ ហេតុ រាជានោ ចោរំ គហេត្វា’’តិ (ម. និ. ១.១៦៨-១៦៩) សុត្តេនបេស អត្ថោ ទីបេតព្ពោ។

    ‘‘Māyā cā’’tiādīsu, deva, itthiyo nāmetā vañcanaṭṭhena māyā, agayhupagaṭṭhena marīcī, sokādīnaṃ paccayattā sokā, rogā, anekappakārā upaddavā, kodhādīhi thaddhabhāveneva kharā. Tā hi nissāya andubandhanādīhi bandhanato bandhanā cetā, itthiyo nāma sarīraguhāsayavaseneva maccu nāma etā, devāti. ‘‘Kāmahetu, kāmanidānaṃ, kāmādhikaraṇaṃ, kāmānameva hetu rājāno coraṃ gahetvā’’ti (ma. ni. 1.168-169) suttenapesa attho dīpetabbo.

    តតោ ធតរដ្ឋោ មាតុគាមេ បដិពទ្ធចិត្តតាយ ‘‘ត្វំ មាតុគាមស្ស គុណំ ន ជានាសិ, បណ្ឌិតា ឯវ ឯតំ ជានន្តិ, ន ហេតា គរហិតព្ពា’’តិ ទីបេន្តោ អាហ –

    Tato dhataraṭṭho mātugāme paṭibaddhacittatāya ‘‘tvaṃ mātugāmassa guṇaṃ na jānāsi, paṇḍitā eva etaṃ jānanti, na hetā garahitabbā’’ti dīpento āha –

    ១១៩.

    119.

    ‘‘យំ វុទ្ធេហិ ឧបញ្ញាតំ, កោ តំ និន្ទិតុមរហតិ;

    ‘‘Yaṃ vuddhehi upaññātaṃ, ko taṃ ninditumarahati;

    មហាភូតិត្ថិយោ នាម, លោកស្មិំ ឧទបជ្ជិសុំ។

    Mahābhūtitthiyo nāma, lokasmiṃ udapajjisuṃ.

    ១២០.

    120.

    ‘‘ខិឌ្ឌា បណិហិតា ត្យាសុ, រតិ ត្យាសុ បតិដ្ឋិតា;

    ‘‘Khiḍḍā paṇihitā tyāsu, rati tyāsu patiṭṭhitā;

    ពីជានិ ត្យាសុ រូហន្តិ, យទិទំ សត្តា បជាយរេ;

    Bījāni tyāsu rūhanti, yadidaṃ sattā pajāyare;

    តាសុ កោ និព្ពិទេ បោសោ, បាណមាសជ្ជ បាណិភិ។

    Tāsu ko nibbide poso, pāṇamāsajja pāṇibhi.

    ១២១.

    121.

    ‘‘ត្វមេវ នញ្ញោ សុមុខ, ថីនំ អត្ថេសុ យុញ្ជសិ;

    ‘‘Tvameva nañño sumukha, thīnaṃ atthesu yuñjasi;

    តស្ស ត្យជ្ជ ភយេ ជាតេ, ភីតេ ន ជាយតេ មតិ។

    Tassa tyajja bhaye jāte, bhīte na jāyate mati.

    ១២២.

    122.

    ‘‘សព្ពោ ហិ សំសយំ បត្តោ, ភយំ ភីរូ តិតិក្ខតិ;

    ‘‘Sabbo hi saṃsayaṃ patto, bhayaṃ bhīrū titikkhati;

    បណ្ឌិតា ច មហន្តានោ, អត្ថេ យុញ្ជន្តិ ទុយ្យុជេ។

    Paṇḍitā ca mahantāno, atthe yuñjanti duyyuje.

    ១២៣.

    123.

    ‘‘ឯតទត្ថាយ រាជានោ, សូរមិច្ឆន្តិ មន្តិនំ;

    ‘‘Etadatthāya rājāno, sūramicchanti mantinaṃ;

    បដិពាហតិ យំ សូរោ, អាបទំ អត្តបរិយាយំ។

    Paṭibāhati yaṃ sūro, āpadaṃ attapariyāyaṃ.

    ១២៤.

    124.

    ‘‘មា នោ អជ្ជ វិកន្តិំសុ, រញ្ញោ សូទា មហានសេ;

    ‘‘Mā no ajja vikantiṃsu, rañño sūdā mahānase;

    តថា ហិ វណ្ណោ បត្តានំ, ផលំ វេឡុំវ តំ វធិ។

    Tathā hi vaṇṇo pattānaṃ, phalaṃ veḷuṃva taṃ vadhi.

    ១២៥.

    125.

    ‘‘មុត្តោបិ ន ឥច្ឆិ ឧឌ្ឌេតុំ, សយំ ពន្ធំ ឧបាគមិ;

    ‘‘Muttopi na icchi uḍḍetuṃ, sayaṃ bandhaṃ upāgami;

    សោបជ្ជ សំសយំ បត្តោ, អត្ថំ គណ្ហាហិ មា មុខ’’ន្តិ។

    Sopajja saṃsayaṃ patto, atthaṃ gaṇhāhi mā mukha’’nti.

    តត្ថ យន្តិ យំ មាតុគាមសង្ខាតំ វត្ថុ បញ្ញាវុទ្ធេហិ ញាតំ, តេសមេវ បាកដំ, ន ពាលានំ។ មហាភូតាតិ មហាគុណា មហានិសំសា។ ឧទបជ្ជិសុន្តិ បឋមកប្បិកកាលេ ឥត្ថិលិង្គស្សេវ បឋមំ បាតុភូតត្តា បឋមំ និព្ពត្តាតិ អត្ថោ។ ត្យាសូតិ សុមុខ តាសុ ឥត្ថីសុ កាយវចីខិឌ្ឌា ច បណិហិតា ឱហិតា ឋបិតា, កាមគុណរតិ ច បតិដ្ឋិតា។ ពីជានីតិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធអរិយសាវកចក្កវត្តិអាទិពីជានិ តាសុ រុហន្តិ។ យទិទន្តិ យេ ឯតេ សព្ពេបិ សត្តា។ បជាយរេតិ សព្ពេ តាសញ្ញេវ កុច្ឆិម្ហិ សំវទ្ធាតិ ទីបេតិ។ និព្ពិទេតិ និព្ពិន្ទេយ្យ។ បាណមាសជ្ជ បាណិភីតិ អត្តនោ បាណេហិបិ តាសំ បាណំ អាសាទេត្វា អត្តនោ ជីវិតំ ចជន្តោបិ តា លភិត្វា កោ និព្ពិន្ទេយ្យាតិ អត្ថោ។

    Tattha yanti yaṃ mātugāmasaṅkhātaṃ vatthu paññāvuddhehi ñātaṃ, tesameva pākaṭaṃ, na bālānaṃ. Mahābhūtāti mahāguṇā mahānisaṃsā. Udapajjisunti paṭhamakappikakāle itthiliṅgasseva paṭhamaṃ pātubhūtattā paṭhamaṃ nibbattāti attho. Tyāsūti sumukha tāsu itthīsu kāyavacīkhiḍḍā ca paṇihitā ohitā ṭhapitā, kāmaguṇarati ca patiṭṭhitā. Bījānīti buddhapaccekabuddhaariyasāvakacakkavattiādibījāni tāsu ruhanti. Yadidanti ye ete sabbepi sattā. Pajāyareti sabbe tāsaññeva kucchimhi saṃvaddhāti dīpeti. Nibbideti nibbindeyya. Pāṇamāsajja pāṇibhīti attano pāṇehipi tāsaṃ pāṇaṃ āsādetvā attano jīvitaṃ cajantopi tā labhitvā ko nibbindeyyāti attho.

    នញ្ញោតិ ន អញ្ញោ, សុមុខ, មយា ចិត្តកូដតលេ ហំសគណមជ្ឈេ និសិន្នេន តំ អទិស្វា ‘‘កហំ នុ សុមុខោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯស មាតុគាមំ គហេត្វា កញ្ចនគុហាយំ ឧត្តមរតិំ អនុភោតី’’តិ វទន្តិ, ឯវំ ត្វមេវ ថីនំ អត្ថេសុ យុញ្ជសិ យុត្តបយុត្តោ ហោសិ, ន អញ្ញោតិ អត្ថោ។ តស្ស ត្យជ្ជាតិ តស្ស តេ អជ្ជ មរណភយេ ជាតេ ឥមិនា ភីតេន មរណភយេន ភីតោ មញ្ញេ, អយំ មាតុគាមស្ស ទោសទស្សនេ និបុណា មតិ ជាយតេតិ អធិប្បាយេនេវមាហ។

    Naññoti na añño, sumukha, mayā cittakūṭatale haṃsagaṇamajjhe nisinnena taṃ adisvā ‘‘kahaṃ nu sumukho’’ti vutte ‘‘esa mātugāmaṃ gahetvā kañcanaguhāyaṃ uttamaratiṃ anubhotī’’ti vadanti, evaṃ tvameva thīnaṃ atthesu yuñjasi yuttapayutto hosi, na aññoti attho. Tassa tyajjāti tassa te ajja maraṇabhaye jāte iminā bhītena maraṇabhayena bhīto maññe, ayaṃ mātugāmassa dosadassane nipuṇā mati jāyateti adhippāyenevamāha.

    សព្ពោ ហីតិ យោ ហិ កោចិ។ សំសយំ បត្តោតិ ជីវិតសំសយប្បត្តោ។ ភីរូតិ ភីរូ ហុត្វាបិ ភយំ អធិវាសេតិ។ មហន្តានោតិ យេ បន បណ្ឌិតា ច ហោន្តិ មហន្តេ ច ឋានេ ឋិតា មហន្តានោ, តេ ទុយ្យុជេ អត្ថេ យុញ្ជន្តិ ឃដេន្តិ វាយមន្តិ, តស្មា ‘‘មា ភាយិ, ធីរោ ហោហី’’តិ តំ ឧស្សាហេន្តោ ឯវមាហ។ អាបទន្តិ សាមិនោ អាគតំ អាបទំ ឯស សូរោ បដិពាហតិ, ឯតទត្ថាយ សូរំ មន្តិនំ ឥច្ឆន្តិ។ អត្តបរិយាយន្តិ អត្តនោ បរិត្តាណម្បិ ច កាតុំ សក្កោតីតិ អធិប្បាយោ។

    Sabbo hīti yo hi koci. Saṃsayaṃ pattoti jīvitasaṃsayappatto. Bhīrūti bhīrū hutvāpi bhayaṃ adhivāseti. Mahantānoti ye pana paṇḍitā ca honti mahante ca ṭhāne ṭhitā mahantāno, te duyyuje atthe yuñjanti ghaṭenti vāyamanti, tasmā ‘‘mā bhāyi, dhīro hohī’’ti taṃ ussāhento evamāha. Āpadanti sāmino āgataṃ āpadaṃ esa sūro paṭibāhati, etadatthāya sūraṃ mantinaṃ icchanti. Attapariyāyanti attano parittāṇampi ca kātuṃ sakkotīti adhippāyo.

    វិកន្តិំសូតិ ឆិន្ទិំសុ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្ម សុមុខ, ត្វំ មយា អត្តនោ អនន្តរេ ឋានេ ឋបិតោ, តស្មា យថា អជ្ជ រញ្ញោ សូទា អម្ហេ មំសត្ថាយ ន វិកន្តិំសុ, តថា ករោហិ, តាទិសោ ហិ អម្ហាកំ បត្តវណ្ណោ។ តំ វធីតិ ស្វាយំ វណ្ណោ យថា នាម វេឡុំ និស្សាយ ជាតំ ផលំ វេឡុមេវ វធតិ, តថា មា តំ វធិ, តញ្ច មញ្ច មា វធីតិ អធិប្បាយេនេវមាហ។

    Vikantiṃsūti chindiṃsu. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma sumukha, tvaṃ mayā attano anantare ṭhāne ṭhapito, tasmā yathā ajja rañño sūdā amhe maṃsatthāya na vikantiṃsu, tathā karohi, tādiso hi amhākaṃ pattavaṇṇo. Taṃ vadhīti svāyaṃ vaṇṇo yathā nāma veḷuṃ nissāya jātaṃ phalaṃ veḷumeva vadhati, tathā mā taṃ vadhi, tañca mañca mā vadhīti adhippāyenevamāha.

    មុត្តោបីតិ យថាសុខំ ចិត្តកូដបព្ពតំ គច្ឆាតិ ឯវំ លុទ្ទបុត្តេន មយា សទ្ធិំ មុត្តោ វិស្សជ្ជិតោ សមានោបិ ឧឌ្ឌិតុំ ន ឥច្ឆិ។ សយន្តិ រាជានំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា សយមេវ ពន្ធំ ឧបគតោតិ ឯវមិទំ អម្ហាកំ ភយំ តំ និស្សាយ អាគតំ។ សោបជ្ជាតិ សោបិ អជ្ជ ជីវិតសំសយំ បត្តោ។ អត្ថំ គណ្ហាហិ មា មុខន្តិ ឥទានិ អម្ហាកំ មុញ្ចនការណំ គណ្ហ, យថា មុច្ចាម, តថា វាយម, ‘‘វាតោវ គន្ធមាទេតី’’តិអាទីនិ វទន្តោ ឥត្ថិគរហត្ថាយ មុខំ មា បសារយិ។

    Muttopīti yathāsukhaṃ cittakūṭapabbataṃ gacchāti evaṃ luddaputtena mayā saddhiṃ mutto vissajjito samānopi uḍḍituṃ na icchi. Sayanti rājānaṃ daṭṭhukāmo hutvā sayameva bandhaṃ upagatoti evamidaṃ amhākaṃ bhayaṃ taṃ nissāya āgataṃ. Sopajjāti sopi ajja jīvitasaṃsayaṃ patto. Atthaṃ gaṇhāhi mā mukhanti idāni amhākaṃ muñcanakāraṇaṃ gaṇha, yathā muccāma, tathā vāyama, ‘‘vātova gandhamādetī’’tiādīni vadanto itthigarahatthāya mukhaṃ mā pasārayi.

    ឯវំ មហាសត្តោ មាតុគាមំ វណ្ណេត្វា សុមុខំ អប្បដិភាណំ កត្វា តស្ស អនត្តមនភាវំ វិទិត្វា ឥទានិ នំ បគ្គណ្ហន្តោ គាថមាហ –

    Evaṃ mahāsatto mātugāmaṃ vaṇṇetvā sumukhaṃ appaṭibhāṇaṃ katvā tassa anattamanabhāvaṃ viditvā idāni naṃ paggaṇhanto gāthamāha –

    ១២៦.

    126.

    ‘‘សោ តំ យោគំ បយុញ្ជស្សុ, យុត្តំ ធម្មូបសំហិតំ;

    ‘‘So taṃ yogaṃ payuñjassu, yuttaṃ dhammūpasaṃhitaṃ;

    តវ បរិយាបទានេន, មម បាណេសនំ ចរា’’តិ។

    Tava pariyāpadānena, mama pāṇesanaṃ carā’’ti.

    តត្ថ សោតិ, សម្ម សុមុខ, សោ ត្វំ។ តំ យោគន្តិ យំ បុព្ពេ ‘‘អហំ យោគំ បយុញ្ជិស្សំ, យុត្តំ ធម្មូបសំហិត’’ន្តិ អវចាសិ, តំ ឥទានិ បយុញ្ជស្សុ។ តវ បរិយាបទានេនាតិ តវ តេន យោគេន បរិសុទ្ធេន។ ‘‘បរិយោទាតេនា’’តិបិ បាឋោ, បរិត្តាណេនាតិ អត្ថោ, តយា កតត្តា តវ សន្តកេន បរិត្តាណេន មម ជីវិតបរិយេសនំ ចរាតិ អធិប្បាយោ។

    Tattha soti, samma sumukha, so tvaṃ. Taṃ yoganti yaṃ pubbe ‘‘ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasaṃhita’’nti avacāsi, taṃ idāni payuñjassu. Tava pariyāpadānenāti tava tena yogena parisuddhena. ‘‘Pariyodātenā’’tipi pāṭho, parittāṇenāti attho, tayā katattā tava santakena parittāṇena mama jīvitapariyesanaṃ carāti adhippāyo.

    អថ សុមុខោ ‘‘អយំ អតិវិយ មរណភយភីតោ មម ញាណពលំ ន ជានាតិ, រាជានំ ទិស្វា ថោកំ កថំ លភិត្វា ជានិស្សាមិ, អស្សាសេស្សាមិ តាវ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Atha sumukho ‘‘ayaṃ ativiya maraṇabhayabhīto mama ñāṇabalaṃ na jānāti, rājānaṃ disvā thokaṃ kathaṃ labhitvā jānissāmi, assāsessāmi tāva na’’nti cintetvā gāthamāha –

    ១២៧.

    127.

    ‘‘មា ភាយិ បតតំ សេដ្ឋ, ន ហិ ភាយន្តិ តាទិសា;

    ‘‘Mā bhāyi patataṃ seṭṭha, na hi bhāyanti tādisā;

    អហំ យោគំ បយុញ្ជិស្សំ, យុត្តំ ធម្មូបសំហិតំ;

    Ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasaṃhitaṃ;

    មម បរិយាបទានេន, ខិប្បំ បាសា បមោក្ខសី’’តិ។

    Mama pariyāpadānena, khippaṃ pāsā pamokkhasī’’ti.

    តត្ថ បាសាតិ ទុក្ខបាសតោ។

    Tattha pāsāti dukkhapāsato.

    ឥតិ តេសំ សកុណភាសាយ កថេន្តានំ លុទ្ទបុត្តោ ន កិញ្ចិ អញ្ញាសិ, កេវលំ បន តេ កាជេនាទាយ ពារាណសិំ បាវិសិ។ អច្ឆរិយព្ភុតជាតេន អញ្ជលិនា មហាជនេន អនុគ្គច្ឆមានោ សោ រាជទ្វារំ បត្វា អត្តនោ អាគតភាវំ រញ្ញោ អារោចាបេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Iti tesaṃ sakuṇabhāsāya kathentānaṃ luddaputto na kiñci aññāsi, kevalaṃ pana te kājenādāya bārāṇasiṃ pāvisi. Acchariyabbhutajātena añjalinā mahājanena anuggacchamāno so rājadvāraṃ patvā attano āgatabhāvaṃ rañño ārocāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១២៨.

    128.

    ‘‘សោ លុទ្ទោ ហំសកាជេន, រាជទ្វារំ ឧបាគមិ;

    ‘‘So luddo haṃsakājena, rājadvāraṃ upāgami;

    បដិវេទេថ មំ រញ្ញោ, ធតរដ្ឋាយមាគតោ’’តិ។

    Paṭivedetha maṃ rañño, dhataraṭṭhāyamāgato’’ti.

    តត្ថ បដិវេទេថ មន្តិ ខេមកោ អាគតោតិ ឯវំ មំ រញ្ញោ និវេទេថ។ ធតរដ្ឋាយន្តិ អយំ ធតរដ្ឋោ អាគតោតិ បដិវេទេថ។

    Tattha paṭivedetha manti khemako āgatoti evaṃ maṃ rañño nivedetha. Dhataraṭṭhāyanti ayaṃ dhataraṭṭho āgatoti paṭivedetha.

    ទោវារិកោ គន្ត្វា បដិវេទេសិ។ រាជា សញ្ជាតសោមនស្សោ ‘‘ខិប្បំ អាគច្ឆតូ’’តិ វត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ សមុស្សិតសេតច្ឆត្តេ រាជបល្លង្កេ និសិន្នោ ខេមកំ ហំសកាជំ អាទាយ មហាតលំ អភិរុឡ្ហំ ទិស្វា សុវណ្ណវណ្ណេ ហំសេ ឱលោកេត្វា ‘‘សម្បុណ្ណោ មេ មនោរថោ’’តិ តស្ស កត្តព្ពកិច្ចំ អមច្ចេ អាណាបេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Dovāriko gantvā paṭivedesi. Rājā sañjātasomanasso ‘‘khippaṃ āgacchatū’’ti vatvā amaccagaṇaparivuto samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno khemakaṃ haṃsakājaṃ ādāya mahātalaṃ abhiruḷhaṃ disvā suvaṇṇavaṇṇe haṃse oloketvā ‘‘sampuṇṇo me manoratho’’ti tassa kattabbakiccaṃ amacce āṇāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១២៩.

    129.

    ‘‘តេ ទិស្វា បុញ្ញសង្កាសេ, ឧភោ លក្ខណសម្មតេ;

    ‘‘Te disvā puññasaṅkāse, ubho lakkhaṇasammate;

    ខលុ សំយមនោ រាជា, អមច្ចេ អជ្ឈភាសថ។

    Khalu saṃyamano rājā, amacce ajjhabhāsatha.

    ១៣០.

    130.

    ‘‘ទេថ លុទ្ទស្ស វត្ថានិ, អន្នំ បានញ្ច ភោជនំ;

    ‘‘Detha luddassa vatthāni, annaṃ pānañca bhojanaṃ;

    កាមំករោ ហិរញ្ញស្ស, យាវន្តោ ឯស ឥច្ឆតី’’តិ។

    Kāmaṃkaro hiraññassa, yāvanto esa icchatī’’ti.

    តត្ថ បុញ្ញសង្កាសេតិ អត្តនោ បុញ្ញសទិសេ។ លក្ខណសម្មតេតិ សេដ្ឋសម្មតេ អភិញ្ញាតេ។ ខលូតិ និបាតោ, តស្ស ‘‘តេ ខលុ ទិស្វា’’តិ បុរិមបទេន សម្ពន្ធោ។ ‘‘ទេថា’’តិអាទីនិ រាជា បសន្នាការំ ករោន្តោ អាហ។ តត្ថ កាមំករោ ហិរញ្ញស្សាតិ ហិរញ្ញំ អស្ស កាមកិរិយា អត្ថុ។ យាវន្តោតិ យត្តកំ ឯស ឥច្ឆតិ, តត្តកំ ហិរញ្ញមស្ស ទេថាតិ អត្ថោ។

    Tattha puññasaṅkāseti attano puññasadise. Lakkhaṇasammateti seṭṭhasammate abhiññāte. Khalūti nipāto, tassa ‘‘te khalu disvā’’ti purimapadena sambandho. ‘‘Dethā’’tiādīni rājā pasannākāraṃ karonto āha. Tattha kāmaṃkaro hiraññassāti hiraññaṃ assa kāmakiriyā atthu. Yāvantoti yattakaṃ esa icchati, tattakaṃ hiraññamassa dethāti attho.

    ឯវំ បសន្នាការំ ការេត្វា បីតិសោមនស្សាសមុស្សហិតោ ‘‘គច្ឆថ នំ អលង្ករិត្វា អានេថា’’តិ អាហ។ អថ នំ អមច្ចា រាជនិវេសនា ឱតារេត្វា កប្បិតកេសមស្សុំ ន្ហាតានុលិត្តំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ កត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ។ អថស្ស រាជា សំវច្ឆរេ សតសហស្សុដ្ឋានកេ ទ្វាទស គាមេ អាជញ្ញយុត្តំ រថំ អលង្កតមហាគេហញ្ចាតិ មហន្តំ យសំ ទាបេសិ។ សោ មហន្តំ យសំ លភិត្វា អត្តនោ កម្មំ បកាសេតុំ ‘‘ន តេ, ទេវ, មយា យោ វា សោ វា ហំសោ អានីតោ, អយំ បន នវុតិយា ហំសសហស្សានំ រាជា ធតរដ្ឋោ នាម, អយំ សេនាបតិ សុមុខោ នាមា’’តិ អាហ ។ អថ នំ រាជា ‘‘កថំ តេ, សម្ម, ឯតេ គហិតា’’តិ បុច្ឆិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ pasannākāraṃ kāretvā pītisomanassāsamussahito ‘‘gacchatha naṃ alaṅkaritvā ānethā’’ti āha. Atha naṃ amaccā rājanivesanā otāretvā kappitakesamassuṃ nhātānulittaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ katvā rañño dassesuṃ. Athassa rājā saṃvacchare satasahassuṭṭhānake dvādasa gāme ājaññayuttaṃ rathaṃ alaṅkatamahāgehañcāti mahantaṃ yasaṃ dāpesi. So mahantaṃ yasaṃ labhitvā attano kammaṃ pakāsetuṃ ‘‘na te, deva, mayā yo vā so vā haṃso ānīto, ayaṃ pana navutiyā haṃsasahassānaṃ rājā dhataraṭṭho nāma, ayaṃ senāpati sumukho nāmā’’ti āha . Atha naṃ rājā ‘‘kathaṃ te, samma, ete gahitā’’ti pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣១.

    131.

    ‘‘ទិស្វា លុទ្ទំ បសន្នត្តំ, កាសិរាជា តទព្រវិ;

    ‘‘Disvā luddaṃ pasannattaṃ, kāsirājā tadabravi;

    យទ្យាយំ សម្ម ខេមក, បុណ្ណា ហំសេហិ តិដ្ឋតិ។

    Yadyāyaṃ samma khemaka, puṇṇā haṃsehi tiṭṭhati.

    ១៣២.

    132.

    ‘‘កថំ រុចិមជ្ឈគតំ, បាសហត្ថោ ឧបាគមិ;

    ‘‘Kathaṃ rucimajjhagataṃ, pāsahattho upāgami;

    ឱកិណ្ណំ ញាតិសង្ឃេហិ, និម្មជ្ឈិមំ កថំ គហី’’តិ។

    Okiṇṇaṃ ñātisaṅghehi, nimmajjhimaṃ kathaṃ gahī’’ti.

    តត្ថ បសន្នត្តន្តិ បសន្នភាវំ សោមនស្សប្បត្តំ។ យទ្យាយន្តិ, សម្ម ខេមក, យទិ អយំ អម្ហាកំ បោក្ខរណី នវុតិហំសសហស្សេហិ បុណ្ណា តិដ្ឋតិ។ កថំ រុចិមជ្ឈគតន្តិ ឯវំ សន្តេ ត្វំ តេសំ រុចីនំ បិយទស្សនានំ ហំសានំ មជ្ឈគតំ ឯតំ ញាតិសង្ឃេហិ ឱកិណ្ណំ។ និម្មជ្ឈិមន្តិ នេវ មជ្ឈិមំ នេវ កនិដ្ឋំ ឧត្តមំ ហំសរាជានំ កថំ បាសហត្ថោ ឧបាគមិ កថំ គណ្ហីតិ។

    Tattha pasannattanti pasannabhāvaṃ somanassappattaṃ. Yadyāyanti, samma khemaka, yadi ayaṃ amhākaṃ pokkharaṇī navutihaṃsasahassehi puṇṇā tiṭṭhati. Kathaṃ rucimajjhagatanti evaṃ sante tvaṃ tesaṃ rucīnaṃ piyadassanānaṃ haṃsānaṃ majjhagataṃ etaṃ ñātisaṅghehi okiṇṇaṃ. Nimmajjhimanti neva majjhimaṃ neva kaniṭṭhaṃ uttamaṃ haṃsarājānaṃ kathaṃ pāsahattho upāgami kathaṃ gaṇhīti.

    សោ តស្ស កថេន្តោ អាហ –

    So tassa kathento āha –

    ១៣៣.

    133.

    ‘‘អជ្ជ មេ សត្តមា រត្តិ, អទនានិ ឧបាសតោ;

    ‘‘Ajja me sattamā ratti, adanāni upāsato;

    បទមេតស្ស អន្វេសំ, អប្បមត្តោ ឃដស្សិតោ។

    Padametassa anvesaṃ, appamatto ghaṭassito.

    ១៣៤.

    134.

    ‘‘អថស្ស បទមទ្ទក្ខិំ, ចរតោ អទនេសនំ;

    ‘‘Athassa padamaddakkhiṃ, carato adanesanaṃ;

    តត្ថាហំ ឱទហិំ បាសំ, ឯវំ តំ ទិជមគ្គហិ’’ន្តិ។

    Tatthāhaṃ odahiṃ pāsaṃ, evaṃ taṃ dijamaggahi’’nti.

    តត្ថ អទនានីតិ អាទានានិ, គោចរគ្គហណដ្ឋានានីតិ អត្ថោ, អយមេវ វា បាឋោ។ ឧបាសតោតិ ឧបគច្ឆន្តស្ស។ បទន្តិ គោចរភូមិយំ អក្កន្តបទំ។ ឃដស្សិតោតិ ចាដិបញ្ជរេ និស្សិតោ ហុត្វា។ អថស្សាតិ អថ ឆដ្ឋេ ទិវសេ ឯតស្ស អទនេសនំ ចរន្តស្ស បទំ អទ្ទក្ខិំ។ ឯវំ តន្តិ ឯវំ តំ ទិជំ អគ្គហិន្តិ សព្ពំ គហិតោបាយំ អាចិក្ខិ។

    Tattha adanānīti ādānāni, gocaraggahaṇaṭṭhānānīti attho, ayameva vā pāṭho. Upāsatoti upagacchantassa. Padanti gocarabhūmiyaṃ akkantapadaṃ. Ghaṭassitoti cāṭipañjare nissito hutvā. Athassāti atha chaṭṭhe divase etassa adanesanaṃ carantassa padaṃ addakkhiṃ. Evaṃ tanti evaṃ taṃ dijaṃ aggahinti sabbaṃ gahitopāyaṃ ācikkhi.

    តំ សុត្វា រាជា ‘‘អយំ ទ្វារេ ឋត្វា បដិវេទេន្តោបិ ធតរដ្ឋស្សេវាគមនំ បដិវេទេសិ, ឥទានិបិ ឯតំ ឯកមេវ គណ្ហិន្តិ វទតិ, កិំ នុ ខោ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘ayaṃ dvāre ṭhatvā paṭivedentopi dhataraṭṭhassevāgamanaṃ paṭivedesi, idānipi etaṃ ekameva gaṇhinti vadati, kiṃ nu kho ettha kāraṇa’’nti cintetvā gāthamāha –

    ១៣៥.

    135.

    ‘‘លុទ្ទ ទ្វេ ឥមេ សកុណា, អថ ឯកោតិ ភាសសិ;

    ‘‘Ludda dve ime sakuṇā, atha ekoti bhāsasi;

    ចិត្តំ នុ តេ វិបរិយត្តំ, អទុ កិំ នុ ជិគីសសី’’តិ។

    Cittaṃ nu te vipariyattaṃ, adu kiṃ nu jigīsasī’’ti.

    តត្ថ វិបរិយត្តន្តិ វិបល្លត្ថំ។ អទុ កិំ នុ ជិគីសសីតិ ឧទាហុ កិំ នុ ចិន្តេសិ, កិំ ឥតរំ គហេត្វា អញ្ញស្ស ទាតុកាមោ ហុត្វា ចិន្តេសីតិ បុច្ឆតិ។

    Tattha vipariyattanti vipallatthaṃ. Adu kiṃ nu jigīsasīti udāhu kiṃ nu cintesi, kiṃ itaraṃ gahetvā aññassa dātukāmo hutvā cintesīti pucchati.

    តតោ លុទ្ទោ ‘‘ន មេ, ទេវ, ចិត្តំ វិបល្លត្ថំ, នាបិ អហំ ឥតរំ អញ្ញស្ស ទាតុកាមោ, អបិច ខោ បន មយា ឱហិតេ បាសេ ឯកោវ ពទ្ធោ’’តិ អាវិ ករោន្តោ អាហ –

    Tato luddo ‘‘na me, deva, cittaṃ vipallatthaṃ, nāpi ahaṃ itaraṃ aññassa dātukāmo, apica kho pana mayā ohite pāse ekova baddho’’ti āvi karonto āha –

    ១៣៦.

    136.

    ‘‘យស្ស លោហិតកា តាលា, តបនីយនិភា សុភា;

    ‘‘Yassa lohitakā tālā, tapanīyanibhā subhā;

    ឧរំ សំហច្ច តិដ្ឋន្តិ, សោ មេ ពន្ធំ ឧបាគមិ។

    Uraṃ saṃhacca tiṭṭhanti, so me bandhaṃ upāgami.

    ១៣៧.

    137.

    ‘‘អថាយំ ភស្សរោ បក្ខី, អពទ្ធោ ពទ្ធមាតុរំ;

    ‘‘Athāyaṃ bhassaro pakkhī, abaddho baddhamāturaṃ;

    អរិយំ ព្រុវានោ អដ្ឋាសិ, ចជន្តោ មានុសិំ គិរ’’ន្តិ។

    Ariyaṃ bruvāno aṭṭhāsi, cajanto mānusiṃ gira’’nti.

    តត្ថ លោហិតកាតិ រត្តវណ្ណា។ លាតាតិ រាជិយោ។ ឧរំ សំហច្ចាតិ ឧរំ អាហច្ច។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, យស្សេតា រត្តសុវណ្ណសប្បដិភាគា តិស្សោ លោហិតកា រាជិយោ គីវំ បរិក្ខិបិត្វា ឧរំ អាហច្ច តិដ្ឋន្តិ, សោ ឯកោវ មម បាសេ ពន្ធំ ឧបាគតោតិ។ ភស្សរោតិ បរិសុទ្ធោ បភាសម្បន្នោ។ អាតុរន្តិ គិលានំ ទុក្ខិតំ អដ្ឋាសីតិ។

    Tattha lohitakāti rattavaṇṇā. Lātāti rājiyo. Uraṃ saṃhaccāti uraṃ āhacca. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, yassetā rattasuvaṇṇasappaṭibhāgā tisso lohitakā rājiyo gīvaṃ parikkhipitvā uraṃ āhacca tiṭṭhanti, so ekova mama pāse bandhaṃ upāgatoti. Bhassaroti parisuddho pabhāsampanno. Āturanti gilānaṃ dukkhitaṃ aṭṭhāsīti.

    អថ ធតរដ្ឋស្ស ពទ្ធភាវំ ញត្វា និវត្តិត្វា ឯតំ សមស្សាសេត្វា មមាគមនកាលេ ច បច្ចុគ្គមនំ កត្វា អាកាសេយេវ មយា សទ្ធិំ មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា មនុស្សភាសាយ ធតរដ្ឋស្ស គុណំ កថេន្តោ អដ្ឋាសិ, មម ហទយំ មុទុកំ កត្វា បុន ឯតស្សេវ បុរតោ អដ្ឋាសិ។ អថាហំ, ទេវ, សុមុខស្ស សុភាសិតំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ ធតរដ្ឋំ វិស្សជ្ជេសិំ, ឥតិ ធតរដ្ឋស្ស បាសតោ មោក្ខោ, ឥមេ ហំសេ អាទាយ មម ឥធាគមនញ្ច សុមុខេនេវ កតន្តិ។ ឯវំ សោ សុមុខស្ស គុណកថំ កថេសិ។ តំ សុត្វា រាជា សុមុខស្ស ធម្មកថំ សោតុកាមោ អហោសិ។ លុទ្ទបុត្តស្ស សក្ការំ ករោន្តស្សេវ សូរិយោ អត្ថង្គតោ, ទីបា បជ្ជលិតា, ពហូ ខត្តិយាទយោ សន្និបតិតា, ខេមា ទេវីបិ វិវិធនាដកបរិវារា រញ្ញោ ទក្ខិណបស្សេ និសីទិ។ តស្មិំ ខណេ រាជា សុមុខំ កថាបេតុកាមោ គាថមាហ –

    Atha dhataraṭṭhassa baddhabhāvaṃ ñatvā nivattitvā etaṃ samassāsetvā mamāgamanakāle ca paccuggamanaṃ katvā ākāseyeva mayā saddhiṃ madhurapaṭisanthāraṃ katvā manussabhāsāya dhataraṭṭhassa guṇaṃ kathento aṭṭhāsi, mama hadayaṃ mudukaṃ katvā puna etasseva purato aṭṭhāsi. Athāhaṃ, deva, sumukhassa subhāsitaṃ sutvā pasannacitto dhataraṭṭhaṃ vissajjesiṃ, iti dhataraṭṭhassa pāsato mokkho, ime haṃse ādāya mama idhāgamanañca sumukheneva katanti. Evaṃ so sumukhassa guṇakathaṃ kathesi. Taṃ sutvā rājā sumukhassa dhammakathaṃ sotukāmo ahosi. Luddaputtassa sakkāraṃ karontasseva sūriyo atthaṅgato, dīpā pajjalitā, bahū khattiyādayo sannipatitā, khemā devīpi vividhanāṭakaparivārā rañño dakkhiṇapasse nisīdi. Tasmiṃ khaṇe rājā sumukhaṃ kathāpetukāmo gāthamāha –

    ១៣៨.

    138.

    ‘‘អថ កិំ ទានិ សុមុខ, ហនុំ សំហច្ច តិដ្ឋសិ;

    ‘‘Atha kiṃ dāni sumukha, hanuṃ saṃhacca tiṭṭhasi;

    អទុ មេ បរិសំ បត្តោ, ភយា ភីតោ ន ភាសសី’’តិ។

    Adu me parisaṃ patto, bhayā bhīto na bhāsasī’’ti.

    តត្ថ ហនុំ សំហច្ចាតិ មធុរកថោ កិរ ត្វំ, អថ កស្មា ឥទានិ មុខំ បិធាយ តិដ្ឋសិ។ អទូតិ កច្ចិ។ ភយា ភីតោតិ បរិសសារជ្ជភយេន ភីតោ ហុត្វា។

    Tattha hanuṃ saṃhaccāti madhurakatho kira tvaṃ, atha kasmā idāni mukhaṃ pidhāya tiṭṭhasi. Adūti kacci. Bhayā bhītoti parisasārajjabhayena bhīto hutvā.

    តំ សុត្វា សុមុខោ អភីតភាវំ ទស្សេន្តោ គាថមាហ –

    Taṃ sutvā sumukho abhītabhāvaṃ dassento gāthamāha –

    ១៣៩.

    139.

    ‘‘នាហំ កាសិបតិ ភីតោ, ឱគយ្ហ បរិសំ តវ;

    ‘‘Nāhaṃ kāsipati bhīto, ogayha parisaṃ tava;

    នាហំ ភយា ន ភាសិស្សំ, វាក្យំ អត្ថស្មិំ តាទិសេ’’តិ។

    Nāhaṃ bhayā na bhāsissaṃ, vākyaṃ atthasmiṃ tādise’’ti.

    តត្ថ តាទិសេតិ អបិច ខោ បន តថារូបេ អត្ថេ ឧប្បន្នេ វាក្យំ ភាសិស្សាមីតិ វចនោកាសំ ឱលោកេន្តោ និសិន្នោម្ហីតិ អត្ថោ។

    Tattha tādiseti apica kho pana tathārūpe atthe uppanne vākyaṃ bhāsissāmīti vacanokāsaṃ olokento nisinnomhīti attho.

    តំ សុត្វា រាជា តស្ស កថំ វឌ្ឍេតុកាមតាយ បរិហាសំ ករោន្តោ អាហ –

    Taṃ sutvā rājā tassa kathaṃ vaḍḍhetukāmatāya parihāsaṃ karonto āha –

    ១៤០.

    140.

    ‘‘ន តេ អភិសរំ បស្សេ, ន រថេ នបិ បត្តិកេ;

    ‘‘Na te abhisaraṃ passe, na rathe napi pattike;

    នាស្ស ចម្មំវ កីដំ វា, វម្មិតេ ច ធនុគ្គហេ។

    Nāssa cammaṃva kīṭaṃ vā, vammite ca dhanuggahe.

    ១៤១.

    141.

    ‘‘ន ហិរញ្ញំ សុវណ្ណំ វា, នគរំ វា សុមាបិតំ;

    ‘‘Na hiraññaṃ suvaṇṇaṃ vā, nagaraṃ vā sumāpitaṃ;

    ឱកិណ្ណបរិខំ ទុគ្គំ, ទឡ្ហមដ្ដាលកោដ្ឋកំ;

    Okiṇṇaparikhaṃ duggaṃ, daḷhamaṭṭālakoṭṭhakaṃ;

    យត្ថ បវិដ្ឋោ សុមុខ, ភាយិតព្ពំ ន ភាយសី’’តិ។

    Yattha paviṭṭho sumukha, bhāyitabbaṃ na bhāyasī’’ti.

    តត្ថ អភិសរន្តិ រក្ខណត្ថាយ បរិវារេត្វា ឋិតំ អាវុធហត្ថំ បរិសំ តេ ន បស្សាមិ។ នាស្សាតិ ឯត្ថ អស្សាតិ និបាតមត្តំ។ ចម្មន្តិ សរបរិត្តាណចម្មំ។ កីដន្តិ កីដំ ចាដិកបាលាទិ វុច្ចតិ។ ចាដិកបាលហត្ថាបិ តេ សន្តិកេ នត្ថីតិ ទីបេតិ។ វម្មិតេតិ ចម្មសន្នទ្ធេ។ ន ហិរញ្ញន្តិ យំ និស្សាយ ន ភាយសិ, តំ ហិរញ្ញម្បិ តេ ន បស្សាមិ។

    Tattha abhisaranti rakkhaṇatthāya parivāretvā ṭhitaṃ āvudhahatthaṃ parisaṃ te na passāmi. Nāssāti ettha assāti nipātamattaṃ. Cammanti saraparittāṇacammaṃ. Kīṭanti kīṭaṃ cāṭikapālādi vuccati. Cāṭikapālahatthāpi te santike natthīti dīpeti. Vammiteti cammasannaddhe. Na hiraññanti yaṃ nissāya na bhāyasi, taṃ hiraññampi te na passāmi.

    ឯវំ រញ្ញា ‘‘កិំ តេ អភាយនការណ’’ន្តិ វុត្តេ តំ កថេន្តោ អាហ –

    Evaṃ raññā ‘‘kiṃ te abhāyanakāraṇa’’nti vutte taṃ kathento āha –

    ១៤២.

    142.

    ‘‘ន មេ អភិសរេនត្ថោ, នគរេន ធនេន វា;

    ‘‘Na me abhisarenattho, nagarena dhanena vā;

    អបថេន បថំ យាម, អន្តលិក្ខេចរា មយំ។

    Apathena pathaṃ yāma, antalikkhecarā mayaṃ.

    ១៤៣.

    143.

    ‘‘សុតា ច បណ្ឌិតា ត្យម្ហា, និបុណា ចត្ថចិន្តកា;

    ‘‘Sutā ca paṇḍitā tyamhā, nipuṇā catthacintakā;

    ភាសេមត្ថវតិំ វាចំ, សច្ចេ ចស្ស បតិដ្ឋិតោ។

    Bhāsematthavatiṃ vācaṃ, sacce cassa patiṭṭhito.

    ១៤៤.

    144.

    ‘‘កិញ្ច តុយ្ហំ អសច្ចស្ស, អនរិយស្ស ករិស្សតិ;

    ‘‘Kiñca tuyhaṃ asaccassa, anariyassa karissati;

    មុសាវាទិស្ស លុទ្ទស្ស, ភណិតម្បិ សុភាសិត’’ន្តិ។

    Musāvādissa luddassa, bhaṇitampi subhāsita’’nti.

    តត្ថ អភិសរេនាតិ អារក្ខបរិវារេន។ អត្ថោតិ ឯតេន មម កិច្ចំ នត្ថិ។ កស្មា? យស្មា អបថេន តុម្ហាទិសានំ អមគ្គេន បថំ មាបេត្វា យាម, អាកាសចារិនោ មយន្តិ។ បណ្ឌិតា ត្យម្ហាតិ បណ្ឌិតាតិ តយា សុតាម្ហា, តេនេវ ការណេន អម្ហាកំ សន្តិកា ធម្មំ សោតុកាមោ កិរ នោ គាហាបេសិ។ សច្ចេ ចស្សាតិ សចេ បន ត្វំ សច្ចេ បតិដ្ឋិតោ អស្ស, អត្ថវតិំ ការណនិស្សិតំ វាចំ ភាសេយ្យាម។ អសច្ចស្សាតិ វចីសច្ចរហិតស្ស តវ សុភាសិតំ មុណ្ឌស្ស ទន្តសូចិ វិយ កិំ ករិស្សតិ។

    Tattha abhisarenāti ārakkhaparivārena. Atthoti etena mama kiccaṃ natthi. Kasmā? Yasmā apathena tumhādisānaṃ amaggena pathaṃ māpetvā yāma, ākāsacārino mayanti. Paṇḍitā tyamhāti paṇḍitāti tayā sutāmhā, teneva kāraṇena amhākaṃ santikā dhammaṃ sotukāmo kira no gāhāpesi. Sacce cassāti sace pana tvaṃ sacce patiṭṭhito assa, atthavatiṃ kāraṇanissitaṃ vācaṃ bhāseyyāma. Asaccassāti vacīsaccarahitassa tava subhāsitaṃ muṇḍassa dantasūci viya kiṃ karissati.

    តំ សុត្វា រាជា ‘‘កស្មា មំ មុសាវាទី អនរិយោតិ វទសិ, កិំ មយា កត’’ន្តិ អាហ។ អថ នំ សុមុខោ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, សុណាហី’’តិ វត្វា អាហ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kasmā maṃ musāvādī anariyoti vadasi, kiṃ mayā kata’’nti āha. Atha naṃ sumukho ‘‘tena hi, mahārāja, suṇāhī’’ti vatvā āha –

    ១៤៥.

    145.

    ‘‘តំ ព្រាហ្មណានំ វចនា, ឥមំ ខេមមការយិ;

    ‘‘Taṃ brāhmaṇānaṃ vacanā, imaṃ khemamakārayi;

    អភយញ្ច តយា ឃុដ្ឋំ, ឥមាយោ ទសធា ទិសា។

    Abhayañca tayā ghuṭṭhaṃ, imāyo dasadhā disā.

    ១៤៦.

    146.

    ‘‘ឱគយ្ហ តេ បោក្ខរណិំ, វិប្បសន្នោទកំ សុចិំ;

    ‘‘Ogayha te pokkharaṇiṃ, vippasannodakaṃ suciṃ;

    បហូតំ ចាទនំ តត្ថ, អហិំសា ចេត្ថ បក្ខិនំ។

    Pahūtaṃ cādanaṃ tattha, ahiṃsā cettha pakkhinaṃ.

    ១៤៧.

    147.

    ‘‘ឥទំ សុត្វាន និគ្ឃោសំ, អាគតម្ហ តវន្តិកេ;

    ‘‘Idaṃ sutvāna nigghosaṃ, āgatamha tavantike;

    តេ តេ ពទ្ធស្ម បាសេន, ឯតំ តេ ភាសិតំ មុសា។

    Te te baddhasma pāsena, etaṃ te bhāsitaṃ musā.

    ១៤៨.

    148.

    ‘‘មុសាវាទំ បុរក្ខត្វា, ឥច្ឆាលោភញ្ច បាបកំ;

    ‘‘Musāvādaṃ purakkhatvā, icchālobhañca pāpakaṃ;

    ឧភោសន្ធិមតិក្កម្ម, អសាតំ ឧបបជ្ជតី’’តិ។

    Ubhosandhimatikkamma, asātaṃ upapajjatī’’ti.

    តត្ថ តន្តិ ត្វំ។ ខេមន្តិ ឯវំនាមិកំ បោក្ខរណិំ។ ឃុដ្ឋន្តិ ចតូសុ កណ្ណេសុ ឋត្វា ឃោសាបិតំ។ ទសធាតិ ឥមាសុ ទសធា ឋិតាសុ ទិសាសុ តយា អភយំ ឃុដ្ឋំ។ ឱគយ្ហាតិ ឱគាហេត្វា អាគតានំ សន្តិកា។ បហូតំ ចាទនន្តិ បហូតញ្ច បទុមបុប្ផសាលិអាទិកំ អទនំ។ ឥទំ សុត្វានាតិ តេសំ តំ បោក្ខរណិំ ឱគាហេត្វា អាគតានំ សន្តិកា ឥទំ អភយំ សុត្វា តវន្តិកេ តវ សមីបេ តយា ការិតបោក្ខរណិំ អាគតាម្ហាតិ អត្ថោ។ តេ តេតិ តេ មយំ តវ បាសេន ពទ្ធា។ បុរក្ខត្វាតិ បុរតោ កត្វា ។ ឥច្ឆាលោភន្តិ ឥច្ឆាសង្ខាតំ បាបកំ លោភំ។ ឧភោសន្ធិន្តិ ឧភយំ ទេវលោកេ ច មនុស្សលោកេ ច បដិសន្ធិំ ឥមេ បាបធម្មេ បុរតោ កត្វា ចរន្តោ បុគ្គលោ សុគតិបដិសន្ធិំ អតិក្កមិត្វា អសាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតីតិ។

    Tattha tanti tvaṃ. Khemanti evaṃnāmikaṃ pokkharaṇiṃ. Ghuṭṭhanti catūsu kaṇṇesu ṭhatvā ghosāpitaṃ. Dasadhāti imāsu dasadhā ṭhitāsu disāsu tayā abhayaṃ ghuṭṭhaṃ. Ogayhāti ogāhetvā āgatānaṃ santikā. Pahūtaṃ cādananti pahūtañca padumapupphasāliādikaṃ adanaṃ. Idaṃ sutvānāti tesaṃ taṃ pokkharaṇiṃ ogāhetvā āgatānaṃ santikā idaṃ abhayaṃ sutvā tavantike tava samīpe tayā kāritapokkharaṇiṃ āgatāmhāti attho. Te teti te mayaṃ tava pāsena baddhā. Purakkhatvāti purato katvā . Icchālobhanti icchāsaṅkhātaṃ pāpakaṃ lobhaṃ. Ubhosandhinti ubhayaṃ devaloke ca manussaloke ca paṭisandhiṃ ime pāpadhamme purato katvā caranto puggalo sugatipaṭisandhiṃ atikkamitvā asātaṃ nirayaṃ upapajjatīti.

    ឯវំ បរិសមជ្ឈេយេវ រាជានំ លជ្ជាបេសិ។ អថ នំ រាជា ‘‘នាហំ, សុមុខ, តុម្ហេ មារេត្វា មំសំ ខាទិតុកាមោ គណ្ហាបេសិំ, បណ្ឌិតភាវំ បន វោ សុត្វា សុភាសិតំ សោតុកាមោ គណ្ហាបេសិ’’ន្តិ បកាសេន្តោ អាហ –

    Evaṃ parisamajjheyeva rājānaṃ lajjāpesi. Atha naṃ rājā ‘‘nāhaṃ, sumukha, tumhe māretvā maṃsaṃ khāditukāmo gaṇhāpesiṃ, paṇḍitabhāvaṃ pana vo sutvā subhāsitaṃ sotukāmo gaṇhāpesi’’nti pakāsento āha –

    ១៤៩.

    149.

    ‘‘នាបរជ្ឈាម សុមុខ, នបិ លោភាវ មគ្គហិំ;

    ‘‘Nāparajjhāma sumukha, napi lobhāva maggahiṃ;

    សុតា ច បណ្ឌិតាត្យត្ថ, និបុណា អត្ថចិន្តកា។

    Sutā ca paṇḍitātyattha, nipuṇā atthacintakā.

    ១៥០.

    150.

    ‘‘អប្បេវត្ថវតិំ វាចំ, ព្យាហរេយ្យុំ ឥធាគតា;

    ‘‘Appevatthavatiṃ vācaṃ, byāhareyyuṃ idhāgatā;

    តថា តំ សម្ម នេសាទោ, វុត្តោ សុមុខ មគ្គហី’’តិ។

    Tathā taṃ samma nesādo, vutto sumukha maggahī’’ti.

    តត្ថ នាបរជ្ឈាមាតិ មារេន្តោ អបរជ្ឈតិ នាម, មយំ ន មារេម។ លោភាវ មគ្គហិន្តិ មំសំ ខាទិតុកាមោ ហុត្វា លោភាវ តុម្ហេ នាហំ អគ្គហិំ។ បណ្ឌិតាត្យត្ថាតិ បណ្ឌិតាតិ សុតា អត្ថ។ អត្ថចិន្តកាតិ បដិច្ឆន្នានំ អត្ថានំ ចិន្តកា។ អត្ថវតិន្តិ ការណនិស្សិតំ។ តថាតិ តេន ការណេន។ វុត្តោតិ មយា វុត្តោ ហុត្វា។ សុមុខ, មគ្គហីតិ, សុមុខាតិ អាលបតិ, ម-ការោ បទសន្ធិករោ។ អគ្គហីតិ ធម្មំ ទេសេតុំ តុម្ហេ គណ្ហិ។

    Tattha nāparajjhāmāti mārento aparajjhati nāma, mayaṃ na mārema. Lobhāva maggahinti maṃsaṃ khāditukāmo hutvā lobhāva tumhe nāhaṃ aggahiṃ. Paṇḍitātyatthāti paṇḍitāti sutā attha. Atthacintakāti paṭicchannānaṃ atthānaṃ cintakā. Atthavatinti kāraṇanissitaṃ. Tathāti tena kāraṇena. Vuttoti mayā vutto hutvā. Sumukha, maggahīti, sumukhāti ālapati, ma-kāro padasandhikaro. Aggahīti dhammaṃ desetuṃ tumhe gaṇhi.

    តំ សុត្វា សុមុខោ ‘‘សុភាសិតំ សោតុកាមេន អយុត្តំ តេ កតំ, មហារាជា’’តិ វត្វា អាហ –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘subhāsitaṃ sotukāmena ayuttaṃ te kataṃ, mahārājā’’ti vatvā āha –

    ១៥១.

    151.

    ‘‘នេវ ភីតា កាសិបតិ, ឧបនីតស្មិំ ជីវិតេ;

    ‘‘Neva bhītā kāsipati, upanītasmiṃ jīvite;

    ភាសេមត្ថវតិំ វាចំ, សម្បត្តា កាលបរិយាយំ។

    Bhāsematthavatiṃ vācaṃ, sampattā kālapariyāyaṃ.

    ១៥២.

    152.

    ‘‘យោ មិគេន មិគំ ហន្តិ, បក្ខិំ វា បន បក្ខិនា;

    ‘‘Yo migena migaṃ hanti, pakkhiṃ vā pana pakkhinā;

    សុតេន វា សុតំ កិណ្យា, កិំ អនរិយតរំ តតោ។

    Sutena vā sutaṃ kiṇyā, kiṃ anariyataraṃ tato.

    ១៥៣.

    153.

    ‘‘យោ ចារិយរុទំ ភាសេ, អនរិយធម្មវស្សិតោ;

    ‘‘Yo cāriyarudaṃ bhāse, anariyadhammavassito;

    ឧភោ សោ ធំសតេ លោកា, ឥធ ចេវ បរត្ថ ច។

    Ubho so dhaṃsate lokā, idha ceva parattha ca.

    ១៥៤.

    154.

    ‘‘ន មជ្ជេថ យសំ បត្តោ, ន ព្យាធេ បត្តសំសយំ;

    ‘‘Na majjetha yasaṃ patto, na byādhe pattasaṃsayaṃ;

    វាយមេថេវ កិច្ចេសុ, សំវរេ វិវរានិ ច។

    Vāyametheva kiccesu, saṃvare vivarāni ca.

    ១៥៥.

    155.

    ‘‘យេ វុទ្ធា អព្ភតិក្កន្តា, សម្បត្តា កាលបរិយាយំ;

    ‘‘Ye vuddhā abbhatikkantā, sampattā kālapariyāyaṃ;

    ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, ឯវំតេ តិទិវំ គតា។

    Idha dhammaṃ caritvāna, evaṃte tidivaṃ gatā.

    ១៥៦.

    156.

    ‘‘ឥទំ សុត្វា កាសិបតិ, ធម្មមត្តនិ បាលយ;

    ‘‘Idaṃ sutvā kāsipati, dhammamattani pālaya;

    ធតរដ្ឋញ្ច មុញ្ចាហិ, ហំសានំ បវរុត្តម’’ន្តិ។

    Dhataraṭṭhañca muñcāhi, haṃsānaṃ pavaruttama’’nti.

    តត្ថ ឧបនីតស្មិន្តិ មរណសន្តិកំ ឧបនីតេ។ កាលបរិយាយន្តិ មរណកាលវារំ សម្បត្តា សមានា ន ភាសិស្សាម។ ន ហិ ធម្មកថិកំ ពន្ធិត្វា មរណភយេន តជ្ជេត្វា ធម្មំ សុណន្តិ, អយុត្តំ តេ កតន្តិ។ មិគេនាតិ សុដ្ឋុ សិក្ខាបិតេន ទីបកមិគេន។ ហន្តីតិ ហនតិ។ បក្ខិនាតិ ទីបកបក្ខិនា។ សុតេនាតិ ខេមំ និព្ភយន្តិ វិស្សុតេន ទីបកមិគបក្ខិសទិសេន បទុមសរេន។ សុតន្តិ ‘‘បណ្ឌិតោ ចិត្រកថី’’តិ ឯវំ សុតំ ធម្មកថិកំ។ កិណ្យាតិ ‘‘ធម្មំ សោស្សាមី’’តិ បាសពន្ធនេន យោ កិណេយ្យ ហិំសេយ្យ ពាធេយ្យ។ តតោតិ តេសំ កិរិយតោ ឧត្តរិ អញ្ញំ អនរិយតរំ នាម កិមត្ថិ។

    Tattha upanītasminti maraṇasantikaṃ upanīte. Kālapariyāyanti maraṇakālavāraṃ sampattā samānā na bhāsissāma. Na hi dhammakathikaṃ bandhitvā maraṇabhayena tajjetvā dhammaṃ suṇanti, ayuttaṃ te katanti. Migenāti suṭṭhu sikkhāpitena dīpakamigena. Hantīti hanati. Pakkhināti dīpakapakkhinā. Sutenāti khemaṃ nibbhayanti vissutena dīpakamigapakkhisadisena padumasarena. Sutanti ‘‘paṇḍito citrakathī’’ti evaṃ sutaṃ dhammakathikaṃ. Kiṇyāti ‘‘dhammaṃ sossāmī’’ti pāsabandhanena yo kiṇeyya hiṃseyya bādheyya. Tatoti tesaṃ kiriyato uttari aññaṃ anariyataraṃ nāma kimatthi.

    អរិយរុទន្តិ មុខេន អរិយវចនំ សុន្ទរវចនំ ភាសតិ។ អនរិយធម្មវស្សិតោតិ កម្មេន អនរិយធម្មំ អវស្សិតោ។ ឧភោតិ ទេវលោកា ច មនុស្សលោកា ចាតិ ឧភយម្ហា។ ឥធ ចេវាតិ ឥធ ឧប្បន្នោបិ បរត្ថ ឧប្បន្នោបិ ឯវរូបោ ទ្វីហិ សុគតិលោកេហិ ធំសិត្វា និរយមេវ ឧបបជ្ជតិ។ បត្តសំសយន្តិ ជីវិតសំសយមាបន្នម្បិ ទុក្ខំ បត្វា ន កិលមេយ្យ។ សំវរេ វិវរានិ ចាតិ អត្តនោ ឆិទ្ទានិ ទ្វារានិ សំវរេយ្យ បិទហេយ្យ។ វុទ្ធាតិ គុណវុទ្ធា បណ្ឌិតា។ អព្ភតិក្កន្តាតិ ឥមំ មនុស្សលោកំ អតិក្កន្តា។ កាលបរិយាយន្តិ មរណកាលបរិយាយំ បត្តា ហុត្វា។ ឯវំតេតិ ឯវំ ឯតេ។ ឥទន្តិ ឥទំ មយា វុត្តំ អត្ថនិស្សិតំ វចនំ។ ធម្មន្តិ បវេណិយធម្មម្បិ សុចរិតធម្មម្បិ។

    Ariyarudanti mukhena ariyavacanaṃ sundaravacanaṃ bhāsati. Anariyadhammavassitoti kammena anariyadhammaṃ avassito. Ubhoti devalokā ca manussalokā cāti ubhayamhā. Idha cevāti idha uppannopi parattha uppannopi evarūpo dvīhi sugatilokehi dhaṃsitvā nirayameva upapajjati. Pattasaṃsayanti jīvitasaṃsayamāpannampi dukkhaṃ patvā na kilameyya. Saṃvare vivarāni cāti attano chiddāni dvārāni saṃvareyya pidaheyya. Vuddhāti guṇavuddhā paṇḍitā. Abbhatikkantāti imaṃ manussalokaṃ atikkantā. Kālapariyāyanti maraṇakālapariyāyaṃ pattā hutvā. Evaṃteti evaṃ ete. Idanti idaṃ mayā vuttaṃ atthanissitaṃ vacanaṃ. Dhammanti paveṇiyadhammampi sucaritadhammampi.

    តំ សុត្វា រាជា អាហ –

    Taṃ sutvā rājā āha –

    ១៥៧.

    157.

    ‘‘អាហរន្តុទកំ បជ្ជំ, អាសនញ្ច មហារហំ;

    ‘‘Āharantudakaṃ pajjaṃ, āsanañca mahārahaṃ;

    បញ្ជរតោ បមោក្ខាមិ, ធតរដ្ឋំ យសស្សិនំ។

    Pañjarato pamokkhāmi, dhataraṭṭhaṃ yasassinaṃ.

    ១៥៨.

    158.

    ‘‘តញ្ច សេនាបតិំ ធីរំ, និបុណំ អត្ថចិន្តកំ;

    ‘‘Tañca senāpatiṃ dhīraṃ, nipuṇaṃ atthacintakaṃ;

    យោ សុខេ សុខិតោ រញ្ញោ, ទុក្ខិតេ ហោតិ ទុក្ខិតោ។

    Yo sukhe sukhito rañño, dukkhite hoti dukkhito.

    ១៥៩.

    159.

    ‘‘ឯទិសោ ខោ អរហតិ, បិណ្ឌមស្នាតុ ភត្តុនោ;

    ‘‘Ediso kho arahati, piṇḍamasnātu bhattuno;

    យថាយំ សុមុខោ រញ្ញោ, បាណសាធារណោ សខា’’តិ។

    Yathāyaṃ sumukho rañño, pāṇasādhāraṇo sakhā’’ti.

    តត្ថ ឧទកន្តិ បាទធោវនំ។ បជ្ជន្តិ បាទព្ភញ្ជនំ។ សុខេតិ សុខម្ហិ សតិ។

    Tattha udakanti pādadhovanaṃ. Pajjanti pādabbhañjanaṃ. Sukheti sukhamhi sati.

    រញ្ញោ វចនំ សុត្វា តេសំ អាសនានិ អាហរិត្វា តត្ថ និសិន្នានំ គន្ធោទកេន បាទេ ធោវិត្វា សតបាកេន តេលេន អព្ភញ្ជិំសុ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Rañño vacanaṃ sutvā tesaṃ āsanāni āharitvā tattha nisinnānaṃ gandhodakena pāde dhovitvā satapākena telena abbhañjiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៦០.

    160.

    ‘‘បីឋញ្ច សព្ពសោវណ្ណំ, អដ្ឋបាទំ មនោរមំ;

    ‘‘Pīṭhañca sabbasovaṇṇaṃ, aṭṭhapādaṃ manoramaṃ;

    មដ្ឋំ កាសិកមត្ថន្នំ, ធតរដ្ឋោ ឧបាវិសិ។

    Maṭṭhaṃ kāsikamatthannaṃ, dhataraṭṭho upāvisi.

    ១៦១.

    161.

    ‘‘កោច្ឆញ្ច សព្ពសោវណ្ណំ, វេយ្យគ្ឃបរិសិព្ពិតំ;

    ‘‘Kocchañca sabbasovaṇṇaṃ, veyyagghaparisibbitaṃ;

    សុមុខោ អជ្ឈុបាវេក្ខិ, ធតរដ្ឋស្សនន្តរា។

    Sumukho ajjhupāvekkhi, dhataraṭṭhassanantarā.

    ១៦២.

    162.

    ‘‘តេសំ កញ្ចនបត្តហិ, បុថូ អាទាយ កាសិយោ;

    ‘‘Tesaṃ kañcanapattahi, puthū ādāya kāsiyo;

    ហំសានំ អភិហារេសុ, អគ្គរញ្ញោ បវាសិត’’ន្តិ។

    Haṃsānaṃ abhihāresu, aggarañño pavāsita’’nti.

    តត្ថ មដ្ឋន្តិ ករណបរិនិដ្ឋិតំ។ កាសិកមត្ថន្នន្តិ កាសិកវត្ថេន អត្ថតំ។ កោច្ឆន្តិ មជ្ឈេ សំខិត្តំ។ វេយ្យគ្ឃបរិសិព្ពិតន្តិ ព្យគ្ឃចម្មបរិសិព្ពិតំ មង្គលទិវសេ អគ្គមហេសិយា និសិន្នបីឋំ។ កញ្ចនបត្តេហីតិ សុវណ្ណភាជនេហិ។ បុថូតិ ពហូ ជនា។ កាសិយោតិ កាសិរដ្ឋវាសិនោ។ អភិហារេសុន្តិ ឧបនាមេសុំ។ អគ្គរញ្ញោ បវាសិតន្តិ អដ្ឋសតបលសុវណ្ណបាតិបរិក្ខិត្តំ ហំសរញ្ញោ បណ្ណាការត្ថាយ កាសិរញ្ញា បេសិតំ នានគ្គរសភោជនំ។

    Tattha maṭṭhanti karaṇapariniṭṭhitaṃ. Kāsikamatthannanti kāsikavatthena atthataṃ. Kocchanti majjhe saṃkhittaṃ. Veyyagghaparisibbitanti byagghacammaparisibbitaṃ maṅgaladivase aggamahesiyā nisinnapīṭhaṃ. Kañcanapattehīti suvaṇṇabhājanehi. Puthūti bahū janā. Kāsiyoti kāsiraṭṭhavāsino. Abhihāresunti upanāmesuṃ. Aggarañño pavāsitanti aṭṭhasatapalasuvaṇṇapātiparikkhittaṃ haṃsarañño paṇṇākāratthāya kāsiraññā pesitaṃ nānaggarasabhojanaṃ.

    ឯវំ ឧបនីតេ បន តស្មិំ កាសិរាជា តេសំ សម្បគ្គហត្ថំ សយំ សុវណ្ណបាតិំ គហេត្វា ឧបនាមេសិ។ តេ តតោ មធុលាជេ ខាទិត្វា មធុរោទកញ្ច បិវិំសុ។ អថ មហាសត្តោ រញ្ញោ អភិហារញ្ច បសាទញ្ច ទិស្វា បដិសន្ថារមកាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ upanīte pana tasmiṃ kāsirājā tesaṃ sampaggahatthaṃ sayaṃ suvaṇṇapātiṃ gahetvā upanāmesi. Te tato madhulāje khāditvā madhurodakañca piviṃsu. Atha mahāsatto rañño abhihārañca pasādañca disvā paṭisanthāramakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៦៣.

    163.

    ‘‘ទិស្វា អភិហដំ អគ្គំ, កាសិរាជេន បេសិតំ;

    ‘‘Disvā abhihaṭaṃ aggaṃ, kāsirājena pesitaṃ;

    កុសលោ ខត្តធម្មានំ, តតោ បុច្ឆិ អនន្តរា។

    Kusalo khattadhammānaṃ, tato pucchi anantarā.

    ១៦៤.

    164.

    ‘‘កច្ចិន្នុ ភោតោ កុសលំ, កច្ចិ ភោតោ អនាមយំ;

    ‘‘Kaccinnu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmayaṃ;

    កច្ចិ រដ្ឋមិទំ ផីតំ, ធម្មេន មនុសាសសិ។

    Kacci raṭṭhamidaṃ phītaṃ, dhammena manusāsasi.

    ១៦៥.

    165.

    ‘‘កុសលញ្ចេវ មេ ហំស, អថោ ហំស អនាមយំ;

    ‘‘Kusalañceva me haṃsa, atho haṃsa anāmayaṃ;

    អថោ រដ្ឋមិទំ ផីតំ, ធម្មេន មនុសាសហំ។

    Atho raṭṭhamidaṃ phītaṃ, dhammena manusāsahaṃ.

    ១៦៦.

    166.

    ‘‘កច្ចិ ភោតោ អមច្ចេសុ, ទោសោ កោចិ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Kacci bhoto amaccesu, doso koci na vijjati;

    កច្ចិ ច តេ តវត្ថេសុ, នាវកង្ខន្តិ ជីវិតំ។

    Kacci ca te tavatthesu, nāvakaṅkhanti jīvitaṃ.

    ១៦៧.

    167.

    ‘‘អថោបិ មេ អមច្ចេសុ, ទោសោ កោចិ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Athopi me amaccesu, doso koci na vijjati;

    អថោបិ តេ មមត្ថេសុ, នាវកង្ខន្តិ ជីវិតំ។

    Athopi te mamatthesu, nāvakaṅkhanti jīvitaṃ.

    ១៦៨.

    168.

    ‘‘កច្ចិ តេ សាទិសី ភរិយា, អស្សវា បិយភាណិនី;

    ‘‘Kacci te sādisī bhariyā, assavā piyabhāṇinī;

    បុត្តរូបយសូបេតា, តវ ឆន្ទវសានុគា។

    Puttarūpayasūpetā, tava chandavasānugā.

    ១៦៩.

    169.

    ‘‘អថោ មេ សាទិសី ភរិយា, អស្សវា បិយភាណិនី;

    ‘‘Atho me sādisī bhariyā, assavā piyabhāṇinī;

    បុត្តរូបយសូបេតា, មម ឆន្ទវសានុគា។

    Puttarūpayasūpetā, mama chandavasānugā.

    ១៧០.

    170.

    ‘‘កច្ចិ រដ្ឋំ អនុប្បីឡំ, អកុតោចិឧបទ្ទវំ;

    ‘‘Kacci raṭṭhaṃ anuppīḷaṃ, akutociupaddavaṃ;

    អសាហសេន ធម្មេន, សមេន មនុសាសសិ។

    Asāhasena dhammena, samena manusāsasi.

    ១៧១.

    171.

    ‘‘អថោ រដ្ឋំ អនុប្បីឡំ, អកុតោចិឧបទ្ទវំ;

    ‘‘Atho raṭṭhaṃ anuppīḷaṃ, akutociupaddavaṃ;

    អសាហសេន ធម្មេន, សមេន មនុសាសហំ។

    Asāhasena dhammena, samena manusāsahaṃ.

    ១៧២.

    172.

    ‘‘កច្ចិ សន្តោ អបចិតា, អសន្តោ បរិវជ្ជិតា;

    ‘‘Kacci santo apacitā, asanto parivajjitā;

    នោ ចេ ធម្មំ និរំកត្វា, អធម្មមនុវត្តសិ។

    No ce dhammaṃ niraṃkatvā, adhammamanuvattasi.

    ១៧៣.

    173.

    ‘‘សន្តោ ច មេ អបចិតា, អសន្តោ បរិវជ្ជិតា;

    ‘‘Santo ca me apacitā, asanto parivajjitā;

    ធម្មមេវានុវត្តាមិ, អធម្មោ មេ និរំកតោ។

    Dhammamevānuvattāmi, adhammo me niraṃkato.

    ១៧៤.

    174.

    ‘‘កច្ចិ នានាគតំ ទីឃំ, សមវេក្ខសិ ខត្តិយ;

    ‘‘Kacci nānāgataṃ dīghaṃ, samavekkhasi khattiya;

    កច្ចិមត្តោ មទនីយេ, បរលោកំ ន សន្តសិ។

    Kaccimatto madanīye, paralokaṃ na santasi.

    ១៧៥.

    175.

    ‘‘នាហំ អនាគតំ ទីឃំ, សមវេក្ខាមិ បក្ខិម;

    ‘‘Nāhaṃ anāgataṃ dīghaṃ, samavekkhāmi pakkhima;

    ឋិតោ ទសសុ ធម្មេសុ, បរលោកំ ន សន្តសេ។

    Ṭhito dasasu dhammesu, paralokaṃ na santase.

    ១៧៦.

    176.

    ‘‘ទានំ សីលំ បរិច្ចាគំ, អជ្ជវំ មទ្ទវំ តបំ;

    ‘‘Dānaṃ sīlaṃ pariccāgaṃ, ajjavaṃ maddavaṃ tapaṃ;

    អក្កោធំ អវិហិំសញ្ច, ខន្តិញ្ច អវិរោធនំ។

    Akkodhaṃ avihiṃsañca, khantiñca avirodhanaṃ.

    ១៧៧.

    177.

    ‘‘ឥច្ចេតេ កុសលេ ធម្មេ, ឋិតេ បស្សាមិ អត្តនិ;

    ‘‘Iccete kusale dhamme, ṭhite passāmi attani;

    តតោ មេ ជាយតេ បីតិ, សាមនស្សញ្ចនប្បកំ។

    Tato me jāyate pīti, sāmanassañcanappakaṃ.

    ១៧៨.

    178.

    ‘‘សុមុខោ ច អចិន្តេត្វា, វិសជ្ជិ ផរុសំ គិរំ;

    ‘‘Sumukho ca acintetvā, visajji pharusaṃ giraṃ;

    ភាវទោសមនញ្ញាយ, អស្មាកាយំ វិហង្គមោ។

    Bhāvadosamanaññāya, asmākāyaṃ vihaṅgamo.

    ១៧៩.

    179.

    ‘‘សោ កុទ្ធោ ផរុសំ វាចំ, និច្ឆារេសិ អយោនិសោ;

    ‘‘So kuddho pharusaṃ vācaṃ, nicchāresi ayoniso;

    យានស្មេសុ ន វិជ្ជន្តិ, នយិទំ បញ្ញវតាមិវា’’តិ។

    Yānasmesu na vijjanti, nayidaṃ paññavatāmivā’’ti.

    តត្ថ ទិស្វាតិ តំ ពហុំ អគ្គបានភោជនំ ទិស្វា។ បេសិតន្តិ អាហរាបេត្វា ឧបនីតំ។ ខត្តធម្មានន្តិ បឋមការណេសុ បដិសន្ថារធម្មានំ។ តតោ បុច្ឆិ អនន្តរាតិ តស្មិំ កាលេ ‘‘កច្ចិ នុ, ភោតោ’’តិ អនុបដិបាដិយា បុច្ឆិ។ តា បនេតា ឆ គាថា ហេដ្ឋា វុត្តត្ថាយេវ។ អនុប្បីឡន្តិ កច្ចិ រដ្ឋវាសិនោ យន្តេ ឧច្ឆុំ វិយ ន បីឡេសីតិ បុច្ឆតិ។ អកុតោចិឧបទ្ទវន្តិ កុតោចិ អនុបទ្ទវំ។ ធម្មេន សមេន មនុសាសសីតិ កច្ចិ តវ រដ្ឋំ ធម្មេន សមេន អនុសាសសិ។ សន្តោតិ សីលាទិគុណសំយុត្តា សប្បុរិសា។ និរំកត្វាតិ ឆឌ្ឌេត្វា។ នានាគតំ ទីឃន្តិ អនាគតំ អត្តនោ ជីវិតបវត្តិំ ‘‘កច្ចិ ទីឃ’’ន្តិ ន សមវេក្ខសិ, អាយុសង្ខារានំ បរិត្តភាវំ ជានាសីតិ បុច្ឆតិ។ មទនីយេតិ មទារហេ រូបាទិអារម្មណេ។ ន សន្តសីតិ ន ភាយសិ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កច្ចិ រូបាទីសុ កាមគុណេសុ អមត្តោ អប្បមត្តោ ហុត្វា ទានាទីនំ កុសលានំ កតត្តា បរលោកំ ន ភាយសីតិ។

    Tattha disvāti taṃ bahuṃ aggapānabhojanaṃ disvā. Pesitanti āharāpetvā upanītaṃ. Khattadhammānanti paṭhamakāraṇesu paṭisanthāradhammānaṃ. Tato pucchi anantarāti tasmiṃ kāle ‘‘kacci nu, bhoto’’ti anupaṭipāṭiyā pucchi. Tā panetā cha gāthā heṭṭhā vuttatthāyeva. Anuppīḷanti kacci raṭṭhavāsino yante ucchuṃ viya na pīḷesīti pucchati. Akutociupaddavanti kutoci anupaddavaṃ. Dhammena samena manusāsasīti kacci tava raṭṭhaṃ dhammena samena anusāsasi. Santoti sīlādiguṇasaṃyuttā sappurisā. Niraṃkatvāti chaḍḍetvā. Nānāgataṃ dīghanti anāgataṃ attano jīvitapavattiṃ ‘‘kacci dīgha’’nti na samavekkhasi, āyusaṅkhārānaṃ parittabhāvaṃ jānāsīti pucchati. Madanīyeti madārahe rūpādiārammaṇe. Na santasīti na bhāyasi. Idaṃ vuttaṃ hoti – kacci rūpādīsu kāmaguṇesu amatto appamatto hutvā dānādīnaṃ kusalānaṃ katattā paralokaṃ na bhāyasīti.

    ទសសូតិ ទសសុ រាជធម្មេសុ។ ទានាទីសុ ទសវត្ថុកា ចេតនា ទានំ, បញ្ចសីលទសសីលានិ សីលំ , ទេយ្យធម្មចាគោ បរិច្ចាគោ, ឧជុភាវោ អជ្ជវំ, មុទុភាវោ មទ្ទវំ, ឧបោសថកម្មំ តបោ, មេត្តាបុព្ពភាគោ អក្កោធោ, ករុណាបុព្ពភាគោ អវិហិំសា, អធិវាសនា ខន្តិ, អវិរោធោ អវិរោធនំ។ អចិន្តេត្វាតិ មម ឥមំ គុណសម្បត្តិំ អចិន្តេត្វា។ ភាវទោសន្តិ ចិត្តទោសំ។ អនញ្ញាយាតិ អជានិត្វា។ អស្មាកញ្ហិ ចិត្តទោសោ នាម នត្ថិ, យមេស ជានេយ្យ, តំ អជានិត្វាវ ផរុសំ កក្ខឡំ គិរំ វិស្សជ្ជេសិ។ អយោនិសោតិ អនុបាយេន។ យានស្មេសូតិ យានិ វជ្ជានិ អម្ហេសុ ន វិជ្ជន្តិ, តានិ វទតិ។ នយិទន្តិ តស្មាស្ស ឥទំ វចនំ បញ្ញវតំ ឥវ ន ហោតិ, តេនេស មម ន បណ្ឌិតោ វិយ ឧបដ្ឋាតិ។

    Dasasūti dasasu rājadhammesu. Dānādīsu dasavatthukā cetanā dānaṃ, pañcasīladasasīlāni sīlaṃ, deyyadhammacāgo pariccāgo, ujubhāvo ajjavaṃ, mudubhāvo maddavaṃ, uposathakammaṃ tapo, mettāpubbabhāgo akkodho, karuṇāpubbabhāgo avihiṃsā, adhivāsanā khanti, avirodho avirodhanaṃ. Acintetvāti mama imaṃ guṇasampattiṃ acintetvā. Bhāvadosanti cittadosaṃ. Anaññāyāti ajānitvā. Asmākañhi cittadoso nāma natthi, yamesa jāneyya, taṃ ajānitvāva pharusaṃ kakkhaḷaṃ giraṃ vissajjesi. Ayonisoti anupāyena. Yānasmesūti yāni vajjāni amhesu na vijjanti, tāni vadati. Nayidanti tasmāssa idaṃ vacanaṃ paññavataṃ iva na hoti, tenesa mama na paṇḍito viya upaṭṭhāti.

    តំ សុត្វា សុមុខោ ‘‘មយា គុណសម្បន្នោវ រាជា អបសាទិតោ, សោ មេ កុទ្ធោ, ខមាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អាហ –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘mayā guṇasampannova rājā apasādito, so me kuddho, khamāpessāmi na’’nti cintetvā āha –

    ១៨០.

    180.

    ‘‘អត្ថិ មេ តំ អតិសារំ, វេគេន មនុជាធិប;

    ‘‘Atthi me taṃ atisāraṃ, vegena manujādhipa;

    ធតរដ្ឋេ ច ពទ្ធស្មិំ, ទុក្ខំ មេ វិបុលំ អហុ។

    Dhataraṭṭhe ca baddhasmiṃ, dukkhaṃ me vipulaṃ ahu.

    ១៨១.

    181.

    ‘‘ត្វំ នោ បិតាវ បុត្តានំ, ភូតានំ ធរណីរិវ;

    ‘‘Tvaṃ no pitāva puttānaṃ, bhūtānaṃ dharaṇīriva;

    អស្មាកំ អធិបន្នានំ, ខមស្សុ រាជកុញ្ជរា’’តិ។

    Asmākaṃ adhipannānaṃ, khamassu rājakuñjarā’’ti.

    តត្ថ អតិសារន្តិ បក្ខលិតំ។ វេគេនាតិ អហំ ឯតំ កថំ កថេន្តោ វេគេន សហសា កថេសិំ។ ទុក្ខន្តិ ចេតសិកំ ទុក្ខំ មម វិបុលំ អហោសិ, តស្មា កោធវសេន យំ មយា វុត្តំ, តំ មេ ខមថ, មហារាជាតិ។ បុត្តានន្តិ ត្វំ អម្ហាកំ បុត្តានំ បិតា វិយ។ ធរណីរិវាតិ បាណភូតានំ បតិដ្ឋា បថវី វិយ ត្វំ អម្ហាកំ អវស្សយោ។ អធិបន្នានន្តិ ទោសេន អបរាធេន អជ្ឈោត្ថដានំ ខមស្សូតិ ឥទំ សោ អាសនា ឱរុយ្ហ បក្ខេហិ អញ្ជលិំ កត្វា អាហ។

    Tattha atisāranti pakkhalitaṃ. Vegenāti ahaṃ etaṃ kathaṃ kathento vegena sahasā kathesiṃ. Dukkhanti cetasikaṃ dukkhaṃ mama vipulaṃ ahosi, tasmā kodhavasena yaṃ mayā vuttaṃ, taṃ me khamatha, mahārājāti. Puttānanti tvaṃ amhākaṃ puttānaṃ pitā viya. Dharaṇīrivāti pāṇabhūtānaṃ patiṭṭhā pathavī viya tvaṃ amhākaṃ avassayo. Adhipannānanti dosena aparādhena ajjhotthaṭānaṃ khamassūti idaṃ so āsanā oruyha pakkhehi añjaliṃ katvā āha.

    អថ នំ រាជា អាលិង្គិត្វា អាទាយ សុវណ្ណបីឋេ និសីទាបេត្វា អច្ចយទេសនំ បដិគ្គណ្ហន្តោ អាហ –

    Atha naṃ rājā āliṅgitvā ādāya suvaṇṇapīṭhe nisīdāpetvā accayadesanaṃ paṭiggaṇhanto āha –

    ១៨២.

    182.

    ‘‘ឯតំ តេ អនុមោទាម, យំ ភាវំ ន និគូហសិ;

    ‘‘Etaṃ te anumodāma, yaṃ bhāvaṃ na nigūhasi;

    ខិលំ បភិន្ទសិ បក្ខិ, ឧជុកោសិ វិហង្គមា’’តិ។

    Khilaṃ pabhindasi pakkhi, ujukosi vihaṅgamā’’ti.

    តត្ថ អនុមោទាមាតិ ឯតំ តេ ទោសំ ខមាម។ យន្តិ យស្មា ត្វំ អត្តនោ ចិត្តបដិច្ឆន្នភាវំ ន និគូហសិ។ ខិលន្តិ ចិត្តខិលំ ចិត្តខាណុកំ។

    Tattha anumodāmāti etaṃ te dosaṃ khamāma. Yanti yasmā tvaṃ attano cittapaṭicchannabhāvaṃ na nigūhasi. Khilanti cittakhilaṃ cittakhāṇukaṃ.

    ឥទញ្ច បន វត្វា រាជា មហាសត្តស្ស ធម្មកថាយ សុមុខស្ស ច ឧជុភាវេ បសីទិត្វា ‘‘បសន្នេន នាម បសន្នាការោ កាតព្ពោ’’តិ ឧភិន្នម្បិ តេសំ អត្តនោ រជ្ជសិរិំ និយ្យាទេន្តោ អាហ –

    Idañca pana vatvā rājā mahāsattassa dhammakathāya sumukhassa ca ujubhāve pasīditvā ‘‘pasannena nāma pasannākāro kātabbo’’ti ubhinnampi tesaṃ attano rajjasiriṃ niyyādento āha –

    ១៨៣.

    183.

    ‘‘យំ កិញ្ចិ រតនំ អត្ថិ, កាសិរាជនិវេសនេ;

    ‘‘Yaṃ kiñci ratanaṃ atthi, kāsirājanivesane;

    រជតំ ជាតរូបញ្ច, មុត្តា វេឡុរិយា ពហូ។

    Rajataṃ jātarūpañca, muttā veḷuriyā bahū.

    ១៨៤.

    184.

    ‘‘មណយោ សង្ខមុត្តា ច, វត្ថកំ ហរិចន្ទនំ;

    ‘‘Maṇayo saṅkhamuttā ca, vatthakaṃ haricandanaṃ;

    អជិនំ ទន្តភណ្ឌញ្ច, លោហំ កាឡាយសំ ពហុំ;

    Ajinaṃ dantabhaṇḍañca, lohaṃ kāḷāyasaṃ bahuṃ;

    ឯតំ ទទាមិ វោ វិត្តំ, ឥស្សរំ វិស្សជាមិ វោ’’តិ។

    Etaṃ dadāmi vo vittaṃ, issaraṃ vissajāmi vo’’ti.

    តត្ថ មុត្តាតិ វិទ្ធាវិទ្ធមុត្តា។ មណយោតិ មណិភណ្ឌកានិ។ សង្ខមុត្តា ចាតិ ទក្ខិណាវដ្ដសង្ខរតនញ្ច អាមលកវដ្ដមុត្តរតនញ្ច។ វត្ថកន្តិ សុខុមកាសិកវត្ថានិ។ អជិនន្តិ អជិនមិគចម្មំ។ លោហំ កាឡាយសន្តិ តម្ពលោហញ្ច កាឡលោហញ្ច។ ឥស្សរន្តិ កញ្ចនមាលេន សេតច្ឆត្តេន សទ្ធិំ ទ្វាទសយោជនិកេ ពារាណសិនគរេ រជ្ជំ។

    Tattha muttāti viddhāviddhamuttā. Maṇayoti maṇibhaṇḍakāni. Saṅkhamuttā cāti dakkhiṇāvaṭṭasaṅkharatanañca āmalakavaṭṭamuttaratanañca. Vatthakanti sukhumakāsikavatthāni. Ajinanti ajinamigacammaṃ. Lohaṃ kāḷāyasanti tambalohañca kāḷalohañca. Issaranti kañcanamālena setacchattena saddhiṃ dvādasayojanike bārāṇasinagare rajjaṃ.

    ឯវញ្ច បន វត្វា ឧភោបិ តេ សេតច្ឆត្តេន បូជេត្វា រជ្ជំ បដិច្ឆាបេសិ។ អថ មហាសត្តោ រញ្ញា សទ្ធិំ សល្លបន្តោ អាហ –

    Evañca pana vatvā ubhopi te setacchattena pūjetvā rajjaṃ paṭicchāpesi. Atha mahāsatto raññā saddhiṃ sallapanto āha –

    ១៨៥.

    185.

    ‘‘អទ្ធា អបចិតា ត្យម្ហា, សក្កតា ច រថេសភ;

    ‘‘Addhā apacitā tyamhā, sakkatā ca rathesabha;

    ធម្មេសុ វត្តមានានំ, ត្វំ នោ អាចរិយោ ភវ។

    Dhammesu vattamānānaṃ, tvaṃ no ācariyo bhava.

    ១៨៦.

    186.

    ‘‘អាចរិយ មនុញ្ញាតា, តយា អនុមតា មយំ;

    ‘‘Ācariya manuññātā, tayā anumatā mayaṃ;

    តំ បទក្ខិណតោ កត្វា, ញាតិំ បស្សេមុរិន្ទមា’’តិ។

    Taṃ padakkhiṇato katvā, ñātiṃ passemurindamā’’ti.

    តត្ថ ធម្មេសូតិ កុសលកម្មបថធម្មេសុ។ អាចរិយោតិ ត្វំ អម្ហេហិ ព្យត្តតរោ, តស្មា នោ អាចរិយោ ហោតិ, អបិច ទសន្នំ រាជធម្មានំ កថិតត្តា សុមុខស្ស ទោសំ ទស្សេត្វា អច្ចយបដិគ្គហណស្ស កតត្តាបិ ត្វំ អម្ហាកំ អាចរិយោវ, តស្មា ឥទានិបិ នោ អាចារសិក្ខាបនេន អាចរិយោ ភវាតិ អាហ។ បស្សេមុរិន្ទមាតិ បស្សេមុ អរិន្ទម។

    Tattha dhammesūti kusalakammapathadhammesu. Ācariyoti tvaṃ amhehi byattataro, tasmā no ācariyo hoti, apica dasannaṃ rājadhammānaṃ kathitattā sumukhassa dosaṃ dassetvā accayapaṭiggahaṇassa katattāpi tvaṃ amhākaṃ ācariyova, tasmā idānipi no ācārasikkhāpanena ācariyo bhavāti āha. Passemurindamāti passemu arindama.

    សោ តេសំ គមនំ អនុជានិ, ពោធិសត្តស្សបិ ធម្មំ កថេន្តស្សេវ អរុណំ ឧដ្ឋហិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    So tesaṃ gamanaṃ anujāni, bodhisattassapi dhammaṃ kathentasseva aruṇaṃ uṭṭhahi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៨៧.

    187.

    ‘‘សព្ពរត្តិំ ចិន្តយិត្វា, មន្តយិត្វា យថាកថំ;

    ‘‘Sabbarattiṃ cintayitvā, mantayitvā yathākathaṃ;

    កាសិរាជា អនុញ្ញាសិ, ហំសានំ បវរុត្តម’’ន្តិ។

    Kāsirājā anuññāsi, haṃsānaṃ pavaruttama’’nti.

    តត្ថ យថាកថន្តិ យំកិញ្ចិ អត្ថំ តេហិ សទ្ធិំ ចិន្តេតព្ពំ មន្តេតព្ពញ្ច, សព្ពំ តំ ចិន្តេត្វា ច មន្តេត្វា ចាតិ អត្ថោ។ អនុញ្ញាសីតិ គច្ឆថាតិ អនុញ្ញាសិ។

    Tattha yathākathanti yaṃkiñci atthaṃ tehi saddhiṃ cintetabbaṃ mantetabbañca, sabbaṃ taṃ cintetvā ca mantetvā cāti attho. Anuññāsīti gacchathāti anuññāsi.

    ឯវំ តេន អនុញ្ញាតោ ពោធិសត្តោ រាជានំ ‘‘អប្បមត្តោ ធម្មេន រជ្ជំ ការេហី’’តិ ឱវទិត្វា បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ។ រាជា តេសំ កញ្ចនភាជនេហិ មធុលាជញ្ច មធុរោទកញ្ច ឧបនាមេត្វា និដ្ឋិតាហារកិច្ចេ គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា ពោធិសត្តំ សុវណ្ណចង្កោដកេន សយំ ឧក្ខិបិ, ខេមា ទេវី សុមុខំ ឧក្ខិបិ។ អថ នេ សីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេត្វា សូរិយុគ្គមនវេលាយ ‘‘គច្ឆថ សាមិនោ’’តិ វិស្សជ្ជេសុំ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ tena anuññāto bodhisatto rājānaṃ ‘‘appamatto dhammena rajjaṃ kārehī’’ti ovaditvā pañcasu sīlesu patiṭṭhāpesi. Rājā tesaṃ kañcanabhājanehi madhulājañca madhurodakañca upanāmetvā niṭṭhitāhārakicce gandhamālādīhi pūjetvā bodhisattaṃ suvaṇṇacaṅkoṭakena sayaṃ ukkhipi, khemā devī sumukhaṃ ukkhipi. Atha ne sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā sūriyuggamanavelāya ‘‘gacchatha sāmino’’ti vissajjesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៨៨.

    188.

    ‘‘តតោ រត្យា វិវសានេ, សូរិយុគ្គមនំ បតិ;

    ‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyuggamanaṃ pati;

    បេក្ខតោ កាសិរាជស្ស, ភវនា តេ វិគាហិសុ’’ន្តិ។

    Pekkhato kāsirājassa, bhavanā te vigāhisu’’nti.

    តត្ថ វិគាហិសុន្តិ អាកាសំ បក្ខន្ទិំសុ។

    Tattha vigāhisunti ākāsaṃ pakkhandiṃsu.

    តេសុ មហាសត្តោ សុវណ្ណចង្កោដកតោ ឧប្បតិត្វា អាកាសេ ឋត្វា ‘‘មា ចិន្ទយិ, មហារាជ, អប្បមត្តោ អម្ហាកំ ឱវាទេ វត្តេយ្យាសី’’តិ រាជានំ សមស្សាសេត្វា សុមុខំ អាទាយ ចិត្តកូដមេវ គតោ។ តានិបិ ខោ នវុតិ ហំសសហស្សានិ កញ្ចនគុហតោ និក្ខមិត្វា បព្ពតតលេ និសិន្នានិ តេ អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា បរិវារេសុំ។ តេ ញាតិគណបរិវុតា ចិត្តកូដតលំ បវិសិំសុ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Tesu mahāsatto suvaṇṇacaṅkoṭakato uppatitvā ākāse ṭhatvā ‘‘mā cindayi, mahārāja, appamatto amhākaṃ ovāde vatteyyāsī’’ti rājānaṃ samassāsetvā sumukhaṃ ādāya cittakūṭameva gato. Tānipi kho navuti haṃsasahassāni kañcanaguhato nikkhamitvā pabbatatale nisinnāni te āgacchante disvā paccuggantvā parivāresuṃ. Te ñātigaṇaparivutā cittakūṭatalaṃ pavisiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៨៩.

    189.

    ‘‘តេ អរោគេ អនុប្បត្តេ, ទិស្វាន បរមេ ទិជេ;

    ‘‘Te aroge anuppatte, disvāna parame dije;

    កេកាតិ មករុំ ហំសា, បុថុសទ្ទោ អជាយថ។

    Kekāti makaruṃ haṃsā, puthusaddo ajāyatha.

    ១៩០.

    190.

    ‘‘តេ បតីតា បមុត្តេន, ភត្តុនា ភត្តុគារវា;

    ‘‘Te patītā pamuttena, bhattunā bhattugāravā;

    សមន្តា បរិកិរិំសុ, អណ្ឌជា លទ្ធបច្ចយា’’តិ។

    Samantā parikiriṃsu, aṇḍajā laddhapaccayā’’ti.

    ឯវំ បរិវារេត្វា ច បន តេ ហំសា ‘‘កថំ មុត្តោសិ, មហារាជា’’តិ បុច្ឆិំសុ។ មហាសត្តោ សុមុខំ និស្សាយ មុត្តភាវំ សំយមរាជលុទ្ទបុត្តេហិ កតកម្មញ្ច កថេសិ។ តំ សុត្វា តុដ្ឋា ហំសគណា ‘‘សុមុខោ សេនាបតិ ច រាជា ច លុទ្ទបុត្តោ ច សុខិតា និទ្ទុក្ខា ចិរំ ជីវន្តូ’’តិ អាហំសុ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ parivāretvā ca pana te haṃsā ‘‘kathaṃ muttosi, mahārājā’’ti pucchiṃsu. Mahāsatto sumukhaṃ nissāya muttabhāvaṃ saṃyamarājaluddaputtehi katakammañca kathesi. Taṃ sutvā tuṭṭhā haṃsagaṇā ‘‘sumukho senāpati ca rājā ca luddaputto ca sukhitā niddukkhā ciraṃ jīvantū’’ti āhaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៩១.

    191.

    ‘‘ឯវំ មិត្តវតំ អត្ថា, សព្ពេ ហោន្តិ បទក្ខិណា;

    ‘‘Evaṃ mittavataṃ atthā, sabbe honti padakkhiṇā;

    ហំសា យថា ធតរដ្ឋា, ញាតិសង្ឃមុបាគមុ’’ន្តិ។

    Haṃsā yathā dhataraṭṭhā, ñātisaṅghamupāgamu’’nti.

    តំ ចូឡហំសជាតកេ វុត្តត្ថមេវ។

    Taṃ cūḷahaṃsajātake vuttatthameva.

    សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ អានន្ទោ មមត្ថាយ អត្តនោ ជីវិតំ បរិច្ចជី’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា លុទ្ទបុត្តោ ឆន្នោ អហោសិ, ខេមា ទេវី, ខេមា ភិក្ខុនី, រាជា សារិបុត្តោ, សុមុខោ អានន្ទោ, សេសបរិសា ពុទ្ធបរិសា, ធតរដ្ឋហំសរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ។

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi ānando mamatthāya attano jīvitaṃ pariccajī’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā luddaputto channo ahosi, khemā devī, khemā bhikkhunī, rājā sāriputto, sumukho ānando, sesaparisā buddhaparisā, dhataraṭṭhahaṃsarājā pana ahameva ahosi’’nti.

    មហាហំសជាតកវណ្ណនា ទុតិយា។

    Mahāhaṃsajātakavaṇṇanā dutiyā.




    Next: [៥៣៥] ៣. សុធាភោជនជាតកវណ្ណនា • [535] 3. Sudhābhojanajātakavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ជាតកបាឡិ • Jātakapāḷi / ៥៣៤. មហាហំសជាតកំ • 534. Mahāhaṃsajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact