Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / മജ്ഝിമനികായ (ടീകാ) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
൮. മഹാഹത്ഥിപദോപമസുത്തവണ്ണനാ
8. Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanā
൩൦൦. ജങ്ഗലാനന്തി ഏത്ഥ യോ നിപിച്ഛലേന അമുദുകോ നിരുദകതായ ഥദ്ധലൂഖഭൂമിപ്പദേസോ, സോ ‘‘ജങ്ഗലോ’’തി വുച്ചതി. തബ്ബഹുലതായ പന ഇധ സബ്ബോ ഭൂമിപ്പദേസോ ജങ്ഗലോ, തസ്മിം ജങ്ഗലേ ജാതാ, ഭവാതി വാ ജങ്ഗലാ, തേസം ജങ്ഗലാനം. ഏവഞ്ഹി നദീചരാനമ്പി ഹത്ഥീനം സങ്ഗഹോ കതോ ഹോതി. സമോധാതബ്ബാനം വിയ ഹി സമോധായകാനമ്പി ജങ്ഗലഗ്ഗഹണേന ഗഹേതബ്ബതോ. പഥവീതലചാരീനന്തി ഇമിനാ ജലചാരിനോ ന നിവത്തേതി അദിസ്സമാനപാദത്താ. പാണാനന്തി സാധാരണവചനമ്പി ‘‘പദജാതാനീ’’തി സദ്ദന്തരസന്നിധാനേന വിസേസനിവിട്ഠമേവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സപാദകപാണാന’’ന്തി. ‘‘മുത്തഗത’’ന്തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൧൧൯; അ॰ നി॰ ൯.൧൧) ഗത-സദ്ദോ അനത്ഥന്തരോ വിയ, ജാത-സദ്ദോ അനത്ഥന്തരോതി ആഹ ‘‘പദജാതാനീതി പദാനീ’’തി. സമോധാനന്തി സമവരോധം, അന്തോഗമം വാ. മഹന്തത്തേനാതി വിപുലഭാവേന.
300.Jaṅgalānanti ettha yo nipicchalena amuduko nirudakatāya thaddhalūkhabhūmippadeso, so ‘‘jaṅgalo’’ti vuccati. Tabbahulatāya pana idha sabbo bhūmippadeso jaṅgalo, tasmiṃ jaṅgale jātā, bhavāti vā jaṅgalā, tesaṃ jaṅgalānaṃ. Evañhi nadīcarānampi hatthīnaṃ saṅgaho kato hoti. Samodhātabbānaṃ viya hi samodhāyakānampi jaṅgalaggahaṇena gahetabbato. Pathavītalacārīnanti iminā jalacārino na nivatteti adissamānapādattā. Pāṇānanti sādhāraṇavacanampi ‘‘padajātānī’’ti saddantarasannidhānena visesaniviṭṭhameva hotīti āha ‘‘sapādakapāṇāna’’nti. ‘‘Muttagata’’ntiādīsu (ma. ni. 2.119; a. ni. 9.11) gata-saddo anatthantaro viya, jāta-saddo anatthantaroti āha ‘‘padajātānīti padānī’’ti. Samodhānanti samavarodhaṃ, antogamaṃ vā. Mahantattenāti vipulabhāvena.
കുസലാ ധമ്മാതി അനവജ്ജസുഖവിപാകാ ധമ്മാ, ന അനവജ്ജമത്തധമ്മാ. കുസലത്തികേ ആഗതനയേന ഹി ഇധ കുസലാ ധമ്മാ ഗഹേതബ്ബാ, ന ബാഹിതികസുത്തേ ആഗതനയേന. ചതുബ്ബിധോ സങ്ഗഹോതി കസ്മാ വുത്തം, നനു ഏകവിധോവേത്ഥ സങ്ഗഹോ അധിപ്പേതോതി? ന, അത്ഥം അഗ്ഗഹേത്വാ അനിദ്ധാരിതത്ഥസ്സ സദ്ദസ്സേവ ഗഹിതത്താ. സങ്ഗഹ-സദ്ദോ താവ അത്തനോ അത്ഥവസേന ചതുബ്ബിധോതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. അത്ഥോപി വാ അനിദ്ധാരിതവിസേസോ സാമഞ്ഞേന ഗഹേതബ്ബതം പത്തോ ‘‘സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി ഏത്ഥ സങ്ഗഹ-സദ്ദേന വചനീയതം ഗതോതി ന കോചി ദോസോ, നിദ്ധാരിതേ വിസേസേ തസ്സ ഏകവിധതാ സിയാ, ന തതോ പുബ്ബേതി. സജാതിസങ്ഗഹോതി സമാനജാതിയാ, സമാനജാതികാനം വാ സങ്ഗഹോ. ധാതുകഥാവണ്ണനായം പന ‘‘ജാതിസങ്ഗഹോ’’ഇച്ചേവ വുത്തം, തം ജാതി-സദ്ദസ്സ സാപേക്ഖസദ്ദത്താ ജാതിയാ സങ്ഗഹോതി വുത്തേ അത്തനോ ജാതിയാതി വിഞ്ഞായതി സമ്ബന്ധാരഹസ്സ അഞ്ഞസ്സ അവുത്തത്താതി കത്വാ വുത്തം. ഇധ പന രൂപകണ്ഡവണ്ണനായം (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൫൯൪) വിയ പാകടം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘സജാതിസങ്ഗഹോ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. സഞ്ജായന്തി ഏത്ഥാതി സഞ്ജാതി, സഞ്ജാതിയാ സങ്ഗഹോ സഞ്ജാതിസങ്ഗഹോ, സഞ്ജാതിദേസവസേന സങ്ഗഹോതി അത്ഥോ. ‘‘സബ്ബേ രഥികാ’’തി വുത്തേ സബ്ബേ രഥയോധാ രഥേന യുജ്ഝനകിരിയായ ഏകസങ്ഗഹോതി. ‘‘സബ്ബേ ധനുഗ്ഗഹാ’’തി വുത്തേ സബ്ബേ ഇസ്സാസാ ധനുനാ വിജ്ഝനകിരിയായ ഏകസങ്ഗഹോതി ആഹ ‘‘ഏവം കിരിയവസേന സങ്ഗഹോ’’തി. രൂപക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതന്തി രൂപക്ഖന്ധേന ഏകസങ്ഗഹം രൂപക്ഖന്ധോതേവ ഗണിതം, ഗഹണം ഗതന്തി അത്ഥോ.
Kusalā dhammāti anavajjasukhavipākā dhammā, na anavajjamattadhammā. Kusalattike āgatanayena hi idha kusalā dhammā gahetabbā, na bāhitikasutte āgatanayena. Catubbidho saṅgahoti kasmā vuttaṃ, nanu ekavidhovettha saṅgaho adhippetoti? Na, atthaṃ aggahetvā aniddhāritatthassa saddasseva gahitattā. Saṅgaha-saddo tāva attano atthavasena catubbidhoti ayañhettha attho. Atthopi vā aniddhāritaviseso sāmaññena gahetabbataṃ patto ‘‘saṅgahaṃ gacchatī’’ti ettha saṅgaha-saddena vacanīyataṃ gatoti na koci doso, niddhārite visese tassa ekavidhatā siyā, na tato pubbeti. Sajātisaṅgahoti samānajātiyā, samānajātikānaṃ vā saṅgaho. Dhātukathāvaṇṇanāyaṃ pana ‘‘jātisaṅgaho’’icceva vuttaṃ, taṃ jāti-saddassa sāpekkhasaddattā jātiyā saṅgahoti vutte attano jātiyāti viññāyati sambandhārahassa aññassa avuttattāti katvā vuttaṃ. Idha pana rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 594) viya pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘sajātisaṅgaho’’icceva vuttaṃ. Sañjāyanti etthāti sañjāti, sañjātiyā saṅgaho sañjātisaṅgaho, sañjātidesavasena saṅgahoti attho. ‘‘Sabbe rathikā’’ti vutte sabbe rathayodhā rathena yujjhanakiriyāya ekasaṅgahoti. ‘‘Sabbe dhanuggahā’’ti vutte sabbe issāsā dhanunā vijjhanakiriyāya ekasaṅgahoti āha ‘‘evaṃ kiriyavasena saṅgaho’’ti. Rūpakkhandhena saṅgahitanti rūpakkhandhena ekasaṅgahaṃ rūpakkhandhoteva gaṇitaṃ, gahaṇaṃ gatanti attho.
ദിയഡ്ഢമേവ സച്ചം ഭജതി മഗ്ഗസച്ചദുക്ഖസച്ചേകദേസഭാവതോ. സച്ചേകദേസന്തോഗധമ്പി സച്ചന്തോഗധമേവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സച്ചാനം അന്തോഗധത്താ’’തി. ഇദാനി തമത്ഥം സാസനതോ ച ലോകതോ ച ഉപമം ആഹ രിത്വാ ദീപേതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സാധികമിദം, ഭിക്ഖവേ, ദിയഡ്ഢസിക്ഖാപദസതന്തി ഇദം യസ്മിം കാലേ തം സുത്തം ദേസിതം, തദാ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദവസേന വുത്തം, തതോ പരം പന സാധികാനി ദ്വേസതാനി സിക്ഖാപദാനീതി. സിക്ഖാനം അന്തോഗധത്താ അധിസീലസിക്ഖായ. ഏത്ഥ ച ‘‘സീലം സിക്ഖന്തോപി തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖതീ’’തി വിസമോയം ഉപഞ്ഞാസോ. തത്ഥ ഹി യോ പഹാതബ്ബം പജഹതി, സംവരിതബ്ബതോ സംവരം ആപജ്ജതി, അയമസ്സ അധിസീലസിക്ഖാ. യോ തത്ഥ ചേതസോ അവിക്ഖേപോ, അയമസ്സ അധിചിത്തസിക്ഖാ. യാ തത്ഥ വീമംസാ, അയമസ്സ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ. ഇതി സോ കുലപുത്തോ സരൂപതോ ലബ്ഭമാനാ ഏവ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖതീതി ദീപിതോ, ന സിക്ഖാനം അന്തോഗധതാമത്തേന. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘യോ തഥാഭൂതസ്സ സംവരോ, അയമേത്ഥ അധിസീലസിക്ഖാ, യോ തഥാഭൂതസ്സ സമാധി, അയമേത്ഥ അധിചിത്തസിക്ഖാ, യാ തഥാഭൂതസ്സ പഞ്ഞാ, അയം അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ. ഇമാ തിസ്സോ സിക്ഖാ തസ്മിം ആരമ്മണേ തായ സതിയാ തേന മനസികാരേന സിക്ഖതി ആസേവതി ഭാവേതി ബഹുലീകരോതീ’’തി. ഇധ പന സച്ചാനം അന്തോഗധത്താ സച്ച-സദ്ദാഭിധേയ്യതാമത്തേന ചതൂസു സച്ചേസു ഗണനന്തോഗധാ ഹോന്തീതി? ന, തത്ഥാപി ഹി നിപ്പരിയായതോ അധിസീലസിക്ഖാവ ലബ്ഭതി, ഇതരാ പരിയായതോതി കത്വാ ‘‘സിക്ഖാനം അന്തോഗധത്താ’’തി വുത്തം.
Diyaḍḍhamevasaccaṃ bhajati maggasaccadukkhasaccekadesabhāvato. Saccekadesantogadhampi saccantogadhameva hotīti āha ‘‘saccānaṃ antogadhattā’’ti. Idāni tamatthaṃ sāsanato ca lokato ca upamaṃ āha ritvā dīpetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sādhikamidaṃ, bhikkhave, diyaḍḍhasikkhāpadasatanti idaṃ yasmiṃ kāle taṃ suttaṃ desitaṃ, tadā paññattasikkhāpadavasena vuttaṃ, tato paraṃ pana sādhikāni dvesatāni sikkhāpadānīti. Sikkhānaṃ antogadhattā adhisīlasikkhāya. Ettha ca ‘‘sīlaṃ sikkhantopi tisso sikkhā sikkhatī’’ti visamoyaṃ upaññāso. Tattha hi yo pahātabbaṃ pajahati, saṃvaritabbato saṃvaraṃ āpajjati, ayamassa adhisīlasikkhā. Yo tattha cetaso avikkhepo, ayamassa adhicittasikkhā. Yā tattha vīmaṃsā, ayamassa adhipaññāsikkhā. Iti so kulaputto sarūpato labbhamānā eva tisso sikkhā sikkhatīti dīpito, na sikkhānaṃ antogadhatāmattena. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yo tathābhūtassa saṃvaro, ayamettha adhisīlasikkhā, yo tathābhūtassa samādhi, ayamettha adhicittasikkhā, yā tathābhūtassa paññā, ayaṃ adhipaññāsikkhā. Imā tisso sikkhā tasmiṃ ārammaṇe tāya satiyā tena manasikārena sikkhati āsevati bhāveti bahulīkarotī’’ti. Idha pana saccānaṃ antogadhattā sacca-saddābhidheyyatāmattena catūsu saccesu gaṇanantogadhā hontīti? Na, tatthāpi hi nippariyāyato adhisīlasikkhāva labbhati, itarā pariyāyatoti katvā ‘‘sikkhānaṃ antogadhattā’’ti vuttaṃ.
ചതൂസു അരിയസച്ചേസു സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തീതി ച തതോ അമുച്ചിത്വാ തസ്സേവ അന്തോഗധതം സന്ധായ വുത്തം. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘യഥാ ച ഏകസ്സ ഹത്ഥിപദസ്സാ’’തിആദിനാ ദസ്സിതാ ഹത്ഥിപദോപമാ സമത്ഥിതാ ദട്ഠബ്ബാ. ഏകസ്മിമ്പി ദ്വീസുപി തീസുപി സച്ചേസു ഗണനം ഗതാ ധമ്മാതി ഇദം ന കുസലത്തികവസേനേവ വേദിതബ്ബം, അഥ ഖോ തികദുകേസു യഥാരഹം ലബ്ഭമാനപദവസേന വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ഏകസ്മിം സച്ചേ ഗണനം ഗതോ ധമ്മോ അസങ്ഖതധമ്മോ ദട്ഠബ്ബോ, ദ്വീസു സച്ചേസു ഗണനം ഗതാ കുസലാ ധമ്മാ, തഥാ അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ച ധമ്മാ, തീസു സച്ചേസു ഗണനം ഗതാ സങ്ഖതാ ധമ്മാ, ഏവം അഞ്ഞേസമ്പി തികദുകപദാനം വസേന അയമത്ഥോ യഥാരഹം വിഭജിത്വാ വത്തബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘ഏകസ്മിമ്പി…പേ॰… ഗതാവ ഹോന്തീ’’തി. ഏകദേസോ ഹി സമുദായന്തോഗധത്താ വിസേസോ വിയ സാമഞ്ഞേന സമൂഹേന സങ്ഗഹം ലഭതി. തേനാഹ ‘‘സച്ചാനം അന്തോഗധത്താ’’തി. ദേസനാനുക്കമോതി അരിയസച്ചാനി ഉദ്ദിസിത്വാ ദുക്ഖസച്ചനിദ്ദേസവസേന പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം വിഭജനം. തത്ഥ ച രൂപക്ഖന്ധനിദ്ദേസവസേനആദിതോ അജ്ഝത്തികായ പഥവീധാതുയാ വിഭജനന്തി. അയം ഇമിസ്സാ ദേസനായ അനുക്കമോ.
Catūsu ariyasaccesu saṅgahaṃ gacchantīti ca tato amuccitvā tasseva antogadhataṃ sandhāya vuttaṃ. Evañca katvā ‘‘yathā ca ekassa hatthipadassā’’tiādinā dassitā hatthipadopamā samatthitā daṭṭhabbā. Ekasmimpi dvīsupi tīsupi saccesu gaṇanaṃ gatā dhammāti idaṃ na kusalattikavaseneva veditabbaṃ, atha kho tikadukesu yathārahaṃ labbhamānapadavasena veditabbaṃ. Tattha ekasmiṃ sacce gaṇanaṃ gato dhammo asaṅkhatadhammo daṭṭhabbo, dvīsu saccesu gaṇanaṃ gatā kusalā dhammā, tathā akusalā dhammā, abyākatā ca dhammā, tīsu saccesu gaṇanaṃ gatā saṅkhatā dhammā, evaṃ aññesampi tikadukapadānaṃ vasena ayamattho yathārahaṃ vibhajitvā vattabbo. Tenāha ‘‘ekasmimpi…pe… gatāva hontī’’ti. Ekadeso hi samudāyantogadhattā viseso viya sāmaññena samūhena saṅgahaṃ labhati. Tenāha ‘‘saccānaṃ antogadhattā’’ti. Desanānukkamoti ariyasaccāni uddisitvā dukkhasaccaniddesavasena pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ vibhajanaṃ. Tattha ca rūpakkhandhaniddesavasenaādito ajjhattikāya pathavīdhātuyā vibhajananti. Ayaṃ imissā desanāya anukkamo.
൩൦൧. തം പനേതം ഉപമാഹി വിഭാവേതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സുജാതന്തി സുന്ദരം, സുസണ്ഠിതം സുപരിണതഞ്ചാതി അധിപ്പായോ. പേസിയോതി വിലീവേ. മുദുഭാവതോ കുച്ഛിഭാഗം ആദായ. ഇതരേ ച ചത്താരോ കോട്ഠാസേതി പഞ്ചധാ ഭിന്നകോട്ഠാസേസു ഇതരേ ച ചത്താരോ കോട്ഠാസേ. ഇതരേ ച തയോ കോട്ഠാസേതിആദിതോ ചതുധാ ഭിന്നകോട്ഠാസേസു ഇതരേ ച തയോ കോട്ഠാസേ.
301. Taṃ panetaṃ upamāhi vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sujātanti sundaraṃ, susaṇṭhitaṃ supariṇatañcāti adhippāyo. Pesiyoti vilīve. Mudubhāvato kucchibhāgaṃ ādāya. Itare ca cattāro koṭṭhāseti pañcadhā bhinnakoṭṭhāsesu itare ca cattāro koṭṭhāse. Itare ca tayo koṭṭhāsetiādito catudhā bhinnakoṭṭhāsesu itare ca tayo koṭṭhāse.
രാജപുത്തൂപമായാതി രഞ്ഞോ ജേട്ഠപുത്തഉപമായ. ന്തി പിളന്ധനം. ഉരേ വായാമജനിതഅരിയജാതിയാ ഓരസോ. മുഖതോ ജാതോതി മുഖതോ നിഗ്ഗതധമ്മദേസനായ ജാതോ, ബുദ്ധാനം വാ ധമ്മകായസ്സ മുഖഭൂതഅരിയധമ്മതോ ജാതോ. തതോ ഏവ ധമ്മജോ ധമ്മനിമ്മിതോ. സത്ഥു ധമ്മദായാദസ്സേവ ഗഹിതത്താ ധമ്മദായാദോ. തേനാഹ ‘‘നോ ആമിസദായാദോ’’തി. ന്തി ‘‘ഭഗവതോ പുത്തോ’’തിആദിവചനം. മഹാപഞ്ഞതാദിഗുണേഹി സാതിസയം അനുപുബ്ബഭാവേ ഠിതത്താ സമ്മാ യഥാഭൂതം വദമാനോ വത്തും സക്കോന്തോ വദേയ്യ.
Rājaputtūpamāyāti rañño jeṭṭhaputtaupamāya. Nti piḷandhanaṃ. Ure vāyāmajanitaariyajātiyā oraso. Mukhato jātoti mukhato niggatadhammadesanāya jāto, buddhānaṃ vā dhammakāyassa mukhabhūtaariyadhammato jāto. Tato eva dhammajo dhammanimmito. Satthu dhammadāyādasseva gahitattā dhammadāyādo. Tenāha ‘‘no āmisadāyādo’’ti. Nti ‘‘bhagavato putto’’tiādivacanaṃ. Mahāpaññatādiguṇehi sātisayaṃ anupubbabhāve ṭhitattā sammā yathābhūtaṃ vadamāno vattuṃ sakkonto vadeyya.
അകുതോഭയം നിബ്ബാനം നിബ്ബാനഗാമിനിഞ്ച. രാഗരജാദീനം വിഗമേന വിഗതരജം ധമ്മം ദേസേന്തം സുഗതം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ഭിക്ഖൂനം പരോസഹസ്സം പയിരുപാസതീതി യോജനാ.
Akutobhayaṃ nibbānaṃ nibbānagāminiñca. Rāgarajādīnaṃ vigamena vigatarajaṃ dhammaṃ desentaṃ sugataṃ sammāsambuddhaṃ bhikkhūnaṃ parosahassaṃ payirupāsatīti yojanā.
‘‘സേവേഥ ഭജഥാ’’തി വത്വാ തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘പണ്ഡിതാ ഭിക്ഖൂ അനുഗ്ഗാഹകാ’’തി. പണ്ഡിതാപി സമാനാ ന അപ്പസ്സുതാ, അഥ ഖോ ഓവാദാനുസാസനീഹി അനുഗ്ഗാഹകാതി പുരിമാ ഉപമാ ഥേരസ്സേവ വസേന ഉദാഹടാ, ദുതിയാ പന ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സപി വസേന ഉദാഹടാ.
‘‘Sevetha bhajathā’’ti vatvā tattha kāraṇamāha ‘‘paṇḍitā bhikkhū anuggāhakā’’ti. Paṇḍitāpi samānā na appassutā, atha kho ovādānusāsanīhi anuggāhakāti purimā upamā therasseva vasena udāhaṭā, dutiyā pana bhagavato bhikkhusaṅghassapi vasena udāhaṭā.
൩൦൨. അജ്ഝത്തികാതി സത്തസന്താനപരിയാപന്നാ. അജ്ഝത്തം പച്ചത്തന്തി പദദ്വയേനപി തംതംപാടിപുഗ്ഗലികധമ്മാ വുച്ചന്തീതി ആഹ ‘‘ഉഭയമ്പേതം നിയകാധിവചനമേവാ’’തി. സസന്തതിപരിയാപന്നതായ പന അത്താതി ഗഹേതബ്ബഭാവൂപഗമനവസേന അത്താനം അധികിച്ച ഉദ്ദിസ്സ പവത്തം അജ്ഝത്തം, തംതംസത്തസന്താനപരിയാപന്നതായ പച്ചത്തം. തേനാഹ അട്ഠകഥായം (വിസുദ്ധി॰ ൧.൩൦൭) ‘‘അത്തനി പവത്തത്താ അജ്ഝത്തം, അത്താനം പടിച്ച പടിച്ച പവത്തത്താ പച്ചത്ത’’ന്തി. കക്ഖളന്തി കഥിനം. യസ്മാ തം ഥദ്ധഭാവേന സഹജാതാനം പതിട്ഠാ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഥദ്ധ’’ന്തി വുത്തം. ഖരിഗതന്തി ഖരസഭാവേസു ഗതം തപ്പരിയാപന്നം, ഖരസഭാവമേവാതി അത്ഥോ. യസ്മാ പന ഖരസഭാവം ഫരുസാകാരേന ഉപട്ഠാനതോ ഫരുസാകാരം ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഫരുസ’’ന്തി. ഉപാദിന്നം നാമ സരീരട്ഠകം. തത്ഥ യം കമ്മസമുട്ഠാനം, തം നിപ്പരിയായതോ ‘‘ഉപാദിന്ന’’ന്തി വുച്ചതി, ഇതരം അനുപാദിന്നം. തദുഭയമ്പി ഇധ തണ്ഹാദീഹി ആദിന്നഗഹിതപരാമട്ഠവസേന ഉപാദിന്നമേവാതി ദസ്സേതും ‘‘സരീരട്ഠകഞ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആദിന്നന്തി അഭിനിവിട്ഠം. മമന്തി ഗഹിതം. അഹന്തി പരാമട്ഠം . ധാതുകമ്മട്ഠാനികസ്സാതി ചതുധാതുവവത്ഥാനവസേന ധാതുകമ്മട്ഠാനം പരിഹരന്തസ്സ. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം ധാതുകമ്മട്ഠാനേ. തീസു കോട്ഠാസേസൂതി തിപ്പകാരേസു കോട്ഠാസേസു. ന ഹി തേ തയോ ചത്താരോ കോട്ഠാസാ.
302.Ajjhattikāti sattasantānapariyāpannā. Ajjhattaṃ paccattanti padadvayenapi taṃtaṃpāṭipuggalikadhammā vuccantīti āha ‘‘ubhayampetaṃ niyakādhivacanamevā’’ti. Sasantatipariyāpannatāya pana attāti gahetabbabhāvūpagamanavasena attānaṃ adhikicca uddissa pavattaṃ ajjhattaṃ, taṃtaṃsattasantānapariyāpannatāya paccattaṃ. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ (visuddhi. 1.307) ‘‘attani pavattattā ajjhattaṃ, attānaṃ paṭicca paṭicca pavattattā paccatta’’nti. Kakkhaḷanti kathinaṃ. Yasmā taṃ thaddhabhāvena sahajātānaṃ patiṭṭhā hoti, tasmā ‘‘thaddha’’nti vuttaṃ. Kharigatanti kharasabhāvesu gataṃ tappariyāpannaṃ, kharasabhāvamevāti attho. Yasmā pana kharasabhāvaṃ pharusākārena upaṭṭhānato pharusākāraṃ hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘pharusa’’nti. Upādinnaṃ nāma sarīraṭṭhakaṃ. Tattha yaṃ kammasamuṭṭhānaṃ, taṃ nippariyāyato ‘‘upādinna’’nti vuccati, itaraṃ anupādinnaṃ. Tadubhayampi idha taṇhādīhi ādinnagahitaparāmaṭṭhavasena upādinnamevāti dassetuṃ ‘‘sarīraṭṭhakañhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ādinnanti abhiniviṭṭhaṃ. Mamanti gahitaṃ. Ahanti parāmaṭṭhaṃ. Dhātukammaṭṭhānikassāti catudhātuvavatthānavasena dhātukammaṭṭhānaṃ pariharantassa. Etthāti etasmiṃ dhātukammaṭṭhāne. Tīsu koṭṭhāsesūti tippakāresu koṭṭhāsesu. Na hi te tayo cattāro koṭṭhāsā.
വുത്തപ്പകാരാതി ‘‘കേസാ ലോമാ’’തിആദിനാ വുത്തപ്പകാരാ. നാനാസഭാവതോതി സതിപി കക്ഖളഭാവസാമഞ്ഞേ സസമ്ഭാരവിഭത്തിതോ പന കേസാദിസങ്ഘാതഗതനാനാസഭാവതോ. ആലയോതി അപേക്ഖാ. നികന്തീതി നികാമനാ. പത്ഥനാതി തണ്ഹാപത്ഥനാ. പരിയുട്ഠാനന്തി തണ്ഹാപരിയുട്ഠാനം. ഗഹണന്തി കാമുപാദാനം. പരാമാസോതി പരതോ ആമസനാ മിച്ഛാഭിനിവേസോ. ന ബലവാ ആലയാദി. യദി ഏവം കസ്മാ വിഭങ്ഗേ ബാഹിരാപി പഥവീധാതു വിത്ഥാരേനേവ വിഭത്താതി? യഥാധമ്മദേസനത്താ തത്ഥ വിത്ഥാരേനേവ ദേസനാ പവത്താ, യഥാനുലോമദേസനത്താ പനേത്ഥ വുത്തനയേന ദേസനാ സംഖിത്താ.
Vuttappakārāti ‘‘kesā lomā’’tiādinā vuttappakārā. Nānāsabhāvatoti satipi kakkhaḷabhāvasāmaññe sasambhāravibhattito pana kesādisaṅghātagatanānāsabhāvato. Ālayoti apekkhā. Nikantīti nikāmanā. Patthanāti taṇhāpatthanā. Pariyuṭṭhānanti taṇhāpariyuṭṭhānaṃ. Gahaṇanti kāmupādānaṃ. Parāmāsoti parato āmasanā micchābhiniveso. Na balavā ālayādi. Yadi evaṃ kasmā vibhaṅge bāhirāpi pathavīdhātu vitthāreneva vibhattāti? Yathādhammadesanattā tattha vitthāreneva desanā pavattā, yathānulomadesanattā panettha vuttanayena desanā saṃkhittā.
യോജേത്വാ ദസ്സേതീതി ഏകജ്ഝം കത്വാ ദസ്സേതി. സാതി അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതു. സുഖപരിഗ്ഗഹോ ഹോതി ‘‘ന മേ സോ അത്താ’’തി. സിദ്ധേ ഹി അനത്തലക്ഖണേ ദുക്ഖലക്ഖണം അനിച്ചലക്ഖണഞ്ച സിദ്ധമേവ ഹോതി സങ്ഖതധമ്മേസു തദവിനാഭാവതോതി. വിസൂകായതീതി വിസൂകം വിരൂപകിരിയം പവത്തേതി. സാ പന അത്ഥതോ വിപ്ഫന്ദനമേവാതി ആഹ ‘‘വിപ്ഫന്ദതീ’’തി. അസ്സാതി അജ്ഝത്തികായ പഥവീധാതുയാ. അചേതനാഭാവോ പാകടോ ഹോതി ധാതുമത്തതായ ദസ്സനതോ. തം ഉഭയമ്പീതി തം പഥവീധാതുദ്വയമ്പി.
Yojetvā dassetīti ekajjhaṃ katvā dasseti. Sāti ajjhattikā pathavīdhātu. Sukhapariggaho hoti ‘‘na me so attā’’ti. Siddhe hi anattalakkhaṇe dukkhalakkhaṇaṃ aniccalakkhaṇañca siddhameva hoti saṅkhatadhammesu tadavinābhāvatoti. Visūkāyatīti visūkaṃ virūpakiriyaṃ pavatteti. Sā pana atthato vipphandanamevāti āha ‘‘vipphandatī’’ti. Assāti ajjhattikāya pathavīdhātuyā. Acetanābhāvo pākaṭo hoti dhātumattatāya dassanato. Taṃ ubhayampīti taṃ pathavīdhātudvayampi.
തതോ വിസേസതരേനാതി തതോ ബാഹിരമഹാപഥവിതോ വിസേസവന്തതരേന, ലഹുതരേനാതി അത്ഥോ. കുപ്പതീതി ലുപ്പതി. വിലീയമാനാതി പകതിഉദകേ ലോണം വിയ വിലയം ഗച്ഛന്തീ. ഉദകാനുഗതാതി ഉദകം അനുഗതാ ഉദകഗതികാ. തേനാഹ ‘‘ഉദകമേവ ഹോതീ’’തി. അഭാവോ ഏവ അഭാവതാ, ന ഭവതീതി വാ അഭാവോ, തഥാസഭാവോ ധമ്മോ. തസ്സ ഭാവോ അഭാവതാ. വയോ വിനാസോ ധമ്മോ സഭാവോ ഏതസ്സാതി വയധമ്മോ, തസ്സ ഭാവോ വയധമ്മതാ, അത്ഥതോ ഖയോ ഏവ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. തേനാഹ ‘‘സബ്ബേഹിപി ഇമേഹി പദേഹി അനിച്ചലക്ഖണമേവ വുത്ത’’ന്തി. വിദ്ധംസനഭാവസ്സ പന പവേദിതബ്ബത്താ കാമം അനിച്ചലക്ഖണമേവ വുത്തം സരൂപതോ, ഇതരാനിപി അത്ഥതോ വുത്താനേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യം പനാ’’തിആദി.
Tato visesatarenāti tato bāhiramahāpathavito visesavantatarena, lahutarenāti attho. Kuppatīti luppati. Vilīyamānāti pakatiudake loṇaṃ viya vilayaṃ gacchantī. Udakānugatāti udakaṃ anugatā udakagatikā. Tenāha ‘‘udakameva hotī’’ti. Abhāvo eva abhāvatā, na bhavatīti vā abhāvo, tathāsabhāvo dhammo. Tassa bhāvo abhāvatā. Vayo vināso dhammo sabhāvo etassāti vayadhammo, tassa bhāvo vayadhammatā, atthato khayo eva. Sesapadesupi eseva nayo. Tenāha ‘‘sabbehipi imehi padehi aniccalakkhaṇameva vutta’’nti. Viddhaṃsanabhāvassa pana paveditabbattā kāmaṃ aniccalakkhaṇameva vuttaṃ sarūpato, itarānipi atthato vuttānevāti dassento āha ‘‘yaṃ panā’’tiādi.
മത്തം ഖണമത്തം തിട്ഠതീതി മത്തട്ഠോ, അപ്പമത്തട്ഠോ മത്തട്ഠകോ, അതിഇത്തരഖണികോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പരിത്തട്ഠിതികസ്സാ’’തി. ഠിതിപരിത്തതായാതി ഏകചിത്തപവത്തിമത്തതാഠാനലക്ഖണസ്സ ഇതരഭാവേന . ഏകസ്സ ചിത്തസ്സ പവത്തിക്ഖണമത്തേനേവ ഹി സത്താനം പരമത്ഥതോ ജീവനക്ഖണോ പരിച്ഛിന്നോ. തേനാഹ ‘‘അയം ഹീ’’തിആദി.
Mattaṃ khaṇamattaṃ tiṭṭhatīti mattaṭṭho, appamattaṭṭho mattaṭṭhako, atiittarakhaṇikoti attho. Tenāha ‘‘parittaṭṭhitikassā’’ti. Ṭhitiparittatāyāti ekacittapavattimattatāṭhānalakkhaṇassa itarabhāvena . Ekassa cittassa pavattikkhaṇamatteneva hi sattānaṃ paramatthato jīvanakkhaṇo paricchinno. Tenāha ‘‘ayaṃ hī’’tiādi.
ജീവിതന്തി ജീവിതിന്ദ്രിയം. സുഖദുക്ഖാതി സുഖദുക്ഖാ വേദനാ. ഉപേക്ഖാപി ഹി സുഖദുക്ഖാസ്വേവ അന്തോഗധാ ഇട്ഠാനിട്ഠഭാവതോ. അത്തഭാവോതി ജീവിതവേദനാവിഞ്ഞാണാനി ഠപേത്വാ അവസിട്ഠധമ്മാ വുത്താ. കേവലാതി അത്തനിച്ചഭാവേന അവോമിസ്സാ. ഏകചിത്തസമായുത്താതി ഏകേന ചിത്തേന സഹിതാ ഏകചിത്തക്ഖണികാ. ലഹുസോ വത്തതേ ഖണോതി തായ ഏവ ഏകക്ഖണികതായ ലഹുകോ അതിഇത്തരോ ജീവിതാദീനം ഖണോ വത്തതി വീതിവത്തതീതി അത്ഥോ. ഇദന്തി ഗാഥാവചനം.
Jīvitanti jīvitindriyaṃ. Sukhadukkhāti sukhadukkhā vedanā. Upekkhāpi hi sukhadukkhāsveva antogadhā iṭṭhāniṭṭhabhāvato. Attabhāvoti jīvitavedanāviññāṇāni ṭhapetvā avasiṭṭhadhammā vuttā. Kevalāti attaniccabhāvena avomissā. Ekacittasamāyuttāti ekena cittena sahitā ekacittakkhaṇikā. Lahuso vattate khaṇoti tāya eva ekakkhaṇikatāya lahuko atiittaro jīvitādīnaṃ khaṇo vattati vītivattatīti attho. Idanti gāthāvacanaṃ.
യസ്മാ സത്താനം ജീവിതം അസ്സാസപസ്സാസാനം അപരാപരസഞ്ചരണം ലഭമാനമേവ പവത്തതി, ന അലഭമാനം, തസ്മാ അസ്സാസപസ്സാസൂപനിബദ്ധം. തഥാ മഹാഭൂതാനം സമവുത്തിതം ലഭമാനമേവ പവത്തതി. പഥവീധാതുയാ ഹി ആപോധാതുആദീനം വാ അഞ്ഞതരപകോപേന ബലസമ്പന്നോപി പുരിസോ പത്ഥദ്ധകായോ വാ, അതിസാരാദിവസേന കിലിന്നപൂതികായോ വാ, മഹാഡാഹപരേതോ വാ, സഞ്ഛിജ്ജമാനസന്ധിബന്ധനോ വാ ഹുത്വാ ജീവിതക്ഖയം പാപുണാതി. കബളീകാരാഹാരാനം യുത്തകാലേ ലഭന്തസ്സേവ ജീവിതം പവത്തതി, അലഭന്തസ്സ പരിക്ഖയം ഗച്ഛതി, വിഞ്ഞാണേ പവത്തമാനേയേവ ച ജീവിതം പവത്തതി, ന തസ്മിം അപ്പവത്തമാനേ. ജീവിതന്തി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദേന ഇരിയാപഥൂപനിബദ്ധതാസീതുണ്ഹൂപനിബദ്ധതാദീനം സങ്ഗഹോ. ചതുന്നഞ്ഹി ഇരിയാപഥാനം സമവുത്തിതം ലഭമാനമേവ ജീവിതം പവത്തതി, അഞ്ഞതരസ്സ പന അധിമത്തതായ ആയുസങ്ഖാരാ ഉപച്ഛിജ്ജന്തി, സീതുണ്ഹാനമ്പി സമവുത്തിതം ലഭമാനമേവ പവത്തതി, അതിസീതേന പന അതിഉണ്ഹേന വാ അഭിഭൂതസ്സ വിപജ്ജതീതി.
Yasmā sattānaṃ jīvitaṃ assāsapassāsānaṃ aparāparasañcaraṇaṃ labhamānameva pavattati, na alabhamānaṃ, tasmā assāsapassāsūpanibaddhaṃ. Tathā mahābhūtānaṃ samavuttitaṃ labhamānameva pavattati. Pathavīdhātuyā hi āpodhātuādīnaṃ vā aññatarapakopena balasampannopi puriso patthaddhakāyo vā, atisārādivasena kilinnapūtikāyo vā, mahāḍāhapareto vā, sañchijjamānasandhibandhano vā hutvā jīvitakkhayaṃ pāpuṇāti. Kabaḷīkārāhārānaṃ yuttakāle labhantasseva jīvitaṃ pavattati, alabhantassa parikkhayaṃ gacchati, viññāṇe pavattamāneyeva ca jīvitaṃ pavattati, na tasmiṃ appavattamāne. Jīvitanti ettha iti-saddena iriyāpathūpanibaddhatāsītuṇhūpanibaddhatādīnaṃ saṅgaho. Catunnañhi iriyāpathānaṃ samavuttitaṃ labhamānameva jīvitaṃ pavattati, aññatarassa pana adhimattatāya āyusaṅkhārā upacchijjanti, sītuṇhānampi samavuttitaṃ labhamānameva pavattati, atisītena pana atiuṇhena vā abhibhūtassa vipajjatīti.
തണ്ഹുപാദിന്നസ്സാതി ഇമിനാ ഹി പച്ചയുപ്പന്നതാകിത്തനേന സരസപഭങ്ഗുതംയേവ വിഭാവേതി. ദുക്ഖാനുപസ്സനായ തണ്ഹാഗ്ഗാഹസ്സ അനിച്ചാനുപസ്സനായ മാനഗ്ഗാഹസ്സ അനത്താനുപസ്സനായ ദിട്ഠിഗ്ഗാഹസ്സ ഉജുവിപച്ചനീകഭാവതോ ഏകംസേനേവ തീഹി അനുപസ്സനാഹി ഗാഹാപി വിഗച്ഛന്തീതി ആഹ ‘‘നോതേവ ഹോതീ’’തി. ഏകംയേവ ആഗതം ബാഹിരായ പഥവീധാതുയാ അന്തരധാനദസ്സനപവത്തജോതനായ.
Taṇhupādinnassāti iminā hi paccayuppannatākittanena sarasapabhaṅgutaṃyeva vibhāveti. Dukkhānupassanāya taṇhāggāhassa aniccānupassanāya mānaggāhassa anattānupassanāya diṭṭhiggāhassa ujuvipaccanīkabhāvato ekaṃseneva tīhi anupassanāhi gāhāpi vigacchantīti āha ‘‘noteva hotī’’ti. Ekaṃyeva āgataṃ bāhirāya pathavīdhātuyā antaradhānadassanapavattajotanāya.
പരിഗ്ഗഹന്തി ധാതുപരിഗ്ഗഹണം. പട്ഠപേന്തോതി ആരഭന്തോ ദേസേന്തോ. സോതദ്വാരേ ബലം ദസ്സേതീതി യോജനാ. കമ്മട്ഠാനികസ്സ ബലദസ്സനാപദേസേന കമ്മട്ഠാനസ്സ ആനുഭാവം ദസ്സേതി. വാചായ ഘട്ടനമേവ വുത്തം സോതദ്വാരേ ബലദസ്സനഭാവതോ. ബലന്തി ച ബാഹിരായ വിയ അജ്ഝത്തികായപി പഥവീധാതുയാ അചേതനാഭാവദസ്സനേന രുക്ഖസ്സ വിയ അക്കോസന്തേപി പഹരന്തേപി നിബ്ബികാരതാ. സമ്പതിവത്തമാനുപ്പന്നഭാവേനാതി തദാ പച്ചുപ്പന്നഭാവേന. സമുദാചാരുപ്പന്നഭാവേനാതി ആപാഥഗതേ തസ്മിം അനിട്ഠേ സദ്ദാരമ്മണേ ആരമ്മണകരണസങ്ഖാതഉപ്പത്തിവസേന സോതദ്വാരേ ജവനവേദനാ ദുക്ഖാതി വചനതോ. തഥാ ഹി ‘‘ഉപനിസ്സയവസേനാ’’തി വുത്തം. വേദനാദയോപീതി ‘‘വേദനാ അനിച്ചാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തവേദനാ ചേവ സഞ്ഞാദയോ ച. തേ ഹി ഫസ്സേന സമാനഭൂമികാ ന പുബ്ബേ വുത്തവേദനാ. ധാതുസങ്ഖാതമേവ ആരമ്മണന്തി യഥാപരിഗ്ഗഹിതം പഥവീധാതുസങ്ഖാതമേവ വിസയം. പക്ഖന്ദതീതി വിപസ്സനാചിത്തം അനിച്ചന്തിപി ദുക്ഖന്തിപി അനത്താതിപി സമ്മസനവസേന അനുപവിസതി. ഏതേന ബഹിദ്ധാവിക്ഖേപാഭാവമാഹ, പസീദതീതി പന ഇമിനാ കമ്മട്ഠാനസ്സ വീഥിപടിപന്നതം. സന്തിട്ഠതീതി ഇമിനാ ഉപരൂപരി വിസേസാവഹഭാവേന അവത്ഥാനം പടിപക്ഖാഭിഭവേന നിച്ചലഭാവതോ. വിമുച്ചതീതി ഇമിനാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഗ്ഗാഹതോ വിസേസേന മുച്ചനം. അട്ഠകഥായം പന സമുട്ഠാനവസേന അത്ഥോ വുത്തോ ‘‘അധിമോക്ഖം ലഭതീ’’തി. സോതദ്വാരമ്ഹി ആരമ്മണേ ആപാഥഗതേതി ഇദം മൂലപരിഞ്ഞായ മൂലദസ്സനം. സോതദ്വാരേഹി ആവജ്ജനവോട്ഠബ്ബനാനം അയോനിസോ ആവജ്ജയതോ വോട്ഠബ്ബനവസേന ഇട്ഠേ ആരമ്മണേ ലോഭോ, അനിട്ഠേ ച പടിഘോ ഉപ്പജ്ജതി, മനോദ്വാരേ പന ‘‘ഇത്ഥീ, പുരിസോ’’തി രജ്ജനാദി ഹോതി, തസ്സ പഞ്ചദ്വാരജവനം മൂലം, സബ്ബം വാ ഭവങ്ഗാദി. ഏവം മനോദ്വാരജവനസ്സ മൂലവസേന പരിഞ്ഞാ. ആഗന്തുകതാവകാലികപരിഞ്ഞാ പന പഞ്ചദ്വാരജവനസ്സേവ അപുബ്ബഭാവവസേന ഇതരഭാവവസേന ച വേദിതബ്ബാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സതിപട്ഠാനസംവണ്ണനായം വുത്തോ ഏവ.
Pariggahanti dhātupariggahaṇaṃ. Paṭṭhapentoti ārabhanto desento. Sotadvāre balaṃ dassetīti yojanā. Kammaṭṭhānikassa baladassanāpadesena kammaṭṭhānassa ānubhāvaṃ dasseti. Vācāya ghaṭṭanameva vuttaṃ sotadvāre baladassanabhāvato. Balanti ca bāhirāya viya ajjhattikāyapi pathavīdhātuyā acetanābhāvadassanena rukkhassa viya akkosantepi paharantepi nibbikāratā. Sampativattamānuppannabhāvenāti tadā paccuppannabhāvena. Samudācāruppannabhāvenāti āpāthagate tasmiṃ aniṭṭhe saddārammaṇe ārammaṇakaraṇasaṅkhātauppattivasena sotadvāre javanavedanā dukkhāti vacanato. Tathā hi ‘‘upanissayavasenā’’ti vuttaṃ. Vedanādayopīti ‘‘vedanā aniccā’’ti ettha vuttavedanā ceva saññādayo ca. Te hi phassena samānabhūmikā na pubbe vuttavedanā. Dhātusaṅkhātameva ārammaṇanti yathāpariggahitaṃ pathavīdhātusaṅkhātameva visayaṃ. Pakkhandatīti vipassanācittaṃ aniccantipi dukkhantipi anattātipi sammasanavasena anupavisati. Etena bahiddhāvikkhepābhāvamāha, pasīdatīti pana iminā kammaṭṭhānassa vīthipaṭipannataṃ. Santiṭṭhatīti iminā uparūpari visesāvahabhāvena avatthānaṃ paṭipakkhābhibhavena niccalabhāvato. Vimuccatīti iminā taṇhāmānadiṭṭhiggāhato visesena muccanaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana samuṭṭhānavasena attho vutto ‘‘adhimokkhaṃ labhatī’’ti. Sotadvāramhi ārammaṇe āpāthagateti idaṃ mūlapariññāya mūladassanaṃ. Sotadvārehi āvajjanavoṭṭhabbanānaṃ ayoniso āvajjayato voṭṭhabbanavasena iṭṭhe ārammaṇe lobho, aniṭṭhe ca paṭigho uppajjati, manodvāre pana ‘‘itthī, puriso’’ti rajjanādi hoti, tassa pañcadvārajavanaṃ mūlaṃ, sabbaṃ vā bhavaṅgādi. Evaṃ manodvārajavanassa mūlavasena pariññā. Āgantukatāvakālikapariññā pana pañcadvārajavanasseva apubbabhāvavasena itarabhāvavasena ca veditabbā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana satipaṭṭhānasaṃvaṇṇanāyaṃ vutto eva.
യാഥാവതോ ധാതൂനം പരിഗ്ഗണ്ഹനവസേന കതപരിഗ്ഗഹസ്സപി അനാദികാലഭാവനാവസേന അയോനിസോ ആവജ്ജനം സചേപി ഉപ്പജ്ജതി. വോട്ഠബ്ബനം പത്വാതി വോട്ഠബ്ബനകിച്ചതം പത്വാ. ഏകം ദ്വേ വാരേ ആസേവനം ലഭിത്വാ, ന ആസേവനപച്ചയം. ന ഹി ഉപേക്ഖാസഹഗതാഹേതുകചിത്തം ആസേവനപച്ചയഭൂതം അത്ഥി. യദി സിയാ, പട്ഠാനേ കുസലത്തികേ പടിച്ചവാരാദീസു ‘‘ന മഗ്ഗപച്ചയാ ആസേവനേ ദ്വേ, ആസേവനപച്ചയാ ന മഗ്ഗേ ദ്വേ’’തി ച വത്തബ്ബം സിയാ, ‘‘ന മഗ്ഗപച്ചയാ ആസേവനേ ഏകം (പട്ഠാ॰ ൧.൧.൨൨൧), ആസേവനപച്ചയാ ന മഗ്ഗേ ഏക’’ന്തി (പട്ഠാ॰ ൧.൧.൧൫൨) ച പന വുത്തം. ഏകം ദ്വേ വാരേതി ഏത്ഥ ച ഏകഗ്ഗഹണം വചനസിലിട്ഠതായ വസേന വുത്തം. ന ഹി ദുതിയേ മോഘവാരേ ഏകവാരമേവ വോട്ഠബ്ബനം പവത്തതി. ദ്വിക്ഖത്തും വാ തസ്സ പവത്തിം സന്ധായ ഏകവാരഗ്ഗഹണം, തിക്ഖത്തും പവത്തിം സന്ധായ ദ്വേവാരഗ്ഗഹണം. തത്ഥ ദുതിയം തതിയഞ്ച പവത്തമാനം ലദ്ധാസേവനം വിയ ഹോതി. യസ്മാ പന ‘‘വോട്ഠബ്ബനം പത്വാ ഏകം ദ്വേ വാരേആസേവനം ലഭിത്വാ ചിത്തം ഭവങ്ഗമേവ ഓതരതീ’’തി ഇദം ദുതിയമോഘവാരവസേന വുത്തം ഭവേയ്യ. സോ ച ആരമ്മണദുബ്ബലതായ ഏവ ഹോതീതി അഭിധമ്മട്ഠകഥായം നിയമിതോ. ഇധ പന തിക്ഖാനുപസ്സനാനുഭാവേന അകുസലുപ്പത്തിയാ അസമ്ഭവവസേന അയോനിസോവ ആവജ്ജതോ അയോനിസോ വവത്ഥാനം സിയാ, ന യോനിസോ, തസ്മിഞ്ച പവത്തേ മഹതി അതിമഹതി വാ ആരമ്മണേ ജവനം ന ഉപ്പജ്ജേയ്യാതി അയമത്ഥോ വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബോ.
Yāthāvato dhātūnaṃ pariggaṇhanavasena katapariggahassapi anādikālabhāvanāvasena ayoniso āvajjanaṃ sacepi uppajjati. Voṭṭhabbanaṃ patvāti voṭṭhabbanakiccataṃ patvā. Ekaṃ dve vāre āsevanaṃ labhitvā, na āsevanapaccayaṃ. Na hi upekkhāsahagatāhetukacittaṃ āsevanapaccayabhūtaṃ atthi. Yadi siyā, paṭṭhāne kusalattike paṭiccavārādīsu ‘‘na maggapaccayā āsevane dve, āsevanapaccayā na magge dve’’ti ca vattabbaṃ siyā, ‘‘na maggapaccayā āsevane ekaṃ (paṭṭhā. 1.1.221), āsevanapaccayā na magge eka’’nti (paṭṭhā. 1.1.152) ca pana vuttaṃ. Ekaṃ dve vāreti ettha ca ekaggahaṇaṃ vacanasiliṭṭhatāya vasena vuttaṃ. Na hi dutiye moghavāre ekavārameva voṭṭhabbanaṃ pavattati. Dvikkhattuṃ vā tassa pavattiṃ sandhāya ekavāraggahaṇaṃ, tikkhattuṃ pavattiṃ sandhāya dvevāraggahaṇaṃ. Tattha dutiyaṃ tatiyañca pavattamānaṃ laddhāsevanaṃ viya hoti. Yasmā pana ‘‘voṭṭhabbanaṃ patvā ekaṃ dve vāreāsevanaṃ labhitvā cittaṃ bhavaṅgameva otaratī’’ti idaṃ dutiyamoghavāravasena vuttaṃ bhaveyya. So ca ārammaṇadubbalatāya eva hotīti abhidhammaṭṭhakathāyaṃ niyamito. Idha pana tikkhānupassanānubhāvena akusaluppattiyā asambhavavasena ayonisova āvajjato ayoniso vavatthānaṃ siyā, na yoniso, tasmiñca pavatte mahati atimahati vā ārammaṇe javanaṃ na uppajjeyyāti ayamattho vicāretvā gahetabbo.
ഏതസ്സേവ വാ സതിപി ദുവിധതാപരികപ്പനേ സോ ച യദി അനുലോമേ വേദനാത്തികേ പടിച്ചവാരാദീസു ‘‘ആസേവനപച്ചയാ ന മഗ്ഗേ ദ്വേ, ന മഗ്ഗപച്ചയാ ആസേവനേ ദ്വേ’’തി ച വുത്തം സിയാ, (ലബ്ഭേയ്യ), ന ച വുത്തം. യദി പന വോട്ഠബ്ബനമ്പി ആസേവനപച്ചയോ സിയാ, കുസലാകുസലാനമ്പി സിയാ. ന ഹി ആസേവനപച്ചയം ലദ്ധും യുത്തസ്സ ആസേവനപച്ചയതാപി ധമ്മോ ആസേവനപച്ചയോ ഹോതീതി അവുത്തോ അത്ഥി, വോട്ഠബ്ബനസ്സ പന കുസലാകുസലാനം ആസേവനപച്ചയഭാവോ അവുത്തോ – ‘‘കുസലം ധമ്മം പടിച്ച കുസലോ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി നാസേവനപച്ചയാ. അകുസലം…പേ॰… നാസേവനപച്ചയാ’’തി (പട്ഠാ॰ ൧.൧.൯൩-൯൪) വചനതോ പടിക്ഖിത്തോ ച. അഥാപി സിയാ അസമാനവേദനാനം വസേനേവ വുത്തന്തി ച, ഏവമപി യഥാ – ‘‘ആവജ്ജനാ കുസലാനം ഖന്ധാനം അകുസലാനം ഖന്ധാനം അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ॰ ൧.൧.൪൧൭) വുത്തം, ഏവം ‘‘ആസേവനപച്ചയേന പച്ചയോ’’തിപി വത്തബ്ബം സിയാ. തം ജാതിഭേദാ ന വുത്തന്തി ചേ? ഭൂമിഭിന്നസ്സ കാമാവചരസ്സ രൂപാവചരാദീനം ആസേവനപച്ചയഭാവോ വിയ ജാതിഭിന്നസ്സപി ഭവേയ്യാതി വത്തബ്ബോ ഏവ സിയാ, അഭിന്നജാതികസ്സ ച വസേന യഥാ – ‘‘ആവജ്ജനാ സഹേതുകാനം ഖന്ധാനം അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി വുത്തം, ഏവം ‘‘ആസേവനപച്ചയേന പച്ചയോ’’തിപി വത്തബ്ബം സിയാ, ന ച വുത്തം. തസ്മാ വേദനാത്തികേപി ‘‘ആസേവനപച്ചയാ ന മഗ്ഗേ ഏകം, ന മഗ്ഗപച്ചയാ ആസേവനേ ഏക’’ന്തി ഏവം ഗണനായ നിദ്ധാരിയമാനായ വോട്ഠബ്ബനസ്സ ആസേവനപച്ചയത്തസ്സ അഭാവാ അയം മോഘവാരോ ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗഹേതബ്ബോ.
Etasseva vā satipi duvidhatāparikappane so ca yadi anulome vedanāttike paṭiccavārādīsu ‘‘āsevanapaccayā na magge dve, na maggapaccayā āsevane dve’’ti ca vuttaṃ siyā, (labbheyya), na ca vuttaṃ. Yadi pana voṭṭhabbanampi āsevanapaccayo siyā, kusalākusalānampi siyā. Na hi āsevanapaccayaṃ laddhuṃ yuttassa āsevanapaccayatāpi dhammo āsevanapaccayo hotīti avutto atthi, voṭṭhabbanassa pana kusalākusalānaṃ āsevanapaccayabhāvo avutto – ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati nāsevanapaccayā. Akusalaṃ…pe… nāsevanapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.93-94) vacanato paṭikkhitto ca. Athāpi siyā asamānavedanānaṃ vaseneva vuttanti ca, evamapi yathā – ‘‘āvajjanā kusalānaṃ khandhānaṃ akusalānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.417) vuttaṃ, evaṃ ‘‘āsevanapaccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā. Taṃ jātibhedā na vuttanti ce? Bhūmibhinnassa kāmāvacarassa rūpāvacarādīnaṃ āsevanapaccayabhāvo viya jātibhinnassapi bhaveyyāti vattabbo eva siyā, abhinnajātikassa ca vasena yathā – ‘‘āvajjanā sahetukānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti vuttaṃ, evaṃ ‘‘āsevanapaccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā, na ca vuttaṃ. Tasmā vedanāttikepi ‘‘āsevanapaccayā na magge ekaṃ, na maggapaccayā āsevane eka’’nti evaṃ gaṇanāya niddhāriyamānāya voṭṭhabbanassa āsevanapaccayattassa abhāvā ayaṃ moghavāro upaparikkhitvā gahetabbo.
വോട്ഠബ്ബനം പന വീഥിവിപാകസന്തതിയാ ആവട്ടനതോ ആവജ്ജനാ, തതോ വിസദിസസ്സ ജവനസ്സ കരണതോ മനസികാരോതി ച വത്തബ്ബതം ലഭേയ്യ, ഏവഞ്ച കത്വാ പട്ഠാനേ ‘‘വോട്ഠബ്ബനം കുസലാനം ഖന്ധാനം അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തിആദി ന വുത്തം, ‘‘ആവജ്ജനാ’’ഇച്ചേവ (പട്ഠാ॰ ൧.൧.൪൧൭) വുത്തം, തമ്പി വോട്ഠബ്ബനതോ പരം ചതുന്നം പഞ്ചന്നം വാ ജവനാനം ആരമ്മണപുരേജാതം ഭവിതും അസക്കോന്തം രൂപാദിം ആരബ്ഭ പവത്തമാനം വോട്ഠബ്ബനം ജവനട്ഠാനേ ഠത്വാ ഭവങ്ഗം ഓതരതി. ജവനട്ഠാനേ ഠത്വാതി ച ജവനസ്സ ഉപ്പജ്ജനട്ഠാനേ ദ്വിക്ഖത്തും പവത്തിത്വാതി അത്ഥോ, ന ജവനഭാവേനാതി. ആസേവനം ലഭിത്വാതി ചേത്ഥ ആസേവനം വിയ ആസേവനന്തി വുത്തോവായമത്ഥോ. വിപ്ഫാരികത്താ ചസ്സ ദ്വിക്ഖത്തും വാ തിക്ഖത്തും വാ പവത്തിയേവ ചേത്ഥ ആസേവനസദിസതാ. വിപ്ഫാരികതായ ഹി വിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപകതാ ചസ്സ വുച്ചതി. വിപ്ഫാരികമ്പി ജവനം വിയ അനേകക്ഖത്തും അപ്പവത്തിയാ അസുപ്പതിട്ഠിതതായ ച ന നിപ്പരിയായതോ ആസേവനഭാവേന വത്തതീതി ന ഇമസ്സ ആസേവനത്ഥം വുത്തം. അട്ഠകഥായം പന ഫലചിത്തേസു മഗ്ഗപരിയായോ വിയ പരിയായവസേന വുത്തം.
Voṭṭhabbanaṃ pana vīthivipākasantatiyā āvaṭṭanato āvajjanā, tato visadisassa javanassa karaṇato manasikāroti ca vattabbataṃ labheyya, evañca katvā paṭṭhāne ‘‘voṭṭhabbanaṃ kusalānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’tiādi na vuttaṃ, ‘‘āvajjanā’’icceva (paṭṭhā. 1.1.417) vuttaṃ, tampi voṭṭhabbanato paraṃ catunnaṃ pañcannaṃ vā javanānaṃ ārammaṇapurejātaṃ bhavituṃ asakkontaṃ rūpādiṃ ārabbha pavattamānaṃ voṭṭhabbanaṃ javanaṭṭhāne ṭhatvā bhavaṅgaṃ otarati. Javanaṭṭhāne ṭhatvāti ca javanassa uppajjanaṭṭhāne dvikkhattuṃ pavattitvāti attho, na javanabhāvenāti. Āsevanaṃ labhitvāti cettha āsevanaṃ viya āsevananti vuttovāyamattho. Vipphārikattā cassa dvikkhattuṃ vā tikkhattuṃ vā pavattiyeva cettha āsevanasadisatā. Vipphārikatāya hi viññattisamuṭṭhāpakatā cassa vuccati. Vipphārikampi javanaṃ viya anekakkhattuṃ appavattiyā asuppatiṭṭhitatāya ca na nippariyāyato āsevanabhāvena vattatīti na imassa āsevanatthaṃ vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana phalacittesu maggapariyāyo viya pariyāyavasena vuttaṃ.
അയന്തി ‘‘സചേപീ’’തിആദിനാ വുത്തോ ഏകവാരമ്പി രാഗാദീനം അനുപ്പാദനവസേന വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്തോ യോഗാവചരോ. കോടിപ്പത്തോതി മത്ഥകം പത്തോ. പടിപക്ഖേഹി അനഭിഭൂതത്താ വിസദവിപസ്സനാഞാണതായ തിക്ഖവിപസ്സകോ. ആരമ്മണം പരിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി ‘‘ഏവം മേ ജവനം ജവിത’’ന്തി സാരമ്മണസ്സ ജവനസ്സ ഹുത്വാ അഭാവവവത്ഥാപനസ്സ കമ്മട്ഠാനഭാവതോ, തഥാ ആവജ്ജനവസേന വാ തം ആരമ്മണം വിസ്സജ്ജേത്വാ താവദേവ മൂലകമ്മട്ഠാനഭൂതം ആരമ്മണം പരിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി. ദുതിയസ്സ പന വസേനാതി ‘‘അപരസ്സ രാഗാദിവസേന ഏകവാരം ജവനം ജവതീ’’തിആദിനാ വുത്തസ്സ നാതിതിക്ഖവിപസ്സകസ്സ വസേന ‘‘തസ്സ ധാതാരമ്മണമേവ ചിത്തം പക്ഖന്ദതീ’’തിആദിനാ ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതത്താ. ‘‘തമേനം ഉപധിപഹാനായ പടിപന്നം ഉപധിപടിനിസ്സഗ്ഗായ കദാചി കരഹചി സതിസമ്മോസാ ഉപധിപടിസംയുത്താ സരസങ്കപ്പാ സമുദാചരന്തി. ദന്ധോ ഉദായി സതുപ്പാദോ, അഥ ഖോ നം ഖിപ്പമേവ പജഹതി വിനോദേതി ബ്യന്തീകരോതി അനഭാവം ഗമേതീ’’തി ലടുകികോപമേ. തസ്സ ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സോതാപന്നാദയോ താവ പജഹന്തു, പുഥുജ്ജനോ കഥം പജഹതീ’’തി ചോദനം പട്ഠപേത്വാ ‘‘ആരദ്ധവിപസ്സകോ ഹി സതിസമ്മോസേന സഹസാ കിലേസേ ഉപ്പന്നേ ‘മാദിസസ്സ നാമ ഭിക്ഖുനോ കിലേസോ ഉപ്പന്നോ’തി സംവേഗം കത്വാ വീരിയം പഗ്ഗയ്ഹ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ മഗ്ഗേന കിലേസേ സമുഗ്ഘാതേതി, ഇതി സോ പജഹതി നാമാ’’തി അത്ഥോ വുത്തോ. തേന വുത്തം – ‘‘തസ്സ ധാതാരമ്മണമേവ ചിത്തം പക്ഖന്ദതീതിആദിനാ ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതത്താ’’തിആദി. ഇന്ദ്രിയഭാവനേ ച മജ്ഝിമസ്സ വസേന അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Ayanti ‘‘sacepī’’tiādinā vutto ekavārampi rāgādīnaṃ anuppādanavasena vipassanāya kammaṃ karonto yogāvacaro. Koṭippattoti matthakaṃ patto. Paṭipakkhehi anabhibhūtattā visadavipassanāñāṇatāya tikkhavipassako. Ārammaṇaṃ pariggahitameva hoti ‘‘evaṃ me javanaṃ javita’’nti sārammaṇassa javanassa hutvā abhāvavavatthāpanassa kammaṭṭhānabhāvato, tathā āvajjanavasena vā taṃ ārammaṇaṃ vissajjetvā tāvadeva mūlakammaṭṭhānabhūtaṃ ārammaṇaṃ pariggahitameva hoti. Dutiyassa pana vasenāti ‘‘aparassa rāgādivasena ekavāraṃ javanaṃ javatī’’tiādinā vuttassa nātitikkhavipassakassa vasena ‘‘tassa dhātārammaṇameva cittaṃ pakkhandatī’’tiādinā imasmiṃ sutte āgatattā. ‘‘Tamenaṃ upadhipahānāya paṭipannaṃ upadhipaṭinissaggāya kadāci karahaci satisammosā upadhipaṭisaṃyuttā sarasaṅkappā samudācaranti. Dandho udāyi satuppādo, atha kho naṃ khippameva pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametī’’ti laṭukikopame. Tassa hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sotāpannādayo tāva pajahantu, puthujjano kathaṃ pajahatī’’ti codanaṃ paṭṭhapetvā ‘‘āraddhavipassako hi satisammosena sahasā kilese uppanne ‘mādisassa nāma bhikkhuno kileso uppanno’ti saṃvegaṃ katvā vīriyaṃ paggayha vipassanaṃ vaḍḍhetvā maggena kilese samugghāteti, iti so pajahati nāmā’’ti attho vutto. Tena vuttaṃ – ‘‘tassa dhātārammaṇameva cittaṃ pakkhandatītiādinā imasmiṃ sutte āgatattā’’tiādi. Indriyabhāvane ca majjhimassa vasena ayamattho veditabbo.
പരിഗ്ഗഹവസേനാതി ധാതുപരിഗ്ഗഹവസേന. മമ്മച്ഛേദനാദിവസേന പവത്തഅക്കോസനാദിം അനിട്ഠം ആരമ്മണം പത്വാ സോതദ്വാരേ കിലമതി പുഗ്ഗലോ, തഥാ പോഥനപഹരണാദികം അനിട്ഠം ആരമ്മണം പത്വാ കായദ്വാരേ കിലമതി.
Pariggahavasenāti dhātupariggahavasena. Mammacchedanādivasena pavattaakkosanādiṃ aniṭṭhaṃ ārammaṇaṃ patvā sotadvāre kilamati puggalo, tathā pothanapaharaṇādikaṃ aniṭṭhaṃ ārammaṇaṃ patvā kāyadvāre kilamati.
സമുദാചരന്തീതി സബ്ബസോ ഉദ്ധം ആചരന്തി. തയിദം അമനാപേഹി സമുദാചരണം നാമ പോഥനപഹരണാദിവസേന ഉപക്കമനമേവാതി ആഹ ‘‘ഉപക്കമന്തീ’’തി, ബാധന്തീതി അത്ഥോ. തഥാസഭാവോതി യഥാ പാണിപ്പഹാരാദീഹി ഘട്ടിതമത്തോ വികാരം ആപജ്ജതി, തഥാസഭാവോ. ‘‘ഉഭതോദണ്ഡകേന ചേപി, ഭിക്ഖവേ, കകചേനാ’’തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൧.൨൩൨) ഓവാദദാനം നാമ അനഞ്ഞസാധാരണം ബുദ്ധാനംയേവ ആവേണികന്തി ആഹ ‘‘വുത്തം ഖോ പനേതം ഭഗവതാതി അനുസ്സരന്തോപി…പേ॰… കകചൂപമോവാദം അനുസ്സരന്തോപീ’’തി വുത്തം. തസ്സപി പരിയത്തിധമ്മഭാവതോതി കേചി . യം പന കകചോകന്തകേസുപി മനുസ്സേസു അപ്പദുസ്സനം നിബ്ബികാരം, തം സത്ഥുസാസനം അനുസ്സരന്തോപി സമ്മാപടിപത്തിലക്ഖണം ധമ്മം അനുസ്സരതിയേവാതി ഏവം വാ ഏത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഭിക്ഖുനോ ഗുണന്തി അരിയധമ്മാധിഗമനസിദ്ധം ഗുണമാഹ. സോ ച സബ്ബേസമ്പി അരിയാനം ഗുണോതി തം അനുസ്സരന്തോപി സങ്ഘം അനുസ്സരതി ഏവാതി വുത്തം.
Samudācarantīti sabbaso uddhaṃ ācaranti. Tayidaṃ amanāpehi samudācaraṇaṃ nāma pothanapaharaṇādivasena upakkamanamevāti āha ‘‘upakkamantī’’ti, bādhantīti attho. Tathāsabhāvoti yathā pāṇippahārādīhi ghaṭṭitamatto vikāraṃ āpajjati, tathāsabhāvo. ‘‘Ubhatodaṇḍakena cepi, bhikkhave, kakacenā’’tiādinā (ma. ni. 1.232) ovādadānaṃ nāma anaññasādhāraṇaṃ buddhānaṃyeva āveṇikanti āha ‘‘vuttaṃ kho panetaṃ bhagavatāti anussarantopi…pe… kakacūpamovādaṃ anussarantopī’’ti vuttaṃ. Tassapi pariyattidhammabhāvatoti keci . Yaṃ pana kakacokantakesupi manussesu appadussanaṃ nibbikāraṃ, taṃ satthusāsanaṃ anussarantopi sammāpaṭipattilakkhaṇaṃ dhammaṃ anussaratiyevāti evaṃ vā ettha attho veditabbo. Bhikkhuno guṇanti ariyadhammādhigamanasiddhaṃ guṇamāha. So ca sabbesampi ariyānaṃ guṇoti taṃ anussarantopi saṅghaṃ anussarati evāti vuttaṃ.
വിപസ്സനുപേക്ഖാ അധിപ്പേതാ, തസ്മാ ഉപേക്ഖാ കുസലനിസ്സിതാ ന സണ്ഠാതീതി വിപസ്സനാവസേന സബ്ബസ്മിമ്പി സങ്ഖാരഗതേ അജ്ഝുപേക്ഖനം ന ലഭതീതി അത്ഥോ. ഛളങ്ഗുപേക്ഖാതി ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ വിയ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു നിബ്ബികാരതാസാമഞ്ഞേന . തേനാഹ ‘‘സാ പനേസാ’’തിആദി. ഛളങ്ഗുപേക്ഖാഠാനേ ഠപേതി ‘‘ലാഭാ വത മേ, സുലദ്ധം വത മേ’’തിആദിനാ അത്തമനതം ആപജ്ജന്തോ.
Vipassanupekkhā adhippetā, tasmā upekkhā kusalanissitā na saṇṭhātīti vipassanāvasena sabbasmimpi saṅkhāragate ajjhupekkhanaṃ na labhatīti attho. Chaḷaṅgupekkhāti chaḷaṅgupekkhā viya chaḷaṅgupekkhā iṭṭhāniṭṭhesu nibbikāratāsāmaññena . Tenāha ‘‘sā panesā’’tiādi. Chaḷaṅgupekkhāṭhāne ṭhapeti ‘‘lābhā vata me, suladdhaṃ vata me’’tiādinā attamanataṃ āpajjanto.
൩൦൩. ആപോഗതന്തി ആബന്ധനവസേന ആപോ, തദേവ ആപോസഭാവം ഗതത്താ ആപോഗതം, സഭാവേനേവ ആപോഭാവം വാ പത്തന്തി അത്ഥോ. യസ്മാ പന സോ ആപോഭാവസങ്ഖാതോ അല്ലയൂസഭാവോ സസമ്ഭാരപഥവീസസമ്ഭാരഉദകാദിഗതേ സബ്ബസ്മിമ്പി ആപസ്മിം വിജ്ജതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സബ്ബആപേസു ഗതം അല്ലയൂസഭാവലക്ഖണ’’ന്തി, ദ്രവഭാവലക്ഖണന്തി അത്ഥോ. ‘‘പകുപ്പതീ’’തി പാകതികപകോപം സന്ധായാഹ ‘‘ഓഘവസേന വഡ്ഢതീ’’തി. തേനാഹ ‘‘അയമസ്സ പാകതികോ പകോപോ’’തി. ഇതരം പന ദസ്സേതും ‘‘ആപോസംവട്ടകാലേ പനാ’’തിആദി വുത്തം. ഓഗച്ഛന്തീതി ഏത്ഥ ഓഗമനന്തി പരിയാദാനം അധിപ്പേതം, ന അധോഗമനമത്തന്തി ആഹ ‘‘ഉദ്ധനേ…പേ॰… പാപുണന്തീ’’തി.
303.Āpogatanti ābandhanavasena āpo, tadeva āposabhāvaṃ gatattā āpogataṃ, sabhāveneva āpobhāvaṃ vā pattanti attho. Yasmā pana so āpobhāvasaṅkhāto allayūsabhāvo sasambhārapathavīsasambhāraudakādigate sabbasmimpi āpasmiṃ vijjati, tasmā vuttaṃ ‘‘sabbaāpesu gataṃ allayūsabhāvalakkhaṇa’’nti, dravabhāvalakkhaṇanti attho. ‘‘Pakuppatī’’ti pākatikapakopaṃ sandhāyāha ‘‘oghavasena vaḍḍhatī’’ti. Tenāha ‘‘ayamassa pākatiko pakopo’’ti. Itaraṃ pana dassetuṃ ‘‘āposaṃvaṭṭakāle panā’’tiādi vuttaṃ. Ogacchantīti ettha ogamananti pariyādānaṃ adhippetaṃ, na adhogamanamattanti āha ‘‘uddhane…pe… pāpuṇantī’’ti.
൩൦൪. സബ്ബതേജേസു ഗതന്തി ഇന്ധനാദിവസേന അനേകഭേദേസു സബ്ബേസു തേജോകോട്ഠാസേസു ഗതം പവത്തം. യഥാ പീതി ഏവ പീതിഗതം, ഏവം തേജോ ഏവ തേജോഗതം, തേജനവസേന പവത്തിമത്തന്തി അത്ഥോ. ഏവം ആപോഗതം, വായോഗതഞ്ച വേദിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘പുരിമേ’’തിആദി. ഏകാഹികജരാദിഭാവേനാതി ഏകാഹികാദിജരാഭേദേന. ഉസുമജാതോതി ഉസ്മാഭിഭൂതോ. ജീരതീതി ജിണ്ണോ ഹോതി. തേജോധാതുവസേന ലബ്ഭമാനാ ഇമസ്മിം കായേ ജരാപവത്തി പാകടജരാവസേന വേദിതബ്ബാതി ദസ്സേതും ‘‘ഇന്ദ്രിയവേകല്ലത്ത’’ന്തിആദി വുത്തം. വലിപലിതാദിഭാവന്തി വലിതപലിതഭാവം, അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം സിഥിലഭാവഞ്ച. കുപ്പിതേനാതി ഖുഭിതേന. സതക്ഖത്തും താപേത്വാ താപേത്വാ സീതൂദകേ പക്ഖിപിത്വാ ഉദ്ധടസപ്പി സതധോതസപ്പീതി വദന്തി. സരീരേ പകതിഉസുമം അതിക്കമിത്വാ ഉണ്ഹഭാവോ സന്താപോ, സരീരസ്സ ദഹനവസേന പവത്തോ മഹാദാഹോ പരിദാഹോതി അയമേവ തേസം വിസേസോ. അസിതന്തി സുത്തം. ഖായിതന്തി ഖാദിതം. സായിതന്തി അസ്സാദിതം. സമ്മാ പരിപാകം ഗച്ഛതീതി സമവേപാകിനിയാ ഗഹണിയാ വസേന വുത്തം. അസമ്മാപരിപാകോപി വിസമപാകിനിയാ ഗഹണിയാ വസേന വേദിതബ്ബോ. രസാദിഭാവേനാതി രസരുധിരമംസമേദന്ഹാരുഅട്ഠിഅട്ഠിമിഞ്ജസുക്കഭാവേന. വിവേകന്തി പുഥുഭാവം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസദിസഭാവം. അസിതാദിഭേദസ്സ ആഹാരസ്സ പരിണാമേ രസോ ഹോതി, തം പടിച്ച രസധാതു ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഏവം രസസ്സ പരിണാമേ ‘‘രുധിര’’ന്തിആദിനാ സബ്ബം നേതബ്ബം.
304.Sabbatejesu gatanti indhanādivasena anekabhedesu sabbesu tejokoṭṭhāsesu gataṃ pavattaṃ. Yathā pīti eva pītigataṃ, evaṃ tejo eva tejogataṃ, tejanavasena pavattimattanti attho. Evaṃ āpogataṃ, vāyogatañca veditabbanti āha ‘‘purime’’tiādi. Ekāhikajarādibhāvenāti ekāhikādijarābhedena. Usumajātoti usmābhibhūto. Jīratīti jiṇṇo hoti. Tejodhātuvasena labbhamānā imasmiṃ kāye jarāpavatti pākaṭajarāvasena veditabbāti dassetuṃ ‘‘indriyavekallatta’’ntiādi vuttaṃ. Valipalitādibhāvanti valitapalitabhāvaṃ, aṅgapaccaṅgānaṃ sithilabhāvañca. Kuppitenāti khubhitena. Satakkhattuṃ tāpetvā tāpetvā sītūdake pakkhipitvā uddhaṭasappi satadhotasappīti vadanti. Sarīre pakatiusumaṃ atikkamitvā uṇhabhāvo santāpo, sarīrassa dahanavasena pavatto mahādāho paridāhoti ayameva tesaṃ viseso. Asitanti suttaṃ. Khāyitanti khāditaṃ. Sāyitanti assāditaṃ. Sammā paripākaṃ gacchatīti samavepākiniyā gahaṇiyā vasena vuttaṃ. Asammāparipākopi visamapākiniyā gahaṇiyā vasena veditabbo. Rasādibhāvenāti rasarudhiramaṃsamedanhāruaṭṭhiaṭṭhimiñjasukkabhāvena. Vivekanti puthubhāvaṃ aññamaññaṃ visadisabhāvaṃ. Asitādibhedassa āhārassa pariṇāme raso hoti, taṃ paṭicca rasadhātu uppajjatīti attho. Evaṃ rasassa pariṇāme ‘‘rudhira’’ntiādinā sabbaṃ netabbaṃ.
ഹരിതന്തന്തി ഹരിതമേവ, അന്ത-സദ്ദേന പദവഡ്ഢനം കതം യഥാ ‘‘വനന്തം സുത്തന്ത’’ന്തി. ചമ്മനില്ലേഖനം ചമ്മം ലിഖിത്വാ ഛഡ്ഡിതകസടം.
Haritantanti haritameva, anta-saddena padavaḍḍhanaṃ kataṃ yathā ‘‘vanantaṃ suttanta’’nti. Cammanillekhanaṃ cammaṃ likhitvā chaḍḍitakasaṭaṃ.
൩൦൫. ഉഗ്ഗാരഹിക്കാരാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഉദ്ദേകഖീപനാദിപവത്തകവാതാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ഉച്ചാരപസ്സാവാദീതി ആദി-സദ്ദേന പിത്തസേമ്ഹലസികാദിനീഹരണവാതസ്സ ചേവ ഉസുമവാതസ്സ ച സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. യദിപി കുച്ഛി-സദ്ദോ ഉദരപരിയായോ, കോട്ഠ-സദ്ദേന പന അബ്ഭന്തരസ്സ വുച്ചമാനത്താ തദവസിട്ഠോ ഉദരപദേസോ ഇധ കുച്ഛി-സദ്ദേന വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘കുച്ഛിസയാ വാതാതി അന്താനം ബഹിവാതാ’’തി. സമിഞ്ജനപസാരണാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന ആലോകനവിലോകനഉദ്ധരണാദികാ സബ്ബാ കായികകിരിയാ സങ്ഗഹിതാ. അവസവതി ഉദകം ഏതസ്മാതി ഓസ്സവനം, ഛദനന്തോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം ഠാനേ.
305.Uggārahikkārādīti ettha ādi-saddena uddekakhīpanādipavattakavātānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Uccārapassāvādīti ādi-saddena pittasemhalasikādinīharaṇavātassa ceva usumavātassa ca saṅgaho veditabbo. Yadipi kucchi-saddo udarapariyāyo, koṭṭha-saddena pana abbhantarassa vuccamānattā tadavasiṭṭho udarapadeso idha kucchi-saddena vuccatīti āha ‘‘kucchisayā vātāti antānaṃ bahivātā’’ti. Samiñjanapasāraṇādīnīti ādi-saddena ālokanavilokanauddharaṇādikā sabbā kāyikakiriyā saṅgahitā. Avasavati udakaṃ etasmāti ossavanaṃ, chadananto. Idhāti imasmiṃ ṭhāne.
൩൦൬. നിസ്സത്തഭാവന്തി അനത്തകതം. യഥാദസ്സിതാ ഹി ചതസ്സോ ധാതുയോ അനത്തനിയം കേവലം ധാതുമത്താ നിസ്സത്തനിജ്ജീവാതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി. പരിവാരിതോതി പരിവാരിതഭാവേന ഠിതോ പരിവുതോ. തേനാഹ ‘‘ഏതാനീ’’തിആദി, കട്ഠാദീനി സന്നിവേസവിസേസവസേന ഠപിതാനീതി അധിപ്പായോ. അഞ്ഞഥാ അഗാരസമഞ്ഞായ ഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘കട്ഠാദീസു പനാ’’തിആദി. യദത്ഥം പാളിയം ‘‘സേയ്യഥാപി, ആവുസോ’’തിആദി ആരദ്ധം, തമത്ഥം പാകടം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യഥാ കട്ഠാദീനീ’’തിആദി വുത്തം.
306.Nissattabhāvanti anattakataṃ. Yathādassitā hi catasso dhātuyo anattaniyaṃ kevalaṃ dhātumattā nissattanijjīvāti imamatthaṃ dasseti. Parivāritoti parivāritabhāvena ṭhito parivuto. Tenāha ‘‘etānī’’tiādi, kaṭṭhādīni sannivesavisesavasena ṭhapitānīti adhippāyo. Aññathā agārasamaññāya bhāvato. Tenāha ‘‘kaṭṭhādīsu panā’’tiādi. Yadatthaṃ pāḷiyaṃ ‘‘seyyathāpi, āvuso’’tiādi āraddhaṃ, tamatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘yathā kaṭṭhādīnī’’tiādi vuttaṃ.
കാമം ഹേട്ഠാ ‘‘മത്തട്ഠകസ്സ കായസ്സാ’’തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൧.൩൦൨) അവിഭാഗേന ഏകദേസേന ച ഉപാദാരൂപമ്പി കഥിതം, തഥാ വേദനാദയോ ഖന്ധഭാവേന പരിഗ്ഗഹേത്വാ ന കഥിതാ, തഥാ തണ്ഹാപി സമുദയസച്ചഭാവേന. ഇതരാനി പന സച്ചാനി സബ്ബേന സബ്ബം ന കഥിതാനി. തേനേവാഹ ‘‘ഹേട്ഠാ…പേ॰… ന കഥിതാനീ’’തി. ചക്ഖുപസാദേ നിരുദ്ധേതി ചക്ഖുപസാദേ വിനട്ഠേ. ഉപഹതേതി പുബ്ബകിമിആദീഹി ഉപദ്ദുതേ. പലിബുദ്ധേതി പുബ്ബാദിഉപ്പത്തിയാ വിനാ പടിച്ഛാദിതേ. തജ്ജോതി തസ്സാനുരൂപോ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണുപ്പത്തിയാ അനുരൂപോതി അത്ഥോ. ചക്ഖുസ്സ രൂപാരമ്മണേ ആപാഥഗതേ ഉപ്പജ്ജനമനസികാരോ ഹദയസന്നിസ്സയോപി ചക്ഖുമ്ഹി സതി ഹോതി, അസതി ന ഹോതീതി കത്വാ ‘‘ചക്ഖും പടിച്ച ഉപ്പജ്ജനമനസികാരോ’’തി വുത്തോ. ഭവങ്ഗാവട്ടനം തസ്സ യഥാ ആരമ്മണപച്ചയേ, ഏവം പസാദപച്ചയേപി ഹോതീതി വുത്തം ‘‘ചക്ഖുഞ്ച രൂപേ ച പടിച്ചാ’’തി. ന്തി ചക്ഖുദ്വാരേ കിരിയമനോധാതുചിത്തം. അഞ്ഞവിഹിതസ്സാതി അഞ്ഞാരമ്മണപസുതസ്സ. തദനുരൂപസ്സാതി തേസം ചക്ഖുരൂപതദാഭോഗാനം അനുരൂപസ്സ.
Kāmaṃ heṭṭhā ‘‘mattaṭṭhakassa kāyassā’’tiādinā (ma. ni. 1.302) avibhāgena ekadesena ca upādārūpampi kathitaṃ, tathā vedanādayo khandhabhāvena pariggahetvā na kathitā, tathā taṇhāpi samudayasaccabhāvena. Itarāni pana saccāni sabbena sabbaṃ na kathitāni. Tenevāha ‘‘heṭṭhā…pe… na kathitānī’’ti. Cakkhupasāde niruddheti cakkhupasāde vinaṭṭhe. Upahateti pubbakimiādīhi upaddute. Palibuddheti pubbādiuppattiyā vinā paṭicchādite. Tajjoti tassānurūpo, cakkhuviññāṇuppattiyā anurūpoti attho. Cakkhussa rūpārammaṇe āpāthagate uppajjanamanasikāro hadayasannissayopi cakkhumhi sati hoti, asati na hotīti katvā ‘‘cakkhuṃ paṭicca uppajjanamanasikāro’’ti vutto. Bhavaṅgāvaṭṭanaṃ tassa yathā ārammaṇapaccaye, evaṃ pasādapaccayepi hotīti vuttaṃ ‘‘cakkhuñca rūpe ca paṭiccā’’ti. Nti cakkhudvāre kiriyamanodhātucittaṃ. Aññavihitassāti aññārammaṇapasutassa. Tadanurūpassāti tesaṃ cakkhurūpatadābhogānaṃ anurūpassa.
ചത്താരി സച്ചാനി ദസ്സേതി സരൂപതോ അത്ഥാപത്തിതോ ചാതി അധിപ്പായോ. തപ്പകാരോ ഭൂതോ, തപ്പകാരം വാ പത്തോ തഥാഭൂതോ, തസ്സ, യഥാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, താദിസസ്സ പച്ചയാകാരസമവേതസ്സാതി അത്ഥോ. തിസമുട്ഠാനരൂപന്തി ഉതുകമ്മാഹാരസമുട്ഠാനരൂപം. ഇദഞ്ച സതിപി തദാ ഭവങ്ഗാവട്ടനചിത്തസമുട്ഠാനരൂപേ കേവലം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസമുട്ഠിതരൂപസ്സ അഭാവമത്തം ഗഹേത്വാ വുത്തം. സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി നഗരം വിയ രജ്ജേ രൂപക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹേതബ്ബതം ഗഹേതബ്ബതം ഗച്ഛതി. ‘‘തഥാഭൂതസ്സാ’’തി വുത്തത്താ വേദനാദയോ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താവ, വിഞ്ഞാണമ്പി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണമേവ. സങ്ഖാരാതി ചേതനാവ വുത്താ ചേതനാപധാനത്താ സങ്ഖാരക്ഖന്ധസ്സാതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ പന ഫസ്സജീവിതിന്ദ്രിയമനസികാരചിത്തട്ഠിതിയോപി സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മാവ. ഏകതോ സങ്ഗഹോ ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ’’തി ഏകതോ ഗണനാ. സമാഗമോതി യഥാസകം പച്ചയവസേന സമോധാനം. സമവായോതി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ പച്ചയഭാവേന സമവേതതായ സമുദിതഭാവോ.
Cattāri saccāni dasseti sarūpato atthāpattito cāti adhippāyo. Tappakāro bhūto, tappakāraṃ vā patto tathābhūto, tassa, yathā cakkhuviññāṇaṃ uppajjati, tādisassa paccayākārasamavetassāti attho. Tisamuṭṭhānarūpanti utukammāhārasamuṭṭhānarūpaṃ. Idañca satipi tadā bhavaṅgāvaṭṭanacittasamuṭṭhānarūpe kevalaṃ cakkhuviññāṇasamuṭṭhitarūpassa abhāvamattaṃ gahetvā vuttaṃ. Saṅgahaṃ gacchatīti nagaraṃ viya rajje rūpakkhandhe saṅgahetabbataṃ gahetabbataṃ gacchati. ‘‘Tathābhūtassā’’ti vuttattā vedanādayo cakkhuviññāṇasampayuttāva, viññāṇampi cakkhuviññāṇameva. Saṅkhārāti cetanāva vuttā cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhassāti adhippāyo. Tattha pana phassajīvitindriyamanasikāracittaṭṭhitiyopi saṅkhārakkhandhadhammāva. Ekato saṅgaho ‘‘pañcakkhandhā’’ti ekato gaṇanā. Samāgamoti yathāsakaṃ paccayavasena samodhānaṃ. Samavāyoti aññamaññassa paccayabhāvena samavetatāya samuditabhāvo.
പച്ചയുപ്പന്നധമ്മോ പടിച്ച സമുപ്പജ്ജതി ഏതസ്മാതി പടിച്ചസമുപ്പാദോ, പച്ചയാകാരോ. പച്ചയധമ്മേ പസ്സന്തോപി പച്ചയുപ്പന്നധമ്മേ പസ്സതി, തേ പസ്സന്തോപി പച്ചയധമ്മേ പസ്സതീതി വുത്തം ‘‘യോ പടിച്ചസമുപ്പാദ’’ന്തിആദി. ഛന്ദകരണവസേനാതി തണ്ഹായനവസേന. ആലയകരണവസേനാതി അപേക്ഖാകരണവസേന. അനുനയകരണവസേനാതി അനുരജ്ജനവസേന. അജ്ഝോഗാഹിത്വാതി ആരമ്മണം അനുപവിസിത്വാ വിയ ഗിലിത്വാ വിയ നിട്ഠപേത്വാ വിയ ദള്ഹഗ്ഗഹണവസേന. ഛന്ദരാഗോ വിനയതി പഹീയതി ഏത്ഥാതി ഛന്ദരാഗവിനയോ ഛന്ദരാഗപഹാനഞ്ചാതി വുച്ചതി നിബ്ബാനം. ആഹരിത്വാതി പാളിയം സരൂപതോ അനാഗതമ്പി അത്ഥതോ ആനേത്വാ സങ്ഗണ്ഹനവസേന ഗഹേതബ്ബം. ആഹരണവിധിം പന ദസ്സേന്തോ ‘‘യാ ഇമേസൂ’’തിആദിമാഹ. ഇമേസു തീസു ഠാനേസൂതി യഥാവുത്തേസു സുഖദുക്ഖാദീസു തീസു അഭിസമയട്ഠാനേസു. ദിട്ഠീതി പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന പവത്താ സമ്മാദിട്ഠി യാഥാവദസ്സനം. ഏവം സങ്കപ്പാദയോപി യഥാരഹം വേദിതബ്ബാ. ഭാവനാപടിവേധോതി ഭാവനാവസേന പടിവേധോ, ന ആരമ്മണകരണമത്തേന. അയം മഗ്ഗോതി അയം ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം പടിവിജ്ഝനവസേന പവത്തോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. ഏത്താവതാപീതി ഏവം ഏകസ്മിം ചക്ഖുദ്വാരേ വത്ഥു പരിഗ്ഗഹമുഖേനപി ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനസ്സ മത്ഥകം പാപനേന ബഹും വിപുലം പരിപുണ്ണമേവ ഭഗവതോ സാസനം കതം അനുട്ഠിതം ഹോതി.
Paccayuppannadhammo paṭicca samuppajjati etasmāti paṭiccasamuppādo, paccayākāro. Paccayadhamme passantopi paccayuppannadhamme passati, te passantopi paccayadhamme passatīti vuttaṃ ‘‘yo paṭiccasamuppāda’’ntiādi. Chandakaraṇavasenāti taṇhāyanavasena. Ālayakaraṇavasenāti apekkhākaraṇavasena. Anunayakaraṇavasenāti anurajjanavasena. Ajjhogāhitvāti ārammaṇaṃ anupavisitvā viya gilitvā viya niṭṭhapetvā viya daḷhaggahaṇavasena. Chandarāgo vinayati pahīyati etthāti chandarāgavinayo chandarāgapahānañcāti vuccati nibbānaṃ. Āharitvāti pāḷiyaṃ sarūpato anāgatampi atthato ānetvā saṅgaṇhanavasena gahetabbaṃ. Āharaṇavidhiṃ pana dassento ‘‘yā imesū’’tiādimāha. Imesu tīsu ṭhānesūti yathāvuttesu sukhadukkhādīsu tīsu abhisamayaṭṭhānesu. Diṭṭhīti pariññābhisamayādivasena pavattā sammādiṭṭhi yāthāvadassanaṃ. Evaṃ saṅkappādayopi yathārahaṃ veditabbā. Bhāvanāpaṭivedhoti bhāvanāvasena paṭivedho, na ārammaṇakaraṇamattena. Ayaṃ maggoti ayaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ paṭivijjhanavasena pavatto aṭṭhaṅgiko maggo. Ettāvatāpīti evaṃ ekasmiṃ cakkhudvāre vatthu pariggahamukhenapi catusaccakammaṭṭhānassa matthakaṃ pāpanena bahuṃ vipulaṃ paripuṇṇameva bhagavato sāsanaṃ kataṃ anuṭṭhitaṃ hoti.
ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധമേവ ഭവങ്ഗചിത്തം ആവജ്ജനചിത്തസ്സ പച്ചയോ ഭവതീതി വുത്തം ‘‘തം നിരുദ്ധമ്പീ’’തി. മന്ദഥാമഗതമേവാതി മഹതിയാ നിദ്ദായ അഭിഭൂതസ്സ വസേന വുത്തം, കപിമിദ്ധപരേതസ്സ പന ഭവങ്ഗചിത്തം കദാചി ആവജ്ജനസ്സ പച്ചയോ ഭവേയ്യാതി. ഭവങ്ഗസമയേനേവാതി ഭവങ്ഗസ്സേവ പവത്തനസമയേന പഗുണജ്ഝാനപഗുണകമ്മട്ഠാനപഗുണഗന്ഥേസു തേസം പഗുണഭാവേനേവ ആഭോഗേന വിനാപി മനസികാരോ പവത്തതി. തഥാ ഹി പഗുണം ഗന്ഥം പഗുണഭാവേനേവ നിരന്തരം വിയ അജ്ഝയമാനേ അഞ്ഞവിഹിതതായ ‘‘ഏത്തകോ ഗന്ഥോ ഗതോ, ഏത്തകോ അവസിട്ഠോ’’തി സല്ലക്ഖണാ ന ഹോതി. ചതുസമുട്ഠാനമ്പീതി സബ്ബം ചതുസമുട്ഠാനരൂപം, ന പുബ്ബേ വിയ തിസമുട്ഠാനമേവാതി അധിപ്പായോ. പുബ്ബങ്ഗമത്താ ഓളാരികത്താ ച ഫസ്സചേതനാവ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോതി ഗഹിതാ, ന അഞ്ഞേസം അഭാവാ. ഏകദേസമേവ സമ്മസന്തോതി യഥാഉദ്ദിട്ഠം അത്ഥം ഹേട്ഠാ അനവസേസതോ അനിദ്ദിസിത്വാ ഏകദേസമേവ നിദ്ദിസനവസേന ദേസനായ ആമസന്തോ. ഇമസ്മിം ഠാനേതി യഥാഉദ്ദിട്ഠസ്സ അത്ഥസ്സ ‘‘അജ്ഝത്തികഞ്ചേവ, ആവുസോ, ചക്ഖു’’ന്തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൧.൩൦൬) ഛദ്വാരവസേന നിദ്ദിസനട്ഠാനേ. ഹേട്ഠാ പരിഹീനദേസനന്തി – ‘‘യം ഉപാദാരൂപം ചത്താരോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ ഉപരി തീണി അരിയസച്ചാനീ’’തി നിദ്ദേസവസേന പരിഹീനം അത്ഥജാതം സബ്ബം. തംതംദ്വാരവസേനാതി ചക്ഖുദ്വാരാദികം തംതംദ്വാരവസേന. ചതുസച്ചവസേന ആരദ്ധാ ദേസനാ ചതുസച്ചേനേവ പരിയോസാപിതാതി ആഹ ‘‘യഥാനുസന്ധിനാവ സുത്തന്തം നിട്ഠപേസീ’’തി.
Uppajjitvā niruddhameva bhavaṅgacittaṃ āvajjanacittassa paccayo bhavatīti vuttaṃ ‘‘taṃ niruddhampī’’ti. Mandathāmagatamevāti mahatiyā niddāya abhibhūtassa vasena vuttaṃ, kapimiddhaparetassa pana bhavaṅgacittaṃ kadāci āvajjanassa paccayo bhaveyyāti. Bhavaṅgasamayenevāti bhavaṅgasseva pavattanasamayena paguṇajjhānapaguṇakammaṭṭhānapaguṇaganthesu tesaṃ paguṇabhāveneva ābhogena vināpi manasikāro pavattati. Tathā hi paguṇaṃ ganthaṃ paguṇabhāveneva nirantaraṃ viya ajjhayamāne aññavihitatāya ‘‘ettako gantho gato, ettako avasiṭṭho’’ti sallakkhaṇā na hoti. Catusamuṭṭhānampīti sabbaṃ catusamuṭṭhānarūpaṃ, na pubbe viya tisamuṭṭhānamevāti adhippāyo. Pubbaṅgamattā oḷārikattā ca phassacetanāva saṅkhārakkhandhoti gahitā, na aññesaṃ abhāvā. Ekadesameva sammasantoti yathāuddiṭṭhaṃ atthaṃ heṭṭhā anavasesato aniddisitvā ekadesameva niddisanavasena desanāya āmasanto. Imasmiṃ ṭhāneti yathāuddiṭṭhassa atthassa ‘‘ajjhattikañceva, āvuso, cakkhu’’ntiādinā (ma. ni. 1.306) chadvāravasena niddisanaṭṭhāne. Heṭṭhā parihīnadesananti – ‘‘yaṃ upādārūpaṃ cattāro arūpino khandhā upari tīṇi ariyasaccānī’’ti niddesavasena parihīnaṃ atthajātaṃ sabbaṃ. Taṃtaṃdvāravasenāti cakkhudvārādikaṃ taṃtaṃdvāravasena. Catusaccavasena āraddhā desanā catusacceneva pariyosāpitāti āha ‘‘yathānusandhināva suttantaṃ niṭṭhapesī’’ti.
മഹാഹത്ഥിപദോപമസുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.
Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / മജ്ഝിമനികായ • Majjhimanikāya / ൮. മഹാഹത്ഥിപദോപമസുത്തം • 8. Mahāhatthipadopamasuttaṃ
അട്ഠകഥാ • Aṭṭhakathā / സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / മജ്ഝിമനികായ (അട്ഠകഥാ) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ൮. മഹാഹത്ഥിപദോപമസുത്തവണ്ണനാ • 8. Mahāhatthipadopamasuttavaṇṇanā