| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
८. महाहत्थिपदोपमसुत्तवण्णना
8. Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanā
३००. जङ्गलानन्ति एत्थ यो निपिच्छलेन अमुदुको निरुदकताय थद्धलूखभूमिप्पदेसो, सो ‘‘जङ्गलो’’ति वुच्चति। तब्बहुलताय पन इध सब्बो भूमिप्पदेसो जङ्गलो, तस्मिं जङ्गले जाता, भवाति वा जङ्गला, तेसं जङ्गलानं। एवञ्हि नदीचरानम्पि हत्थीनं सङ्गहो कतो होति। समोधातब्बानं विय हि समोधायकानम्पि जङ्गलग्गहणेन गहेतब्बतो। पथवीतलचारीनन्ति इमिना जलचारिनो न निवत्तेति अदिस्समानपादत्ता। पाणानन्ति साधारणवचनम्पि ‘‘पदजातानी’’ति सद्दन्तरसन्निधानेन विसेसनिविट्ठमेव होतीति आह ‘‘सपादकपाणान’’न्ति। ‘‘मुत्तगत’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ २.११९; अ॰ नि॰ ९.११) गत-सद्दो अनत्थन्तरो विय, जात-सद्दो अनत्थन्तरोति आह ‘‘पदजातानीति पदानी’’ति। समोधानन्ति समवरोधं, अन्तोगमं वा। महन्तत्तेनाति विपुलभावेन।
300.Jaṅgalānanti ettha yo nipicchalena amuduko nirudakatāya thaddhalūkhabhūmippadeso, so ‘‘jaṅgalo’’ti vuccati. Tabbahulatāya pana idha sabbo bhūmippadeso jaṅgalo, tasmiṃ jaṅgale jātā, bhavāti vā jaṅgalā, tesaṃ jaṅgalānaṃ. Evañhi nadīcarānampi hatthīnaṃ saṅgaho kato hoti. Samodhātabbānaṃ viya hi samodhāyakānampi jaṅgalaggahaṇena gahetabbato. Pathavītalacārīnanti iminā jalacārino na nivatteti adissamānapādattā. Pāṇānanti sādhāraṇavacanampi ‘‘padajātānī’’ti saddantarasannidhānena visesaniviṭṭhameva hotīti āha ‘‘sapādakapāṇāna’’nti. ‘‘Muttagata’’ntiādīsu (ma. ni. 2.119; a. ni. 9.11) gata-saddo anatthantaro viya, jāta-saddo anatthantaroti āha ‘‘padajātānīti padānī’’ti. Samodhānanti samavarodhaṃ, antogamaṃ vā. Mahantattenāti vipulabhāvena.
कुसला धम्माति अनवज्जसुखविपाका धम्मा, न अनवज्जमत्तधम्मा। कुसलत्तिके आगतनयेन हि इध कुसला धम्मा गहेतब्बा, न बाहितिकसुत्ते आगतनयेन। चतुब्बिधो सङ्गहोति कस्मा वुत्तं, ननु एकविधोवेत्थ सङ्गहो अधिप्पेतोति? न, अत्थं अग्गहेत्वा अनिद्धारितत्थस्स सद्दस्सेव गहितत्ता। सङ्गह-सद्दो ताव अत्तनो अत्थवसेन चतुब्बिधोति अयञ्हेत्थ अत्थो। अत्थोपि वा अनिद्धारितविसेसो सामञ्ञेन गहेतब्बतं पत्तो ‘‘सङ्गहं गच्छती’’ति एत्थ सङ्गह-सद्देन वचनीयतं गतोति न कोचि दोसो, निद्धारिते विसेसे तस्स एकविधता सिया, न ततो पुब्बेति। सजातिसङ्गहोति समानजातिया, समानजातिकानं वा सङ्गहो। धातुकथावण्णनायं पन ‘‘जातिसङ्गहो’’इच्चेव वुत्तं, तं जाति-सद्दस्स सापेक्खसद्दत्ता जातिया सङ्गहोति वुत्ते अत्तनो जातियाति विञ्ञायति सम्बन्धारहस्स अञ्ञस्स अवुत्तत्ताति कत्वा वुत्तं। इध पन रूपकण्डवण्णनायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ५९४) विय पाकटं कत्वा दस्सेतुं ‘‘सजातिसङ्गहो’’इच्चेव वुत्तं। सञ्जायन्ति एत्थाति सञ्जाति, सञ्जातिया सङ्गहो सञ्जातिसङ्गहो, सञ्जातिदेसवसेन सङ्गहोति अत्थो। ‘‘सब्बे रथिका’’ति वुत्ते सब्बे रथयोधा रथेन युज्झनकिरियाय एकसङ्गहोति। ‘‘सब्बे धनुग्गहा’’ति वुत्ते सब्बे इस्सासा धनुना विज्झनकिरियाय एकसङ्गहोति आह ‘‘एवं किरियवसेन सङ्गहो’’ति। रूपक्खन्धेन सङ्गहितन्ति रूपक्खन्धेन एकसङ्गहं रूपक्खन्धोतेव गणितं, गहणं गतन्ति अत्थो।
Kusalā dhammāti anavajjasukhavipākā dhammā, na anavajjamattadhammā. Kusalattike āgatanayena hi idha kusalā dhammā gahetabbā, na bāhitikasutte āgatanayena. Catubbidho saṅgahoti kasmā vuttaṃ, nanu ekavidhovettha saṅgaho adhippetoti? Na, atthaṃ aggahetvā aniddhāritatthassa saddasseva gahitattā. Saṅgaha-saddo tāva attano atthavasena catubbidhoti ayañhettha attho. Atthopi vā aniddhāritaviseso sāmaññena gahetabbataṃ patto ‘‘saṅgahaṃ gacchatī’’ti ettha saṅgaha-saddena vacanīyataṃ gatoti na koci doso, niddhārite visese tassa ekavidhatā siyā, na tato pubbeti. Sajātisaṅgahoti samānajātiyā, samānajātikānaṃ vā saṅgaho. Dhātukathāvaṇṇanāyaṃ pana ‘‘jātisaṅgaho’’icceva vuttaṃ, taṃ jāti-saddassa sāpekkhasaddattā jātiyā saṅgahoti vutte attano jātiyāti viññāyati sambandhārahassa aññassa avuttattāti katvā vuttaṃ. Idha pana rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 594) viya pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘sajātisaṅgaho’’icceva vuttaṃ. Sañjāyanti etthāti sañjāti, sañjātiyā saṅgaho sañjātisaṅgaho, sañjātidesavasena saṅgahoti attho. ‘‘Sabbe rathikā’’ti vutte sabbe rathayodhā rathena yujjhanakiriyāya ekasaṅgahoti. ‘‘Sabbe dhanuggahā’’ti vutte sabbe issāsā dhanunā vijjhanakiriyāya ekasaṅgahoti āha ‘‘evaṃ kiriyavasena saṅgaho’’ti. Rūpakkhandhena saṅgahitanti rūpakkhandhena ekasaṅgahaṃ rūpakkhandhoteva gaṇitaṃ, gahaṇaṃ gatanti attho.
दियड्ढमेव सच्चं भजति मग्गसच्चदुक्खसच्चेकदेसभावतो। सच्चेकदेसन्तोगधम्पि सच्चन्तोगधमेव होतीति आह ‘‘सच्चानं अन्तोगधत्ता’’ति। इदानि तमत्थं सासनतो च लोकतो च उपमं आह रित्वा दीपेतुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ साधिकमिदं, भिक्खवे, दियड्ढसिक्खापदसतन्ति इदं यस्मिं काले तं सुत्तं देसितं, तदा पञ्ञत्तसिक्खापदवसेन वुत्तं, ततो परं पन साधिकानि द्वेसतानि सिक्खापदानीति। सिक्खानं अन्तोगधत्ता अधिसीलसिक्खाय। एत्थ च ‘‘सीलं सिक्खन्तोपि तिस्सो सिक्खा सिक्खती’’ति विसमोयं उपञ्ञासो। तत्थ हि यो पहातब्बं पजहति, संवरितब्बतो संवरं आपज्जति, अयमस्स अधिसीलसिक्खा। यो तत्थ चेतसो अविक्खेपो, अयमस्स अधिचित्तसिक्खा। या तत्थ वीमंसा, अयमस्स अधिपञ्ञासिक्खा। इति सो कुलपुत्तो सरूपतो लब्भमाना एव तिस्सो सिक्खा सिक्खतीति दीपितो, न सिक्खानं अन्तोगधतामत्तेन। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘यो तथाभूतस्स संवरो, अयमेत्थ अधिसीलसिक्खा, यो तथाभूतस्स समाधि, अयमेत्थ अधिचित्तसिक्खा, या तथाभूतस्स पञ्ञा, अयं अधिपञ्ञासिक्खा। इमा तिस्सो सिक्खा तस्मिं आरम्मणे ताय सतिया तेन मनसिकारेन सिक्खति आसेवति भावेति बहुलीकरोती’’ति। इध पन सच्चानं अन्तोगधत्ता सच्च-सद्दाभिधेय्यतामत्तेन चतूसु सच्चेसु गणनन्तोगधा होन्तीति? न, तत्थापि हि निप्परियायतो अधिसीलसिक्खाव लब्भति, इतरा परियायतोति कत्वा ‘‘सिक्खानं अन्तोगधत्ता’’ति वुत्तं।
Diyaḍḍhamevasaccaṃ bhajati maggasaccadukkhasaccekadesabhāvato. Saccekadesantogadhampi saccantogadhameva hotīti āha ‘‘saccānaṃ antogadhattā’’ti. Idāni tamatthaṃ sāsanato ca lokato ca upamaṃ āha ritvā dīpetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sādhikamidaṃ, bhikkhave, diyaḍḍhasikkhāpadasatanti idaṃ yasmiṃ kāle taṃ suttaṃ desitaṃ, tadā paññattasikkhāpadavasena vuttaṃ, tato paraṃ pana sādhikāni dvesatāni sikkhāpadānīti. Sikkhānaṃ antogadhattā adhisīlasikkhāya. Ettha ca ‘‘sīlaṃ sikkhantopi tisso sikkhā sikkhatī’’ti visamoyaṃ upaññāso. Tattha hi yo pahātabbaṃ pajahati, saṃvaritabbato saṃvaraṃ āpajjati, ayamassa adhisīlasikkhā. Yo tattha cetaso avikkhepo, ayamassa adhicittasikkhā. Yā tattha vīmaṃsā, ayamassa adhipaññāsikkhā. Iti so kulaputto sarūpato labbhamānā eva tisso sikkhā sikkhatīti dīpito, na sikkhānaṃ antogadhatāmattena. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yo tathābhūtassa saṃvaro, ayamettha adhisīlasikkhā, yo tathābhūtassa samādhi, ayamettha adhicittasikkhā, yā tathābhūtassa paññā, ayaṃ adhipaññāsikkhā. Imā tisso sikkhā tasmiṃ ārammaṇe tāya satiyā tena manasikārena sikkhati āsevati bhāveti bahulīkarotī’’ti. Idha pana saccānaṃ antogadhattā sacca-saddābhidheyyatāmattena catūsu saccesu gaṇanantogadhā hontīti? Na, tatthāpi hi nippariyāyato adhisīlasikkhāva labbhati, itarā pariyāyatoti katvā ‘‘sikkhānaṃ antogadhattā’’ti vuttaṃ.
चतूसु अरियसच्चेसु सङ्गहं गच्छन्तीति च ततो अमुच्चित्वा तस्सेव अन्तोगधतं सन्धाय वुत्तं। एवञ्च कत्वा ‘‘यथा च एकस्स हत्थिपदस्सा’’तिआदिना दस्सिता हत्थिपदोपमा समत्थिता दट्ठब्बा। एकस्मिम्पि द्वीसुपि तीसुपि सच्चेसु गणनं गता धम्माति इदं न कुसलत्तिकवसेनेव वेदितब्बं, अथ खो तिकदुकेसु यथारहं लब्भमानपदवसेन वेदितब्बं। तत्थ एकस्मिं सच्चे गणनं गतो धम्मो असङ्खतधम्मो दट्ठब्बो, द्वीसु सच्चेसु गणनं गता कुसला धम्मा, तथा अकुसला धम्मा, अब्याकता च धम्मा, तीसु सच्चेसु गणनं गता सङ्खता धम्मा, एवं अञ्ञेसम्पि तिकदुकपदानं वसेन अयमत्थो यथारहं विभजित्वा वत्तब्बो। तेनाह ‘‘एकस्मिम्पि…पे॰… गताव होन्ती’’ति। एकदेसो हि समुदायन्तोगधत्ता विसेसो विय सामञ्ञेन समूहेन सङ्गहं लभति। तेनाह ‘‘सच्चानं अन्तोगधत्ता’’ति। देसनानुक्कमोति अरियसच्चानि उद्दिसित्वा दुक्खसच्चनिद्देसवसेन पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं विभजनं। तत्थ च रूपक्खन्धनिद्देसवसेनआदितो अज्झत्तिकाय पथवीधातुया विभजनन्ति। अयं इमिस्सा देसनाय अनुक्कमो।
Catūsu ariyasaccesu saṅgahaṃ gacchantīti ca tato amuccitvā tasseva antogadhataṃ sandhāya vuttaṃ. Evañca katvā ‘‘yathā ca ekassa hatthipadassā’’tiādinā dassitā hatthipadopamā samatthitā daṭṭhabbā. Ekasmimpi dvīsupi tīsupi saccesu gaṇanaṃ gatā dhammāti idaṃ na kusalattikavaseneva veditabbaṃ, atha kho tikadukesu yathārahaṃ labbhamānapadavasena veditabbaṃ. Tattha ekasmiṃ sacce gaṇanaṃ gato dhammo asaṅkhatadhammo daṭṭhabbo, dvīsu saccesu gaṇanaṃ gatā kusalā dhammā, tathā akusalā dhammā, abyākatā ca dhammā, tīsu saccesu gaṇanaṃ gatā saṅkhatā dhammā, evaṃ aññesampi tikadukapadānaṃ vasena ayamattho yathārahaṃ vibhajitvā vattabbo. Tenāha ‘‘ekasmimpi…pe… gatāva hontī’’ti. Ekadeso hi samudāyantogadhattā viseso viya sāmaññena samūhena saṅgahaṃ labhati. Tenāha ‘‘saccānaṃ antogadhattā’’ti. Desanānukkamoti ariyasaccāni uddisitvā dukkhasaccaniddesavasena pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ vibhajanaṃ. Tattha ca rūpakkhandhaniddesavasenaādito ajjhattikāya pathavīdhātuyā vibhajananti. Ayaṃ imissā desanāya anukkamo.
३०१. तं पनेतं उपमाहि विभावेतुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सुजातन्ति सुन्दरं, सुसण्ठितं सुपरिणतञ्चाति अधिप्पायो। पेसियोति विलीवे। मुदुभावतो कुच्छिभागं आदाय। इतरे च चत्तारो कोट्ठासेति पञ्चधा भिन्नकोट्ठासेसु इतरे च चत्तारो कोट्ठासे। इतरे च तयो कोट्ठासेतिआदितो चतुधा भिन्नकोट्ठासेसु इतरे च तयो कोट्ठासे।
301. Taṃ panetaṃ upamāhi vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sujātanti sundaraṃ, susaṇṭhitaṃ supariṇatañcāti adhippāyo. Pesiyoti vilīve. Mudubhāvato kucchibhāgaṃ ādāya. Itare ca cattāro koṭṭhāseti pañcadhā bhinnakoṭṭhāsesu itare ca cattāro koṭṭhāse. Itare ca tayo koṭṭhāsetiādito catudhā bhinnakoṭṭhāsesu itare ca tayo koṭṭhāse.
राजपुत्तूपमायाति रञ्ञो जेट्ठपुत्तउपमाय। न्ति पिळन्धनं। उरे वायामजनितअरियजातिया ओरसो। मुखतो जातोति मुखतो निग्गतधम्मदेसनाय जातो, बुद्धानं वा धम्मकायस्स मुखभूतअरियधम्मतो जातो। ततो एव धम्मजो धम्मनिम्मितो। सत्थु धम्मदायादस्सेव गहितत्ता धम्मदायादो। तेनाह ‘‘नो आमिसदायादो’’ति। न्ति ‘‘भगवतो पुत्तो’’तिआदिवचनं। महापञ्ञतादिगुणेहि सातिसयं अनुपुब्बभावे ठितत्ता सम्मा यथाभूतं वदमानो वत्तुं सक्कोन्तो वदेय्य।
Rājaputtūpamāyāti rañño jeṭṭhaputtaupamāya. Nti piḷandhanaṃ. Ure vāyāmajanitaariyajātiyā oraso. Mukhato jātoti mukhato niggatadhammadesanāya jāto, buddhānaṃ vā dhammakāyassa mukhabhūtaariyadhammato jāto. Tato eva dhammajo dhammanimmito. Satthu dhammadāyādasseva gahitattā dhammadāyādo. Tenāha ‘‘no āmisadāyādo’’ti. Nti ‘‘bhagavato putto’’tiādivacanaṃ. Mahāpaññatādiguṇehi sātisayaṃ anupubbabhāve ṭhitattā sammā yathābhūtaṃ vadamāno vattuṃ sakkonto vadeyya.
अकुतोभयं निब्बानं निब्बानगामिनिञ्च। रागरजादीनं विगमेन विगतरजं धम्मं देसेन्तं सुगतं सम्मासम्बुद्धं भिक्खूनं परोसहस्सं पयिरुपासतीति योजना।
Akutobhayaṃ nibbānaṃ nibbānagāminiñca. Rāgarajādīnaṃ vigamena vigatarajaṃ dhammaṃ desentaṃ sugataṃ sammāsambuddhaṃ bhikkhūnaṃ parosahassaṃ payirupāsatīti yojanā.
‘‘सेवेथ भजथा’’ति वत्वा तत्थ कारणमाह ‘‘पण्डिता भिक्खू अनुग्गाहका’’ति। पण्डितापि समाना न अप्पस्सुता, अथ खो ओवादानुसासनीहि अनुग्गाहकाति पुरिमा उपमा थेरस्सेव वसेन उदाहटा, दुतिया पन भगवतो भिक्खुसङ्घस्सपि वसेन उदाहटा।
‘‘Sevetha bhajathā’’ti vatvā tattha kāraṇamāha ‘‘paṇḍitā bhikkhū anuggāhakā’’ti. Paṇḍitāpi samānā na appassutā, atha kho ovādānusāsanīhi anuggāhakāti purimā upamā therasseva vasena udāhaṭā, dutiyā pana bhagavato bhikkhusaṅghassapi vasena udāhaṭā.
३०२. अज्झत्तिकाति सत्तसन्तानपरियापन्ना। अज्झत्तं पच्चत्तन्ति पदद्वयेनपि तंतंपाटिपुग्गलिकधम्मा वुच्चन्तीति आह ‘‘उभयम्पेतं नियकाधिवचनमेवा’’ति। ससन्ततिपरियापन्नताय पन अत्ताति गहेतब्बभावूपगमनवसेन अत्तानं अधिकिच्च उद्दिस्स पवत्तं अज्झत्तं, तंतंसत्तसन्तानपरियापन्नताय पच्चत्तं। तेनाह अट्ठकथायं (विसुद्धि॰ १.३०७) ‘‘अत्तनि पवत्तत्ता अज्झत्तं, अत्तानं पटिच्च पटिच्च पवत्तत्ता पच्चत्त’’न्ति। कक्खळन्ति कथिनं। यस्मा तं थद्धभावेन सहजातानं पतिट्ठा होति, तस्मा ‘‘थद्ध’’न्ति वुत्तं। खरिगतन्ति खरसभावेसु गतं तप्परियापन्नं, खरसभावमेवाति अत्थो। यस्मा पन खरसभावं फरुसाकारेन उपट्ठानतो फरुसाकारं होति, तस्मा वुत्तं ‘‘फरुस’’न्ति। उपादिन्नं नाम सरीरट्ठकं। तत्थ यं कम्मसमुट्ठानं, तं निप्परियायतो ‘‘उपादिन्न’’न्ति वुच्चति, इतरं अनुपादिन्नं। तदुभयम्पि इध तण्हादीहि आदिन्नगहितपरामट्ठवसेन उपादिन्नमेवाति दस्सेतुं ‘‘सरीरट्ठकञ्ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ आदिन्नन्ति अभिनिविट्ठं। ममन्ति गहितं। अहन्ति परामट्ठं । धातुकम्मट्ठानिकस्साति चतुधातुववत्थानवसेन धातुकम्मट्ठानं परिहरन्तस्स। एत्थाति एतस्मिं धातुकम्मट्ठाने। तीसु कोट्ठासेसूति तिप्पकारेसु कोट्ठासेसु। न हि ते तयो चत्तारो कोट्ठासा।
302.Ajjhattikāti sattasantānapariyāpannā. Ajjhattaṃ paccattanti padadvayenapi taṃtaṃpāṭipuggalikadhammā vuccantīti āha ‘‘ubhayampetaṃ niyakādhivacanamevā’’ti. Sasantatipariyāpannatāya pana attāti gahetabbabhāvūpagamanavasena attānaṃ adhikicca uddissa pavattaṃ ajjhattaṃ, taṃtaṃsattasantānapariyāpannatāya paccattaṃ. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ (visuddhi. 1.307) ‘‘attani pavattattā ajjhattaṃ, attānaṃ paṭicca paṭicca pavattattā paccatta’’nti. Kakkhaḷanti kathinaṃ. Yasmā taṃ thaddhabhāvena sahajātānaṃ patiṭṭhā hoti, tasmā ‘‘thaddha’’nti vuttaṃ. Kharigatanti kharasabhāvesu gataṃ tappariyāpannaṃ, kharasabhāvamevāti attho. Yasmā pana kharasabhāvaṃ pharusākārena upaṭṭhānato pharusākāraṃ hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘pharusa’’nti. Upādinnaṃ nāma sarīraṭṭhakaṃ. Tattha yaṃ kammasamuṭṭhānaṃ, taṃ nippariyāyato ‘‘upādinna’’nti vuccati, itaraṃ anupādinnaṃ. Tadubhayampi idha taṇhādīhi ādinnagahitaparāmaṭṭhavasena upādinnamevāti dassetuṃ ‘‘sarīraṭṭhakañhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ādinnanti abhiniviṭṭhaṃ. Mamanti gahitaṃ. Ahanti parāmaṭṭhaṃ. Dhātukammaṭṭhānikassāti catudhātuvavatthānavasena dhātukammaṭṭhānaṃ pariharantassa. Etthāti etasmiṃ dhātukammaṭṭhāne. Tīsu koṭṭhāsesūti tippakāresu koṭṭhāsesu. Na hi te tayo cattāro koṭṭhāsā.
वुत्तप्पकाराति ‘‘केसा लोमा’’तिआदिना वुत्तप्पकारा। नानासभावतोति सतिपि कक्खळभावसामञ्ञे ससम्भारविभत्तितो पन केसादिसङ्घातगतनानासभावतो। आलयोति अपेक्खा। निकन्तीति निकामना। पत्थनाति तण्हापत्थना। परियुट्ठानन्ति तण्हापरियुट्ठानं। गहणन्ति कामुपादानं। परामासोति परतो आमसना मिच्छाभिनिवेसो। न बलवा आलयादि। यदि एवं कस्मा विभङ्गे बाहिरापि पथवीधातु वित्थारेनेव विभत्ताति? यथाधम्मदेसनत्ता तत्थ वित्थारेनेव देसना पवत्ता, यथानुलोमदेसनत्ता पनेत्थ वुत्तनयेन देसना संखित्ता।
Vuttappakārāti ‘‘kesā lomā’’tiādinā vuttappakārā. Nānāsabhāvatoti satipi kakkhaḷabhāvasāmaññe sasambhāravibhattito pana kesādisaṅghātagatanānāsabhāvato. Ālayoti apekkhā. Nikantīti nikāmanā. Patthanāti taṇhāpatthanā. Pariyuṭṭhānanti taṇhāpariyuṭṭhānaṃ. Gahaṇanti kāmupādānaṃ. Parāmāsoti parato āmasanā micchābhiniveso. Na balavā ālayādi. Yadi evaṃ kasmā vibhaṅge bāhirāpi pathavīdhātu vitthāreneva vibhattāti? Yathādhammadesanattā tattha vitthāreneva desanā pavattā, yathānulomadesanattā panettha vuttanayena desanā saṃkhittā.
योजेत्वा दस्सेतीति एकज्झं कत्वा दस्सेति। साति अज्झत्तिका पथवीधातु। सुखपरिग्गहो होति ‘‘न मे सो अत्ता’’ति। सिद्धे हि अनत्तलक्खणे दुक्खलक्खणं अनिच्चलक्खणञ्च सिद्धमेव होति सङ्खतधम्मेसु तदविनाभावतोति। विसूकायतीति विसूकं विरूपकिरियं पवत्तेति। सा पन अत्थतो विप्फन्दनमेवाति आह ‘‘विप्फन्दती’’ति। अस्साति अज्झत्तिकाय पथवीधातुया। अचेतनाभावो पाकटो होति धातुमत्तताय दस्सनतो। तं उभयम्पीति तं पथवीधातुद्वयम्पि।
Yojetvā dassetīti ekajjhaṃ katvā dasseti. Sāti ajjhattikā pathavīdhātu. Sukhapariggaho hoti ‘‘na me so attā’’ti. Siddhe hi anattalakkhaṇe dukkhalakkhaṇaṃ aniccalakkhaṇañca siddhameva hoti saṅkhatadhammesu tadavinābhāvatoti. Visūkāyatīti visūkaṃ virūpakiriyaṃ pavatteti. Sā pana atthato vipphandanamevāti āha ‘‘vipphandatī’’ti. Assāti ajjhattikāya pathavīdhātuyā. Acetanābhāvo pākaṭo hoti dhātumattatāya dassanato. Taṃ ubhayampīti taṃ pathavīdhātudvayampi.
ततो विसेसतरेनाति ततो बाहिरमहापथवितो विसेसवन्ततरेन, लहुतरेनाति अत्थो। कुप्पतीति लुप्पति। विलीयमानाति पकतिउदके लोणं विय विलयं गच्छन्ती। उदकानुगताति उदकं अनुगता उदकगतिका। तेनाह ‘‘उदकमेव होती’’ति। अभावो एव अभावता, न भवतीति वा अभावो, तथासभावो धम्मो। तस्स भावो अभावता। वयो विनासो धम्मो सभावो एतस्साति वयधम्मो, तस्स भावो वयधम्मता, अत्थतो खयो एव। सेसपदेसुपि एसेव नयो। तेनाह ‘‘सब्बेहिपि इमेहि पदेहि अनिच्चलक्खणमेव वुत्त’’न्ति। विद्धंसनभावस्स पन पवेदितब्बत्ता कामं अनिच्चलक्खणमेव वुत्तं सरूपतो, इतरानिपि अत्थतो वुत्तानेवाति दस्सेन्तो आह ‘‘यं पना’’तिआदि।
Tato visesatarenāti tato bāhiramahāpathavito visesavantatarena, lahutarenāti attho. Kuppatīti luppati. Vilīyamānāti pakatiudake loṇaṃ viya vilayaṃ gacchantī. Udakānugatāti udakaṃ anugatā udakagatikā. Tenāha ‘‘udakameva hotī’’ti. Abhāvo eva abhāvatā, na bhavatīti vā abhāvo, tathāsabhāvo dhammo. Tassa bhāvo abhāvatā. Vayo vināso dhammo sabhāvo etassāti vayadhammo, tassa bhāvo vayadhammatā, atthato khayo eva. Sesapadesupi eseva nayo. Tenāha ‘‘sabbehipi imehi padehi aniccalakkhaṇameva vutta’’nti. Viddhaṃsanabhāvassa pana paveditabbattā kāmaṃ aniccalakkhaṇameva vuttaṃ sarūpato, itarānipi atthato vuttānevāti dassento āha ‘‘yaṃ panā’’tiādi.
मत्तं खणमत्तं तिट्ठतीति मत्तट्ठो, अप्पमत्तट्ठो मत्तट्ठको, अतिइत्तरखणिकोति अत्थो। तेनाह ‘‘परित्तट्ठितिकस्सा’’ति। ठितिपरित्ततायाति एकचित्तपवत्तिमत्तताठानलक्खणस्स इतरभावेन । एकस्स चित्तस्स पवत्तिक्खणमत्तेनेव हि सत्तानं परमत्थतो जीवनक्खणो परिच्छिन्नो। तेनाह ‘‘अयं ही’’तिआदि।
Mattaṃ khaṇamattaṃ tiṭṭhatīti mattaṭṭho, appamattaṭṭho mattaṭṭhako, atiittarakhaṇikoti attho. Tenāha ‘‘parittaṭṭhitikassā’’ti. Ṭhitiparittatāyāti ekacittapavattimattatāṭhānalakkhaṇassa itarabhāvena . Ekassa cittassa pavattikkhaṇamatteneva hi sattānaṃ paramatthato jīvanakkhaṇo paricchinno. Tenāha ‘‘ayaṃ hī’’tiādi.
जीवितन्ति जीवितिन्द्रियं। सुखदुक्खाति सुखदुक्खा वेदना। उपेक्खापि हि सुखदुक्खास्वेव अन्तोगधा इट्ठानिट्ठभावतो। अत्तभावोति जीवितवेदनाविञ्ञाणानि ठपेत्वा अवसिट्ठधम्मा वुत्ता। केवलाति अत्तनिच्चभावेन अवोमिस्सा। एकचित्तसमायुत्ताति एकेन चित्तेन सहिता एकचित्तक्खणिका। लहुसो वत्तते खणोति ताय एव एकक्खणिकताय लहुको अतिइत्तरो जीवितादीनं खणो वत्तति वीतिवत्ततीति अत्थो। इदन्ति गाथावचनं।
Jīvitanti jīvitindriyaṃ. Sukhadukkhāti sukhadukkhā vedanā. Upekkhāpi hi sukhadukkhāsveva antogadhā iṭṭhāniṭṭhabhāvato. Attabhāvoti jīvitavedanāviññāṇāni ṭhapetvā avasiṭṭhadhammā vuttā. Kevalāti attaniccabhāvena avomissā. Ekacittasamāyuttāti ekena cittena sahitā ekacittakkhaṇikā. Lahuso vattate khaṇoti tāya eva ekakkhaṇikatāya lahuko atiittaro jīvitādīnaṃ khaṇo vattati vītivattatīti attho. Idanti gāthāvacanaṃ.
यस्मा सत्तानं जीवितं अस्सासपस्सासानं अपरापरसञ्चरणं लभमानमेव पवत्तति, न अलभमानं, तस्मा अस्सासपस्सासूपनिबद्धं। तथा महाभूतानं समवुत्तितं लभमानमेव पवत्तति। पथवीधातुया हि आपोधातुआदीनं वा अञ्ञतरपकोपेन बलसम्पन्नोपि पुरिसो पत्थद्धकायो वा, अतिसारादिवसेन किलिन्नपूतिकायो वा, महाडाहपरेतो वा, सञ्छिज्जमानसन्धिबन्धनो वा हुत्वा जीवितक्खयं पापुणाति। कबळीकाराहारानं युत्तकाले लभन्तस्सेव जीवितं पवत्तति, अलभन्तस्स परिक्खयं गच्छति, विञ्ञाणे पवत्तमानेयेव च जीवितं पवत्तति, न तस्मिं अप्पवत्तमाने। जीवितन्ति एत्थ इति-सद्देन इरियापथूपनिबद्धतासीतुण्हूपनिबद्धतादीनं सङ्गहो। चतुन्नञ्हि इरियापथानं समवुत्तितं लभमानमेव जीवितं पवत्तति, अञ्ञतरस्स पन अधिमत्तताय आयुसङ्खारा उपच्छिज्जन्ति, सीतुण्हानम्पि समवुत्तितं लभमानमेव पवत्तति, अतिसीतेन पन अतिउण्हेन वा अभिभूतस्स विपज्जतीति।
Yasmā sattānaṃ jīvitaṃ assāsapassāsānaṃ aparāparasañcaraṇaṃ labhamānameva pavattati, na alabhamānaṃ, tasmā assāsapassāsūpanibaddhaṃ. Tathā mahābhūtānaṃ samavuttitaṃ labhamānameva pavattati. Pathavīdhātuyā hi āpodhātuādīnaṃ vā aññatarapakopena balasampannopi puriso patthaddhakāyo vā, atisārādivasena kilinnapūtikāyo vā, mahāḍāhapareto vā, sañchijjamānasandhibandhano vā hutvā jīvitakkhayaṃ pāpuṇāti. Kabaḷīkārāhārānaṃ yuttakāle labhantasseva jīvitaṃ pavattati, alabhantassa parikkhayaṃ gacchati, viññāṇe pavattamāneyeva ca jīvitaṃ pavattati, na tasmiṃ appavattamāne. Jīvitanti ettha iti-saddena iriyāpathūpanibaddhatāsītuṇhūpanibaddhatādīnaṃ saṅgaho. Catunnañhi iriyāpathānaṃ samavuttitaṃ labhamānameva jīvitaṃ pavattati, aññatarassa pana adhimattatāya āyusaṅkhārā upacchijjanti, sītuṇhānampi samavuttitaṃ labhamānameva pavattati, atisītena pana atiuṇhena vā abhibhūtassa vipajjatīti.
तण्हुपादिन्नस्साति इमिना हि पच्चयुप्पन्नताकित्तनेन सरसपभङ्गुतंयेव विभावेति। दुक्खानुपस्सनाय तण्हाग्गाहस्स अनिच्चानुपस्सनाय मानग्गाहस्स अनत्तानुपस्सनाय दिट्ठिग्गाहस्स उजुविपच्चनीकभावतो एकंसेनेव तीहि अनुपस्सनाहि गाहापि विगच्छन्तीति आह ‘‘नोतेव होती’’ति। एकंयेव आगतं बाहिराय पथवीधातुया अन्तरधानदस्सनपवत्तजोतनाय।
Taṇhupādinnassāti iminā hi paccayuppannatākittanena sarasapabhaṅgutaṃyeva vibhāveti. Dukkhānupassanāya taṇhāggāhassa aniccānupassanāya mānaggāhassa anattānupassanāya diṭṭhiggāhassa ujuvipaccanīkabhāvato ekaṃseneva tīhi anupassanāhi gāhāpi vigacchantīti āha ‘‘noteva hotī’’ti. Ekaṃyeva āgataṃ bāhirāya pathavīdhātuyā antaradhānadassanapavattajotanāya.
परिग्गहन्ति धातुपरिग्गहणं। पट्ठपेन्तोति आरभन्तो देसेन्तो। सोतद्वारे बलं दस्सेतीति योजना। कम्मट्ठानिकस्स बलदस्सनापदेसेन कम्मट्ठानस्स आनुभावं दस्सेति। वाचाय घट्टनमेव वुत्तं सोतद्वारे बलदस्सनभावतो। बलन्ति च बाहिराय विय अज्झत्तिकायपि पथवीधातुया अचेतनाभावदस्सनेन रुक्खस्स विय अक्कोसन्तेपि पहरन्तेपि निब्बिकारता। सम्पतिवत्तमानुप्पन्नभावेनाति तदा पच्चुप्पन्नभावेन। समुदाचारुप्पन्नभावेनाति आपाथगते तस्मिं अनिट्ठे सद्दारम्मणे आरम्मणकरणसङ्खातउप्पत्तिवसेन सोतद्वारे जवनवेदना दुक्खाति वचनतो। तथा हि ‘‘उपनिस्सयवसेना’’ति वुत्तं। वेदनादयोपीति ‘‘वेदना अनिच्चा’’ति एत्थ वुत्तवेदना चेव सञ्ञादयो च। ते हि फस्सेन समानभूमिका न पुब्बे वुत्तवेदना। धातुसङ्खातमेव आरम्मणन्ति यथापरिग्गहितं पथवीधातुसङ्खातमेव विसयं। पक्खन्दतीति विपस्सनाचित्तं अनिच्चन्तिपि दुक्खन्तिपि अनत्तातिपि सम्मसनवसेन अनुपविसति। एतेन बहिद्धाविक्खेपाभावमाह, पसीदतीति पन इमिना कम्मट्ठानस्स वीथिपटिपन्नतं। सन्तिट्ठतीति इमिना उपरूपरि विसेसावहभावेन अवत्थानं पटिपक्खाभिभवेन निच्चलभावतो। विमुच्चतीति इमिना तण्हामानदिट्ठिग्गाहतो विसेसेन मुच्चनं। अट्ठकथायं पन समुट्ठानवसेन अत्थो वुत्तो ‘‘अधिमोक्खं लभती’’ति। सोतद्वारम्हि आरम्मणे आपाथगतेति इदं मूलपरिञ्ञाय मूलदस्सनं। सोतद्वारेहि आवज्जनवोट्ठब्बनानं अयोनिसो आवज्जयतो वोट्ठब्बनवसेन इट्ठे आरम्मणे लोभो, अनिट्ठे च पटिघो उप्पज्जति, मनोद्वारे पन ‘‘इत्थी, पुरिसो’’ति रज्जनादि होति, तस्स पञ्चद्वारजवनं मूलं, सब्बं वा भवङ्गादि। एवं मनोद्वारजवनस्स मूलवसेन परिञ्ञा। आगन्तुकतावकालिकपरिञ्ञा पन पञ्चद्वारजवनस्सेव अपुब्बभाववसेन इतरभाववसेन च वेदितब्बा। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन सतिपट्ठानसंवण्णनायं वुत्तो एव।
Pariggahanti dhātupariggahaṇaṃ. Paṭṭhapentoti ārabhanto desento. Sotadvāre balaṃ dassetīti yojanā. Kammaṭṭhānikassa baladassanāpadesena kammaṭṭhānassa ānubhāvaṃ dasseti. Vācāya ghaṭṭanameva vuttaṃ sotadvāre baladassanabhāvato. Balanti ca bāhirāya viya ajjhattikāyapi pathavīdhātuyā acetanābhāvadassanena rukkhassa viya akkosantepi paharantepi nibbikāratā. Sampativattamānuppannabhāvenāti tadā paccuppannabhāvena. Samudācāruppannabhāvenāti āpāthagate tasmiṃ aniṭṭhe saddārammaṇe ārammaṇakaraṇasaṅkhātauppattivasena sotadvāre javanavedanā dukkhāti vacanato. Tathā hi ‘‘upanissayavasenā’’ti vuttaṃ. Vedanādayopīti ‘‘vedanā aniccā’’ti ettha vuttavedanā ceva saññādayo ca. Te hi phassena samānabhūmikā na pubbe vuttavedanā. Dhātusaṅkhātameva ārammaṇanti yathāpariggahitaṃ pathavīdhātusaṅkhātameva visayaṃ. Pakkhandatīti vipassanācittaṃ aniccantipi dukkhantipi anattātipi sammasanavasena anupavisati. Etena bahiddhāvikkhepābhāvamāha, pasīdatīti pana iminā kammaṭṭhānassa vīthipaṭipannataṃ. Santiṭṭhatīti iminā uparūpari visesāvahabhāvena avatthānaṃ paṭipakkhābhibhavena niccalabhāvato. Vimuccatīti iminā taṇhāmānadiṭṭhiggāhato visesena muccanaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana samuṭṭhānavasena attho vutto ‘‘adhimokkhaṃ labhatī’’ti. Sotadvāramhi ārammaṇe āpāthagateti idaṃ mūlapariññāya mūladassanaṃ. Sotadvārehi āvajjanavoṭṭhabbanānaṃ ayoniso āvajjayato voṭṭhabbanavasena iṭṭhe ārammaṇe lobho, aniṭṭhe ca paṭigho uppajjati, manodvāre pana ‘‘itthī, puriso’’ti rajjanādi hoti, tassa pañcadvārajavanaṃ mūlaṃ, sabbaṃ vā bhavaṅgādi. Evaṃ manodvārajavanassa mūlavasena pariññā. Āgantukatāvakālikapariññā pana pañcadvārajavanasseva apubbabhāvavasena itarabhāvavasena ca veditabbā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana satipaṭṭhānasaṃvaṇṇanāyaṃ vutto eva.
याथावतो धातूनं परिग्गण्हनवसेन कतपरिग्गहस्सपि अनादिकालभावनावसेन अयोनिसो आवज्जनं सचेपि उप्पज्जति। वोट्ठब्बनं पत्वाति वोट्ठब्बनकिच्चतं पत्वा। एकं द्वे वारे आसेवनं लभित्वा, न आसेवनपच्चयं। न हि उपेक्खासहगताहेतुकचित्तं आसेवनपच्चयभूतं अत्थि। यदि सिया, पट्ठाने कुसलत्तिके पटिच्चवारादीसु ‘‘न मग्गपच्चया आसेवने द्वे, आसेवनपच्चया न मग्गे द्वे’’ति च वत्तब्बं सिया, ‘‘न मग्गपच्चया आसेवने एकं (पट्ठा॰ १.१.२२१), आसेवनपच्चया न मग्गे एक’’न्ति (पट्ठा॰ १.१.१५२) च पन वुत्तं। एकं द्वे वारेति एत्थ च एकग्गहणं वचनसिलिट्ठताय वसेन वुत्तं। न हि दुतिये मोघवारे एकवारमेव वोट्ठब्बनं पवत्तति। द्विक्खत्तुं वा तस्स पवत्तिं सन्धाय एकवारग्गहणं, तिक्खत्तुं पवत्तिं सन्धाय द्वेवारग्गहणं। तत्थ दुतियं ततियञ्च पवत्तमानं लद्धासेवनं विय होति। यस्मा पन ‘‘वोट्ठब्बनं पत्वा एकं द्वे वारेआसेवनं लभित्वा चित्तं भवङ्गमेव ओतरती’’ति इदं दुतियमोघवारवसेन वुत्तं भवेय्य। सो च आरम्मणदुब्बलताय एव होतीति अभिधम्मट्ठकथायं नियमितो। इध पन तिक्खानुपस्सनानुभावेन अकुसलुप्पत्तिया असम्भववसेन अयोनिसोव आवज्जतो अयोनिसो ववत्थानं सिया, न योनिसो, तस्मिञ्च पवत्ते महति अतिमहति वा आरम्मणे जवनं न उप्पज्जेय्याति अयमत्थो विचारेत्वा गहेतब्बो।
Yāthāvato dhātūnaṃ pariggaṇhanavasena katapariggahassapi anādikālabhāvanāvasena ayoniso āvajjanaṃ sacepi uppajjati. Voṭṭhabbanaṃ patvāti voṭṭhabbanakiccataṃ patvā. Ekaṃ dve vāre āsevanaṃ labhitvā, na āsevanapaccayaṃ. Na hi upekkhāsahagatāhetukacittaṃ āsevanapaccayabhūtaṃ atthi. Yadi siyā, paṭṭhāne kusalattike paṭiccavārādīsu ‘‘na maggapaccayā āsevane dve, āsevanapaccayā na magge dve’’ti ca vattabbaṃ siyā, ‘‘na maggapaccayā āsevane ekaṃ (paṭṭhā. 1.1.221), āsevanapaccayā na magge eka’’nti (paṭṭhā. 1.1.152) ca pana vuttaṃ. Ekaṃ dve vāreti ettha ca ekaggahaṇaṃ vacanasiliṭṭhatāya vasena vuttaṃ. Na hi dutiye moghavāre ekavārameva voṭṭhabbanaṃ pavattati. Dvikkhattuṃ vā tassa pavattiṃ sandhāya ekavāraggahaṇaṃ, tikkhattuṃ pavattiṃ sandhāya dvevāraggahaṇaṃ. Tattha dutiyaṃ tatiyañca pavattamānaṃ laddhāsevanaṃ viya hoti. Yasmā pana ‘‘voṭṭhabbanaṃ patvā ekaṃ dve vāreāsevanaṃ labhitvā cittaṃ bhavaṅgameva otaratī’’ti idaṃ dutiyamoghavāravasena vuttaṃ bhaveyya. So ca ārammaṇadubbalatāya eva hotīti abhidhammaṭṭhakathāyaṃ niyamito. Idha pana tikkhānupassanānubhāvena akusaluppattiyā asambhavavasena ayonisova āvajjato ayoniso vavatthānaṃ siyā, na yoniso, tasmiñca pavatte mahati atimahati vā ārammaṇe javanaṃ na uppajjeyyāti ayamattho vicāretvā gahetabbo.
एतस्सेव वा सतिपि दुविधतापरिकप्पने सो च यदि अनुलोमे वेदनात्तिके पटिच्चवारादीसु ‘‘आसेवनपच्चया न मग्गे द्वे, न मग्गपच्चया आसेवने द्वे’’ति च वुत्तं सिया, (लब्भेय्य), न च वुत्तं। यदि पन वोट्ठब्बनम्पि आसेवनपच्चयो सिया, कुसलाकुसलानम्पि सिया। न हि आसेवनपच्चयं लद्धुं युत्तस्स आसेवनपच्चयतापि धम्मो आसेवनपच्चयो होतीति अवुत्तो अत्थि, वोट्ठब्बनस्स पन कुसलाकुसलानं आसेवनपच्चयभावो अवुत्तो – ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जति नासेवनपच्चया। अकुसलं…पे॰… नासेवनपच्चया’’ति (पट्ठा॰ १.१.९३-९४) वचनतो पटिक्खित्तो च। अथापि सिया असमानवेदनानं वसेनेव वुत्तन्ति च, एवमपि यथा – ‘‘आवज्जना कुसलानं खन्धानं अकुसलानं खन्धानं अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.४१७) वुत्तं, एवं ‘‘आसेवनपच्चयेन पच्चयो’’तिपि वत्तब्बं सिया। तं जातिभेदा न वुत्तन्ति चे? भूमिभिन्नस्स कामावचरस्स रूपावचरादीनं आसेवनपच्चयभावो विय जातिभिन्नस्सपि भवेय्याति वत्तब्बो एव सिया, अभिन्नजातिकस्स च वसेन यथा – ‘‘आवज्जना सहेतुकानं खन्धानं अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति वुत्तं, एवं ‘‘आसेवनपच्चयेन पच्चयो’’तिपि वत्तब्बं सिया, न च वुत्तं। तस्मा वेदनात्तिकेपि ‘‘आसेवनपच्चया न मग्गे एकं, न मग्गपच्चया आसेवने एक’’न्ति एवं गणनाय निद्धारियमानाय वोट्ठब्बनस्स आसेवनपच्चयत्तस्स अभावा अयं मोघवारो उपपरिक्खित्वा गहेतब्बो।
Etasseva vā satipi duvidhatāparikappane so ca yadi anulome vedanāttike paṭiccavārādīsu ‘‘āsevanapaccayā na magge dve, na maggapaccayā āsevane dve’’ti ca vuttaṃ siyā, (labbheyya), na ca vuttaṃ. Yadi pana voṭṭhabbanampi āsevanapaccayo siyā, kusalākusalānampi siyā. Na hi āsevanapaccayaṃ laddhuṃ yuttassa āsevanapaccayatāpi dhammo āsevanapaccayo hotīti avutto atthi, voṭṭhabbanassa pana kusalākusalānaṃ āsevanapaccayabhāvo avutto – ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati nāsevanapaccayā. Akusalaṃ…pe… nāsevanapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.93-94) vacanato paṭikkhitto ca. Athāpi siyā asamānavedanānaṃ vaseneva vuttanti ca, evamapi yathā – ‘‘āvajjanā kusalānaṃ khandhānaṃ akusalānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.417) vuttaṃ, evaṃ ‘‘āsevanapaccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā. Taṃ jātibhedā na vuttanti ce? Bhūmibhinnassa kāmāvacarassa rūpāvacarādīnaṃ āsevanapaccayabhāvo viya jātibhinnassapi bhaveyyāti vattabbo eva siyā, abhinnajātikassa ca vasena yathā – ‘‘āvajjanā sahetukānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti vuttaṃ, evaṃ ‘‘āsevanapaccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā, na ca vuttaṃ. Tasmā vedanāttikepi ‘‘āsevanapaccayā na magge ekaṃ, na maggapaccayā āsevane eka’’nti evaṃ gaṇanāya niddhāriyamānāya voṭṭhabbanassa āsevanapaccayattassa abhāvā ayaṃ moghavāro upaparikkhitvā gahetabbo.
वोट्ठब्बनं पन वीथिविपाकसन्ततिया आवट्टनतो आवज्जना, ततो विसदिसस्स जवनस्स करणतो मनसिकारोति च वत्तब्बतं लभेय्य, एवञ्च कत्वा पट्ठाने ‘‘वोट्ठब्बनं कुसलानं खन्धानं अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’तिआदि न वुत्तं, ‘‘आवज्जना’’इच्चेव (पट्ठा॰ १.१.४१७) वुत्तं, तम्पि वोट्ठब्बनतो परं चतुन्नं पञ्चन्नं वा जवनानं आरम्मणपुरेजातं भवितुं असक्कोन्तं रूपादिं आरब्भ पवत्तमानं वोट्ठब्बनं जवनट्ठाने ठत्वा भवङ्गं ओतरति। जवनट्ठाने ठत्वाति च जवनस्स उप्पज्जनट्ठाने द्विक्खत्तुं पवत्तित्वाति अत्थो, न जवनभावेनाति। आसेवनं लभित्वाति चेत्थ आसेवनं विय आसेवनन्ति वुत्तोवायमत्थो। विप्फारिकत्ता चस्स द्विक्खत्तुं वा तिक्खत्तुं वा पवत्तियेव चेत्थ आसेवनसदिसता। विप्फारिकताय हि विञ्ञत्तिसमुट्ठापकता चस्स वुच्चति। विप्फारिकम्पि जवनं विय अनेकक्खत्तुं अप्पवत्तिया असुप्पतिट्ठितताय च न निप्परियायतो आसेवनभावेन वत्ततीति न इमस्स आसेवनत्थं वुत्तं। अट्ठकथायं पन फलचित्तेसु मग्गपरियायो विय परियायवसेन वुत्तं।
Voṭṭhabbanaṃ pana vīthivipākasantatiyā āvaṭṭanato āvajjanā, tato visadisassa javanassa karaṇato manasikāroti ca vattabbataṃ labheyya, evañca katvā paṭṭhāne ‘‘voṭṭhabbanaṃ kusalānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’tiādi na vuttaṃ, ‘‘āvajjanā’’icceva (paṭṭhā. 1.1.417) vuttaṃ, tampi voṭṭhabbanato paraṃ catunnaṃ pañcannaṃ vā javanānaṃ ārammaṇapurejātaṃ bhavituṃ asakkontaṃ rūpādiṃ ārabbha pavattamānaṃ voṭṭhabbanaṃ javanaṭṭhāne ṭhatvā bhavaṅgaṃ otarati. Javanaṭṭhāne ṭhatvāti ca javanassa uppajjanaṭṭhāne dvikkhattuṃ pavattitvāti attho, na javanabhāvenāti. Āsevanaṃ labhitvāti cettha āsevanaṃ viya āsevananti vuttovāyamattho. Vipphārikattā cassa dvikkhattuṃ vā tikkhattuṃ vā pavattiyeva cettha āsevanasadisatā. Vipphārikatāya hi viññattisamuṭṭhāpakatā cassa vuccati. Vipphārikampi javanaṃ viya anekakkhattuṃ appavattiyā asuppatiṭṭhitatāya ca na nippariyāyato āsevanabhāvena vattatīti na imassa āsevanatthaṃ vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana phalacittesu maggapariyāyo viya pariyāyavasena vuttaṃ.
अयन्ति ‘‘सचेपी’’तिआदिना वुत्तो एकवारम्पि रागादीनं अनुप्पादनवसेन विपस्सनाय कम्मं करोन्तो योगावचरो। कोटिप्पत्तोति मत्थकं पत्तो। पटिपक्खेहि अनभिभूतत्ता विसदविपस्सनाञाणताय तिक्खविपस्सको। आरम्मणं परिग्गहितमेव होति ‘‘एवं मे जवनं जवित’’न्ति सारम्मणस्स जवनस्स हुत्वा अभावववत्थापनस्स कम्मट्ठानभावतो, तथा आवज्जनवसेन वा तं आरम्मणं विस्सज्जेत्वा तावदेव मूलकम्मट्ठानभूतं आरम्मणं परिग्गहितमेव होति। दुतियस्स पन वसेनाति ‘‘अपरस्स रागादिवसेन एकवारं जवनं जवती’’तिआदिना वुत्तस्स नातितिक्खविपस्सकस्स वसेन ‘‘तस्स धातारम्मणमेव चित्तं पक्खन्दती’’तिआदिना इमस्मिं सुत्ते आगतत्ता। ‘‘तमेनं उपधिपहानाय पटिपन्नं उपधिपटिनिस्सग्गाय कदाचि करहचि सतिसम्मोसा उपधिपटिसंयुत्ता सरसङ्कप्पा समुदाचरन्ति। दन्धो उदायि सतुप्पादो, अथ खो नं खिप्पमेव पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेती’’ति लटुकिकोपमे। तस्स हि अट्ठकथायं ‘‘सोतापन्नादयो ताव पजहन्तु, पुथुज्जनो कथं पजहती’’ति चोदनं पट्ठपेत्वा ‘‘आरद्धविपस्सको हि सतिसम्मोसेन सहसा किलेसे उप्पन्ने ‘मादिसस्स नाम भिक्खुनो किलेसो उप्पन्नो’ति संवेगं कत्वा वीरियं पग्गय्ह विपस्सनं वड्ढेत्वा मग्गेन किलेसे समुग्घातेति, इति सो पजहति नामा’’ति अत्थो वुत्तो। तेन वुत्तं – ‘‘तस्स धातारम्मणमेव चित्तं पक्खन्दतीतिआदिना इमस्मिं सुत्ते आगतत्ता’’तिआदि। इन्द्रियभावने च मज्झिमस्स वसेन अयमत्थो वेदितब्बो।
Ayanti ‘‘sacepī’’tiādinā vutto ekavārampi rāgādīnaṃ anuppādanavasena vipassanāya kammaṃ karonto yogāvacaro. Koṭippattoti matthakaṃ patto. Paṭipakkhehi anabhibhūtattā visadavipassanāñāṇatāya tikkhavipassako. Ārammaṇaṃ pariggahitameva hoti ‘‘evaṃ me javanaṃ javita’’nti sārammaṇassa javanassa hutvā abhāvavavatthāpanassa kammaṭṭhānabhāvato, tathā āvajjanavasena vā taṃ ārammaṇaṃ vissajjetvā tāvadeva mūlakammaṭṭhānabhūtaṃ ārammaṇaṃ pariggahitameva hoti. Dutiyassa pana vasenāti ‘‘aparassa rāgādivasena ekavāraṃ javanaṃ javatī’’tiādinā vuttassa nātitikkhavipassakassa vasena ‘‘tassa dhātārammaṇameva cittaṃ pakkhandatī’’tiādinā imasmiṃ sutte āgatattā. ‘‘Tamenaṃ upadhipahānāya paṭipannaṃ upadhipaṭinissaggāya kadāci karahaci satisammosā upadhipaṭisaṃyuttā sarasaṅkappā samudācaranti. Dandho udāyi satuppādo, atha kho naṃ khippameva pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametī’’ti laṭukikopame. Tassa hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sotāpannādayo tāva pajahantu, puthujjano kathaṃ pajahatī’’ti codanaṃ paṭṭhapetvā ‘‘āraddhavipassako hi satisammosena sahasā kilese uppanne ‘mādisassa nāma bhikkhuno kileso uppanno’ti saṃvegaṃ katvā vīriyaṃ paggayha vipassanaṃ vaḍḍhetvā maggena kilese samugghāteti, iti so pajahati nāmā’’ti attho vutto. Tena vuttaṃ – ‘‘tassa dhātārammaṇameva cittaṃ pakkhandatītiādinā imasmiṃ sutte āgatattā’’tiādi. Indriyabhāvane ca majjhimassa vasena ayamattho veditabbo.
परिग्गहवसेनाति धातुपरिग्गहवसेन। मम्मच्छेदनादिवसेन पवत्तअक्कोसनादिं अनिट्ठं आरम्मणं पत्वा सोतद्वारे किलमति पुग्गलो, तथा पोथनपहरणादिकं अनिट्ठं आरम्मणं पत्वा कायद्वारे किलमति।
Pariggahavasenāti dhātupariggahavasena. Mammacchedanādivasena pavattaakkosanādiṃ aniṭṭhaṃ ārammaṇaṃ patvā sotadvāre kilamati puggalo, tathā pothanapaharaṇādikaṃ aniṭṭhaṃ ārammaṇaṃ patvā kāyadvāre kilamati.
समुदाचरन्तीति सब्बसो उद्धं आचरन्ति। तयिदं अमनापेहि समुदाचरणं नाम पोथनपहरणादिवसेन उपक्कमनमेवाति आह ‘‘उपक्कमन्ती’’ति, बाधन्तीति अत्थो। तथासभावोति यथा पाणिप्पहारादीहि घट्टितमत्तो विकारं आपज्जति, तथासभावो। ‘‘उभतोदण्डकेन चेपि, भिक्खवे, ककचेना’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३२) ओवाददानं नाम अनञ्ञसाधारणं बुद्धानंयेव आवेणिकन्ति आह ‘‘वुत्तं खो पनेतं भगवताति अनुस्सरन्तोपि…पे॰… ककचूपमोवादं अनुस्सरन्तोपी’’ति वुत्तं। तस्सपि परियत्तिधम्मभावतोति केचि । यं पन ककचोकन्तकेसुपि मनुस्सेसु अप्पदुस्सनं निब्बिकारं, तं सत्थुसासनं अनुस्सरन्तोपि सम्मापटिपत्तिलक्खणं धम्मं अनुस्सरतियेवाति एवं वा एत्थ अत्थो वेदितब्बो। भिक्खुनो गुणन्ति अरियधम्माधिगमनसिद्धं गुणमाह। सो च सब्बेसम्पि अरियानं गुणोति तं अनुस्सरन्तोपि सङ्घं अनुस्सरति एवाति वुत्तं।
Samudācarantīti sabbaso uddhaṃ ācaranti. Tayidaṃ amanāpehi samudācaraṇaṃ nāma pothanapaharaṇādivasena upakkamanamevāti āha ‘‘upakkamantī’’ti, bādhantīti attho. Tathāsabhāvoti yathā pāṇippahārādīhi ghaṭṭitamatto vikāraṃ āpajjati, tathāsabhāvo. ‘‘Ubhatodaṇḍakena cepi, bhikkhave, kakacenā’’tiādinā (ma. ni. 1.232) ovādadānaṃ nāma anaññasādhāraṇaṃ buddhānaṃyeva āveṇikanti āha ‘‘vuttaṃ kho panetaṃ bhagavatāti anussarantopi…pe… kakacūpamovādaṃ anussarantopī’’ti vuttaṃ. Tassapi pariyattidhammabhāvatoti keci . Yaṃ pana kakacokantakesupi manussesu appadussanaṃ nibbikāraṃ, taṃ satthusāsanaṃ anussarantopi sammāpaṭipattilakkhaṇaṃ dhammaṃ anussaratiyevāti evaṃ vā ettha attho veditabbo. Bhikkhuno guṇanti ariyadhammādhigamanasiddhaṃ guṇamāha. So ca sabbesampi ariyānaṃ guṇoti taṃ anussarantopi saṅghaṃ anussarati evāti vuttaṃ.
विपस्सनुपेक्खा अधिप्पेता, तस्मा उपेक्खा कुसलनिस्सिता न सण्ठातीति विपस्सनावसेन सब्बस्मिम्पि सङ्खारगते अज्झुपेक्खनं न लभतीति अत्थो। छळङ्गुपेक्खाति छळङ्गुपेक्खा विय छळङ्गुपेक्खा इट्ठानिट्ठेसु निब्बिकारतासामञ्ञेन । तेनाह ‘‘सा पनेसा’’तिआदि। छळङ्गुपेक्खाठाने ठपेति ‘‘लाभा वत मे, सुलद्धं वत मे’’तिआदिना अत्तमनतं आपज्जन्तो।
Vipassanupekkhā adhippetā, tasmā upekkhā kusalanissitā na saṇṭhātīti vipassanāvasena sabbasmimpi saṅkhāragate ajjhupekkhanaṃ na labhatīti attho. Chaḷaṅgupekkhāti chaḷaṅgupekkhā viya chaḷaṅgupekkhā iṭṭhāniṭṭhesu nibbikāratāsāmaññena . Tenāha ‘‘sā panesā’’tiādi. Chaḷaṅgupekkhāṭhāne ṭhapeti ‘‘lābhā vata me, suladdhaṃ vata me’’tiādinā attamanataṃ āpajjanto.
३०३. आपोगतन्ति आबन्धनवसेन आपो, तदेव आपोसभावं गतत्ता आपोगतं, सभावेनेव आपोभावं वा पत्तन्ति अत्थो। यस्मा पन सो आपोभावसङ्खातो अल्लयूसभावो ससम्भारपथवीससम्भारउदकादिगते सब्बस्मिम्पि आपस्मिं विज्जति, तस्मा वुत्तं ‘‘सब्बआपेसु गतं अल्लयूसभावलक्खण’’न्ति, द्रवभावलक्खणन्ति अत्थो। ‘‘पकुप्पती’’ति पाकतिकपकोपं सन्धायाह ‘‘ओघवसेन वड्ढती’’ति। तेनाह ‘‘अयमस्स पाकतिको पकोपो’’ति। इतरं पन दस्सेतुं ‘‘आपोसंवट्टकाले पना’’तिआदि वुत्तं। ओगच्छन्तीति एत्थ ओगमनन्ति परियादानं अधिप्पेतं, न अधोगमनमत्तन्ति आह ‘‘उद्धने…पे॰… पापुणन्ती’’ति।
303.Āpogatanti ābandhanavasena āpo, tadeva āposabhāvaṃ gatattā āpogataṃ, sabhāveneva āpobhāvaṃ vā pattanti attho. Yasmā pana so āpobhāvasaṅkhāto allayūsabhāvo sasambhārapathavīsasambhāraudakādigate sabbasmimpi āpasmiṃ vijjati, tasmā vuttaṃ ‘‘sabbaāpesu gataṃ allayūsabhāvalakkhaṇa’’nti, dravabhāvalakkhaṇanti attho. ‘‘Pakuppatī’’ti pākatikapakopaṃ sandhāyāha ‘‘oghavasena vaḍḍhatī’’ti. Tenāha ‘‘ayamassa pākatiko pakopo’’ti. Itaraṃ pana dassetuṃ ‘‘āposaṃvaṭṭakāle panā’’tiādi vuttaṃ. Ogacchantīti ettha ogamananti pariyādānaṃ adhippetaṃ, na adhogamanamattanti āha ‘‘uddhane…pe… pāpuṇantī’’ti.
३०४. सब्बतेजेसु गतन्ति इन्धनादिवसेन अनेकभेदेसु सब्बेसु तेजोकोट्ठासेसु गतं पवत्तं। यथा पीति एव पीतिगतं, एवं तेजो एव तेजोगतं, तेजनवसेन पवत्तिमत्तन्ति अत्थो। एवं आपोगतं, वायोगतञ्च वेदितब्बन्ति आह ‘‘पुरिमे’’तिआदि। एकाहिकजरादिभावेनाति एकाहिकादिजराभेदेन। उसुमजातोति उस्माभिभूतो। जीरतीति जिण्णो होति। तेजोधातुवसेन लब्भमाना इमस्मिं काये जरापवत्ति पाकटजरावसेन वेदितब्बाति दस्सेतुं ‘‘इन्द्रियवेकल्लत्त’’न्तिआदि वुत्तं। वलिपलितादिभावन्ति वलितपलितभावं, अङ्गपच्चङ्गानं सिथिलभावञ्च। कुप्पितेनाति खुभितेन। सतक्खत्तुं तापेत्वा तापेत्वा सीतूदके पक्खिपित्वा उद्धटसप्पि सतधोतसप्पीति वदन्ति। सरीरे पकतिउसुमं अतिक्कमित्वा उण्हभावो सन्तापो, सरीरस्स दहनवसेन पवत्तो महादाहो परिदाहोति अयमेव तेसं विसेसो। असितन्ति सुत्तं। खायितन्ति खादितं। सायितन्ति अस्सादितं। सम्मा परिपाकं गच्छतीति समवेपाकिनिया गहणिया वसेन वुत्तं। असम्मापरिपाकोपि विसमपाकिनिया गहणिया वसेन वेदितब्बो। रसादिभावेनाति रसरुधिरमंसमेदन्हारुअट्ठिअट्ठिमिञ्जसुक्कभावेन। विवेकन्ति पुथुभावं अञ्ञमञ्ञं विसदिसभावं। असितादिभेदस्स आहारस्स परिणामे रसो होति, तं पटिच्च रसधातु उप्पज्जतीति अत्थो। एवं रसस्स परिणामे ‘‘रुधिर’’न्तिआदिना सब्बं नेतब्बं।
304.Sabbatejesu gatanti indhanādivasena anekabhedesu sabbesu tejokoṭṭhāsesu gataṃ pavattaṃ. Yathā pīti eva pītigataṃ, evaṃ tejo eva tejogataṃ, tejanavasena pavattimattanti attho. Evaṃ āpogataṃ, vāyogatañca veditabbanti āha ‘‘purime’’tiādi. Ekāhikajarādibhāvenāti ekāhikādijarābhedena. Usumajātoti usmābhibhūto. Jīratīti jiṇṇo hoti. Tejodhātuvasena labbhamānā imasmiṃ kāye jarāpavatti pākaṭajarāvasena veditabbāti dassetuṃ ‘‘indriyavekallatta’’ntiādi vuttaṃ. Valipalitādibhāvanti valitapalitabhāvaṃ, aṅgapaccaṅgānaṃ sithilabhāvañca. Kuppitenāti khubhitena. Satakkhattuṃ tāpetvā tāpetvā sītūdake pakkhipitvā uddhaṭasappi satadhotasappīti vadanti. Sarīre pakatiusumaṃ atikkamitvā uṇhabhāvo santāpo, sarīrassa dahanavasena pavatto mahādāho paridāhoti ayameva tesaṃ viseso. Asitanti suttaṃ. Khāyitanti khāditaṃ. Sāyitanti assāditaṃ. Sammā paripākaṃ gacchatīti samavepākiniyā gahaṇiyā vasena vuttaṃ. Asammāparipākopi visamapākiniyā gahaṇiyā vasena veditabbo. Rasādibhāvenāti rasarudhiramaṃsamedanhāruaṭṭhiaṭṭhimiñjasukkabhāvena. Vivekanti puthubhāvaṃ aññamaññaṃ visadisabhāvaṃ. Asitādibhedassa āhārassa pariṇāme raso hoti, taṃ paṭicca rasadhātu uppajjatīti attho. Evaṃ rasassa pariṇāme ‘‘rudhira’’ntiādinā sabbaṃ netabbaṃ.
हरितन्तन्ति हरितमेव, अन्त-सद्देन पदवड्ढनं कतं यथा ‘‘वनन्तं सुत्तन्त’’न्ति। चम्मनिल्लेखनं चम्मं लिखित्वा छड्डितकसटं।
Haritantanti haritameva, anta-saddena padavaḍḍhanaṃ kataṃ yathā ‘‘vanantaṃ suttanta’’nti. Cammanillekhanaṃ cammaṃ likhitvā chaḍḍitakasaṭaṃ.
३०५. उग्गारहिक्कारादीति एत्थ आदि-सद्देन उद्देकखीपनादिपवत्तकवातानं सङ्गहो दट्ठब्बो। उच्चारपस्सावादीति आदि-सद्देन पित्तसेम्हलसिकादिनीहरणवातस्स चेव उसुमवातस्स च सङ्गहो वेदितब्बो। यदिपि कुच्छि-सद्दो उदरपरियायो, कोट्ठ-सद्देन पन अब्भन्तरस्स वुच्चमानत्ता तदवसिट्ठो उदरपदेसो इध कुच्छि-सद्देन वुच्चतीति आह ‘‘कुच्छिसया वाताति अन्तानं बहिवाता’’ति। समिञ्जनपसारणादीनीति आदि-सद्देन आलोकनविलोकनउद्धरणादिका सब्बा कायिककिरिया सङ्गहिता। अवसवति उदकं एतस्माति ओस्सवनं, छदनन्तो। इधाति इमस्मिं ठाने।
305.Uggārahikkārādīti ettha ādi-saddena uddekakhīpanādipavattakavātānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Uccārapassāvādīti ādi-saddena pittasemhalasikādinīharaṇavātassa ceva usumavātassa ca saṅgaho veditabbo. Yadipi kucchi-saddo udarapariyāyo, koṭṭha-saddena pana abbhantarassa vuccamānattā tadavasiṭṭho udarapadeso idha kucchi-saddena vuccatīti āha ‘‘kucchisayā vātāti antānaṃ bahivātā’’ti. Samiñjanapasāraṇādīnīti ādi-saddena ālokanavilokanauddharaṇādikā sabbā kāyikakiriyā saṅgahitā. Avasavati udakaṃ etasmāti ossavanaṃ, chadananto. Idhāti imasmiṃ ṭhāne.
३०६. निस्सत्तभावन्ति अनत्तकतं। यथादस्सिता हि चतस्सो धातुयो अनत्तनियं केवलं धातुमत्ता निस्सत्तनिज्जीवाति इममत्थं दस्सेति। परिवारितोति परिवारितभावेन ठितो परिवुतो। तेनाह ‘‘एतानी’’तिआदि, कट्ठादीनि सन्निवेसविसेसवसेन ठपितानीति अधिप्पायो। अञ्ञथा अगारसमञ्ञाय भावतो। तेनाह ‘‘कट्ठादीसु पना’’तिआदि। यदत्थं पाळियं ‘‘सेय्यथापि, आवुसो’’तिआदि आरद्धं, तमत्थं पाकटं कत्वा दस्सेतुं ‘‘यथा कट्ठादीनी’’तिआदि वुत्तं।
306.Nissattabhāvanti anattakataṃ. Yathādassitā hi catasso dhātuyo anattaniyaṃ kevalaṃ dhātumattā nissattanijjīvāti imamatthaṃ dasseti. Parivāritoti parivāritabhāvena ṭhito parivuto. Tenāha ‘‘etānī’’tiādi, kaṭṭhādīni sannivesavisesavasena ṭhapitānīti adhippāyo. Aññathā agārasamaññāya bhāvato. Tenāha ‘‘kaṭṭhādīsu panā’’tiādi. Yadatthaṃ pāḷiyaṃ ‘‘seyyathāpi, āvuso’’tiādi āraddhaṃ, tamatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘yathā kaṭṭhādīnī’’tiādi vuttaṃ.
कामं हेट्ठा ‘‘मत्तट्ठकस्स कायस्सा’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.३०२) अविभागेन एकदेसेन च उपादारूपम्पि कथितं, तथा वेदनादयो खन्धभावेन परिग्गहेत्वा न कथिता, तथा तण्हापि समुदयसच्चभावेन। इतरानि पन सच्चानि सब्बेन सब्बं न कथितानि। तेनेवाह ‘‘हेट्ठा…पे॰… न कथितानी’’ति। चक्खुपसादे निरुद्धेति चक्खुपसादे विनट्ठे। उपहतेति पुब्बकिमिआदीहि उपद्दुते। पलिबुद्धेति पुब्बादिउप्पत्तिया विना पटिच्छादिते। तज्जोति तस्सानुरूपो, चक्खुविञ्ञाणुप्पत्तिया अनुरूपोति अत्थो। चक्खुस्स रूपारम्मणे आपाथगते उप्पज्जनमनसिकारो हदयसन्निस्सयोपि चक्खुम्हि सति होति, असति न होतीति कत्वा ‘‘चक्खुं पटिच्च उप्पज्जनमनसिकारो’’ति वुत्तो। भवङ्गावट्टनं तस्स यथा आरम्मणपच्चये, एवं पसादपच्चयेपि होतीति वुत्तं ‘‘चक्खुञ्च रूपे च पटिच्चा’’ति। न्ति चक्खुद्वारे किरियमनोधातुचित्तं। अञ्ञविहितस्साति अञ्ञारम्मणपसुतस्स। तदनुरूपस्साति तेसं चक्खुरूपतदाभोगानं अनुरूपस्स।
Kāmaṃ heṭṭhā ‘‘mattaṭṭhakassa kāyassā’’tiādinā (ma. ni. 1.302) avibhāgena ekadesena ca upādārūpampi kathitaṃ, tathā vedanādayo khandhabhāvena pariggahetvā na kathitā, tathā taṇhāpi samudayasaccabhāvena. Itarāni pana saccāni sabbena sabbaṃ na kathitāni. Tenevāha ‘‘heṭṭhā…pe… na kathitānī’’ti. Cakkhupasāde niruddheti cakkhupasāde vinaṭṭhe. Upahateti pubbakimiādīhi upaddute. Palibuddheti pubbādiuppattiyā vinā paṭicchādite. Tajjoti tassānurūpo, cakkhuviññāṇuppattiyā anurūpoti attho. Cakkhussa rūpārammaṇe āpāthagate uppajjanamanasikāro hadayasannissayopi cakkhumhi sati hoti, asati na hotīti katvā ‘‘cakkhuṃ paṭicca uppajjanamanasikāro’’ti vutto. Bhavaṅgāvaṭṭanaṃ tassa yathā ārammaṇapaccaye, evaṃ pasādapaccayepi hotīti vuttaṃ ‘‘cakkhuñca rūpe ca paṭiccā’’ti. Nti cakkhudvāre kiriyamanodhātucittaṃ. Aññavihitassāti aññārammaṇapasutassa. Tadanurūpassāti tesaṃ cakkhurūpatadābhogānaṃ anurūpassa.
चत्तारि सच्चानि दस्सेति सरूपतो अत्थापत्तितो चाति अधिप्पायो। तप्पकारो भूतो, तप्पकारं वा पत्तो तथाभूतो, तस्स, यथा चक्खुविञ्ञाणं उप्पज्जति, तादिसस्स पच्चयाकारसमवेतस्साति अत्थो। तिसमुट्ठानरूपन्ति उतुकम्माहारसमुट्ठानरूपं। इदञ्च सतिपि तदा भवङ्गावट्टनचित्तसमुट्ठानरूपे केवलं चक्खुविञ्ञाणसमुट्ठितरूपस्स अभावमत्तं गहेत्वा वुत्तं। सङ्गहं गच्छतीति नगरं विय रज्जे रूपक्खन्धे सङ्गहेतब्बतं गहेतब्बतं गच्छति। ‘‘तथाभूतस्सा’’ति वुत्तत्ता वेदनादयो चक्खुविञ्ञाणसम्पयुत्ताव, विञ्ञाणम्पि चक्खुविञ्ञाणमेव। सङ्खाराति चेतनाव वुत्ता चेतनापधानत्ता सङ्खारक्खन्धस्साति अधिप्पायो। तत्थ पन फस्सजीवितिन्द्रियमनसिकारचित्तट्ठितियोपि सङ्खारक्खन्धधम्माव। एकतो सङ्गहो ‘‘पञ्चक्खन्धा’’ति एकतो गणना। समागमोति यथासकं पच्चयवसेन समोधानं। समवायोति अञ्ञमञ्ञस्स पच्चयभावेन समवेतताय समुदितभावो।
Cattāri saccāni dasseti sarūpato atthāpattito cāti adhippāyo. Tappakāro bhūto, tappakāraṃ vā patto tathābhūto, tassa, yathā cakkhuviññāṇaṃ uppajjati, tādisassa paccayākārasamavetassāti attho. Tisamuṭṭhānarūpanti utukammāhārasamuṭṭhānarūpaṃ. Idañca satipi tadā bhavaṅgāvaṭṭanacittasamuṭṭhānarūpe kevalaṃ cakkhuviññāṇasamuṭṭhitarūpassa abhāvamattaṃ gahetvā vuttaṃ. Saṅgahaṃ gacchatīti nagaraṃ viya rajje rūpakkhandhe saṅgahetabbataṃ gahetabbataṃ gacchati. ‘‘Tathābhūtassā’’ti vuttattā vedanādayo cakkhuviññāṇasampayuttāva, viññāṇampi cakkhuviññāṇameva. Saṅkhārāti cetanāva vuttā cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhassāti adhippāyo. Tattha pana phassajīvitindriyamanasikāracittaṭṭhitiyopi saṅkhārakkhandhadhammāva. Ekato saṅgaho ‘‘pañcakkhandhā’’ti ekato gaṇanā. Samāgamoti yathāsakaṃ paccayavasena samodhānaṃ. Samavāyoti aññamaññassa paccayabhāvena samavetatāya samuditabhāvo.
पच्चयुप्पन्नधम्मो पटिच्च समुप्पज्जति एतस्माति पटिच्चसमुप्पादो, पच्चयाकारो। पच्चयधम्मे पस्सन्तोपि पच्चयुप्पन्नधम्मे पस्सति, ते पस्सन्तोपि पच्चयधम्मे पस्सतीति वुत्तं ‘‘यो पटिच्चसमुप्पाद’’न्तिआदि। छन्दकरणवसेनाति तण्हायनवसेन। आलयकरणवसेनाति अपेक्खाकरणवसेन। अनुनयकरणवसेनाति अनुरज्जनवसेन। अज्झोगाहित्वाति आरम्मणं अनुपविसित्वा विय गिलित्वा विय निट्ठपेत्वा विय दळ्हग्गहणवसेन। छन्दरागो विनयति पहीयति एत्थाति छन्दरागविनयो छन्दरागपहानञ्चाति वुच्चति निब्बानं। आहरित्वाति पाळियं सरूपतो अनागतम्पि अत्थतो आनेत्वा सङ्गण्हनवसेन गहेतब्बं। आहरणविधिं पन दस्सेन्तो ‘‘या इमेसू’’तिआदिमाह। इमेसु तीसु ठानेसूति यथावुत्तेसु सुखदुक्खादीसु तीसु अभिसमयट्ठानेसु। दिट्ठीति परिञ्ञाभिसमयादिवसेन पवत्ता सम्मादिट्ठि याथावदस्सनं। एवं सङ्कप्पादयोपि यथारहं वेदितब्बा। भावनापटिवेधोति भावनावसेन पटिवेधो, न आरम्मणकरणमत्तेन। अयं मग्गोति अयं चतुन्नं अरियसच्चानं पटिविज्झनवसेन पवत्तो अट्ठङ्गिको मग्गो। एत्तावतापीति एवं एकस्मिं चक्खुद्वारे वत्थु परिग्गहमुखेनपि चतुसच्चकम्मट्ठानस्स मत्थकं पापनेन बहुं विपुलं परिपुण्णमेव भगवतो सासनं कतं अनुट्ठितं होति।
Paccayuppannadhammo paṭicca samuppajjati etasmāti paṭiccasamuppādo, paccayākāro. Paccayadhamme passantopi paccayuppannadhamme passati, te passantopi paccayadhamme passatīti vuttaṃ ‘‘yo paṭiccasamuppāda’’ntiādi. Chandakaraṇavasenāti taṇhāyanavasena. Ālayakaraṇavasenāti apekkhākaraṇavasena. Anunayakaraṇavasenāti anurajjanavasena. Ajjhogāhitvāti ārammaṇaṃ anupavisitvā viya gilitvā viya niṭṭhapetvā viya daḷhaggahaṇavasena. Chandarāgo vinayati pahīyati etthāti chandarāgavinayo chandarāgapahānañcāti vuccati nibbānaṃ. Āharitvāti pāḷiyaṃ sarūpato anāgatampi atthato ānetvā saṅgaṇhanavasena gahetabbaṃ. Āharaṇavidhiṃ pana dassento ‘‘yā imesū’’tiādimāha. Imesu tīsu ṭhānesūti yathāvuttesu sukhadukkhādīsu tīsu abhisamayaṭṭhānesu. Diṭṭhīti pariññābhisamayādivasena pavattā sammādiṭṭhi yāthāvadassanaṃ. Evaṃ saṅkappādayopi yathārahaṃ veditabbā. Bhāvanāpaṭivedhoti bhāvanāvasena paṭivedho, na ārammaṇakaraṇamattena. Ayaṃ maggoti ayaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ paṭivijjhanavasena pavatto aṭṭhaṅgiko maggo. Ettāvatāpīti evaṃ ekasmiṃ cakkhudvāre vatthu pariggahamukhenapi catusaccakammaṭṭhānassa matthakaṃ pāpanena bahuṃ vipulaṃ paripuṇṇameva bhagavato sāsanaṃ kataṃ anuṭṭhitaṃ hoti.
उप्पज्जित्वा निरुद्धमेव भवङ्गचित्तं आवज्जनचित्तस्स पच्चयो भवतीति वुत्तं ‘‘तं निरुद्धम्पी’’ति। मन्दथामगतमेवाति महतिया निद्दाय अभिभूतस्स वसेन वुत्तं, कपिमिद्धपरेतस्स पन भवङ्गचित्तं कदाचि आवज्जनस्स पच्चयो भवेय्याति। भवङ्गसमयेनेवाति भवङ्गस्सेव पवत्तनसमयेन पगुणज्झानपगुणकम्मट्ठानपगुणगन्थेसु तेसं पगुणभावेनेव आभोगेन विनापि मनसिकारो पवत्तति। तथा हि पगुणं गन्थं पगुणभावेनेव निरन्तरं विय अज्झयमाने अञ्ञविहितताय ‘‘एत्तको गन्थो गतो, एत्तको अवसिट्ठो’’ति सल्लक्खणा न होति। चतुसमुट्ठानम्पीति सब्बं चतुसमुट्ठानरूपं, न पुब्बे विय तिसमुट्ठानमेवाति अधिप्पायो। पुब्बङ्गमत्ता ओळारिकत्ता च फस्सचेतनाव सङ्खारक्खन्धोति गहिता, न अञ्ञेसं अभावा। एकदेसमेव सम्मसन्तोति यथाउद्दिट्ठं अत्थं हेट्ठा अनवसेसतो अनिद्दिसित्वा एकदेसमेव निद्दिसनवसेन देसनाय आमसन्तो। इमस्मिं ठानेति यथाउद्दिट्ठस्स अत्थस्स ‘‘अज्झत्तिकञ्चेव, आवुसो, चक्खु’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ १.३०६) छद्वारवसेन निद्दिसनट्ठाने। हेट्ठा परिहीनदेसनन्ति – ‘‘यं उपादारूपं चत्तारो अरूपिनो खन्धा उपरि तीणि अरियसच्चानी’’ति निद्देसवसेन परिहीनं अत्थजातं सब्बं। तंतंद्वारवसेनाति चक्खुद्वारादिकं तंतंद्वारवसेन। चतुसच्चवसेन आरद्धा देसना चतुसच्चेनेव परियोसापिताति आह ‘‘यथानुसन्धिनाव सुत्तन्तं निट्ठपेसी’’ति।
Uppajjitvā niruddhameva bhavaṅgacittaṃ āvajjanacittassa paccayo bhavatīti vuttaṃ ‘‘taṃ niruddhampī’’ti. Mandathāmagatamevāti mahatiyā niddāya abhibhūtassa vasena vuttaṃ, kapimiddhaparetassa pana bhavaṅgacittaṃ kadāci āvajjanassa paccayo bhaveyyāti. Bhavaṅgasamayenevāti bhavaṅgasseva pavattanasamayena paguṇajjhānapaguṇakammaṭṭhānapaguṇaganthesu tesaṃ paguṇabhāveneva ābhogena vināpi manasikāro pavattati. Tathā hi paguṇaṃ ganthaṃ paguṇabhāveneva nirantaraṃ viya ajjhayamāne aññavihitatāya ‘‘ettako gantho gato, ettako avasiṭṭho’’ti sallakkhaṇā na hoti. Catusamuṭṭhānampīti sabbaṃ catusamuṭṭhānarūpaṃ, na pubbe viya tisamuṭṭhānamevāti adhippāyo. Pubbaṅgamattā oḷārikattā ca phassacetanāva saṅkhārakkhandhoti gahitā, na aññesaṃ abhāvā. Ekadesameva sammasantoti yathāuddiṭṭhaṃ atthaṃ heṭṭhā anavasesato aniddisitvā ekadesameva niddisanavasena desanāya āmasanto. Imasmiṃ ṭhāneti yathāuddiṭṭhassa atthassa ‘‘ajjhattikañceva, āvuso, cakkhu’’ntiādinā (ma. ni. 1.306) chadvāravasena niddisanaṭṭhāne. Heṭṭhā parihīnadesananti – ‘‘yaṃ upādārūpaṃ cattāro arūpino khandhā upari tīṇi ariyasaccānī’’ti niddesavasena parihīnaṃ atthajātaṃ sabbaṃ. Taṃtaṃdvāravasenāti cakkhudvārādikaṃ taṃtaṃdvāravasena. Catusaccavasena āraddhā desanā catusacceneva pariyosāpitāti āha ‘‘yathānusandhināva suttantaṃ niṭṭhapesī’’ti.
महाहत्थिपदोपमसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ८. महाहत्थिपदोपमसुत्तं • 8. Mahāhatthipadopamasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ८. महाहत्थिपदोपमसुत्तवण्णना • 8. Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanā
