| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ (ಟೀಕಾ) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
೮. ಮಹಾಹತ್ಥಿಪದೋಪಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ
8. Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanā
೩೦೦. ಜಙ್ಗಲಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯೋ ನಿಪಿಚ್ಛಲೇನ ಅಮುದುಕೋ ನಿರುದಕತಾಯ ಥದ್ಧಲೂಖಭೂಮಿಪ್ಪದೇಸೋ, ಸೋ ‘‘ಜಙ್ಗಲೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಬ್ಬಹುಲತಾಯ ಪನ ಇಧ ಸಬ್ಬೋ ಭೂಮಿಪ್ಪದೇಸೋ ಜಙ್ಗಲೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಜಙ್ಗಲೇ ಜಾತಾ, ಭವಾತಿ ವಾ ಜಙ್ಗಲಾ, ತೇಸಂ ಜಙ್ಗಲಾನಂ। ಏವಞ್ಹಿ ನದೀಚರಾನಮ್ಪಿ ಹತ್ಥೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ಕತೋ ಹೋತಿ। ಸಮೋಧಾತಬ್ಬಾನಂ ವಿಯ ಹಿ ಸಮೋಧಾಯಕಾನಮ್ಪಿ ಜಙ್ಗಲಗ್ಗಹಣೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತೋ। ಪಥವೀತಲಚಾರೀನನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಜಲಚಾರಿನೋ ನ ನಿವತ್ತೇತಿ ಅದಿಸ್ಸಮಾನಪಾದತ್ತಾ। ಪಾಣಾನನ್ತಿ ಸಾಧಾರಣವಚನಮ್ಪಿ ‘‘ಪದಜಾತಾನೀ’’ತಿ ಸದ್ದನ್ತರಸನ್ನಿಧಾನೇನ ವಿಸೇಸನಿವಿಟ್ಠಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಪಾದಕಪಾಣಾನ’’ನ್ತಿ। ‘‘ಮುತ್ತಗತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೧೧೯; ಅ॰ ನಿ॰ ೯.೧೧) ಗತ-ಸದ್ದೋ ಅನತ್ಥನ್ತರೋ ವಿಯ, ಜಾತ-ಸದ್ದೋ ಅನತ್ಥನ್ತರೋತಿ ಆಹ ‘‘ಪದಜಾತಾನೀತಿ ಪದಾನೀ’’ತಿ। ಸಮೋಧಾನನ್ತಿ ಸಮವರೋಧಂ, ಅನ್ತೋಗಮಂ ವಾ। ಮಹನ್ತತ್ತೇನಾತಿ ವಿಪುಲಭಾವೇನ।
300.Jaṅgalānanti ettha yo nipicchalena amuduko nirudakatāya thaddhalūkhabhūmippadeso, so ‘‘jaṅgalo’’ti vuccati. Tabbahulatāya pana idha sabbo bhūmippadeso jaṅgalo, tasmiṃ jaṅgale jātā, bhavāti vā jaṅgalā, tesaṃ jaṅgalānaṃ. Evañhi nadīcarānampi hatthīnaṃ saṅgaho kato hoti. Samodhātabbānaṃ viya hi samodhāyakānampi jaṅgalaggahaṇena gahetabbato. Pathavītalacārīnanti iminā jalacārino na nivatteti adissamānapādattā. Pāṇānanti sādhāraṇavacanampi ‘‘padajātānī’’ti saddantarasannidhānena visesaniviṭṭhameva hotīti āha ‘‘sapādakapāṇāna’’nti. ‘‘Muttagata’’ntiādīsu (ma. ni. 2.119; a. ni. 9.11) gata-saddo anatthantaro viya, jāta-saddo anatthantaroti āha ‘‘padajātānīti padānī’’ti. Samodhānanti samavarodhaṃ, antogamaṃ vā. Mahantattenāti vipulabhāvena.
ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕಾ ಧಮ್ಮಾ, ನ ಅನವಜ್ಜಮತ್ತಧಮ್ಮಾ। ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ಆಗತನಯೇನ ಹಿ ಇಧ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ, ನ ಬಾಹಿತಿಕಸುತ್ತೇ ಆಗತನಯೇನ। ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಸಙ್ಗಹೋತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ಏಕವಿಧೋವೇತ್ಥ ಸಙ್ಗಹೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ? ನ, ಅತ್ಥಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಅನಿದ್ಧಾರಿತತ್ಥಸ್ಸ ಸದ್ದಸ್ಸೇವ ಗಹಿತತ್ತಾ। ಸಙ್ಗಹ-ಸದ್ದೋ ತಾವ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ಥವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧೋತಿ ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ಅತ್ಥೋಪಿ ವಾ ಅನಿದ್ಧಾರಿತವಿಸೇಸೋ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತಂ ಪತ್ತೋ ‘‘ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಸಙ್ಗಹ-ಸದ್ದೇನ ವಚನೀಯತಂ ಗತೋತಿ ನ ಕೋಚಿ ದೋಸೋ, ನಿದ್ಧಾರಿತೇ ವಿಸೇಸೇ ತಸ್ಸ ಏಕವಿಧತಾ ಸಿಯಾ, ನ ತತೋ ಪುಬ್ಬೇತಿ। ಸಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋತಿ ಸಮಾನಜಾತಿಯಾ, ಸಮಾನಜಾತಿಕಾನಂ ವಾ ಸಙ್ಗಹೋ। ಧಾತುಕಥಾವಣ್ಣನಾಯಂ ಪನ ‘‘ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ’’ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಜಾತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸಾಪೇಕ್ಖಸದ್ದತ್ತಾ ಜಾತಿಯಾ ಸಙ್ಗಹೋತಿ ವುತ್ತೇ ಅತ್ತನೋ ಜಾತಿಯಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಾರಹಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅವುತ್ತತ್ತಾತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಇಧ ಪನ ರೂಪಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾಯಂ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೯೪) ವಿಯ ಪಾಕಟಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ’’ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ। ಸಞ್ಜಾಯನ್ತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಸಞ್ಜಾತಿ, ಸಞ್ಜಾತಿಯಾ ಸಙ್ಗಹೋ ಸಞ್ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ, ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸವಸೇನ ಸಙ್ಗಹೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಸಬ್ಬೇ ರಥಿಕಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಸಬ್ಬೇ ರಥಯೋಧಾ ರಥೇನ ಯುಜ್ಝನಕಿರಿಯಾಯ ಏಕಸಙ್ಗಹೋತಿ। ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಧನುಗ್ಗಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಸಬ್ಬೇ ಇಸ್ಸಾಸಾ ಧನುನಾ ವಿಜ್ಝನಕಿರಿಯಾಯ ಏಕಸಙ್ಗಹೋತಿ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ಕಿರಿಯವಸೇನ ಸಙ್ಗಹೋ’’ತಿ। ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ಏಕಸಙ್ಗಹಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋತೇವ ಗಣಿತಂ, ಗಹಣಂ ಗತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ।
Kusalā dhammāti anavajjasukhavipākā dhammā, na anavajjamattadhammā. Kusalattike āgatanayena hi idha kusalā dhammā gahetabbā, na bāhitikasutte āgatanayena. Catubbidho saṅgahoti kasmā vuttaṃ, nanu ekavidhovettha saṅgaho adhippetoti? Na, atthaṃ aggahetvā aniddhāritatthassa saddasseva gahitattā. Saṅgaha-saddo tāva attano atthavasena catubbidhoti ayañhettha attho. Atthopi vā aniddhāritaviseso sāmaññena gahetabbataṃ patto ‘‘saṅgahaṃ gacchatī’’ti ettha saṅgaha-saddena vacanīyataṃ gatoti na koci doso, niddhārite visese tassa ekavidhatā siyā, na tato pubbeti. Sajātisaṅgahoti samānajātiyā, samānajātikānaṃ vā saṅgaho. Dhātukathāvaṇṇanāyaṃ pana ‘‘jātisaṅgaho’’icceva vuttaṃ, taṃ jāti-saddassa sāpekkhasaddattā jātiyā saṅgahoti vutte attano jātiyāti viññāyati sambandhārahassa aññassa avuttattāti katvā vuttaṃ. Idha pana rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 594) viya pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘sajātisaṅgaho’’icceva vuttaṃ. Sañjāyanti etthāti sañjāti, sañjātiyā saṅgaho sañjātisaṅgaho, sañjātidesavasena saṅgahoti attho. ‘‘Sabbe rathikā’’ti vutte sabbe rathayodhā rathena yujjhanakiriyāya ekasaṅgahoti. ‘‘Sabbe dhanuggahā’’ti vutte sabbe issāsā dhanunā vijjhanakiriyāya ekasaṅgahoti āha ‘‘evaṃ kiriyavasena saṅgaho’’ti. Rūpakkhandhena saṅgahitanti rūpakkhandhena ekasaṅgahaṃ rūpakkhandhoteva gaṇitaṃ, gahaṇaṃ gatanti attho.
ದಿಯಡ್ಢಮೇವ ಸಚ್ಚಂ ಭಜತಿ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚದುಕ್ಖಸಚ್ಚೇಕದೇಸಭಾವತೋ। ಸಚ್ಚೇಕದೇಸನ್ತೋಗಧಮ್ಪಿ ಸಚ್ಚನ್ತೋಗಧಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಸಚ್ಚಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ’’ತಿ। ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ಸಾಸನತೋ ಚ ಲೋಕತೋ ಚ ಉಪಮಂ ಆಹ ರಿತ್ವಾ ದೀಪೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸಾಧಿಕಮಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಿಯಡ್ಢಸಿಕ್ಖಾಪದಸತನ್ತಿ ಇದಂ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ತಂ ಸುತ್ತಂ ದೇಸಿತಂ, ತದಾ ಪಞ್ಞತ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ತತೋ ಪರಂ ಪನ ಸಾಧಿಕಾನಿ ದ್ವೇಸತಾನಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನೀತಿ। ಸಿಕ್ಖಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾಯ। ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಸೀಲಂ ಸಿಕ್ಖನ್ತೋಪಿ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾ ಸಿಕ್ಖತೀ’’ತಿ ವಿಸಮೋಯಂ ಉಪಞ್ಞಾಸೋ। ತತ್ಥ ಹಿ ಯೋ ಪಹಾತಬ್ಬಂ ಪಜಹತಿ, ಸಂವರಿತಬ್ಬತೋ ಸಂವರಂ ಆಪಜ್ಜತಿ, ಅಯಮಸ್ಸ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾ। ಯೋ ತತ್ಥ ಚೇತಸೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ, ಅಯಮಸ್ಸ ಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಾ। ಯಾ ತತ್ಥ ವೀಮಂಸಾ, ಅಯಮಸ್ಸ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಾ। ಇತಿ ಸೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ಸರೂಪತೋ ಲಬ್ಭಮಾನಾ ಏವ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾ ಸಿಕ್ಖತೀತಿ ದೀಪಿತೋ, ನ ಸಿಕ್ಖಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧತಾಮತ್ತೇನ। ತೇನಾಹ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಯೋ ತಥಾಭೂತಸ್ಸ ಸಂವರೋ, ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾ, ಯೋ ತಥಾಭೂತಸ್ಸ ಸಮಾಧಿ, ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಾ, ಯಾ ತಥಾಭೂತಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾ, ಅಯಂ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಾ। ಇಮಾ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾ ತಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ತಾಯ ಸತಿಯಾ ತೇನ ಮನಸಿಕಾರೇನ ಸಿಕ್ಖತಿ ಆಸೇವತಿ ಭಾವೇತಿ ಬಹುಲೀಕರೋತೀ’’ತಿ। ಇಧ ಪನ ಸಚ್ಚಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಸಚ್ಚ-ಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯತಾಮತ್ತೇನ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಗಣನನ್ತೋಗಧಾ ಹೋನ್ತೀತಿ? ನ, ತತ್ಥಾಪಿ ಹಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾವ ಲಬ್ಭತಿ, ಇತರಾ ಪರಿಯಾಯತೋತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಿಕ್ಖಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
Diyaḍḍhamevasaccaṃ bhajati maggasaccadukkhasaccekadesabhāvato. Saccekadesantogadhampi saccantogadhameva hotīti āha ‘‘saccānaṃ antogadhattā’’ti. Idāni tamatthaṃ sāsanato ca lokato ca upamaṃ āha ritvā dīpetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sādhikamidaṃ, bhikkhave, diyaḍḍhasikkhāpadasatanti idaṃ yasmiṃ kāle taṃ suttaṃ desitaṃ, tadā paññattasikkhāpadavasena vuttaṃ, tato paraṃ pana sādhikāni dvesatāni sikkhāpadānīti. Sikkhānaṃ antogadhattā adhisīlasikkhāya. Ettha ca ‘‘sīlaṃ sikkhantopi tisso sikkhā sikkhatī’’ti visamoyaṃ upaññāso. Tattha hi yo pahātabbaṃ pajahati, saṃvaritabbato saṃvaraṃ āpajjati, ayamassa adhisīlasikkhā. Yo tattha cetaso avikkhepo, ayamassa adhicittasikkhā. Yā tattha vīmaṃsā, ayamassa adhipaññāsikkhā. Iti so kulaputto sarūpato labbhamānā eva tisso sikkhā sikkhatīti dīpito, na sikkhānaṃ antogadhatāmattena. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yo tathābhūtassa saṃvaro, ayamettha adhisīlasikkhā, yo tathābhūtassa samādhi, ayamettha adhicittasikkhā, yā tathābhūtassa paññā, ayaṃ adhipaññāsikkhā. Imā tisso sikkhā tasmiṃ ārammaṇe tāya satiyā tena manasikārena sikkhati āsevati bhāveti bahulīkarotī’’ti. Idha pana saccānaṃ antogadhattā sacca-saddābhidheyyatāmattena catūsu saccesu gaṇanantogadhā hontīti? Na, tatthāpi hi nippariyāyato adhisīlasikkhāva labbhati, itarā pariyāyatoti katvā ‘‘sikkhānaṃ antogadhattā’’ti vuttaṃ.
ಚತೂಸು ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸು ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಚ ತತೋ ಅಮುಚ್ಚಿತ್ವಾ ತಸ್ಸೇವ ಅನ್ತೋಗಧತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಯಥಾ ಚ ಏಕಸ್ಸ ಹತ್ಥಿಪದಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹತ್ಥಿಪದೋಪಮಾ ಸಮತ್ಥಿತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಏಕಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ದ್ವೀಸುಪಿ ತೀಸುಪಿ ಸಚ್ಚೇಸು ಗಣನಂ ಗತಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಇದಂ ನ ಕುಸಲತ್ತಿಕವಸೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ಅಥ ಖೋ ತಿಕದುಕೇಸು ಯಥಾರಹಂ ಲಬ್ಭಮಾನಪದವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಸಚ್ಚೇ ಗಣನಂ ಗತೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಸಙ್ಖತಧಮ್ಮೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ದ್ವೀಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಗಣನಂ ಗತಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ, ತಥಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಚ ಧಮ್ಮಾ, ತೀಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಗಣನಂ ಗತಾ ಸಙ್ಖತಾ ಧಮ್ಮಾ, ಏವಂ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ತಿಕದುಕಪದಾನಂ ವಸೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ಯಥಾರಹಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಏಕಸ್ಮಿಮ್ಪಿ…ಪೇ॰… ಗತಾವ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ। ಏಕದೇಸೋ ಹಿ ಸಮುದಾಯನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ವಿಸೇಸೋ ವಿಯ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ಸಮೂಹೇನ ಸಙ್ಗಹಂ ಲಭತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಚ್ಚಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ’’ತಿ। ದೇಸನಾನುಕ್ಕಮೋತಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ವಿಭಜನಂ। ತತ್ಥ ಚ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸವಸೇನಆದಿತೋ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ವಿಭಜನನ್ತಿ। ಅಯಂ ಇಮಿಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಅನುಕ್ಕಮೋ।
Catūsu ariyasaccesu saṅgahaṃ gacchantīti ca tato amuccitvā tasseva antogadhataṃ sandhāya vuttaṃ. Evañca katvā ‘‘yathā ca ekassa hatthipadassā’’tiādinā dassitā hatthipadopamā samatthitā daṭṭhabbā. Ekasmimpi dvīsupi tīsupi saccesu gaṇanaṃ gatā dhammāti idaṃ na kusalattikavaseneva veditabbaṃ, atha kho tikadukesu yathārahaṃ labbhamānapadavasena veditabbaṃ. Tattha ekasmiṃ sacce gaṇanaṃ gato dhammo asaṅkhatadhammo daṭṭhabbo, dvīsu saccesu gaṇanaṃ gatā kusalā dhammā, tathā akusalā dhammā, abyākatā ca dhammā, tīsu saccesu gaṇanaṃ gatā saṅkhatā dhammā, evaṃ aññesampi tikadukapadānaṃ vasena ayamattho yathārahaṃ vibhajitvā vattabbo. Tenāha ‘‘ekasmimpi…pe… gatāva hontī’’ti. Ekadeso hi samudāyantogadhattā viseso viya sāmaññena samūhena saṅgahaṃ labhati. Tenāha ‘‘saccānaṃ antogadhattā’’ti. Desanānukkamoti ariyasaccāni uddisitvā dukkhasaccaniddesavasena pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ vibhajanaṃ. Tattha ca rūpakkhandhaniddesavasenaādito ajjhattikāya pathavīdhātuyā vibhajananti. Ayaṃ imissā desanāya anukkamo.
೩೦೧. ತಂ ಪನೇತಂ ಉಪಮಾಹಿ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಸುಜಾತನ್ತಿ ಸುನ್ದರಂ, ಸುಸಣ್ಠಿತಂ ಸುಪರಿಣತಞ್ಚಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಪೇಸಿಯೋತಿ ವಿಲೀವೇ। ಮುದುಭಾವತೋ ಕುಚ್ಛಿಭಾಗಂ ಆದಾಯ। ಇತರೇ ಚ ಚತ್ತಾರೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೇತಿ ಪಞ್ಚಧಾ ಭಿನ್ನಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಇತರೇ ಚ ಚತ್ತಾರೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೇ। ಇತರೇ ಚ ತಯೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೇತಿಆದಿತೋ ಚತುಧಾ ಭಿನ್ನಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಇತರೇ ಚ ತಯೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೇ।
301. Taṃ panetaṃ upamāhi vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sujātanti sundaraṃ, susaṇṭhitaṃ supariṇatañcāti adhippāyo. Pesiyoti vilīve. Mudubhāvato kucchibhāgaṃ ādāya. Itare ca cattāro koṭṭhāseti pañcadhā bhinnakoṭṭhāsesu itare ca cattāro koṭṭhāse. Itare ca tayo koṭṭhāsetiādito catudhā bhinnakoṭṭhāsesu itare ca tayo koṭṭhāse.
ರಾಜಪುತ್ತೂಪಮಾಯಾತಿ ರಞ್ಞೋ ಜೇಟ್ಠಪುತ್ತಉಪಮಾಯ। ನ್ತಿ ಪಿಳನ್ಧನಂ। ಉರೇ ವಾಯಾಮಜನಿತಅರಿಯಜಾತಿಯಾ ಓರಸೋ। ಮುಖತೋ ಜಾತೋತಿ ಮುಖತೋ ನಿಗ್ಗತಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಜಾತೋ, ಬುದ್ಧಾನಂ ವಾ ಧಮ್ಮಕಾಯಸ್ಸ ಮುಖಭೂತಅರಿಯಧಮ್ಮತೋ ಜಾತೋ। ತತೋ ಏವ ಧಮ್ಮಜೋ ಧಮ್ಮನಿಮ್ಮಿತೋ। ಸತ್ಥು ಧಮ್ಮದಾಯಾದಸ್ಸೇವ ಗಹಿತತ್ತಾ ಧಮ್ಮದಾಯಾದೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ನೋ ಆಮಿಸದಾಯಾದೋ’’ತಿ। ನ್ತಿ ‘‘ಭಗವತೋ ಪುತ್ತೋ’’ತಿಆದಿವಚನಂ। ಮಹಾಪಞ್ಞತಾದಿಗುಣೇಹಿ ಸಾತಿಸಯಂ ಅನುಪುಬ್ಬಭಾವೇ ಠಿತತ್ತಾ ಸಮ್ಮಾ ಯಥಾಭೂತಂ ವದಮಾನೋ ವತ್ತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತೋ ವದೇಯ್ಯ।
Rājaputtūpamāyāti rañño jeṭṭhaputtaupamāya. Nti piḷandhanaṃ. Ure vāyāmajanitaariyajātiyā oraso. Mukhato jātoti mukhato niggatadhammadesanāya jāto, buddhānaṃ vā dhammakāyassa mukhabhūtaariyadhammato jāto. Tato eva dhammajo dhammanimmito. Satthu dhammadāyādasseva gahitattā dhammadāyādo. Tenāha ‘‘no āmisadāyādo’’ti. Nti ‘‘bhagavato putto’’tiādivacanaṃ. Mahāpaññatādiguṇehi sātisayaṃ anupubbabhāve ṭhitattā sammā yathābhūtaṃ vadamāno vattuṃ sakkonto vadeyya.
ಅಕುತೋಭಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಿಬ್ಬಾನಗಾಮಿನಿಞ್ಚ। ರಾಗರಜಾದೀನಂ ವಿಗಮೇನ ವಿಗತರಜಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಂ ಸುಗತಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಪರೋಸಹಸ್ಸಂ ಪಯಿರುಪಾಸತೀತಿ ಯೋಜನಾ।
Akutobhayaṃ nibbānaṃ nibbānagāminiñca. Rāgarajādīnaṃ vigamena vigatarajaṃ dhammaṃ desentaṃ sugataṃ sammāsambuddhaṃ bhikkhūnaṃ parosahassaṃ payirupāsatīti yojanā.
‘‘ಸೇವೇಥ ಭಜಥಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ತತ್ಥ ಕಾರಣಮಾಹ ‘‘ಪಣ್ಡಿತಾ ಭಿಕ್ಖೂ ಅನುಗ್ಗಾಹಕಾ’’ತಿ। ಪಣ್ಡಿತಾಪಿ ಸಮಾನಾ ನ ಅಪ್ಪಸ್ಸುತಾ, ಅಥ ಖೋ ಓವಾದಾನುಸಾಸನೀಹಿ ಅನುಗ್ಗಾಹಕಾತಿ ಪುರಿಮಾ ಉಪಮಾ ಥೇರಸ್ಸೇವ ವಸೇನ ಉದಾಹಟಾ, ದುತಿಯಾ ಪನ ಭಗವತೋ ಭಿಕ್ಖುಸಙ್ಘಸ್ಸಪಿ ವಸೇನ ಉದಾಹಟಾ।
‘‘Sevetha bhajathā’’ti vatvā tattha kāraṇamāha ‘‘paṇḍitā bhikkhū anuggāhakā’’ti. Paṇḍitāpi samānā na appassutā, atha kho ovādānusāsanīhi anuggāhakāti purimā upamā therasseva vasena udāhaṭā, dutiyā pana bhagavato bhikkhusaṅghassapi vasena udāhaṭā.
೩೦೨. ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾತಿ ಸತ್ತಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನಾ। ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಪಚ್ಚತ್ತನ್ತಿ ಪದದ್ವಯೇನಪಿ ತಂತಂಪಾಟಿಪುಗ್ಗಲಿಕಧಮ್ಮಾ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಉಭಯಮ್ಪೇತಂ ನಿಯಕಾಧಿವಚನಮೇವಾ’’ತಿ। ಸಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನತಾಯ ಪನ ಅತ್ತಾತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಭಾವೂಪಗಮನವಸೇನ ಅತ್ತಾನಂ ಅಧಿಕಿಚ್ಚ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಪವತ್ತಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ, ತಂತಂಸತ್ತಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನತಾಯ ಪಚ್ಚತ್ತಂ। ತೇನಾಹ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೧.೩೦೭) ‘‘ಅತ್ತನಿ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ, ಅತ್ತಾನಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಪಚ್ಚತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಕಕ್ಖಳನ್ತಿ ಕಥಿನಂ। ಯಸ್ಮಾ ತಂ ಥದ್ಧಭಾವೇನ ಸಹಜಾತಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಥದ್ಧ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಖರಿಗತನ್ತಿ ಖರಸಭಾವೇಸು ಗತಂ ತಪ್ಪರಿಯಾಪನ್ನಂ, ಖರಸಭಾವಮೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಖರಸಭಾವಂ ಫರುಸಾಕಾರೇನ ಉಪಟ್ಠಾನತೋ ಫರುಸಾಕಾರಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಫರುಸ’’ನ್ತಿ। ಉಪಾದಿನ್ನಂ ನಾಮ ಸರೀರಟ್ಠಕಂ। ತತ್ಥ ಯಂ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ತಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ‘‘ಉಪಾದಿನ್ನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಇತರಂ ಅನುಪಾದಿನ್ನಂ। ತದುಭಯಮ್ಪಿ ಇಧ ತಣ್ಹಾದೀಹಿ ಆದಿನ್ನಗಹಿತಪರಾಮಟ್ಠವಸೇನ ಉಪಾದಿನ್ನಮೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸರೀರಟ್ಠಕಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಆದಿನ್ನನ್ತಿ ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠಂ। ಮಮನ್ತಿ ಗಹಿತಂ। ಅಹನ್ತಿ ಪರಾಮಟ್ಠಂ । ಧಾತುಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಿಕಸ್ಸಾತಿ ಚತುಧಾತುವವತ್ಥಾನವಸೇನ ಧಾತುಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಪರಿಹರನ್ತಸ್ಸ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಧಾತುಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇ। ತೀಸು ಕೋಟ್ಠಾಸೇಸೂತಿ ತಿಪ್ಪಕಾರೇಸು ಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು। ನ ಹಿ ತೇ ತಯೋ ಚತ್ತಾರೋ ಕೋಟ್ಠಾಸಾ।
302.Ajjhattikāti sattasantānapariyāpannā. Ajjhattaṃ paccattanti padadvayenapi taṃtaṃpāṭipuggalikadhammā vuccantīti āha ‘‘ubhayampetaṃ niyakādhivacanamevā’’ti. Sasantatipariyāpannatāya pana attāti gahetabbabhāvūpagamanavasena attānaṃ adhikicca uddissa pavattaṃ ajjhattaṃ, taṃtaṃsattasantānapariyāpannatāya paccattaṃ. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ (visuddhi. 1.307) ‘‘attani pavattattā ajjhattaṃ, attānaṃ paṭicca paṭicca pavattattā paccatta’’nti. Kakkhaḷanti kathinaṃ. Yasmā taṃ thaddhabhāvena sahajātānaṃ patiṭṭhā hoti, tasmā ‘‘thaddha’’nti vuttaṃ. Kharigatanti kharasabhāvesu gataṃ tappariyāpannaṃ, kharasabhāvamevāti attho. Yasmā pana kharasabhāvaṃ pharusākārena upaṭṭhānato pharusākāraṃ hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘pharusa’’nti. Upādinnaṃ nāma sarīraṭṭhakaṃ. Tattha yaṃ kammasamuṭṭhānaṃ, taṃ nippariyāyato ‘‘upādinna’’nti vuccati, itaraṃ anupādinnaṃ. Tadubhayampi idha taṇhādīhi ādinnagahitaparāmaṭṭhavasena upādinnamevāti dassetuṃ ‘‘sarīraṭṭhakañhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ādinnanti abhiniviṭṭhaṃ. Mamanti gahitaṃ. Ahanti parāmaṭṭhaṃ. Dhātukammaṭṭhānikassāti catudhātuvavatthānavasena dhātukammaṭṭhānaṃ pariharantassa. Etthāti etasmiṃ dhātukammaṭṭhāne. Tīsu koṭṭhāsesūti tippakāresu koṭṭhāsesu. Na hi te tayo cattāro koṭṭhāsā.
ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾತಿ ‘‘ಕೇಸಾ ಲೋಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ। ನಾನಾಸಭಾವತೋತಿ ಸತಿಪಿ ಕಕ್ಖಳಭಾವಸಾಮಞ್ಞೇ ಸಸಮ್ಭಾರವಿಭತ್ತಿತೋ ಪನ ಕೇಸಾದಿಸಙ್ಘಾತಗತನಾನಾಸಭಾವತೋ। ಆಲಯೋತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾ। ನಿಕನ್ತೀತಿ ನಿಕಾಮನಾ। ಪತ್ಥನಾತಿ ತಣ್ಹಾಪತ್ಥನಾ। ಪರಿಯುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ತಣ್ಹಾಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ। ಗಹಣನ್ತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ। ಪರಾಮಾಸೋತಿ ಪರತೋ ಆಮಸನಾ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸೋ। ನ ಬಲವಾ ಆಲಯಾದಿ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ವಿಭಙ್ಗೇ ಬಾಹಿರಾಪಿ ಪಥವೀಧಾತು ವಿತ್ಥಾರೇನೇವ ವಿಭತ್ತಾತಿ? ಯಥಾಧಮ್ಮದೇಸನತ್ತಾ ತತ್ಥ ವಿತ್ಥಾರೇನೇವ ದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾ, ಯಥಾನುಲೋಮದೇಸನತ್ತಾ ಪನೇತ್ಥ ವುತ್ತನಯೇನ ದೇಸನಾ ಸಂಖಿತ್ತಾ।
Vuttappakārāti ‘‘kesā lomā’’tiādinā vuttappakārā. Nānāsabhāvatoti satipi kakkhaḷabhāvasāmaññe sasambhāravibhattito pana kesādisaṅghātagatanānāsabhāvato. Ālayoti apekkhā. Nikantīti nikāmanā. Patthanāti taṇhāpatthanā. Pariyuṭṭhānanti taṇhāpariyuṭṭhānaṃ. Gahaṇanti kāmupādānaṃ. Parāmāsoti parato āmasanā micchābhiniveso. Na balavā ālayādi. Yadi evaṃ kasmā vibhaṅge bāhirāpi pathavīdhātu vitthāreneva vibhattāti? Yathādhammadesanattā tattha vitthāreneva desanā pavattā, yathānulomadesanattā panettha vuttanayena desanā saṃkhittā.
ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ ಪಥವೀಧಾತು। ಸುಖಪರಿಗ್ಗಹೋ ಹೋತಿ ‘‘ನ ಮೇ ಸೋ ಅತ್ತಾ’’ತಿ। ಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣೇ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಹೋತಿ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮೇಸು ತದವಿನಾಭಾವತೋತಿ। ವಿಸೂಕಾಯತೀತಿ ವಿಸೂಕಂ ವಿರೂಪಕಿರಿಯಂ ಪವತ್ತೇತಿ। ಸಾ ಪನ ಅತ್ಥತೋ ವಿಪ್ಫನ್ದನಮೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ವಿಪ್ಫನ್ದತೀ’’ತಿ। ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ। ಅಚೇತನಾಭಾವೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ ಧಾತುಮತ್ತತಾಯ ದಸ್ಸನತೋ। ತಂ ಉಭಯಮ್ಪೀತಿ ತಂ ಪಥವೀಧಾತುದ್ವಯಮ್ಪಿ।
Yojetvā dassetīti ekajjhaṃ katvā dasseti. Sāti ajjhattikā pathavīdhātu. Sukhapariggaho hoti ‘‘na me so attā’’ti. Siddhe hi anattalakkhaṇe dukkhalakkhaṇaṃ aniccalakkhaṇañca siddhameva hoti saṅkhatadhammesu tadavinābhāvatoti. Visūkāyatīti visūkaṃ virūpakiriyaṃ pavatteti. Sā pana atthato vipphandanamevāti āha ‘‘vipphandatī’’ti. Assāti ajjhattikāya pathavīdhātuyā. Acetanābhāvo pākaṭo hoti dhātumattatāya dassanato. Taṃ ubhayampīti taṃ pathavīdhātudvayampi.
ತತೋ ವಿಸೇಸತರೇನಾತಿ ತತೋ ಬಾಹಿರಮಹಾಪಥವಿತೋ ವಿಸೇಸವನ್ತತರೇನ, ಲಹುತರೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕುಪ್ಪತೀತಿ ಲುಪ್ಪತಿ। ವಿಲೀಯಮಾನಾತಿ ಪಕತಿಉದಕೇ ಲೋಣಂ ವಿಯ ವಿಲಯಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ। ಉದಕಾನುಗತಾತಿ ಉದಕಂ ಅನುಗತಾ ಉದಕಗತಿಕಾ। ತೇನಾಹ ‘‘ಉದಕಮೇವ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಅಭಾವೋ ಏವ ಅಭಾವತಾ, ನ ಭವತೀತಿ ವಾ ಅಭಾವೋ, ತಥಾಸಭಾವೋ ಧಮ್ಮೋ। ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಅಭಾವತಾ। ವಯೋ ವಿನಾಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಸಭಾವೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಯಧಮ್ಮೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ವಯಧಮ್ಮತಾ, ಅತ್ಥತೋ ಖಯೋ ಏವ। ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಸಬ್ಬೇಹಿಪಿ ಇಮೇಹಿ ಪದೇಹಿ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಮೇವ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ। ವಿದ್ಧಂಸನಭಾವಸ್ಸ ಪನ ಪವೇದಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಕಾಮಂ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಮೇವ ವುತ್ತಂ ಸರೂಪತೋ, ಇತರಾನಿಪಿ ಅತ್ಥತೋ ವುತ್ತಾನೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ।
Tato visesatarenāti tato bāhiramahāpathavito visesavantatarena, lahutarenāti attho. Kuppatīti luppati. Vilīyamānāti pakatiudake loṇaṃ viya vilayaṃ gacchantī. Udakānugatāti udakaṃ anugatā udakagatikā. Tenāha ‘‘udakameva hotī’’ti. Abhāvo eva abhāvatā, na bhavatīti vā abhāvo, tathāsabhāvo dhammo. Tassa bhāvo abhāvatā. Vayo vināso dhammo sabhāvo etassāti vayadhammo, tassa bhāvo vayadhammatā, atthato khayo eva. Sesapadesupi eseva nayo. Tenāha ‘‘sabbehipi imehi padehi aniccalakkhaṇameva vutta’’nti. Viddhaṃsanabhāvassa pana paveditabbattā kāmaṃ aniccalakkhaṇameva vuttaṃ sarūpato, itarānipi atthato vuttānevāti dassento āha ‘‘yaṃ panā’’tiādi.
ಮತ್ತಂ ಖಣಮತ್ತಂ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಮತ್ತಟ್ಠೋ, ಅಪ್ಪಮತ್ತಟ್ಠೋ ಮತ್ತಟ್ಠಕೋ, ಅತಿಇತ್ತರಖಣಿಕೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಪರಿತ್ತಟ್ಠಿತಿಕಸ್ಸಾ’’ತಿ। ಠಿತಿಪರಿತ್ತತಾಯಾತಿ ಏಕಚಿತ್ತಪವತ್ತಿಮತ್ತತಾಠಾನಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಇತರಭಾವೇನ । ಏಕಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣಮತ್ತೇನೇವ ಹಿ ಸತ್ತಾನಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ಜೀವನಕ್ಖಣೋ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಯಂ ಹೀ’’ತಿಆದಿ।
Mattaṃ khaṇamattaṃ tiṭṭhatīti mattaṭṭho, appamattaṭṭho mattaṭṭhako, atiittarakhaṇikoti attho. Tenāha ‘‘parittaṭṭhitikassā’’ti. Ṭhitiparittatāyāti ekacittapavattimattatāṭhānalakkhaṇassa itarabhāvena . Ekassa cittassa pavattikkhaṇamatteneva hi sattānaṃ paramatthato jīvanakkhaṇo paricchinno. Tenāha ‘‘ayaṃ hī’’tiādi.
ಜೀವಿತನ್ತಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ಸುಖದುಕ್ಖಾತಿ ಸುಖದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ। ಉಪೇಕ್ಖಾಪಿ ಹಿ ಸುಖದುಕ್ಖಾಸ್ವೇವ ಅನ್ತೋಗಧಾ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಭಾವತೋ। ಅತ್ತಭಾವೋತಿ ಜೀವಿತವೇದನಾವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಅವಸಿಟ್ಠಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ। ಕೇವಲಾತಿ ಅತ್ತನಿಚ್ಚಭಾವೇನ ಅವೋಮಿಸ್ಸಾ। ಏಕಚಿತ್ತಸಮಾಯುತ್ತಾತಿ ಏಕೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸಹಿತಾ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕಾ। ಲಹುಸೋ ವತ್ತತೇ ಖಣೋತಿ ತಾಯ ಏವ ಏಕಕ್ಖಣಿಕತಾಯ ಲಹುಕೋ ಅತಿಇತ್ತರೋ ಜೀವಿತಾದೀನಂ ಖಣೋ ವತ್ತತಿ ವೀತಿವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇದನ್ತಿ ಗಾಥಾವಚನಂ।
Jīvitanti jīvitindriyaṃ. Sukhadukkhāti sukhadukkhā vedanā. Upekkhāpi hi sukhadukkhāsveva antogadhā iṭṭhāniṭṭhabhāvato. Attabhāvoti jīvitavedanāviññāṇāni ṭhapetvā avasiṭṭhadhammā vuttā. Kevalāti attaniccabhāvena avomissā. Ekacittasamāyuttāti ekena cittena sahitā ekacittakkhaṇikā. Lahuso vattate khaṇoti tāya eva ekakkhaṇikatāya lahuko atiittaro jīvitādīnaṃ khaṇo vattati vītivattatīti attho. Idanti gāthāvacanaṃ.
ಯಸ್ಮಾ ಸತ್ತಾನಂ ಜೀವಿತಂ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾನಂ ಅಪರಾಪರಸಞ್ಚರಣಂ ಲಭಮಾನಮೇವ ಪವತ್ತತಿ, ನ ಅಲಭಮಾನಂ, ತಸ್ಮಾ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸೂಪನಿಬದ್ಧಂ। ತಥಾ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಸಮವುತ್ತಿತಂ ಲಭಮಾನಮೇವ ಪವತ್ತತಿ। ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಹಿ ಆಪೋಧಾತುಆದೀನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಪಕೋಪೇನ ಬಲಸಮ್ಪನ್ನೋಪಿ ಪುರಿಸೋ ಪತ್ಥದ್ಧಕಾಯೋ ವಾ, ಅತಿಸಾರಾದಿವಸೇನ ಕಿಲಿನ್ನಪೂತಿಕಾಯೋ ವಾ, ಮಹಾಡಾಹಪರೇತೋ ವಾ, ಸಞ್ಛಿಜ್ಜಮಾನಸನ್ಧಿಬನ್ಧನೋ ವಾ ಹುತ್ವಾ ಜೀವಿತಕ್ಖಯಂ ಪಾಪುಣಾತಿ। ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಾನಂ ಯುತ್ತಕಾಲೇ ಲಭನ್ತಸ್ಸೇವ ಜೀವಿತಂ ಪವತ್ತತಿ, ಅಲಭನ್ತಸ್ಸ ಪರಿಕ್ಖಯಂ ಗಚ್ಛತಿ, ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಪವತ್ತಮಾನೇಯೇವ ಚ ಜೀವಿತಂ ಪವತ್ತತಿ, ನ ತಸ್ಮಿಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಮಾನೇ। ಜೀವಿತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೇನ ಇರಿಯಾಪಥೂಪನಿಬದ್ಧತಾಸೀತುಣ್ಹೂಪನಿಬದ್ಧತಾದೀನಂ ಸಙ್ಗಹೋ। ಚತುನ್ನಞ್ಹಿ ಇರಿಯಾಪಥಾನಂ ಸಮವುತ್ತಿತಂ ಲಭಮಾನಮೇವ ಜೀವಿತಂ ಪವತ್ತತಿ, ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ಪನ ಅಧಿಮತ್ತತಾಯ ಆಯುಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪಚ್ಛಿಜ್ಜನ್ತಿ, ಸೀತುಣ್ಹಾನಮ್ಪಿ ಸಮವುತ್ತಿತಂ ಲಭಮಾನಮೇವ ಪವತ್ತತಿ, ಅತಿಸೀತೇನ ಪನ ಅತಿಉಣ್ಹೇನ ವಾ ಅಭಿಭೂತಸ್ಸ ವಿಪಜ್ಜತೀತಿ।
Yasmā sattānaṃ jīvitaṃ assāsapassāsānaṃ aparāparasañcaraṇaṃ labhamānameva pavattati, na alabhamānaṃ, tasmā assāsapassāsūpanibaddhaṃ. Tathā mahābhūtānaṃ samavuttitaṃ labhamānameva pavattati. Pathavīdhātuyā hi āpodhātuādīnaṃ vā aññatarapakopena balasampannopi puriso patthaddhakāyo vā, atisārādivasena kilinnapūtikāyo vā, mahāḍāhapareto vā, sañchijjamānasandhibandhano vā hutvā jīvitakkhayaṃ pāpuṇāti. Kabaḷīkārāhārānaṃ yuttakāle labhantasseva jīvitaṃ pavattati, alabhantassa parikkhayaṃ gacchati, viññāṇe pavattamāneyeva ca jīvitaṃ pavattati, na tasmiṃ appavattamāne. Jīvitanti ettha iti-saddena iriyāpathūpanibaddhatāsītuṇhūpanibaddhatādīnaṃ saṅgaho. Catunnañhi iriyāpathānaṃ samavuttitaṃ labhamānameva jīvitaṃ pavattati, aññatarassa pana adhimattatāya āyusaṅkhārā upacchijjanti, sītuṇhānampi samavuttitaṃ labhamānameva pavattati, atisītena pana atiuṇhena vā abhibhūtassa vipajjatīti.
ತಣ್ಹುಪಾದಿನ್ನಸ್ಸಾತಿ ಇಮಿನಾ ಹಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನತಾಕಿತ್ತನೇನ ಸರಸಪಭಙ್ಗುತಂಯೇವ ವಿಭಾವೇತಿ। ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ತಣ್ಹಾಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಮಾನಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹಸ್ಸ ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕಭಾವತೋ ಏಕಂಸೇನೇವ ತೀಹಿ ಅನುಪಸ್ಸನಾಹಿ ಗಾಹಾಪಿ ವಿಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ನೋತೇವ ಹೋತೀ’’ತಿ। ಏಕಂಯೇವ ಆಗತಂ ಬಾಹಿರಾಯ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಅನ್ತರಧಾನದಸ್ಸನಪವತ್ತಜೋತನಾಯ।
Taṇhupādinnassāti iminā hi paccayuppannatākittanena sarasapabhaṅgutaṃyeva vibhāveti. Dukkhānupassanāya taṇhāggāhassa aniccānupassanāya mānaggāhassa anattānupassanāya diṭṭhiggāhassa ujuvipaccanīkabhāvato ekaṃseneva tīhi anupassanāhi gāhāpi vigacchantīti āha ‘‘noteva hotī’’ti. Ekaṃyeva āgataṃ bāhirāya pathavīdhātuyā antaradhānadassanapavattajotanāya.
ಪರಿಗ್ಗಹನ್ತಿ ಧಾತುಪರಿಗ್ಗಹಣಂ। ಪಟ್ಠಪೇನ್ತೋತಿ ಆರಭನ್ತೋ ದೇಸೇನ್ತೋ। ಸೋತದ್ವಾರೇ ಬಲಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಯೋಜನಾ। ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಿಕಸ್ಸ ಬಲದಸ್ಸನಾಪದೇಸೇನ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಆನುಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ವಾಚಾಯ ಘಟ್ಟನಮೇವ ವುತ್ತಂ ಸೋತದ್ವಾರೇ ಬಲದಸ್ಸನಭಾವತೋ। ಬಲನ್ತಿ ಚ ಬಾಹಿರಾಯ ವಿಯ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯಪಿ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಅಚೇತನಾಭಾವದಸ್ಸನೇನ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ವಿಯ ಅಕ್ಕೋಸನ್ತೇಪಿ ಪಹರನ್ತೇಪಿ ನಿಬ್ಬಿಕಾರತಾ। ಸಮ್ಪತಿವತ್ತಮಾನುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನಾತಿ ತದಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನ। ಸಮುದಾಚಾರುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನಾತಿ ಆಪಾಥಗತೇ ತಸ್ಮಿಂ ಅನಿಟ್ಠೇ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣೇ ಆರಮ್ಮಣಕರಣಸಙ್ಖಾತಉಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ಸೋತದ್ವಾರೇ ಜವನವೇದನಾ ದುಕ್ಖಾತಿ ವಚನತೋ। ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವೇದನಾದಯೋಪೀತಿ ‘‘ವೇದನಾ ಅನಿಚ್ಚಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತವೇದನಾ ಚೇವ ಸಞ್ಞಾದಯೋ ಚ। ತೇ ಹಿ ಫಸ್ಸೇನ ಸಮಾನಭೂಮಿಕಾ ನ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತವೇದನಾ। ಧಾತುಸಙ್ಖಾತಮೇವ ಆರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಯಥಾಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ಪಥವೀಧಾತುಸಙ್ಖಾತಮೇವ ವಿಸಯಂ। ಪಕ್ಖನ್ದತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಚಿತ್ತಂ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿಪಿ ದುಕ್ಖನ್ತಿಪಿ ಅನತ್ತಾತಿಪಿ ಸಮ್ಮಸನವಸೇನ ಅನುಪವಿಸತಿ। ಏತೇನ ಬಹಿದ್ಧಾವಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವಮಾಹ, ಪಸೀದತೀತಿ ಪನ ಇಮಿನಾ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಸ್ಸ ವೀಥಿಪಟಿಪನ್ನತಂ। ಸನ್ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಉಪರೂಪರಿ ವಿಸೇಸಾವಹಭಾವೇನ ಅವತ್ಥಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಾಭಿಭವೇನ ನಿಚ್ಚಲಭಾವತೋ। ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ಇಮಿನಾ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಾಹತೋ ವಿಸೇಸೇನ ಮುಚ್ಚನಂ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಸಮುಟ್ಠಾನವಸೇನ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ‘‘ಅಧಿಮೋಕ್ಖಂ ಲಭತೀ’’ತಿ। ಸೋತದ್ವಾರಮ್ಹಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ಆಪಾಥಗತೇತಿ ಇದಂ ಮೂಲಪರಿಞ್ಞಾಯ ಮೂಲದಸ್ಸನಂ। ಸೋತದ್ವಾರೇಹಿ ಆವಜ್ಜನವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾನಂ ಅಯೋನಿಸೋ ಆವಜ್ಜಯತೋ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನವಸೇನ ಇಟ್ಠೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಲೋಭೋ, ಅನಿಟ್ಠೇ ಚ ಪಟಿಘೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ‘‘ಇತ್ಥೀ, ಪುರಿಸೋ’’ತಿ ರಜ್ಜನಾದಿ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಜವನಂ ಮೂಲಂ, ಸಬ್ಬಂ ವಾ ಭವಙ್ಗಾದಿ। ಏವಂ ಮನೋದ್ವಾರಜವನಸ್ಸ ಮೂಲವಸೇನ ಪರಿಞ್ಞಾ। ಆಗನ್ತುಕತಾವಕಾಲಿಕಪರಿಞ್ಞಾ ಪನ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಜವನಸ್ಸೇವ ಅಪುಬ್ಬಭಾವವಸೇನ ಇತರಭಾವವಸೇನ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಸಂವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತೋ ಏವ।
Pariggahanti dhātupariggahaṇaṃ. Paṭṭhapentoti ārabhanto desento. Sotadvāre balaṃ dassetīti yojanā. Kammaṭṭhānikassa baladassanāpadesena kammaṭṭhānassa ānubhāvaṃ dasseti. Vācāya ghaṭṭanameva vuttaṃ sotadvāre baladassanabhāvato. Balanti ca bāhirāya viya ajjhattikāyapi pathavīdhātuyā acetanābhāvadassanena rukkhassa viya akkosantepi paharantepi nibbikāratā. Sampativattamānuppannabhāvenāti tadā paccuppannabhāvena. Samudācāruppannabhāvenāti āpāthagate tasmiṃ aniṭṭhe saddārammaṇe ārammaṇakaraṇasaṅkhātauppattivasena sotadvāre javanavedanā dukkhāti vacanato. Tathā hi ‘‘upanissayavasenā’’ti vuttaṃ. Vedanādayopīti ‘‘vedanā aniccā’’ti ettha vuttavedanā ceva saññādayo ca. Te hi phassena samānabhūmikā na pubbe vuttavedanā. Dhātusaṅkhātameva ārammaṇanti yathāpariggahitaṃ pathavīdhātusaṅkhātameva visayaṃ. Pakkhandatīti vipassanācittaṃ aniccantipi dukkhantipi anattātipi sammasanavasena anupavisati. Etena bahiddhāvikkhepābhāvamāha, pasīdatīti pana iminā kammaṭṭhānassa vīthipaṭipannataṃ. Santiṭṭhatīti iminā uparūpari visesāvahabhāvena avatthānaṃ paṭipakkhābhibhavena niccalabhāvato. Vimuccatīti iminā taṇhāmānadiṭṭhiggāhato visesena muccanaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana samuṭṭhānavasena attho vutto ‘‘adhimokkhaṃ labhatī’’ti. Sotadvāramhi ārammaṇe āpāthagateti idaṃ mūlapariññāya mūladassanaṃ. Sotadvārehi āvajjanavoṭṭhabbanānaṃ ayoniso āvajjayato voṭṭhabbanavasena iṭṭhe ārammaṇe lobho, aniṭṭhe ca paṭigho uppajjati, manodvāre pana ‘‘itthī, puriso’’ti rajjanādi hoti, tassa pañcadvārajavanaṃ mūlaṃ, sabbaṃ vā bhavaṅgādi. Evaṃ manodvārajavanassa mūlavasena pariññā. Āgantukatāvakālikapariññā pana pañcadvārajavanasseva apubbabhāvavasena itarabhāvavasena ca veditabbā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana satipaṭṭhānasaṃvaṇṇanāyaṃ vutto eva.
ಯಾಥಾವತೋ ಧಾತೂನಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನವಸೇನ ಕತಪರಿಗ್ಗಹಸ್ಸಪಿ ಅನಾದಿಕಾಲಭಾವನಾವಸೇನ ಅಯೋನಿಸೋ ಆವಜ್ಜನಂ ಸಚೇಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಪತ್ವಾತಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಕಿಚ್ಚತಂ ಪತ್ವಾ। ಏಕಂ ದ್ವೇ ವಾರೇ ಆಸೇವನಂ ಲಭಿತ್ವಾ, ನ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಂ। ನ ಹಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಹೇತುಕಚಿತ್ತಂ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಅತ್ಥಿ। ಯದಿ ಸಿಯಾ, ಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ಪಟಿಚ್ಚವಾರಾದೀಸು ‘‘ನ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಆಸೇವನೇ ದ್ವೇ, ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ನ ಮಗ್ಗೇ ದ್ವೇ’’ತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ‘‘ನ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಆಸೇವನೇ ಏಕಂ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೨೨೧), ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ನ ಮಗ್ಗೇ ಏಕ’’ನ್ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೧೫೨) ಚ ಪನ ವುತ್ತಂ। ಏಕಂ ದ್ವೇ ವಾರೇತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಏಕಗ್ಗಹಣಂ ವಚನಸಿಲಿಟ್ಠತಾಯ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ನ ಹಿ ದುತಿಯೇ ಮೋಘವಾರೇ ಏಕವಾರಮೇವ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಪವತ್ತತಿ। ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವಾ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ಏಕವಾರಗ್ಗಹಣಂ, ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ದ್ವೇವಾರಗ್ಗಹಣಂ। ತತ್ಥ ದುತಿಯಂ ತತಿಯಞ್ಚ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಲದ್ಧಾಸೇವನಂ ವಿಯ ಹೋತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಪತ್ವಾ ಏಕಂ ದ್ವೇ ವಾರೇಆಸೇವನಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಭವಙ್ಗಮೇವ ಓತರತೀ’’ತಿ ಇದಂ ದುತಿಯಮೋಘವಾರವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಭವೇಯ್ಯ। ಸೋ ಚ ಆರಮ್ಮಣದುಬ್ಬಲತಾಯ ಏವ ಹೋತೀತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಟ್ಠಕಥಾಯಂ ನಿಯಮಿತೋ। ಇಧ ಪನ ತಿಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾನುಭಾವೇನ ಅಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಸಮ್ಭವವಸೇನ ಅಯೋನಿಸೋವ ಆವಜ್ಜತೋ ಅಯೋನಿಸೋ ವವತ್ಥಾನಂ ಸಿಯಾ, ನ ಯೋನಿಸೋ, ತಸ್ಮಿಞ್ಚ ಪವತ್ತೇ ಮಹತಿ ಅತಿಮಹತಿ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಜವನಂ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬೋ।
Yāthāvato dhātūnaṃ pariggaṇhanavasena katapariggahassapi anādikālabhāvanāvasena ayoniso āvajjanaṃ sacepi uppajjati. Voṭṭhabbanaṃ patvāti voṭṭhabbanakiccataṃ patvā. Ekaṃ dve vāre āsevanaṃ labhitvā, na āsevanapaccayaṃ. Na hi upekkhāsahagatāhetukacittaṃ āsevanapaccayabhūtaṃ atthi. Yadi siyā, paṭṭhāne kusalattike paṭiccavārādīsu ‘‘na maggapaccayā āsevane dve, āsevanapaccayā na magge dve’’ti ca vattabbaṃ siyā, ‘‘na maggapaccayā āsevane ekaṃ (paṭṭhā. 1.1.221), āsevanapaccayā na magge eka’’nti (paṭṭhā. 1.1.152) ca pana vuttaṃ. Ekaṃ dve vāreti ettha ca ekaggahaṇaṃ vacanasiliṭṭhatāya vasena vuttaṃ. Na hi dutiye moghavāre ekavārameva voṭṭhabbanaṃ pavattati. Dvikkhattuṃ vā tassa pavattiṃ sandhāya ekavāraggahaṇaṃ, tikkhattuṃ pavattiṃ sandhāya dvevāraggahaṇaṃ. Tattha dutiyaṃ tatiyañca pavattamānaṃ laddhāsevanaṃ viya hoti. Yasmā pana ‘‘voṭṭhabbanaṃ patvā ekaṃ dve vāreāsevanaṃ labhitvā cittaṃ bhavaṅgameva otaratī’’ti idaṃ dutiyamoghavāravasena vuttaṃ bhaveyya. So ca ārammaṇadubbalatāya eva hotīti abhidhammaṭṭhakathāyaṃ niyamito. Idha pana tikkhānupassanānubhāvena akusaluppattiyā asambhavavasena ayonisova āvajjato ayoniso vavatthānaṃ siyā, na yoniso, tasmiñca pavatte mahati atimahati vā ārammaṇe javanaṃ na uppajjeyyāti ayamattho vicāretvā gahetabbo.
ಏತಸ್ಸೇವ ವಾ ಸತಿಪಿ ದುವಿಧತಾಪರಿಕಪ್ಪನೇ ಸೋ ಚ ಯದಿ ಅನುಲೋಮೇ ವೇದನಾತ್ತಿಕೇ ಪಟಿಚ್ಚವಾರಾದೀಸು ‘‘ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ನ ಮಗ್ಗೇ ದ್ವೇ, ನ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಆಸೇವನೇ ದ್ವೇ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ, (ಲಬ್ಭೇಯ್ಯ), ನ ಚ ವುತ್ತಂ। ಯದಿ ಪನ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಮ್ಪಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೋ ಸಿಯಾ, ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಮ್ಪಿ ಸಿಯಾ। ನ ಹಿ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಂ ಲದ್ಧುಂ ಯುತ್ತಸ್ಸ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯತಾಪಿ ಧಮ್ಮೋ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಅವುತ್ತೋ ಅತ್ಥಿ, ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಸ್ಸ ಪನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಅವುತ್ತೋ – ‘‘ಕುಸಲಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಕುಸಲೋ ಧಮ್ಮೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ। ಅಕುಸಲಂ…ಪೇ॰… ನಾಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೯೩-೯೪) ವಚನತೋ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ಚ। ಅಥಾಪಿ ಸಿಯಾ ಅಸಮಾನವೇದನಾನಂ ವಸೇನೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚ, ಏವಮಪಿ ಯಥಾ – ‘‘ಆವಜ್ಜನಾ ಕುಸಲಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೧೭) ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ‘‘ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ। ತಂ ಜಾತಿಭೇದಾ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ಭೂಮಿಭಿನ್ನಸ್ಸ ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸ ರೂಪಾವಚರಾದೀನಂ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ವಿಯ ಜಾತಿಭಿನ್ನಸ್ಸಪಿ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬೋ ಏವ ಸಿಯಾ, ಅಭಿನ್ನಜಾತಿಕಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ಯಥಾ – ‘‘ಆವಜ್ಜನಾ ಸಹೇತುಕಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ‘‘ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ, ನ ಚ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ವೇದನಾತ್ತಿಕೇಪಿ ‘‘ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ನ ಮಗ್ಗೇ ಏಕಂ, ನ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯಾ ಆಸೇವನೇ ಏಕ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಗಣನಾಯ ನಿದ್ಧಾರಿಯಮಾನಾಯ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಸ್ಸ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಯಂ ಮೋಘವಾರೋ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬೋ।
Etasseva vā satipi duvidhatāparikappane so ca yadi anulome vedanāttike paṭiccavārādīsu ‘‘āsevanapaccayā na magge dve, na maggapaccayā āsevane dve’’ti ca vuttaṃ siyā, (labbheyya), na ca vuttaṃ. Yadi pana voṭṭhabbanampi āsevanapaccayo siyā, kusalākusalānampi siyā. Na hi āsevanapaccayaṃ laddhuṃ yuttassa āsevanapaccayatāpi dhammo āsevanapaccayo hotīti avutto atthi, voṭṭhabbanassa pana kusalākusalānaṃ āsevanapaccayabhāvo avutto – ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati nāsevanapaccayā. Akusalaṃ…pe… nāsevanapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.93-94) vacanato paṭikkhitto ca. Athāpi siyā asamānavedanānaṃ vaseneva vuttanti ca, evamapi yathā – ‘‘āvajjanā kusalānaṃ khandhānaṃ akusalānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.417) vuttaṃ, evaṃ ‘‘āsevanapaccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā. Taṃ jātibhedā na vuttanti ce? Bhūmibhinnassa kāmāvacarassa rūpāvacarādīnaṃ āsevanapaccayabhāvo viya jātibhinnassapi bhaveyyāti vattabbo eva siyā, abhinnajātikassa ca vasena yathā – ‘‘āvajjanā sahetukānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti vuttaṃ, evaṃ ‘‘āsevanapaccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā, na ca vuttaṃ. Tasmā vedanāttikepi ‘‘āsevanapaccayā na magge ekaṃ, na maggapaccayā āsevane eka’’nti evaṃ gaṇanāya niddhāriyamānāya voṭṭhabbanassa āsevanapaccayattassa abhāvā ayaṃ moghavāro upaparikkhitvā gahetabbo.
ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಪನ ವೀಥಿವಿಪಾಕಸನ್ತತಿಯಾ ಆವಟ್ಟನತೋ ಆವಜ್ಜನಾ, ತತೋ ವಿಸದಿಸಸ್ಸ ಜವನಸ್ಸ ಕರಣತೋ ಮನಸಿಕಾರೋತಿ ಚ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಲಭೇಯ್ಯ, ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿ ನ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಆವಜ್ಜನಾ’’ಇಚ್ಚೇವ (ಪಟ್ಠಾ॰ ೧.೧.೪೧೭) ವುತ್ತಂ, ತಮ್ಪಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನತೋ ಪರಂ ಚತುನ್ನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ವಾ ಜವನಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತಂ ಭವಿತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಂ ರೂಪಾದಿಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಮಾನಂ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಜವನಟ್ಠಾನೇ ಠತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ। ಜವನಟ್ಠಾನೇ ಠತ್ವಾತಿ ಚ ಜವನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಟ್ಠಾನೇ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಪವತ್ತಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ನ ಜವನಭಾವೇನಾತಿ। ಆಸೇವನಂ ಲಭಿತ್ವಾತಿ ಚೇತ್ಥ ಆಸೇವನಂ ವಿಯ ಆಸೇವನನ್ತಿ ವುತ್ತೋವಾಯಮತ್ಥೋ। ವಿಪ್ಫಾರಿಕತ್ತಾ ಚಸ್ಸ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವಾ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವಾ ಪವತ್ತಿಯೇವ ಚೇತ್ಥ ಆಸೇವನಸದಿಸತಾ। ವಿಪ್ಫಾರಿಕತಾಯ ಹಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಕತಾ ಚಸ್ಸ ವುಚ್ಚತಿ। ವಿಪ್ಫಾರಿಕಮ್ಪಿ ಜವನಂ ವಿಯ ಅನೇಕಕ್ಖತ್ತುಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತತಾಯ ಚ ನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಆಸೇವನಭಾವೇನ ವತ್ತತೀತಿ ನ ಇಮಸ್ಸ ಆಸೇವನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ಫಲಚಿತ್ತೇಸು ಮಗ್ಗಪರಿಯಾಯೋ ವಿಯ ಪರಿಯಾಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ।
Voṭṭhabbanaṃ pana vīthivipākasantatiyā āvaṭṭanato āvajjanā, tato visadisassa javanassa karaṇato manasikāroti ca vattabbataṃ labheyya, evañca katvā paṭṭhāne ‘‘voṭṭhabbanaṃ kusalānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’tiādi na vuttaṃ, ‘‘āvajjanā’’icceva (paṭṭhā. 1.1.417) vuttaṃ, tampi voṭṭhabbanato paraṃ catunnaṃ pañcannaṃ vā javanānaṃ ārammaṇapurejātaṃ bhavituṃ asakkontaṃ rūpādiṃ ārabbha pavattamānaṃ voṭṭhabbanaṃ javanaṭṭhāne ṭhatvā bhavaṅgaṃ otarati. Javanaṭṭhāne ṭhatvāti ca javanassa uppajjanaṭṭhāne dvikkhattuṃ pavattitvāti attho, na javanabhāvenāti. Āsevanaṃ labhitvāti cettha āsevanaṃ viya āsevananti vuttovāyamattho. Vipphārikattā cassa dvikkhattuṃ vā tikkhattuṃ vā pavattiyeva cettha āsevanasadisatā. Vipphārikatāya hi viññattisamuṭṭhāpakatā cassa vuccati. Vipphārikampi javanaṃ viya anekakkhattuṃ appavattiyā asuppatiṭṭhitatāya ca na nippariyāyato āsevanabhāvena vattatīti na imassa āsevanatthaṃ vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana phalacittesu maggapariyāyo viya pariyāyavasena vuttaṃ.
ಅಯನ್ತಿ ‘‘ಸಚೇಪೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತೋ ಏಕವಾರಮ್ಪಿ ರಾಗಾದೀನಂ ಅನುಪ್ಪಾದನವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೋ ಯೋಗಾವಚರೋ। ಕೋಟಿಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಮತ್ಥಕಂ ಪತ್ತೋ। ಪಟಿಪಕ್ಖೇಹಿ ಅನಭಿಭೂತತ್ತಾ ವಿಸದವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣತಾಯ ತಿಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕೋ। ಆರಮ್ಮಣಂ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಮೇವ ಹೋತಿ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಜವನಂ ಜವಿತ’’ನ್ತಿ ಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಜವನಸ್ಸ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವವವತ್ಥಾಪನಸ್ಸ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವತೋ, ತಥಾ ಆವಜ್ಜನವಸೇನ ವಾ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ತಾವದೇವ ಮೂಲಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭೂತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಮೇವ ಹೋತಿ। ದುತಿಯಸ್ಸ ಪನ ವಸೇನಾತಿ ‘‘ಅಪರಸ್ಸ ರಾಗಾದಿವಸೇನ ಏಕವಾರಂ ಜವನಂ ಜವತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಸ್ಸ ನಾತಿತಿಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ವಸೇನ ‘‘ತಸ್ಸ ಧಾತಾರಮ್ಮಣಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಪಕ್ಖನ್ದತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಆಗತತ್ತಾ। ‘‘ತಮೇನಂ ಉಪಧಿಪಹಾನಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಂ ಉಪಧಿಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಾಯ ಕದಾಚಿ ಕರಹಚಿ ಸತಿಸಮ್ಮೋಸಾ ಉಪಧಿಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ ಸರಸಙ್ಕಪ್ಪಾ ಸಮುದಾಚರನ್ತಿ। ದನ್ಧೋ ಉದಾಯಿ ಸತುಪ್ಪಾದೋ, ಅಥ ಖೋ ನಂ ಖಿಪ್ಪಮೇವ ಪಜಹತಿ ವಿನೋದೇತಿ ಬ್ಯನ್ತೀಕರೋತಿ ಅನಭಾವಂ ಗಮೇತೀ’’ತಿ ಲಟುಕಿಕೋಪಮೇ। ತಸ್ಸ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಸೋತಾಪನ್ನಾದಯೋ ತಾವ ಪಜಹನ್ತು, ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಕಥಂ ಪಜಹತೀ’’ತಿ ಚೋದನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ‘‘ಆರದ್ಧವಿಪಸ್ಸಕೋ ಹಿ ಸತಿಸಮ್ಮೋಸೇನ ಸಹಸಾ ಕಿಲೇಸೇ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ‘ಮಾದಿಸಸ್ಸ ನಾಮ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಕಿಲೇಸೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ’ತಿ ಸಂವೇಗಂ ಕತ್ವಾ ವೀರಿಯಂ ಪಗ್ಗಯ್ಹ ವಿಪಸ್ಸನಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಸಮುಗ್ಘಾತೇತಿ, ಇತಿ ಸೋ ಪಜಹತಿ ನಾಮಾ’’ತಿ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತಸ್ಸ ಧಾತಾರಮ್ಮಣಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಪಕ್ಖನ್ದತೀತಿಆದಿನಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಆಗತತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ। ಇನ್ದ್ರಿಯಭಾವನೇ ಚ ಮಜ್ಝಿಮಸ್ಸ ವಸೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
Ayanti ‘‘sacepī’’tiādinā vutto ekavārampi rāgādīnaṃ anuppādanavasena vipassanāya kammaṃ karonto yogāvacaro. Koṭippattoti matthakaṃ patto. Paṭipakkhehi anabhibhūtattā visadavipassanāñāṇatāya tikkhavipassako. Ārammaṇaṃ pariggahitameva hoti ‘‘evaṃ me javanaṃ javita’’nti sārammaṇassa javanassa hutvā abhāvavavatthāpanassa kammaṭṭhānabhāvato, tathā āvajjanavasena vā taṃ ārammaṇaṃ vissajjetvā tāvadeva mūlakammaṭṭhānabhūtaṃ ārammaṇaṃ pariggahitameva hoti. Dutiyassa pana vasenāti ‘‘aparassa rāgādivasena ekavāraṃ javanaṃ javatī’’tiādinā vuttassa nātitikkhavipassakassa vasena ‘‘tassa dhātārammaṇameva cittaṃ pakkhandatī’’tiādinā imasmiṃ sutte āgatattā. ‘‘Tamenaṃ upadhipahānāya paṭipannaṃ upadhipaṭinissaggāya kadāci karahaci satisammosā upadhipaṭisaṃyuttā sarasaṅkappā samudācaranti. Dandho udāyi satuppādo, atha kho naṃ khippameva pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametī’’ti laṭukikopame. Tassa hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sotāpannādayo tāva pajahantu, puthujjano kathaṃ pajahatī’’ti codanaṃ paṭṭhapetvā ‘‘āraddhavipassako hi satisammosena sahasā kilese uppanne ‘mādisassa nāma bhikkhuno kileso uppanno’ti saṃvegaṃ katvā vīriyaṃ paggayha vipassanaṃ vaḍḍhetvā maggena kilese samugghāteti, iti so pajahati nāmā’’ti attho vutto. Tena vuttaṃ – ‘‘tassa dhātārammaṇameva cittaṃ pakkhandatītiādinā imasmiṃ sutte āgatattā’’tiādi. Indriyabhāvane ca majjhimassa vasena ayamattho veditabbo.
ಪರಿಗ್ಗಹವಸೇನಾತಿ ಧಾತುಪರಿಗ್ಗಹವಸೇನ। ಮಮ್ಮಚ್ಛೇದನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಅಕ್ಕೋಸನಾದಿಂ ಅನಿಟ್ಠಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪತ್ವಾ ಸೋತದ್ವಾರೇ ಕಿಲಮತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ, ತಥಾ ಪೋಥನಪಹರಣಾದಿಕಂ ಅನಿಟ್ಠಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪತ್ವಾ ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಕಿಲಮತಿ।
Pariggahavasenāti dhātupariggahavasena. Mammacchedanādivasena pavattaakkosanādiṃ aniṭṭhaṃ ārammaṇaṃ patvā sotadvāre kilamati puggalo, tathā pothanapaharaṇādikaṃ aniṭṭhaṃ ārammaṇaṃ patvā kāyadvāre kilamati.
ಸಮುದಾಚರನ್ತೀತಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಉದ್ಧಂ ಆಚರನ್ತಿ। ತಯಿದಂ ಅಮನಾಪೇಹಿ ಸಮುದಾಚರಣಂ ನಾಮ ಪೋಥನಪಹರಣಾದಿವಸೇನ ಉಪಕ್ಕಮನಮೇವಾತಿ ಆಹ ‘‘ಉಪಕ್ಕಮನ್ತೀ’’ತಿ, ಬಾಧನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಥಾಸಭಾವೋತಿ ಯಥಾ ಪಾಣಿಪ್ಪಹಾರಾದೀಹಿ ಘಟ್ಟಿತಮತ್ತೋ ವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಥಾಸಭಾವೋ। ‘‘ಉಭತೋದಣ್ಡಕೇನ ಚೇಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಕಚೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೨) ಓವಾದದಾನಂ ನಾಮ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಂ ಬುದ್ಧಾನಂಯೇವ ಆವೇಣಿಕನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ವುತ್ತಂ ಖೋ ಪನೇತಂ ಭಗವತಾತಿ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋಪಿ…ಪೇ॰… ಕಕಚೂಪಮೋವಾದಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋಪೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಸಪಿ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಭಾವತೋತಿ ಕೇಚಿ । ಯಂ ಪನ ಕಕಚೋಕನ್ತಕೇಸುಪಿ ಮನುಸ್ಸೇಸು ಅಪ್ಪದುಸ್ಸನಂ ನಿಬ್ಬಿಕಾರಂ, ತಂ ಸತ್ಥುಸಾಸನಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋಪಿ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಧಮ್ಮಂ ಅನುಸ್ಸರತಿಯೇವಾತಿ ಏವಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಭಿಕ್ಖುನೋ ಗುಣನ್ತಿ ಅರಿಯಧಮ್ಮಾಧಿಗಮನಸಿದ್ಧಂ ಗುಣಮಾಹ। ಸೋ ಚ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಅರಿಯಾನಂ ಗುಣೋತಿ ತಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋಪಿ ಸಙ್ಘಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ ಏವಾತಿ ವುತ್ತಂ।
Samudācarantīti sabbaso uddhaṃ ācaranti. Tayidaṃ amanāpehi samudācaraṇaṃ nāma pothanapaharaṇādivasena upakkamanamevāti āha ‘‘upakkamantī’’ti, bādhantīti attho. Tathāsabhāvoti yathā pāṇippahārādīhi ghaṭṭitamatto vikāraṃ āpajjati, tathāsabhāvo. ‘‘Ubhatodaṇḍakena cepi, bhikkhave, kakacenā’’tiādinā (ma. ni. 1.232) ovādadānaṃ nāma anaññasādhāraṇaṃ buddhānaṃyeva āveṇikanti āha ‘‘vuttaṃ kho panetaṃ bhagavatāti anussarantopi…pe… kakacūpamovādaṃ anussarantopī’’ti vuttaṃ. Tassapi pariyattidhammabhāvatoti keci . Yaṃ pana kakacokantakesupi manussesu appadussanaṃ nibbikāraṃ, taṃ satthusāsanaṃ anussarantopi sammāpaṭipattilakkhaṇaṃ dhammaṃ anussaratiyevāti evaṃ vā ettha attho veditabbo. Bhikkhuno guṇanti ariyadhammādhigamanasiddhaṃ guṇamāha. So ca sabbesampi ariyānaṃ guṇoti taṃ anussarantopi saṅghaṃ anussarati evāti vuttaṃ.
ವಿಪಸ್ಸನುಪೇಕ್ಖಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ತಸ್ಮಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಕುಸಲನಿಸ್ಸಿತಾ ನ ಸಣ್ಠಾತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಂ ನ ಲಭತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾತಿ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ವಿಯ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠೇಸು ನಿಬ್ಬಿಕಾರತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ । ತೇನಾಹ ‘‘ಸಾ ಪನೇಸಾ’’ತಿಆದಿ। ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾಠಾನೇ ಠಪೇತಿ ‘‘ಲಾಭಾ ವತ ಮೇ, ಸುಲದ್ಧಂ ವತ ಮೇ’’ತಿಆದಿನಾ ಅತ್ತಮನತಂ ಆಪಜ್ಜನ್ತೋ।
Vipassanupekkhā adhippetā, tasmā upekkhā kusalanissitā na saṇṭhātīti vipassanāvasena sabbasmimpi saṅkhāragate ajjhupekkhanaṃ na labhatīti attho. Chaḷaṅgupekkhāti chaḷaṅgupekkhā viya chaḷaṅgupekkhā iṭṭhāniṭṭhesu nibbikāratāsāmaññena . Tenāha ‘‘sā panesā’’tiādi. Chaḷaṅgupekkhāṭhāne ṭhapeti ‘‘lābhā vata me, suladdhaṃ vata me’’tiādinā attamanataṃ āpajjanto.
೩೦೩. ಆಪೋಗತನ್ತಿ ಆಬನ್ಧನವಸೇನ ಆಪೋ, ತದೇವ ಆಪೋಸಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಆಪೋಗತಂ, ಸಭಾವೇನೇವ ಆಪೋಭಾವಂ ವಾ ಪತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸೋ ಆಪೋಭಾವಸಙ್ಖಾತೋ ಅಲ್ಲಯೂಸಭಾವೋ ಸಸಮ್ಭಾರಪಥವೀಸಸಮ್ಭಾರಉದಕಾದಿಗತೇ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಆಪಸ್ಮಿಂ ವಿಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಬ್ಬಆಪೇಸು ಗತಂ ಅಲ್ಲಯೂಸಭಾವಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ, ದ್ರವಭಾವಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಪಕುಪ್ಪತೀ’’ತಿ ಪಾಕತಿಕಪಕೋಪಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಓಘವಸೇನ ವಡ್ಢತೀ’’ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ಅಯಮಸ್ಸ ಪಾಕತಿಕೋ ಪಕೋಪೋ’’ತಿ। ಇತರಂ ಪನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಆಪೋಸಂವಟ್ಟಕಾಲೇ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಓಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಏತ್ಥ ಓಗಮನನ್ತಿ ಪರಿಯಾದಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ನ ಅಧೋಗಮನಮತ್ತನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಉದ್ಧನೇ…ಪೇ॰… ಪಾಪುಣನ್ತೀ’’ತಿ।
303.Āpogatanti ābandhanavasena āpo, tadeva āposabhāvaṃ gatattā āpogataṃ, sabhāveneva āpobhāvaṃ vā pattanti attho. Yasmā pana so āpobhāvasaṅkhāto allayūsabhāvo sasambhārapathavīsasambhāraudakādigate sabbasmimpi āpasmiṃ vijjati, tasmā vuttaṃ ‘‘sabbaāpesu gataṃ allayūsabhāvalakkhaṇa’’nti, dravabhāvalakkhaṇanti attho. ‘‘Pakuppatī’’ti pākatikapakopaṃ sandhāyāha ‘‘oghavasena vaḍḍhatī’’ti. Tenāha ‘‘ayamassa pākatiko pakopo’’ti. Itaraṃ pana dassetuṃ ‘‘āposaṃvaṭṭakāle panā’’tiādi vuttaṃ. Ogacchantīti ettha ogamananti pariyādānaṃ adhippetaṃ, na adhogamanamattanti āha ‘‘uddhane…pe… pāpuṇantī’’ti.
೩೦೪. ಸಬ್ಬತೇಜೇಸು ಗತನ್ತಿ ಇನ್ಧನಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕಭೇದೇಸು ಸಬ್ಬೇಸು ತೇಜೋಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಗತಂ ಪವತ್ತಂ। ಯಥಾ ಪೀತಿ ಏವ ಪೀತಿಗತಂ, ಏವಂ ತೇಜೋ ಏವ ತೇಜೋಗತಂ, ತೇಜನವಸೇನ ಪವತ್ತಿಮತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ಆಪೋಗತಂ, ವಾಯೋಗತಞ್ಚ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಪುರಿಮೇ’’ತಿಆದಿ। ಏಕಾಹಿಕಜರಾದಿಭಾವೇನಾತಿ ಏಕಾಹಿಕಾದಿಜರಾಭೇದೇನ। ಉಸುಮಜಾತೋತಿ ಉಸ್ಮಾಭಿಭೂತೋ। ಜೀರತೀತಿ ಜಿಣ್ಣೋ ಹೋತಿ। ತೇಜೋಧಾತುವಸೇನ ಲಬ್ಭಮಾನಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಜರಾಪವತ್ತಿ ಪಾಕಟಜರಾವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯವೇಕಲ್ಲತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ವಲಿಪಲಿತಾದಿಭಾವನ್ತಿ ವಲಿತಪಲಿತಭಾವಂ, ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಸಿಥಿಲಭಾವಞ್ಚ। ಕುಪ್ಪಿತೇನಾತಿ ಖುಭಿತೇನ। ಸತಕ್ಖತ್ತುಂ ತಾಪೇತ್ವಾ ತಾಪೇತ್ವಾ ಸೀತೂದಕೇ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಉದ್ಧಟಸಪ್ಪಿ ಸತಧೋತಸಪ್ಪೀತಿ ವದನ್ತಿ। ಸರೀರೇ ಪಕತಿಉಸುಮಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಉಣ್ಹಭಾವೋ ಸನ್ತಾಪೋ, ಸರೀರಸ್ಸ ದಹನವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಮಹಾದಾಹೋ ಪರಿದಾಹೋತಿ ಅಯಮೇವ ತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಅಸಿತನ್ತಿ ಸುತ್ತಂ। ಖಾಯಿತನ್ತಿ ಖಾದಿತಂ। ಸಾಯಿತನ್ತಿ ಅಸ್ಸಾದಿತಂ। ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಪಾಕಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಮವೇಪಾಕಿನಿಯಾ ಗಹಣಿಯಾ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಅಸಮ್ಮಾಪರಿಪಾಕೋಪಿ ವಿಸಮಪಾಕಿನಿಯಾ ಗಹಣಿಯಾ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ರಸಾದಿಭಾವೇನಾತಿ ರಸರುಧಿರಮಂಸಮೇದನ್ಹಾರುಅಟ್ಠಿಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಸುಕ್ಕಭಾವೇನ। ವಿವೇಕನ್ತಿ ಪುಥುಭಾವಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವಿಸದಿಸಭಾವಂ। ಅಸಿತಾದಿಭೇದಸ್ಸ ಆಹಾರಸ್ಸ ಪರಿಣಾಮೇ ರಸೋ ಹೋತಿ, ತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ರಸಧಾತು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಂ ರಸಸ್ಸ ಪರಿಣಾಮೇ ‘‘ರುಧಿರ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಬ್ಬಂ ನೇತಬ್ಬಂ।
304.Sabbatejesu gatanti indhanādivasena anekabhedesu sabbesu tejokoṭṭhāsesu gataṃ pavattaṃ. Yathā pīti eva pītigataṃ, evaṃ tejo eva tejogataṃ, tejanavasena pavattimattanti attho. Evaṃ āpogataṃ, vāyogatañca veditabbanti āha ‘‘purime’’tiādi. Ekāhikajarādibhāvenāti ekāhikādijarābhedena. Usumajātoti usmābhibhūto. Jīratīti jiṇṇo hoti. Tejodhātuvasena labbhamānā imasmiṃ kāye jarāpavatti pākaṭajarāvasena veditabbāti dassetuṃ ‘‘indriyavekallatta’’ntiādi vuttaṃ. Valipalitādibhāvanti valitapalitabhāvaṃ, aṅgapaccaṅgānaṃ sithilabhāvañca. Kuppitenāti khubhitena. Satakkhattuṃ tāpetvā tāpetvā sītūdake pakkhipitvā uddhaṭasappi satadhotasappīti vadanti. Sarīre pakatiusumaṃ atikkamitvā uṇhabhāvo santāpo, sarīrassa dahanavasena pavatto mahādāho paridāhoti ayameva tesaṃ viseso. Asitanti suttaṃ. Khāyitanti khāditaṃ. Sāyitanti assāditaṃ. Sammā paripākaṃ gacchatīti samavepākiniyā gahaṇiyā vasena vuttaṃ. Asammāparipākopi visamapākiniyā gahaṇiyā vasena veditabbo. Rasādibhāvenāti rasarudhiramaṃsamedanhāruaṭṭhiaṭṭhimiñjasukkabhāvena. Vivekanti puthubhāvaṃ aññamaññaṃ visadisabhāvaṃ. Asitādibhedassa āhārassa pariṇāme raso hoti, taṃ paṭicca rasadhātu uppajjatīti attho. Evaṃ rasassa pariṇāme ‘‘rudhira’’ntiādinā sabbaṃ netabbaṃ.
ಹರಿತನ್ತನ್ತಿ ಹರಿತಮೇವ, ಅನ್ತ-ಸದ್ದೇನ ಪದವಡ್ಢನಂ ಕತಂ ಯಥಾ ‘‘ವನನ್ತಂ ಸುತ್ತನ್ತ’’ನ್ತಿ। ಚಮ್ಮನಿಲ್ಲೇಖನಂ ಚಮ್ಮಂ ಲಿಖಿತ್ವಾ ಛಡ್ಡಿತಕಸಟಂ।
Haritantanti haritameva, anta-saddena padavaḍḍhanaṃ kataṃ yathā ‘‘vanantaṃ suttanta’’nti. Cammanillekhanaṃ cammaṃ likhitvā chaḍḍitakasaṭaṃ.
೩೦೫. ಉಗ್ಗಾರಹಿಕ್ಕಾರಾದೀತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಉದ್ದೇಕಖೀಪನಾದಿಪವತ್ತಕವಾತಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಉಚ್ಚಾರಪಸ್ಸಾವಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹಲಸಿಕಾದಿನೀಹರಣವಾತಸ್ಸ ಚೇವ ಉಸುಮವಾತಸ್ಸ ಚ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯದಿಪಿ ಕುಚ್ಛಿ-ಸದ್ದೋ ಉದರಪರಿಯಾಯೋ, ಕೋಟ್ಠ-ಸದ್ದೇನ ಪನ ಅಬ್ಭನ್ತರಸ್ಸ ವುಚ್ಚಮಾನತ್ತಾ ತದವಸಿಟ್ಠೋ ಉದರಪದೇಸೋ ಇಧ ಕುಚ್ಛಿ-ಸದ್ದೇನ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಕುಚ್ಛಿಸಯಾ ವಾತಾತಿ ಅನ್ತಾನಂ ಬಹಿವಾತಾ’’ತಿ। ಸಮಿಞ್ಜನಪಸಾರಣಾದೀನೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಆಲೋಕನವಿಲೋಕನಉದ್ಧರಣಾದಿಕಾ ಸಬ್ಬಾ ಕಾಯಿಕಕಿರಿಯಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ। ಅವಸವತಿ ಉದಕಂ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಓಸ್ಸವನಂ, ಛದನನ್ತೋ। ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ।
305.Uggārahikkārādīti ettha ādi-saddena uddekakhīpanādipavattakavātānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Uccārapassāvādīti ādi-saddena pittasemhalasikādinīharaṇavātassa ceva usumavātassa ca saṅgaho veditabbo. Yadipi kucchi-saddo udarapariyāyo, koṭṭha-saddena pana abbhantarassa vuccamānattā tadavasiṭṭho udarapadeso idha kucchi-saddena vuccatīti āha ‘‘kucchisayā vātāti antānaṃ bahivātā’’ti. Samiñjanapasāraṇādīnīti ādi-saddena ālokanavilokanauddharaṇādikā sabbā kāyikakiriyā saṅgahitā. Avasavati udakaṃ etasmāti ossavanaṃ, chadananto. Idhāti imasmiṃ ṭhāne.
೩೦೬. ನಿಸ್ಸತ್ತಭಾವನ್ತಿ ಅನತ್ತಕತಂ। ಯಥಾದಸ್ಸಿತಾ ಹಿ ಚತಸ್ಸೋ ಧಾತುಯೋ ಅನತ್ತನಿಯಂ ಕೇವಲಂ ಧಾತುಮತ್ತಾ ನಿಸ್ಸತ್ತನಿಜ್ಜೀವಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಪರಿವಾರಿತೋತಿ ಪರಿವಾರಿತಭಾವೇನ ಠಿತೋ ಪರಿವುತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಏತಾನೀ’’ತಿಆದಿ, ಕಟ್ಠಾದೀನಿ ಸನ್ನಿವೇಸವಿಸೇಸವಸೇನ ಠಪಿತಾನೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಞ್ಞಥಾ ಅಗಾರಸಮಞ್ಞಾಯ ಭಾವತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಕಟ್ಠಾದೀಸು ಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಯದತ್ಥಂ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಆವುಸೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ, ತಮತ್ಥಂ ಪಾಕಟಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಕಟ್ಠಾದೀನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ।
306.Nissattabhāvanti anattakataṃ. Yathādassitā hi catasso dhātuyo anattaniyaṃ kevalaṃ dhātumattā nissattanijjīvāti imamatthaṃ dasseti. Parivāritoti parivāritabhāvena ṭhito parivuto. Tenāha ‘‘etānī’’tiādi, kaṭṭhādīni sannivesavisesavasena ṭhapitānīti adhippāyo. Aññathā agārasamaññāya bhāvato. Tenāha ‘‘kaṭṭhādīsu panā’’tiādi. Yadatthaṃ pāḷiyaṃ ‘‘seyyathāpi, āvuso’’tiādi āraddhaṃ, tamatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘yathā kaṭṭhādīnī’’tiādi vuttaṃ.
ಕಾಮಂ ಹೇಟ್ಠಾ ‘‘ಮತ್ತಟ್ಠಕಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೦೨) ಅವಿಭಾಗೇನ ಏಕದೇಸೇನ ಚ ಉಪಾದಾರೂಪಮ್ಪಿ ಕಥಿತಂ, ತಥಾ ವೇದನಾದಯೋ ಖನ್ಧಭಾವೇನ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ನ ಕಥಿತಾ, ತಥಾ ತಣ್ಹಾಪಿ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಭಾವೇನ। ಇತರಾನಿ ಪನ ಸಚ್ಚಾನಿ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ನ ಕಥಿತಾನಿ। ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಹೇಟ್ಠಾ…ಪೇ॰… ನ ಕಥಿತಾನೀ’’ತಿ। ಚಕ್ಖುಪಸಾದೇ ನಿರುದ್ಧೇತಿ ಚಕ್ಖುಪಸಾದೇ ವಿನಟ್ಠೇ। ಉಪಹತೇತಿ ಪುಬ್ಬಕಿಮಿಆದೀಹಿ ಉಪದ್ದುತೇ। ಪಲಿಬುದ್ಧೇತಿ ಪುಬ್ಬಾದಿಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿನಾ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತೇ। ತಜ್ಜೋತಿ ತಸ್ಸಾನುರೂಪೋ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅನುರೂಪೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇ ಆಪಾಥಗತೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಮನಸಿಕಾರೋ ಹದಯಸನ್ನಿಸ್ಸಯೋಪಿ ಚಕ್ಖುಮ್ಹಿ ಸತಿ ಹೋತಿ, ಅಸತಿ ನ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಮನಸಿಕಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಭವಙ್ಗಾವಟ್ಟನಂ ತಸ್ಸ ಯಥಾ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇ, ಏವಂ ಪಸಾದಪಚ್ಚಯೇಪಿ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಪಟಿಚ್ಚಾ’’ತಿ। ನ್ತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ಕಿರಿಯಮನೋಧಾತುಚಿತ್ತಂ। ಅಞ್ಞವಿಹಿತಸ್ಸಾತಿ ಅಞ್ಞಾರಮ್ಮಣಪಸುತಸ್ಸ। ತದನುರೂಪಸ್ಸಾತಿ ತೇಸಂ ಚಕ್ಖುರೂಪತದಾಭೋಗಾನಂ ಅನುರೂಪಸ್ಸ।
Kāmaṃ heṭṭhā ‘‘mattaṭṭhakassa kāyassā’’tiādinā (ma. ni. 1.302) avibhāgena ekadesena ca upādārūpampi kathitaṃ, tathā vedanādayo khandhabhāvena pariggahetvā na kathitā, tathā taṇhāpi samudayasaccabhāvena. Itarāni pana saccāni sabbena sabbaṃ na kathitāni. Tenevāha ‘‘heṭṭhā…pe… na kathitānī’’ti. Cakkhupasāde niruddheti cakkhupasāde vinaṭṭhe. Upahateti pubbakimiādīhi upaddute. Palibuddheti pubbādiuppattiyā vinā paṭicchādite. Tajjoti tassānurūpo, cakkhuviññāṇuppattiyā anurūpoti attho. Cakkhussa rūpārammaṇe āpāthagate uppajjanamanasikāro hadayasannissayopi cakkhumhi sati hoti, asati na hotīti katvā ‘‘cakkhuṃ paṭicca uppajjanamanasikāro’’ti vutto. Bhavaṅgāvaṭṭanaṃ tassa yathā ārammaṇapaccaye, evaṃ pasādapaccayepi hotīti vuttaṃ ‘‘cakkhuñca rūpe ca paṭiccā’’ti. Nti cakkhudvāre kiriyamanodhātucittaṃ. Aññavihitassāti aññārammaṇapasutassa. Tadanurūpassāti tesaṃ cakkhurūpatadābhogānaṃ anurūpassa.
ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ದಸ್ಸೇತಿ ಸರೂಪತೋ ಅತ್ಥಾಪತ್ತಿತೋ ಚಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತಪ್ಪಕಾರೋ ಭೂತೋ, ತಪ್ಪಕಾರಂ ವಾ ಪತ್ತೋ ತಥಾಭೂತೋ, ತಸ್ಸ, ಯಥಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಾದಿಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಸಮವೇತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ತಿಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪನ್ತಿ ಉತುಕಮ್ಮಾಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಂ। ಇದಞ್ಚ ಸತಿಪಿ ತದಾ ಭವಙ್ಗಾವಟ್ಟನಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪೇ ಕೇವಲಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸಮುಟ್ಠಿತರೂಪಸ್ಸ ಅಭಾವಮತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ನಗರಂ ವಿಯ ರಜ್ಜೇ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹೇತಬ್ಬತಂ ಗಹೇತಬ್ಬತಂ ಗಚ್ಛತಿ। ‘‘ತಥಾಭೂತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ವೇದನಾದಯೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ, ವಿಞ್ಞಾಣಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಮೇವ। ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಚೇತನಾವ ವುತ್ತಾ ಚೇತನಾಪಧಾನತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತತ್ಥ ಪನ ಫಸ್ಸಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಮನಸಿಕಾರಚಿತ್ತಟ್ಠಿತಿಯೋಪಿ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಧಮ್ಮಾವ। ಏಕತೋ ಸಙ್ಗಹೋ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ’’ತಿ ಏಕತೋ ಗಣನಾ। ಸಮಾಗಮೋತಿ ಯಥಾಸಕಂ ಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸಮೋಧಾನಂ। ಸಮವಾಯೋತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಸಮವೇತತಾಯ ಸಮುದಿತಭಾವೋ।
Cattāri saccāni dasseti sarūpato atthāpattito cāti adhippāyo. Tappakāro bhūto, tappakāraṃ vā patto tathābhūto, tassa, yathā cakkhuviññāṇaṃ uppajjati, tādisassa paccayākārasamavetassāti attho. Tisamuṭṭhānarūpanti utukammāhārasamuṭṭhānarūpaṃ. Idañca satipi tadā bhavaṅgāvaṭṭanacittasamuṭṭhānarūpe kevalaṃ cakkhuviññāṇasamuṭṭhitarūpassa abhāvamattaṃ gahetvā vuttaṃ. Saṅgahaṃ gacchatīti nagaraṃ viya rajje rūpakkhandhe saṅgahetabbataṃ gahetabbataṃ gacchati. ‘‘Tathābhūtassā’’ti vuttattā vedanādayo cakkhuviññāṇasampayuttāva, viññāṇampi cakkhuviññāṇameva. Saṅkhārāti cetanāva vuttā cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhassāti adhippāyo. Tattha pana phassajīvitindriyamanasikāracittaṭṭhitiyopi saṅkhārakkhandhadhammāva. Ekato saṅgaho ‘‘pañcakkhandhā’’ti ekato gaṇanā. Samāgamoti yathāsakaṃ paccayavasena samodhānaṃ. Samavāyoti aññamaññassa paccayabhāvena samavetatāya samuditabhāvo.
ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೋ ಪಟಿಚ್ಚ ಸಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ, ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ। ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೇ ಪಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೇ ಪಸ್ಸತಿ, ತೇ ಪಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೇ ಪಸ್ಸತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದ’’ನ್ತಿಆದಿ। ಛನ್ದಕರಣವಸೇನಾತಿ ತಣ್ಹಾಯನವಸೇನ। ಆಲಯಕರಣವಸೇನಾತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾಕರಣವಸೇನ। ಅನುನಯಕರಣವಸೇನಾತಿ ಅನುರಜ್ಜನವಸೇನ। ಅಜ್ಝೋಗಾಹಿತ್ವಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅನುಪವಿಸಿತ್ವಾ ವಿಯ ಗಿಲಿತ್ವಾ ವಿಯ ನಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ವಿಯ ದಳ್ಹಗ್ಗಹಣವಸೇನ। ಛನ್ದರಾಗೋ ವಿನಯತಿ ಪಹೀಯತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಛನ್ದರಾಗವಿನಯೋ ಛನ್ದರಾಗಪಹಾನಞ್ಚಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ। ಆಹರಿತ್ವಾತಿ ಪಾಳಿಯಂ ಸರೂಪತೋ ಅನಾಗತಮ್ಪಿ ಅತ್ಥತೋ ಆನೇತ್ವಾ ಸಙ್ಗಣ್ಹನವಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ಆಹರಣವಿಧಿಂ ಪನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಾ ಇಮೇಸೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಇಮೇಸು ತೀಸು ಠಾನೇಸೂತಿ ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ಸುಖದುಕ್ಖಾದೀಸು ತೀಸು ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠಾನೇಸು। ದಿಟ್ಠೀತಿ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಯಾಥಾವದಸ್ಸನಂ। ಏವಂ ಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋಪಿ ಯಥಾರಹಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಭಾವನಾಪಟಿವೇಧೋತಿ ಭಾವನಾವಸೇನ ಪಟಿವೇಧೋ, ನ ಆರಮ್ಮಣಕರಣಮತ್ತೇನ। ಅಯಂ ಮಗ್ಗೋತಿ ಅಯಂ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ। ಏತ್ತಾವತಾಪೀತಿ ಏವಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವತ್ಥು ಪರಿಗ್ಗಹಮುಖೇನಪಿ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪನೇನ ಬಹುಂ ವಿಪುಲಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಮೇವ ಭಗವತೋ ಸಾಸನಂ ಕತಂ ಅನುಟ್ಠಿತಂ ಹೋತಿ।
Paccayuppannadhammo paṭicca samuppajjati etasmāti paṭiccasamuppādo, paccayākāro. Paccayadhamme passantopi paccayuppannadhamme passati, te passantopi paccayadhamme passatīti vuttaṃ ‘‘yo paṭiccasamuppāda’’ntiādi. Chandakaraṇavasenāti taṇhāyanavasena. Ālayakaraṇavasenāti apekkhākaraṇavasena. Anunayakaraṇavasenāti anurajjanavasena. Ajjhogāhitvāti ārammaṇaṃ anupavisitvā viya gilitvā viya niṭṭhapetvā viya daḷhaggahaṇavasena. Chandarāgo vinayati pahīyati etthāti chandarāgavinayo chandarāgapahānañcāti vuccati nibbānaṃ. Āharitvāti pāḷiyaṃ sarūpato anāgatampi atthato ānetvā saṅgaṇhanavasena gahetabbaṃ. Āharaṇavidhiṃ pana dassento ‘‘yā imesū’’tiādimāha. Imesu tīsu ṭhānesūti yathāvuttesu sukhadukkhādīsu tīsu abhisamayaṭṭhānesu. Diṭṭhīti pariññābhisamayādivasena pavattā sammādiṭṭhi yāthāvadassanaṃ. Evaṃ saṅkappādayopi yathārahaṃ veditabbā. Bhāvanāpaṭivedhoti bhāvanāvasena paṭivedho, na ārammaṇakaraṇamattena. Ayaṃ maggoti ayaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ paṭivijjhanavasena pavatto aṭṭhaṅgiko maggo. Ettāvatāpīti evaṃ ekasmiṃ cakkhudvāre vatthu pariggahamukhenapi catusaccakammaṭṭhānassa matthakaṃ pāpanena bahuṃ vipulaṃ paripuṇṇameva bhagavato sāsanaṃ kataṃ anuṭṭhitaṃ hoti.
ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಮೇವ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಂ ಆವಜ್ಜನಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತಂ ನಿರುದ್ಧಮ್ಪೀ’’ತಿ। ಮನ್ದಥಾಮಗತಮೇವಾತಿ ಮಹತಿಯಾ ನಿದ್ದಾಯ ಅಭಿಭೂತಸ್ಸ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಕಪಿಮಿದ್ಧಪರೇತಸ್ಸ ಪನ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಂ ಕದಾಚಿ ಆವಜ್ಜನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ। ಭವಙ್ಗಸಮಯೇನೇವಾತಿ ಭವಙ್ಗಸ್ಸೇವ ಪವತ್ತನಸಮಯೇನ ಪಗುಣಜ್ಝಾನಪಗುಣಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಪಗುಣಗನ್ಥೇಸು ತೇಸಂ ಪಗುಣಭಾವೇನೇವ ಆಭೋಗೇನ ವಿನಾಪಿ ಮನಸಿಕಾರೋ ಪವತ್ತತಿ। ತಥಾ ಹಿ ಪಗುಣಂ ಗನ್ಥಂ ಪಗುಣಭಾವೇನೇವ ನಿರನ್ತರಂ ವಿಯ ಅಜ್ಝಯಮಾನೇ ಅಞ್ಞವಿಹಿತತಾಯ ‘‘ಏತ್ತಕೋ ಗನ್ಥೋ ಗತೋ, ಏತ್ತಕೋ ಅವಸಿಟ್ಠೋ’’ತಿ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣಾ ನ ಹೋತಿ। ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಮ್ಪೀತಿ ಸಬ್ಬಂ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಂ, ನ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಮೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತ್ತಾ ಓಳಾರಿಕತ್ತಾ ಚ ಫಸ್ಸಚೇತನಾವ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಗಹಿತಾ, ನ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಅಭಾವಾ। ಏಕದೇಸಮೇವ ಸಮ್ಮಸನ್ತೋತಿ ಯಥಾಉದ್ದಿಟ್ಠಂ ಅತ್ಥಂ ಹೇಟ್ಠಾ ಅನವಸೇಸತೋ ಅನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಏಕದೇಸಮೇವ ನಿದ್ದಿಸನವಸೇನ ದೇಸನಾಯ ಆಮಸನ್ತೋ। ಇಮಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇತಿ ಯಥಾಉದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಞ್ಚೇವ, ಆವುಸೋ, ಚಕ್ಖು’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೩೦೬) ಛದ್ವಾರವಸೇನ ನಿದ್ದಿಸನಟ್ಠಾನೇ। ಹೇಟ್ಠಾ ಪರಿಹೀನದೇಸನನ್ತಿ – ‘‘ಯಂ ಉಪಾದಾರೂಪಂ ಚತ್ತಾರೋ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ ಉಪರಿ ತೀಣಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀ’’ತಿ ನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಪರಿಹೀನಂ ಅತ್ಥಜಾತಂ ಸಬ್ಬಂ। ತಂತಂದ್ವಾರವಸೇನಾತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದಿಕಂ ತಂತಂದ್ವಾರವಸೇನ। ಚತುಸಚ್ಚವಸೇನ ಆರದ್ಧಾ ದೇಸನಾ ಚತುಸಚ್ಚೇನೇವ ಪರಿಯೋಸಾಪಿತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಯಥಾನುಸನ್ಧಿನಾವ ಸುತ್ತನ್ತಂ ನಿಟ್ಠಪೇಸೀ’’ತಿ।
Uppajjitvā niruddhameva bhavaṅgacittaṃ āvajjanacittassa paccayo bhavatīti vuttaṃ ‘‘taṃ niruddhampī’’ti. Mandathāmagatamevāti mahatiyā niddāya abhibhūtassa vasena vuttaṃ, kapimiddhaparetassa pana bhavaṅgacittaṃ kadāci āvajjanassa paccayo bhaveyyāti. Bhavaṅgasamayenevāti bhavaṅgasseva pavattanasamayena paguṇajjhānapaguṇakammaṭṭhānapaguṇaganthesu tesaṃ paguṇabhāveneva ābhogena vināpi manasikāro pavattati. Tathā hi paguṇaṃ ganthaṃ paguṇabhāveneva nirantaraṃ viya ajjhayamāne aññavihitatāya ‘‘ettako gantho gato, ettako avasiṭṭho’’ti sallakkhaṇā na hoti. Catusamuṭṭhānampīti sabbaṃ catusamuṭṭhānarūpaṃ, na pubbe viya tisamuṭṭhānamevāti adhippāyo. Pubbaṅgamattā oḷārikattā ca phassacetanāva saṅkhārakkhandhoti gahitā, na aññesaṃ abhāvā. Ekadesameva sammasantoti yathāuddiṭṭhaṃ atthaṃ heṭṭhā anavasesato aniddisitvā ekadesameva niddisanavasena desanāya āmasanto. Imasmiṃ ṭhāneti yathāuddiṭṭhassa atthassa ‘‘ajjhattikañceva, āvuso, cakkhu’’ntiādinā (ma. ni. 1.306) chadvāravasena niddisanaṭṭhāne. Heṭṭhā parihīnadesananti – ‘‘yaṃ upādārūpaṃ cattāro arūpino khandhā upari tīṇi ariyasaccānī’’ti niddesavasena parihīnaṃ atthajātaṃ sabbaṃ. Taṃtaṃdvāravasenāti cakkhudvārādikaṃ taṃtaṃdvāravasena. Catusaccavasena āraddhā desanā catusacceneva pariyosāpitāti āha ‘‘yathānusandhināva suttantaṃ niṭṭhapesī’’ti.
ಮಹಾಹತ್ಥಿಪದೋಪಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾಯ ಲೀನತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಾ ಸಮತ್ತಾ।
Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಸುತ್ತಪಿಟಕ • Suttapiṭaka / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ • Majjhimanikāya / ೮. ಮಹಾಹತ್ಥಿಪದೋಪಮಸುತ್ತಂ • 8. Mahāhatthipadopamasuttaṃ
ಅಟ್ಠಕಥಾ • Aṭṭhakathā / ಸುತ್ತಪಿಟಕ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ೮. ಮಹಾಹತ್ಥಿಪದೋಪಮಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ • 8. Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanā
