| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५३९] २. महाजनकजातकवण्णना
[539] 2. Mahājanakajātakavaṇṇanā
कोयं मज्झे समुद्दस्मिन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो महाभिनिक्खमनं आरब्भ कथेसि। एकदिवसञ्हि भिक्खू धम्मसभायं सन्निसिन्ना तथागतस्स महाभिनिक्खमनं वण्णयन्ता निसीदिंसु। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Koyaṃ majjhe samuddasminti idaṃ satthā jetavane viharanto mahābhinikkhamanaṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ sannisinnā tathāgatassa mahābhinikkhamanaṃ vaṇṇayantā nisīdiṃsu. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato mahābhinikkhamanaṃ nikkhantoyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते विदेहरट्ठे मिथिलायं महाजनको नाम राजा रज्जं कारेसि। तस्स द्वे पुत्ता अहेसुं अरिट्ठजनको च पोलजनको चाति। तेसु राजा जेट्ठपुत्तस्स उपरज्जं अदासि, कनिट्ठस्स सेनापतिट्ठानं अदासि। अपरभागे महाजनको कालमकासि। तस्स सरीरकिच्चं कत्वा रञ्ञो अच्चयेन अरिट्ठजनको राजा हुत्वा इतरस्स उपरज्जं अदासि। तस्सेको पादमूलिको अमच्चो रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘देव, उपराजा तुम्हे घातेतुकामो’’ति आह। राजा तस्स पुनप्पुनं कथं सुत्वा कनिट्ठस्स सिनेहं भिन्दित्वा पोलजनकं सङ्खलिकाहि बन्धापेत्वा राजनिवेसनतो अविदूरे एकस्मिं गेहे वसापेत्वा आरक्खं ठपेसि। कुमारो ‘‘सचाहं भातु वेरीम्हि, सङ्खलिकापि मे हत्थपादा मा मुच्चन्तु, द्वारम्पि मा विवरीयतु, सचे नो वेरीम्हि, सङ्खलिकापि मे हत्थपादा मुच्चन्तु, द्वारम्पि विवरीयतू’’ति सच्चकिरियमकासि। तावदेव सङ्खलिकापि खण्डाखण्डं छिज्जिंसु, द्वारम्पि विवटं। सो निक्खमित्वा एकं पच्चन्तगामं गन्त्वा वासं कप्पेसि।
Atīte videharaṭṭhe mithilāyaṃ mahājanako nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tassa dve puttā ahesuṃ ariṭṭhajanako ca polajanako cāti. Tesu rājā jeṭṭhaputtassa uparajjaṃ adāsi, kaniṭṭhassa senāpatiṭṭhānaṃ adāsi. Aparabhāge mahājanako kālamakāsi. Tassa sarīrakiccaṃ katvā rañño accayena ariṭṭhajanako rājā hutvā itarassa uparajjaṃ adāsi. Tasseko pādamūliko amacco rañño santikaṃ gantvā ‘‘deva, uparājā tumhe ghātetukāmo’’ti āha. Rājā tassa punappunaṃ kathaṃ sutvā kaniṭṭhassa sinehaṃ bhinditvā polajanakaṃ saṅkhalikāhi bandhāpetvā rājanivesanato avidūre ekasmiṃ gehe vasāpetvā ārakkhaṃ ṭhapesi. Kumāro ‘‘sacāhaṃ bhātu verīmhi, saṅkhalikāpi me hatthapādā mā muccantu, dvārampi mā vivarīyatu, sace no verīmhi, saṅkhalikāpi me hatthapādā muccantu, dvārampi vivarīyatū’’ti saccakiriyamakāsi. Tāvadeva saṅkhalikāpi khaṇḍākhaṇḍaṃ chijjiṃsu, dvārampi vivaṭaṃ. So nikkhamitvā ekaṃ paccantagāmaṃ gantvā vāsaṃ kappesi.
पच्चन्तगामवासिनो तं सञ्जानित्वा उपट्ठहिंसु। राजापि तं गाहापेतुं नासक्खि। सो अनुपुब्बेन पच्चन्तजनपदं हत्थगतं कत्वा महापरिवारो हुत्वा ‘‘अहं पुब्बे भातु न वेरी, इदानि पन वेरीम्ही’’ति महाजनपरिवुतो मिथिलं गन्त्वा बहिनगरे खन्धावारं कत्वा वासं कप्पेसि। नगरवासिनो योधा ‘‘कुमारो किर आगतो’’ति सुत्वा येभुय्येन हत्थिअस्सवाहनादीनि गहेत्वा तस्सेव सन्तिकं आगमिंसु, अञ्ञेपि नागरा आगमिंसु। सो भातु सासनं पेसेसि ‘‘नाहं पुब्बे तुम्हाकं वेरी, इदानि पन वेरीम्हि, छत्तं वा मे देथ, युद्धं वा’’ति। राजा तं सुत्वा युद्धं कातुं इच्छन्तो अग्गमहेसिं आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, युद्धे जयपराजयो नाम न सक्का ञातुं, सचे मम अन्तरायो होति, त्वं गब्भं रक्खेय्यासी’’ति वत्वा महतिया सेनाय परिवुतो नगरा निक्खमि।
Paccantagāmavāsino taṃ sañjānitvā upaṭṭhahiṃsu. Rājāpi taṃ gāhāpetuṃ nāsakkhi. So anupubbena paccantajanapadaṃ hatthagataṃ katvā mahāparivāro hutvā ‘‘ahaṃ pubbe bhātu na verī, idāni pana verīmhī’’ti mahājanaparivuto mithilaṃ gantvā bahinagare khandhāvāraṃ katvā vāsaṃ kappesi. Nagaravāsino yodhā ‘‘kumāro kira āgato’’ti sutvā yebhuyyena hatthiassavāhanādīni gahetvā tasseva santikaṃ āgamiṃsu, aññepi nāgarā āgamiṃsu. So bhātu sāsanaṃ pesesi ‘‘nāhaṃ pubbe tumhākaṃ verī, idāni pana verīmhi, chattaṃ vā me detha, yuddhaṃ vā’’ti. Rājā taṃ sutvā yuddhaṃ kātuṃ icchanto aggamahesiṃ āmantetvā ‘‘bhadde, yuddhe jayaparājayo nāma na sakkā ñātuṃ, sace mama antarāyo hoti, tvaṃ gabbhaṃ rakkheyyāsī’’ti vatvā mahatiyā senāya parivuto nagarā nikkhami.
अथ नं युद्धे पोलजनकस्स योधा जीवितक्खयं पापेसुं। तदा ‘‘राजा मतो’’ति सकलनगरे एककोलाहलं जातं। देवीपि तस्स मतभावं ञत्वा सीघं सीघं सुवण्णसारादीनि गहेत्वा पच्छियं पक्खिपित्वा मत्थके किलिट्ठपिलोतिकं अत्थरित्वा उपरि तण्डुले ओकिरित्वा किलिट्ठपिलोतिकं निवासेत्वा सरीरं विरूपं कत्वा पच्छिं सीसे ठपेत्वा दिवा दिवस्सेव निक्खमि, न कोचि नं सञ्जानि। सा उत्तरद्वारेन निक्खमित्वा कत्थचि अगतपुब्बत्ता मग्गं अजानन्ती दिसं ववत्थापेतुं असक्कोन्ती केवलं ‘‘कालचम्पानगरं नाम अत्थी’’ति सुतत्ता ‘‘कालचम्पानगरं गमिका नाम अत्थी’’ति पुच्छमाना एकिका सालायं निसीदि। कुच्छिम्हि पनस्सा निब्बत्तसत्तो न यो वा सो वा, पूरितपारमी महासत्तो निब्बत्ति।
Atha naṃ yuddhe polajanakassa yodhā jīvitakkhayaṃ pāpesuṃ. Tadā ‘‘rājā mato’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ jātaṃ. Devīpi tassa matabhāvaṃ ñatvā sīghaṃ sīghaṃ suvaṇṇasārādīni gahetvā pacchiyaṃ pakkhipitvā matthake kiliṭṭhapilotikaṃ attharitvā upari taṇḍule okiritvā kiliṭṭhapilotikaṃ nivāsetvā sarīraṃ virūpaṃ katvā pacchiṃ sīse ṭhapetvā divā divasseva nikkhami, na koci naṃ sañjāni. Sā uttaradvārena nikkhamitvā katthaci agatapubbattā maggaṃ ajānantī disaṃ vavatthāpetuṃ asakkontī kevalaṃ ‘‘kālacampānagaraṃ nāma atthī’’ti sutattā ‘‘kālacampānagaraṃ gamikā nāma atthī’’ti pucchamānā ekikā sālāyaṃ nisīdi. Kucchimhi panassā nibbattasatto na yo vā so vā, pūritapāramī mahāsatto nibbatti.
तस्स तेजेन सक्कस्स भवनं कम्पि। सक्को आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा ‘‘तस्सा कुच्छियं निब्बत्तसत्तो महापुञ्ञो, मया गन्तुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा पटिच्छन्नयोग्गं मापेत्वा तत्थ मञ्चं पञ्ञापेत्वा महल्लकपुरिसो विय योग्गं पाजेन्तो ताय निसिन्नसालाय द्वारे ठत्वा ‘‘कालचम्पानगरं गमिका नाम अत्थी’’ति पुच्छि। ‘‘अहं, तात, गमिस्सामी’’ति। ‘‘तेन हि योग्गं आरुय्ह निसीद, अम्मा’’ति। ‘‘तात, अहं परिपुण्णगब्भा, न सक्का मया योग्गं अभिरुहितुं, पच्छतो पच्छतो गमिस्सामि, इमिस्सा पन मे पच्छिया ओकासं देही’’ति। ‘‘अम्म, किं वदेसि, योग्गं पाजेतुं जाननसमत्थो नाम मया सदिसो नत्थि। अम्म, मा भायि, आरुय्ह निसीदा’’ति। सा ‘‘तात, साधू’’ति वदति। सो तस्सा आरोहनकाले अत्तनो आनुभावेन वातपुण्णभस्तचम्मं विय पथविं उन्नामेत्वा योग्गस्स पच्छिमन्ते पहरापेसि। सा अभिरुय्ह सयने निपज्जित्वाव ‘‘अयं देवता भविस्सती’’ति अञ्ञासि। सा दिब्बसयने निपन्नमत्ताव निद्दं ओक्कमि।
Tassa tejena sakkassa bhavanaṃ kampi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘tassā kucchiyaṃ nibbattasatto mahāpuñño, mayā gantuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā paṭicchannayoggaṃ māpetvā tattha mañcaṃ paññāpetvā mahallakapuriso viya yoggaṃ pājento tāya nisinnasālāya dvāre ṭhatvā ‘‘kālacampānagaraṃ gamikā nāma atthī’’ti pucchi. ‘‘Ahaṃ, tāta, gamissāmī’’ti. ‘‘Tena hi yoggaṃ āruyha nisīda, ammā’’ti. ‘‘Tāta, ahaṃ paripuṇṇagabbhā, na sakkā mayā yoggaṃ abhiruhituṃ, pacchato pacchato gamissāmi, imissā pana me pacchiyā okāsaṃ dehī’’ti. ‘‘Amma, kiṃ vadesi, yoggaṃ pājetuṃ jānanasamattho nāma mayā sadiso natthi. Amma, mā bhāyi, āruyha nisīdā’’ti. Sā ‘‘tāta, sādhū’’ti vadati. So tassā ārohanakāle attano ānubhāvena vātapuṇṇabhastacammaṃ viya pathaviṃ unnāmetvā yoggassa pacchimante paharāpesi. Sā abhiruyha sayane nipajjitvāva ‘‘ayaṃ devatā bhavissatī’’ti aññāsi. Sā dibbasayane nipannamattāva niddaṃ okkami.
अथ नं सक्को तिंसयोजनमत्थके एकं नदिं पत्वा पबोधेत्वा ‘‘अम्म, ओतरित्वा नदियं न्हायित्वा उस्सीसके साटकयुगं अत्थि, तं निवासेहि, अन्तोयोग्गे पुटभत्तं अत्थि, तं भुञ्जाही’’ति आह। सा तथा कत्वा पुन निपज्जित्वा सायन्हसमये कालचम्पानगरं पत्वा द्वारट्टालकपाकारे दिस्वा ‘‘तात, किं नाम नगरमेत’’न्ति पुच्छि। ‘‘कालचम्पानगरं, अम्मा’’ति। ‘‘किं वदेसि, तात, ननु अम्हाकं नगरतो कालचम्पानगरं सट्ठियोजनमत्थके होती’’ति? ‘‘एवं, अम्म, अहं पन उजुमग्गं जानामी’’ति। अथ नं दक्खिणद्वारसमीपे ओतारेत्वा ‘‘अम्म, अम्हाकं गामो पुरतो अत्थि, त्वं गन्त्वा नगरं पविसाही’’ति वत्वा पुरतो गन्त्वा विय सक्को अन्तरधायित्वा सकट्ठानमेव गतो।
Atha naṃ sakko tiṃsayojanamatthake ekaṃ nadiṃ patvā pabodhetvā ‘‘amma, otaritvā nadiyaṃ nhāyitvā ussīsake sāṭakayugaṃ atthi, taṃ nivāsehi, antoyogge puṭabhattaṃ atthi, taṃ bhuñjāhī’’ti āha. Sā tathā katvā puna nipajjitvā sāyanhasamaye kālacampānagaraṃ patvā dvāraṭṭālakapākāre disvā ‘‘tāta, kiṃ nāma nagarameta’’nti pucchi. ‘‘Kālacampānagaraṃ, ammā’’ti. ‘‘Kiṃ vadesi, tāta, nanu amhākaṃ nagarato kālacampānagaraṃ saṭṭhiyojanamatthake hotī’’ti? ‘‘Evaṃ, amma, ahaṃ pana ujumaggaṃ jānāmī’’ti. Atha naṃ dakkhiṇadvārasamīpe otāretvā ‘‘amma, amhākaṃ gāmo purato atthi, tvaṃ gantvā nagaraṃ pavisāhī’’ti vatvā purato gantvā viya sakko antaradhāyitvā sakaṭṭhānameva gato.
देवीपि एकिकाव सालायं निसीदि। तस्मिं खणे एको दिसापामोक्खो आचरियो कालचम्पानगरवासी मन्तज्झायको ब्राह्मणो पञ्चहि माणवकसतेहि परिवुतो न्हानत्थाय गच्छन्तो दूरतोव ओलोकेत्वा तं अभिरूपं सोभग्गप्पत्तं तत्थ निसिन्नं दिस्वा तस्सा कुच्छियं महासत्तस्सानुभावेन सह दस्सनेनेव कनिट्ठभगिनिसिनेहं उप्पादेत्वा माणवके बहि ठपेत्वा एककोव सालं पविसित्वा ‘‘भगिनि, कतरगामवासिका त्व’’न्ति पुच्छि। ‘‘तात, मिथिलायं अरिट्ठजनकरञ्ञो अग्गमहेसीम्ही’’ति। ‘‘अम्म, इध कस्मा आगतासी’’ति? ‘‘तात, पोलजनकेन राजा मारितो, अथाहं भीता ‘गब्भं अनुरक्खिस्सामी’ति आगता’’ति। ‘‘अम्म, इमस्मिं पन ते नगरे कोचि ञातको अत्थी’’ति? ‘‘नत्थि, ताता’’ति। तेन हि मा चिन्तयि, अहं उदिच्चब्राह्मणो महासालो दिसापामोक्खआचरियो, अहं तं भगिनिट्ठाने ठपेत्वा पटिजग्गिस्सामि, त्वं ‘‘भातिका’’ति मं वत्वा पादेसु गहेत्वा परिदेवाति। सा महासद्दं कत्वा तस्स पादेसु गहेत्वा परिदेवि। ते द्वेपि अञ्ञमञ्ञं परिदेविंसु।
Devīpi ekikāva sālāyaṃ nisīdi. Tasmiṃ khaṇe eko disāpāmokkho ācariyo kālacampānagaravāsī mantajjhāyako brāhmaṇo pañcahi māṇavakasatehi parivuto nhānatthāya gacchanto dūratova oloketvā taṃ abhirūpaṃ sobhaggappattaṃ tattha nisinnaṃ disvā tassā kucchiyaṃ mahāsattassānubhāvena saha dassaneneva kaniṭṭhabhaginisinehaṃ uppādetvā māṇavake bahi ṭhapetvā ekakova sālaṃ pavisitvā ‘‘bhagini, kataragāmavāsikā tva’’nti pucchi. ‘‘Tāta, mithilāyaṃ ariṭṭhajanakarañño aggamahesīmhī’’ti. ‘‘Amma, idha kasmā āgatāsī’’ti? ‘‘Tāta, polajanakena rājā mārito, athāhaṃ bhītā ‘gabbhaṃ anurakkhissāmī’ti āgatā’’ti. ‘‘Amma, imasmiṃ pana te nagare koci ñātako atthī’’ti? ‘‘Natthi, tātā’’ti. Tena hi mā cintayi, ahaṃ udiccabrāhmaṇo mahāsālo disāpāmokkhaācariyo, ahaṃ taṃ bhaginiṭṭhāne ṭhapetvā paṭijaggissāmi, tvaṃ ‘‘bhātikā’’ti maṃ vatvā pādesu gahetvā paridevāti. Sā mahāsaddaṃ katvā tassa pādesu gahetvā paridevi. Te dvepi aññamaññaṃ parideviṃsu.
अथस्स अन्तेवासिका महासद्दं सुत्वा खिप्पं उपधावित्वा ‘‘आचरिय, किं ते होती’’ति पुच्छिंसु। सो आह – ‘‘कनिट्ठभगिनी मे एसा, असुककाले नाम मया विना जाता’’ति। अथ माणवा ‘‘तव भगिनिं दिट्ठकालतो पट्ठाय मा चिन्तयित्थ आचरिया’’ति आहंसु। सो माणवे पटिच्छन्नयोग्गं आहरापेत्वा तं तत्थ निसीदापेत्वा ‘‘ताता, वो गन्त्वा ब्राह्मणिया मम कनिट्ठभगिनिभावं कथेत्वा सब्बकिच्चानि कातुं वदेथा’’ति वत्वा गेहं पेसेसि। ते गन्त्वा ब्राह्मणिया कथेसुं। अथ नं ब्राह्मणीपि उण्होदकेन न्हापेत्वा सयनं पञ्ञापेत्वा निपज्जापेसि। अथ ब्राह्मणोपि न्हात्वा आगतो भोजनकाले ‘‘भगिनिं मे पक्कोसथा’’ति पक्कोसापेत्वा ताय सद्धिं एकतो भुञ्जित्वा अन्तोनिवेसनेयेव तं पटिजग्गि।
Athassa antevāsikā mahāsaddaṃ sutvā khippaṃ upadhāvitvā ‘‘ācariya, kiṃ te hotī’’ti pucchiṃsu. So āha – ‘‘kaniṭṭhabhaginī me esā, asukakāle nāma mayā vinā jātā’’ti. Atha māṇavā ‘‘tava bhaginiṃ diṭṭhakālato paṭṭhāya mā cintayittha ācariyā’’ti āhaṃsu. So māṇave paṭicchannayoggaṃ āharāpetvā taṃ tattha nisīdāpetvā ‘‘tātā, vo gantvā brāhmaṇiyā mama kaniṭṭhabhaginibhāvaṃ kathetvā sabbakiccāni kātuṃ vadethā’’ti vatvā gehaṃ pesesi. Te gantvā brāhmaṇiyā kathesuṃ. Atha naṃ brāhmaṇīpi uṇhodakena nhāpetvā sayanaṃ paññāpetvā nipajjāpesi. Atha brāhmaṇopi nhātvā āgato bhojanakāle ‘‘bhaginiṃ me pakkosathā’’ti pakkosāpetvā tāya saddhiṃ ekato bhuñjitvā antonivesaneyeva taṃ paṭijaggi.
सा न चिरस्सेव सुवण्णवण्णं पुत्तं विजायि, ‘‘महाजनककुमारो’’तिस्स अय्यकसन्तकं नाममकासि। सो वड्ढमानो दारकेहि सद्धिं कीळन्तो ये तं रोसेन्ति, ते असम्भिन्नखत्तियकुले जातत्ता महाबलवताय चेव मानथद्धताय च दळ्हं गहेत्वा पहरति। तदा ते महासद्देन रोदन्ता ‘‘केन पहटा’’ति वुत्ते ‘‘विधवापुत्तेना’’ति वदन्ति। अथ कुमारो चिन्तेसि ‘‘इमे मं ‘विधवापुत्तो’ति अभिण्हं वदन्ति, होतु, मम मातरं पुच्छिस्सामी’’ति। सो एकदिवसं मातरं पुच्छि ‘‘अम्म, को मय्हं पिता’’ति? अथ नं माता ‘‘तात, ब्राह्मणो ते पिता’’ति वञ्चेसि। सो पुनदिवसेपि दारके पहरन्तो ‘‘विधवापुत्तो’’ति वुत्ते ‘‘ननु ब्राह्मणो मे पिता’’ति वत्वा ‘‘ब्राह्मणो किं ते होती’’ति वुत्ते चिन्तेसि ‘‘इमे मं, ब्राह्मणो ते किं होती’ति अभिण्हं वदन्ति, माता मे इदं कारणं यथाभूतं न कथेसि, सा अत्तनो मनेन मे न कथेस्सति, होतु, कथापेस्सामि न’’न्ति। सो थञ्ञं पिवन्तो थनं दन्तेहि डंसित्वा ‘‘अम्म, मे पितरं कथेहि, सचे न कथेस्ससि, थनं ते छिन्दिस्सामी’’ति आह। सा पुत्तं वञ्चेतुं असक्कोन्ती ‘‘तात, त्वं मिथिलायं अरिट्ठजनकरञ्ञो पुत्तो, पिता ते पोलजनकेन मारितो, अहं तं अनुरक्खन्ती इमं नगरं आगता, अयं ब्राह्मणो मं भगिनिट्ठाने ठपेत्वा पटिजग्गती’’ति कथेसि। सो तं सुत्वा ततो पट्ठाय ‘‘विधवापुत्तो’’ति वुत्तेपि न कुज्झि।
Sā na cirasseva suvaṇṇavaṇṇaṃ puttaṃ vijāyi, ‘‘mahājanakakumāro’’tissa ayyakasantakaṃ nāmamakāsi. So vaḍḍhamāno dārakehi saddhiṃ kīḷanto ye taṃ rosenti, te asambhinnakhattiyakule jātattā mahābalavatāya ceva mānathaddhatāya ca daḷhaṃ gahetvā paharati. Tadā te mahāsaddena rodantā ‘‘kena pahaṭā’’ti vutte ‘‘vidhavāputtenā’’ti vadanti. Atha kumāro cintesi ‘‘ime maṃ ‘vidhavāputto’ti abhiṇhaṃ vadanti, hotu, mama mātaraṃ pucchissāmī’’ti. So ekadivasaṃ mātaraṃ pucchi ‘‘amma, ko mayhaṃ pitā’’ti? Atha naṃ mātā ‘‘tāta, brāhmaṇo te pitā’’ti vañcesi. So punadivasepi dārake paharanto ‘‘vidhavāputto’’ti vutte ‘‘nanu brāhmaṇo me pitā’’ti vatvā ‘‘brāhmaṇo kiṃ te hotī’’ti vutte cintesi ‘‘ime maṃ, brāhmaṇo te kiṃ hotī’ti abhiṇhaṃ vadanti, mātā me idaṃ kāraṇaṃ yathābhūtaṃ na kathesi, sā attano manena me na kathessati, hotu, kathāpessāmi na’’nti. So thaññaṃ pivanto thanaṃ dantehi ḍaṃsitvā ‘‘amma, me pitaraṃ kathehi, sace na kathessasi, thanaṃ te chindissāmī’’ti āha. Sā puttaṃ vañcetuṃ asakkontī ‘‘tāta, tvaṃ mithilāyaṃ ariṭṭhajanakarañño putto, pitā te polajanakena mārito, ahaṃ taṃ anurakkhantī imaṃ nagaraṃ āgatā, ayaṃ brāhmaṇo maṃ bhaginiṭṭhāne ṭhapetvā paṭijaggatī’’ti kathesi. So taṃ sutvā tato paṭṭhāya ‘‘vidhavāputto’’ti vuttepi na kujjhi.
सो सोळसवस्सब्भन्तरेयेव तयो वेदे च सब्बसिप्पानि च उग्गण्हि , सोळसवस्सिककाले पन उत्तमरूपधरो अहोसि। अथ सो ‘‘पितु सन्तकं रज्जं गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा मातरं पुच्छि ‘‘अम्म, किञ्चि धनं ते हत्थे अत्थि, उदाहु नो, अहं वोहारं कत्वा धनं उप्पादेत्वा पितु सन्तकं रज्जं गण्हिस्सामी’’ति। अथ नं माता आह – ‘‘तात, नाहं तुच्छहत्था आगता, तयो मे हत्थे धनसारा अत्थि, मुत्तसारो, मणिसारो, वजिरसारोति, तेसु एकेको रज्जग्गहणप्पमाणो, तं गहेत्वा रज्जं गण्ह, मा वोहारं करी’’ति। ‘‘अम्म, इदम्पि धनं मय्हमेव उपड्ढं कत्वा देहि, तं पन गहेत्वा सुवण्णभूमिं गन्त्वा बहुं धनं आहरित्वा रज्जं गण्हिस्सामी’’ति। सो उपड्ढं आहरापेत्वा भण्डिकं कत्वा सुवण्णभूमिं गमिकेहि वाणिजेहि सद्धिं नावाय भण्डं आरोपेत्वा पुन निवत्तित्वा मातरं वन्दित्वा ‘‘अम्म, अहं सुवण्णभूमिं गमिस्सामी’’ति आह। अथ नं माता आह – ‘‘तात, समुद्दो नाम अप्पसिद्धिको बहुअन्तरायो, मा गच्छ, रज्जग्गहणाय ते धनं बहू’’ति। सो ‘‘गच्छिस्सामेव अम्मा’’ति मातरं वन्दित्वा गेहा निक्खम्म नावं अभिरुहि।
So soḷasavassabbhantareyeva tayo vede ca sabbasippāni ca uggaṇhi , soḷasavassikakāle pana uttamarūpadharo ahosi. Atha so ‘‘pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā mātaraṃ pucchi ‘‘amma, kiñci dhanaṃ te hatthe atthi, udāhu no, ahaṃ vohāraṃ katvā dhanaṃ uppādetvā pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti. Atha naṃ mātā āha – ‘‘tāta, nāhaṃ tucchahatthā āgatā, tayo me hatthe dhanasārā atthi, muttasāro, maṇisāro, vajirasāroti, tesu ekeko rajjaggahaṇappamāṇo, taṃ gahetvā rajjaṃ gaṇha, mā vohāraṃ karī’’ti. ‘‘Amma, idampi dhanaṃ mayhameva upaḍḍhaṃ katvā dehi, taṃ pana gahetvā suvaṇṇabhūmiṃ gantvā bahuṃ dhanaṃ āharitvā rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti. So upaḍḍhaṃ āharāpetvā bhaṇḍikaṃ katvā suvaṇṇabhūmiṃ gamikehi vāṇijehi saddhiṃ nāvāya bhaṇḍaṃ āropetvā puna nivattitvā mātaraṃ vanditvā ‘‘amma, ahaṃ suvaṇṇabhūmiṃ gamissāmī’’ti āha. Atha naṃ mātā āha – ‘‘tāta, samuddo nāma appasiddhiko bahuantarāyo, mā gaccha, rajjaggahaṇāya te dhanaṃ bahū’’ti. So ‘‘gacchissāmeva ammā’’ti mātaraṃ vanditvā gehā nikkhamma nāvaṃ abhiruhi.
तं दिवसमेव पोलजनकस्स सरीरे रोगो उप्पज्जि, अनुट्ठानसेय्यं सयि। तदा सत्त जङ्घसतानि नावं अभिरुहिंसु। नावा सत्तदिवसेहि सत्त योजनसतानि गता। सा अतिचण्डवेगेन गन्त्वा अत्तानं वहितुं नासक्खि, फलकानि भिन्नानि, ततो ततो उदकं उग्गतं, नावा समुद्दमज्झे निमुग्गा। महाजना रोदन्ति परिदेवन्ति, नानादेवतायो नमस्सन्ति। महासत्तो पन नेव रोदति न परिदेवति, न देवतायो नमस्सति, नावाय पन निमुज्जनभावं ञत्वा सप्पिना सक्खरं ओमद्दित्वा कुच्छिपूरं खादित्वा द्वे मट्ठकसाटके तेलेन तेमेत्वा दळ्हं निवासेत्वा कूपकं निस्साय ठितो नावाय निमुज्जनसमये कूपकं अभिरुहि। महाजना मच्छकच्छपभक्खा जाता, समन्ता उदकं अड्ढूसभमत्तं लोहितं अहोसि। महासत्तो कूपकमत्थके ठितोव ‘‘इमाय नाम दिसाय मिथिलनगर’’न्ति दिसं ववत्थपेत्वा कूपकमत्थका उप्पतित्वा मच्छकच्छपे अतिक्कम्म महाबलवताय उसभमत्थके पति। तं दिवसमेव पोलजनको कालमकासि। ततो पट्ठाय महासत्तो मणिवण्णासु ऊमीसु परिवत्तन्तो सुवण्णक्खन्धो विय समुद्दं तरति। सो यथा एकदिवसं, एवं सत्ताहं तरति, ‘‘इदानि पुण्णमीदिवसो’’ति वेलं पन ओलोकेत्वा लोणोदकेन मुखं विक्खालेत्वा उपोसथिको होति।
Taṃ divasameva polajanakassa sarīre rogo uppajji, anuṭṭhānaseyyaṃ sayi. Tadā satta jaṅghasatāni nāvaṃ abhiruhiṃsu. Nāvā sattadivasehi satta yojanasatāni gatā. Sā aticaṇḍavegena gantvā attānaṃ vahituṃ nāsakkhi, phalakāni bhinnāni, tato tato udakaṃ uggataṃ, nāvā samuddamajjhe nimuggā. Mahājanā rodanti paridevanti, nānādevatāyo namassanti. Mahāsatto pana neva rodati na paridevati, na devatāyo namassati, nāvāya pana nimujjanabhāvaṃ ñatvā sappinā sakkharaṃ omadditvā kucchipūraṃ khāditvā dve maṭṭhakasāṭake telena temetvā daḷhaṃ nivāsetvā kūpakaṃ nissāya ṭhito nāvāya nimujjanasamaye kūpakaṃ abhiruhi. Mahājanā macchakacchapabhakkhā jātā, samantā udakaṃ aḍḍhūsabhamattaṃ lohitaṃ ahosi. Mahāsatto kūpakamatthake ṭhitova ‘‘imāya nāma disāya mithilanagara’’nti disaṃ vavatthapetvā kūpakamatthakā uppatitvā macchakacchape atikkamma mahābalavatāya usabhamatthake pati. Taṃ divasameva polajanako kālamakāsi. Tato paṭṭhāya mahāsatto maṇivaṇṇāsu ūmīsu parivattanto suvaṇṇakkhandho viya samuddaṃ tarati. So yathā ekadivasaṃ, evaṃ sattāhaṃ tarati, ‘‘idāni puṇṇamīdivaso’’ti velaṃ pana oloketvā loṇodakena mukhaṃ vikkhāletvā uposathiko hoti.
तदा च ‘‘ये मातुपट्ठानादिगुणयुत्ता समुद्दे मरितुं अननुच्छविका सत्ता, ते उद्धारेही’’ति चतूहि लोकपालेहि मणिमेखला नाम देवधीता समुद्दरक्खिका ठपिता होति। सा सत्त दिवसानि समुद्दं न ओलोकेसि, दिब्बसम्पत्तिं अनुभवन्तिया किरस्सा सति पमुट्ठा। ‘‘देवसमागमं गता’’तिपि वदन्ति। अथ सा ‘‘अज्ज मे सत्तमो दिवसो समुद्दं अनोलोकेन्तिया, का नु खो पवत्ती’’ति ओलोकेन्ती महासत्तं दिस्वा ‘‘सचे महाजनककुमारो समुद्दे नस्सिस्स, देवसमागमपवेसनं न लभिस्स’’न्ति चिन्तेत्वा महासत्तस्स अविदूरे अलङ्कतेन सरीरेन आकासे ठत्वा महासत्तं वीमंसमाना पठमं गाथमाह –
Tadā ca ‘‘ye mātupaṭṭhānādiguṇayuttā samudde marituṃ ananucchavikā sattā, te uddhārehī’’ti catūhi lokapālehi maṇimekhalā nāma devadhītā samuddarakkhikā ṭhapitā hoti. Sā satta divasāni samuddaṃ na olokesi, dibbasampattiṃ anubhavantiyā kirassā sati pamuṭṭhā. ‘‘Devasamāgamaṃ gatā’’tipi vadanti. Atha sā ‘‘ajja me sattamo divaso samuddaṃ anolokentiyā, kā nu kho pavattī’’ti olokentī mahāsattaṃ disvā ‘‘sace mahājanakakumāro samudde nassissa, devasamāgamapavesanaṃ na labhissa’’nti cintetvā mahāsattassa avidūre alaṅkatena sarīrena ākāse ṭhatvā mahāsattaṃ vīmaṃsamānā paṭhamaṃ gāthamāha –
१२३.
123.
‘‘कोयं मज्झे समुद्दस्मिं, अपस्सं तीरमायुहे।
‘‘Koyaṃ majjhe samuddasmiṃ, apassaṃ tīramāyuhe;
कं त्वं अत्थवसं ञत्वा, एवं वायमसे भुस’’न्ति॥
Kaṃ tvaṃ atthavasaṃ ñatvā, evaṃ vāyamase bhusa’’nti.
तत्थ अपस्सं तीरमायुहेति तीरं अपस्सन्तोव आयूहति वीरियं करोति।
Tattha apassaṃ tīramāyuheti tīraṃ apassantova āyūhati vīriyaṃ karoti.
अथ महासत्तो तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘अज्ज मे सत्तमो दिवसो समुद्दं तरन्तस्स, न मे दुतियो सत्तो दिट्ठपुब्बो, को नु मं वदती’’ति आकासं ओलोकेन्तो तं दिस्वा दुतियं गाथमाह –
Atha mahāsatto tassā vacanaṃ sutvā ‘‘ajja me sattamo divaso samuddaṃ tarantassa, na me dutiyo satto diṭṭhapubbo, ko nu maṃ vadatī’’ti ākāsaṃ olokento taṃ disvā dutiyaṃ gāthamāha –
१२४.
124.
‘‘निसम्म वत्तं लोकस्स, वायामस्स च देवते।
‘‘Nisamma vattaṃ lokassa, vāyāmassa ca devate;
तस्मा मज्झे समुद्दस्मिं, अपस्सं तीरमायुहे’’ति॥
Tasmā majjhe samuddasmiṃ, apassaṃ tīramāyuhe’’ti.
तत्थ निसम्म वत्तं लोकस्साति अहं लोकस्स वत्तकिरियं दिस्वा उपधारेत्वा विहरामीति अत्थो। वायामस्स चाति वायामस्स च आनिसंसं निसामेत्वा विहरामीति दीपेति। तस्माति यस्मा निसम्म विहरामि, ‘‘पुरिसकारो नाम न नस्सति, सुखे पतिट्ठापेती’’ति जानामि, तस्मा तीरं अपस्सन्तोपि आयूहामि वीरियं करोमि, न उक्कण्ठामीति।
Tattha nisamma vattaṃ lokassāti ahaṃ lokassa vattakiriyaṃ disvā upadhāretvā viharāmīti attho. Vāyāmassa cāti vāyāmassa ca ānisaṃsaṃ nisāmetvā viharāmīti dīpeti. Tasmāti yasmā nisamma viharāmi, ‘‘purisakāro nāma na nassati, sukhe patiṭṭhāpetī’’ti jānāmi, tasmā tīraṃ apassantopi āyūhāmi vīriyaṃ karomi, na ukkaṇṭhāmīti.
सा तस्स धम्मकथं सुत्वा उत्तरि सोतुकामा हुत्वा पुन गाथमाह –
Sā tassa dhammakathaṃ sutvā uttari sotukāmā hutvā puna gāthamāha –
१२५.
125.
‘‘गम्भीरे अप्पमेय्यस्मिं, तीरं यस्स न दिस्सति।
‘‘Gambhīre appameyyasmiṃ, tīraṃ yassa na dissati;
मोघो ते पुरिसवायामो, अप्पत्वाव मरिस्ससी’’ति॥
Mogho te purisavāyāmo, appatvāva marissasī’’ti.
तत्थ अप्पत्वाति तीरं अप्पत्वायेव।
Tattha appatvāti tīraṃ appatvāyeva.
अथ नं महासत्तो ‘‘देवते, किं नामेतं कथेसि, वायामं कत्वा मरन्तोपि गरहतो मुच्चिस्सामी’’ति वत्वा गाथमाह –
Atha naṃ mahāsatto ‘‘devate, kiṃ nāmetaṃ kathesi, vāyāmaṃ katvā marantopi garahato muccissāmī’’ti vatvā gāthamāha –
१२६.
126.
‘‘अनणो ञातिनं होति, देवानं पितुनञ्च सो।
‘‘Anaṇo ñātinaṃ hoti, devānaṃ pitunañca so;
करं पुरिसकिच्चानि, न च पच्छानुतप्पती’’ति॥
Karaṃ purisakiccāni, na ca pacchānutappatī’’ti.
तत्थ अनणोति वायामं करोन्तो ञातीनञ्चेव देवतानञ्च ब्रह्मानञ्च अन्तरे अनणो होति अगरहितो अनिन्दितो। करं पुरिसकिच्चानीति यथा सो पुग्गलो पुरिसेहि कत्तब्बानि कम्मानि करं पच्छाकाले न च अनुतप्पति, यथा नानुसोचति, एवाहम्पि वीरियं करोन्तो पच्छाकाले नानुतप्पामि नानुसोचामीति अत्थो।
Tattha anaṇoti vāyāmaṃ karonto ñātīnañceva devatānañca brahmānañca antare anaṇo hoti agarahito anindito. Karaṃ purisakiccānīti yathā so puggalo purisehi kattabbāni kammāni karaṃ pacchākāle na ca anutappati, yathā nānusocati, evāhampi vīriyaṃ karonto pacchākāle nānutappāmi nānusocāmīti attho.
अथ नं देवधीता गाथमाह –
Atha naṃ devadhītā gāthamāha –
१२७.
127.
‘‘अपारनेय्यं यं कम्मं, अफलं किलमथुद्दयं।
‘‘Apāraneyyaṃ yaṃ kammaṃ, aphalaṃ kilamathuddayaṃ;
तत्थ को वायामेनत्थो, मच्चु यस्साभिनिप्पत’’न्ति॥
Tattha ko vāyāmenattho, maccu yassābhinippata’’nti.
तत्थ अपारनेय्यन्ति वायामेन मत्थकं अपापेतब्बं। मच्चु यस्साभिनिप्पतन्ति यस्स अट्ठाने वायामकरणस्स मरणमेव निप्फन्नं, तत्थ को वायामेनत्थोति।
Tattha apāraneyyanti vāyāmena matthakaṃ apāpetabbaṃ. Maccu yassābhinippatanti yassa aṭṭhāne vāyāmakaraṇassa maraṇameva nipphannaṃ, tattha ko vāyāmenatthoti.
एवं देवधीताय वुत्ते तं अप्पटिभानं करोन्तो महासत्तो उत्तरि गाथा आह –
Evaṃ devadhītāya vutte taṃ appaṭibhānaṃ karonto mahāsatto uttari gāthā āha –
१२८.
128.
‘‘अपारनेय्यमच्चन्तं , यो विदित्वान देवते।
‘‘Apāraneyyamaccantaṃ , yo viditvāna devate;
न रक्खे अत्तनो पाणं, जञ्ञा सो यदि हापये॥
Na rakkhe attano pāṇaṃ, jaññā so yadi hāpaye.
१२९.
129.
‘‘अधिप्पायफलं एके, अस्मिं लोकस्मि देवते।
‘‘Adhippāyaphalaṃ eke, asmiṃ lokasmi devate;
पयोजयन्ति कम्मानि, तानि इज्झन्ति वा न वा॥
Payojayanti kammāni, tāni ijjhanti vā na vā.
१३०.
130.
‘‘सन्दिट्ठिकं कम्मफलं, ननु पस्ससि देवते।
‘‘Sandiṭṭhikaṃ kammaphalaṃ, nanu passasi devate;
सन्ना अञ्ञे तरामहं, तञ्च पस्सामि सन्तिके॥
Sannā aññe tarāmahaṃ, tañca passāmi santike.
१३१.
131.
‘‘सो अहं वायमिस्सामि, यथासत्ति यथाबलं।
‘‘So ahaṃ vāyamissāmi, yathāsatti yathābalaṃ;
गच्छं पारं समुद्दस्स, कस्सं पुरिसकारिय’’न्ति॥
Gacchaṃ pāraṃ samuddassa, kassaṃ purisakāriya’’nti.
तत्थ अच्चन्तन्ति यो ‘‘इदं कम्मं वीरियं कत्वा निप्फादेतुं न सक्का, अच्चन्तमेव अपारनेय्य’’न्ति विदित्वा चण्डहत्थिआदयो अपरिहरन्तो अत्तनो पाणं न रक्खति। जञ्ञा सो यदि हापयेति सो यदि तादिसेसु ठानेसु वीरियं हापेय्य, जानेय्य तस्स कुसीतभावस्स फलं। त्वं यं वा तं वा निरत्थकं वदसीति दीपेति। पाळियं पन ‘‘जञ्ञा सो यदि हापय’’न्ति लिखितं, तं अट्ठकथासु नत्थि। अधिप्पायफलन्ति अत्तनो अधिप्पायफलं सम्पस्समाना एकच्चे पुरिसा कसिवणिज्जादीनि कम्मानि पयोजयन्ति, तानि इज्झन्ति वा न वा इज्झन्ति। ‘‘एत्थ गमिस्सामि, इदं उग्गहेस्सामी’’ति पन कायिकचेतसिकवीरियं करोन्तस्स तं इज्झतेव, तस्मा तं कातुं वट्टतियेवाति दस्सेति। सन्ना अञ्ञे तरामहन्ति अञ्ञे जना महासमुद्दे सन्ना निमुग्गा वीरियं अकरोन्ता मच्छकच्छपभक्खा जाता, अहं पन एककोव तरामि। तञ्च पस्सामि सन्तिकेति इदं मे वीरियफलं पस्स, मया इमिना अत्तभावेन देवता नाम न दिट्ठपुब्बा, सोहं तञ्च इमिना दिब्बरूपेन मम सन्तिके ठितं पस्सामि। यथासत्ति यथाबलन्ति अत्तनो सत्तिया च बलस्स च अनुरूपं। कस्सन्ति करिस्सामि।
Tattha accantanti yo ‘‘idaṃ kammaṃ vīriyaṃ katvā nipphādetuṃ na sakkā, accantameva apāraneyya’’nti viditvā caṇḍahatthiādayo apariharanto attano pāṇaṃ na rakkhati. Jaññā so yadi hāpayeti so yadi tādisesu ṭhānesu vīriyaṃ hāpeyya, jāneyya tassa kusītabhāvassa phalaṃ. Tvaṃ yaṃ vā taṃ vā niratthakaṃ vadasīti dīpeti. Pāḷiyaṃ pana ‘‘jaññā so yadi hāpaya’’nti likhitaṃ, taṃ aṭṭhakathāsu natthi. Adhippāyaphalanti attano adhippāyaphalaṃ sampassamānā ekacce purisā kasivaṇijjādīni kammāni payojayanti, tāni ijjhanti vā na vā ijjhanti. ‘‘Ettha gamissāmi, idaṃ uggahessāmī’’ti pana kāyikacetasikavīriyaṃ karontassa taṃ ijjhateva, tasmā taṃ kātuṃ vaṭṭatiyevāti dasseti. Sannā aññe tarāmahanti aññe janā mahāsamudde sannā nimuggā vīriyaṃ akarontā macchakacchapabhakkhā jātā, ahaṃ pana ekakova tarāmi. Tañca passāmi santiketi idaṃ me vīriyaphalaṃ passa, mayā iminā attabhāvena devatā nāma na diṭṭhapubbā, sohaṃ tañca iminā dibbarūpena mama santike ṭhitaṃ passāmi. Yathāsatti yathābalanti attano sattiyā ca balassa ca anurūpaṃ. Kassanti karissāmi.
ततो देवता तस्स तं दळ्हवचनं सुत्वा थुतिं करोन्ती गाथमाह –
Tato devatā tassa taṃ daḷhavacanaṃ sutvā thutiṃ karontī gāthamāha –
१३२.
132.
‘‘यो त्वं एवं गते ओघे, अप्पमेय्ये महण्णवे।
‘‘Yo tvaṃ evaṃ gate oghe, appameyye mahaṇṇave;
धम्मवायामसम्पन्नो, कम्मुना नावसीदसि।
Dhammavāyāmasampanno, kammunā nāvasīdasi;
सो त्वं तत्थेव गच्छाहि, यत्थ ते निरतो मनो’’ति॥
So tvaṃ tattheva gacchāhi, yattha te nirato mano’’ti.
तत्थ एवं गतेति एवरूपे गम्भीरे वित्थते महासमुद्दे। धम्मवायामसम्पन्नोति धम्मवायामेन समन्नागतो। कम्मुनाति अत्तनो पुरिसकारकम्मेन। नावसीदसीति न अवसीदसि। यत्थ तेति यस्मिं ठाने तव मनो निरतो, तत्थेव गच्छाहीति।
Tattha evaṃ gateti evarūpe gambhīre vitthate mahāsamudde. Dhammavāyāmasampannoti dhammavāyāmena samannāgato. Kammunāti attano purisakārakammena. Nāvasīdasīti na avasīdasi. Yattha teti yasmiṃ ṭhāne tava mano nirato, tattheva gacchāhīti.
सा एवञ्च पन वत्वा ‘‘पण्डित महापरक्कम, कुहिं तं नेमी’’ति पुच्छि। ‘‘मिथिलनगर’’न्ति वुत्ते सा महासत्तं पुप्फकलापं विय उक्खिपित्वा उभोहि हत्थेहि परिग्गय्ह उरे निपज्जापेत्वा पियपुत्तं आदाय गच्छन्ती विय आकासे पक्खन्दि। महासत्तो सत्ताहं लोणोदकेन उपक्कसरीरो हुत्वा दिब्बफस्सेन फुट्ठो निद्दं ओक्कमि। अथ नं सा मिथिलं नेत्वा अम्बवनुय्याने मङ्गलसिलापट्टे दक्खिणपस्सेन निपज्जापेत्वा उय्यानदेवताहि तस्स आरक्खं गाहापेत्वा सकट्ठानमेव गता।
Sā evañca pana vatvā ‘‘paṇḍita mahāparakkama, kuhiṃ taṃ nemī’’ti pucchi. ‘‘Mithilanagara’’nti vutte sā mahāsattaṃ pupphakalāpaṃ viya ukkhipitvā ubhohi hatthehi pariggayha ure nipajjāpetvā piyaputtaṃ ādāya gacchantī viya ākāse pakkhandi. Mahāsatto sattāhaṃ loṇodakena upakkasarīro hutvā dibbaphassena phuṭṭho niddaṃ okkami. Atha naṃ sā mithilaṃ netvā ambavanuyyāne maṅgalasilāpaṭṭe dakkhiṇapassena nipajjāpetvā uyyānadevatāhi tassa ārakkhaṃ gāhāpetvā sakaṭṭhānameva gatā.
तदा पोलजनकस्स पुत्तो नत्थि। एका पनस्स धीता अहोसि, सा सीवलिदेवी नाम पण्डिता ब्यत्ता। अमच्चा तमेनं मरणमञ्चे निपन्नं पुच्छिंसु ‘‘महाराज, तुम्हेसु दिवङ्गतेसु रज्जं कस्स दस्सामा’’ति? अथ ने राजा ‘‘ताता, मम धीतरं सीवलिदेविं आराधेतुं समत्थस्स रज्जं देथ, यो वा पन चतुरस्सपल्लङ्कस्स उस्सीसकं जानाति, यो वा पन सहस्सथामधनुं आरोपेतुं सक्कोति, यो वा पन सोळस महानिधी नीहरितुं सक्कोति, तस्स रज्जं देथा’’ति आह। अमच्चा ‘‘देव, तेसं नो निधीनं उद्दानं कथेथा’’ति आहंसु। अथ राजा –
Tadā polajanakassa putto natthi. Ekā panassa dhītā ahosi, sā sīvalidevī nāma paṇḍitā byattā. Amaccā tamenaṃ maraṇamañce nipannaṃ pucchiṃsu ‘‘mahārāja, tumhesu divaṅgatesu rajjaṃ kassa dassāmā’’ti? Atha ne rājā ‘‘tātā, mama dhītaraṃ sīvalideviṃ ārādhetuṃ samatthassa rajjaṃ detha, yo vā pana caturassapallaṅkassa ussīsakaṃ jānāti, yo vā pana sahassathāmadhanuṃ āropetuṃ sakkoti, yo vā pana soḷasa mahānidhī nīharituṃ sakkoti, tassa rajjaṃ dethā’’ti āha. Amaccā ‘‘deva, tesaṃ no nidhīnaṃ uddānaṃ kathethā’’ti āhaṃsu. Atha rājā –
‘‘सूरियुग्गमने निधि, अथो ओक्कमने निधि।
‘‘Sūriyuggamane nidhi, atho okkamane nidhi;
अन्तो निधि बहि निधि, न अन्तो न बहि निधि॥
Anto nidhi bahi nidhi, na anto na bahi nidhi.
‘‘आरोहने महानिधि, अथो ओरोहने निधि।
‘‘Ārohane mahānidhi, atho orohane nidhi;
चतूसु महासालेसु, समन्ता योजने निधि॥
Catūsu mahāsālesu, samantā yojane nidhi.
‘‘दन्तग्गेसु महानिधि, वालग्गेसु च केपुके।
‘‘Dantaggesu mahānidhi, vālaggesu ca kepuke;
रुक्खग्गेसु महानिधि, सोळसेते महानिधी॥
Rukkhaggesu mahānidhi, soḷasete mahānidhī.
‘‘सहस्सथामो पल्लङ्को, सीवलिआराधनेन चा’’ति॥ –
‘‘Sahassathāmo pallaṅko, sīvaliārādhanena cā’’ti. –
महानिधीहि सद्धिं इतरेसम्पि उद्दानं कथेसि। राजा इमं कथं वत्वा कालमकासि।
Mahānidhīhi saddhiṃ itaresampi uddānaṃ kathesi. Rājā imaṃ kathaṃ vatvā kālamakāsi.
अमच्चा रञ्ञो अच्चयेन तस्स मतकिच्चं कत्वा सत्तमे दिवसे सन्निपतित्वा मन्तयिंसु ‘‘अम्भो रञ्ञा ‘अत्तनो धीतरं आराधेतुं समत्थस्स रज्जं दातब्ब’न्ति वुत्तं, को तं आराधेतुं सक्खिस्सती’’ति। ते ‘‘सेनापति वल्लभो’’ति वत्वा तस्स सासनं पेसेसुं। सो सासनं सुत्वा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा रज्जत्थाय राजद्वारं गन्त्वा अत्तनो आगतभावं राजधीताय आरोचापेसि। सा तस्स आगतभावं ञत्वा ‘‘अत्थि नु ख्वस्स सेतच्छत्तसिरिं धारेतुं धिती’’ति तस्स वीमंसनत्थाय ‘‘खिप्पं आगच्छतू’’ति आह। सो तस्सा सासनं सुत्वा तं आराधेतुकामो सोपानपादमूलतो पट्ठाय जवेनागन्त्वा तस्सा सन्तिके अट्ठासि। अथ नं सा वीमंसमाना ‘‘महातले जवेन धावा’’ति आह। सो ‘‘राजधीतरं तोसेस्सामी’’ति वेगेन पक्खन्दि। अथ नं ‘‘पुन एही’’ति आह। सो पुन वेगेन आगतो। सा तस्स धितिया विरहितभावं ञत्वा ‘‘एहि सम्म, पादे मे सम्बाहा’’ति आह। सो तस्सा आराधनत्थं निसीदित्वा पादे सम्बाहि। अथ नं सा उरे पादेन पहरित्वा उत्तानकं पातेत्वा ‘‘इमं अन्धबालपुरिसं धितिविरहितं पोथेत्वा गीवायं गहेत्वा नीहरथा’’ति दासीनं सञ्ञं अदासि। ता तथा करिंसु। सो तेहि ‘‘किं सेनापती’’ति पुट्ठो ‘‘मा कथेथ, सा नेव मनुस्सित्थी, यक्खिनी’’ति आह। ततो भण्डागारिको गतो, तम्पि तथेव लज्जापेसि। तथा सेट्ठिं, छत्तग्गाहं, असिग्गाहन्ति सब्बेपि ते लज्जापेसियेव।
Amaccā rañño accayena tassa matakiccaṃ katvā sattame divase sannipatitvā mantayiṃsu ‘‘ambho raññā ‘attano dhītaraṃ ārādhetuṃ samatthassa rajjaṃ dātabba’nti vuttaṃ, ko taṃ ārādhetuṃ sakkhissatī’’ti. Te ‘‘senāpati vallabho’’ti vatvā tassa sāsanaṃ pesesuṃ. So sāsanaṃ sutvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā rajjatthāya rājadvāraṃ gantvā attano āgatabhāvaṃ rājadhītāya ārocāpesi. Sā tassa āgatabhāvaṃ ñatvā ‘‘atthi nu khvassa setacchattasiriṃ dhāretuṃ dhitī’’ti tassa vīmaṃsanatthāya ‘‘khippaṃ āgacchatū’’ti āha. So tassā sāsanaṃ sutvā taṃ ārādhetukāmo sopānapādamūlato paṭṭhāya javenāgantvā tassā santike aṭṭhāsi. Atha naṃ sā vīmaṃsamānā ‘‘mahātale javena dhāvā’’ti āha. So ‘‘rājadhītaraṃ tosessāmī’’ti vegena pakkhandi. Atha naṃ ‘‘puna ehī’’ti āha. So puna vegena āgato. Sā tassa dhitiyā virahitabhāvaṃ ñatvā ‘‘ehi samma, pāde me sambāhā’’ti āha. So tassā ārādhanatthaṃ nisīditvā pāde sambāhi. Atha naṃ sā ure pādena paharitvā uttānakaṃ pātetvā ‘‘imaṃ andhabālapurisaṃ dhitivirahitaṃ pothetvā gīvāyaṃ gahetvā nīharathā’’ti dāsīnaṃ saññaṃ adāsi. Tā tathā kariṃsu. So tehi ‘‘kiṃ senāpatī’’ti puṭṭho ‘‘mā kathetha, sā neva manussitthī, yakkhinī’’ti āha. Tato bhaṇḍāgāriko gato, tampi tatheva lajjāpesi. Tathā seṭṭhiṃ, chattaggāhaṃ, asiggāhanti sabbepi te lajjāpesiyeva.
अथ अमच्चा सन्निपतित्वा ‘‘राजधीतरं आराधेतुं समत्थो नाम नत्थि, सहस्सथामधनुं आरोपेतुं समत्थस्स रज्जं देथा’’ति आह, तम्पि कोचि आरोपेतुं नासक्खि। ततो ‘‘चतुरस्सपल्लङ्कस्स उस्सीसकं जानन्तस्स रज्जं देथा’’ति आह, तम्पि कोचि न जानाति। ततो सोळस महानिधी नीहरितुं समत्थस्स रज्जं देथा’’ति आह, तेपि कोचि नीहरितुं नासक्खि। ततो ‘‘अम्भो अराजिकं नाम रट्ठं पालेतुं न सक्का, किं नु खो कातब्ब’’न्ति मन्तयिंसु। अथ ने पुरोहितो आह – ‘‘भो तुम्हे मा चिन्तयित्थ, फुस्सरथं नाम विस्सज्जेतुं वट्टति, फुस्सरथेन हि लद्धराजा सकलजम्बुदीपे रज्जं कारेतुं समत्थो होती’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा नगरं अलङ्कारापेत्वा मङ्गलरथे चत्तारो कुमुदवण्णे अस्से योजेत्वा उत्तमपच्चत्थरणं अत्थरित्वा पञ्च राजककुधभण्डानि आरोपेत्वा चतुरङ्गिनिया सेनाय परिवारेसुं। ‘‘ससामिकस्स रथस्स पुरतो तूरियानि वज्जन्ति, असामिकस्स पच्छतो वज्जन्ति, तस्मा सब्बतूरियानि पच्छतो वादेथा’’ति वत्वा सुवण्णभिङ्कारेन रथधुरञ्च पतोदञ्च अभिसिञ्चित्वा ‘‘यस्स रज्जं कारेतुं पुञ्ञं अत्थि, तस्स सन्तिकं गच्छतू’’ति रथं विस्सज्जेसुं। अथ रथो राजगेहं पदक्खिणं कत्वा वेगेन महावीथिं अभिरुहि।
Atha amaccā sannipatitvā ‘‘rājadhītaraṃ ārādhetuṃ samattho nāma natthi, sahassathāmadhanuṃ āropetuṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti āha, tampi koci āropetuṃ nāsakkhi. Tato ‘‘caturassapallaṅkassa ussīsakaṃ jānantassa rajjaṃ dethā’’ti āha, tampi koci na jānāti. Tato soḷasa mahānidhī nīharituṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti āha, tepi koci nīharituṃ nāsakkhi. Tato ‘‘ambho arājikaṃ nāma raṭṭhaṃ pāletuṃ na sakkā, kiṃ nu kho kātabba’’nti mantayiṃsu. Atha ne purohito āha – ‘‘bho tumhe mā cintayittha, phussarathaṃ nāma vissajjetuṃ vaṭṭati, phussarathena hi laddharājā sakalajambudīpe rajjaṃ kāretuṃ samattho hotī’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā nagaraṃ alaṅkārāpetvā maṅgalarathe cattāro kumudavaṇṇe asse yojetvā uttamapaccattharaṇaṃ attharitvā pañca rājakakudhabhaṇḍāni āropetvā caturaṅginiyā senāya parivāresuṃ. ‘‘Sasāmikassa rathassa purato tūriyāni vajjanti, asāmikassa pacchato vajjanti, tasmā sabbatūriyāni pacchato vādethā’’ti vatvā suvaṇṇabhiṅkārena rathadhurañca patodañca abhisiñcitvā ‘‘yassa rajjaṃ kāretuṃ puññaṃ atthi, tassa santikaṃ gacchatū’’ti rathaṃ vissajjesuṃ. Atha ratho rājagehaṃ padakkhiṇaṃ katvā vegena mahāvīthiṃ abhiruhi.
सेनापतिआदयो ‘‘फुस्सरथो मम सन्तिकं आगच्छतू’’ति चिन्तयिंसु। सो सब्बेसं गेहानि अतिक्कमित्वा नगरं पदक्खिणं कत्वा पाचीनद्वारेन निक्खमित्वा उय्यानाभिमुखो पायासि। अथ नं वेगेन गच्छन्तं दिस्वा ‘‘निवत्तेथा’’ति आहंसु। पुरोहितो ‘‘मा निवत्तयित्थ, इच्छन्तो योजनसतम्पि गच्छतु, मा निवारेथा’’ति आह। रथो उय्यानं पविसित्वा मङ्गलसिलापट्टं पदक्खिणं कत्वा आरोहनसज्जो हुत्वा अट्ठासि। पुरोहितो महासत्तं निपन्नकं दिस्वा अमच्चे आमन्तेत्वा ‘‘अम्भो एको सिलापट्टे निपन्नको पुरिसो दिस्सति, सेतच्छत्तानुच्छविका पनस्स धिति अत्थीति वा नत्थीति वा न जानाम, सचे एस पुञ्ञवा भविस्सति, अम्हे न ओलोकेस्सति, काळकण्णिसत्तो सचे भविस्सति, भीततसितो उट्ठाय कम्पमानो ओलोकेस्सति, तस्मा खिप्पं सब्बतूरियानि पग्गण्हथा’’ति आह। तावदेव अनेकसतानि तूरियानि पग्गण्हिंसु। तदा तूरियसद्दो सागरघोसो विय अहोसि।
Senāpatiādayo ‘‘phussaratho mama santikaṃ āgacchatū’’ti cintayiṃsu. So sabbesaṃ gehāni atikkamitvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā pācīnadvārena nikkhamitvā uyyānābhimukho pāyāsi. Atha naṃ vegena gacchantaṃ disvā ‘‘nivattethā’’ti āhaṃsu. Purohito ‘‘mā nivattayittha, icchanto yojanasatampi gacchatu, mā nivārethā’’ti āha. Ratho uyyānaṃ pavisitvā maṅgalasilāpaṭṭaṃ padakkhiṇaṃ katvā ārohanasajjo hutvā aṭṭhāsi. Purohito mahāsattaṃ nipannakaṃ disvā amacce āmantetvā ‘‘ambho eko silāpaṭṭe nipannako puriso dissati, setacchattānucchavikā panassa dhiti atthīti vā natthīti vā na jānāma, sace esa puññavā bhavissati, amhe na olokessati, kāḷakaṇṇisatto sace bhavissati, bhītatasito uṭṭhāya kampamāno olokessati, tasmā khippaṃ sabbatūriyāni paggaṇhathā’’ti āha. Tāvadeva anekasatāni tūriyāni paggaṇhiṃsu. Tadā tūriyasaddo sāgaraghoso viya ahosi.
महासत्तो तेन सद्देन पबुज्झित्वा सीसं विवरित्वा ओलोकेन्तो महाजनं दिस्वा ‘‘सेतच्छत्तेन मे आगतेन भवितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा पुन सीसं पारुपित्वा परिवत्तित्वा वामपस्सेन निपज्जि। पुरोहितो तस्स पादे विवरित्वा लक्खणानि ओलोकेन्तो ‘‘तिट्ठतु अयं एको दीपो, चतुन्नम्पि महादीपानं रज्जं कारेतुं समत्थो होती’’ति पुन तूरियानि पग्गण्हापेसि। अथ महासत्तो मुखं विवरित्वा परिवत्तित्वा दक्खिणपस्सेन निपज्जित्वा महाजनं ओलोकेसि। तदा पुरोहितो परिसं उस्सारेत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह अवकुज्जो हुत्वा ‘‘उट्ठेहि, देव, रज्जं ते पापुणाती’’ति आह। अथ नं महासत्तो ‘‘राजा वो कुही’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘कालकतो देवा’’ति वुत्ते ‘‘तस्स पुत्तो वा भाता वा नत्थी’’ति पुच्छित्वा ‘‘नत्थि देवा’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि साधु रज्जं कारेस्सामी’’ति वत्वा उट्ठाय सिलापट्टे पल्लङ्केन निसीदि। अथ नं तत्थेव अभिसिञ्चिंसु। सो महाजनको नाम राजा अहोसि। सो रथवरं अभिरुय्ह महन्तेन सिरिविभवेन नगरं पविसित्वा राजनिवेसनं अभिरुहन्तो ‘‘सेनापतिआदीनं तानेव ठानानि होन्तू’’ति विचारेत्वा महातलं अभिरुहि।
Mahāsatto tena saddena pabujjhitvā sīsaṃ vivaritvā olokento mahājanaṃ disvā ‘‘setacchattena me āgatena bhavitabba’’nti cintetvā puna sīsaṃ pārupitvā parivattitvā vāmapassena nipajji. Purohito tassa pāde vivaritvā lakkhaṇāni olokento ‘‘tiṭṭhatu ayaṃ eko dīpo, catunnampi mahādīpānaṃ rajjaṃ kāretuṃ samattho hotī’’ti puna tūriyāni paggaṇhāpesi. Atha mahāsatto mukhaṃ vivaritvā parivattitvā dakkhiṇapassena nipajjitvā mahājanaṃ olokesi. Tadā purohito parisaṃ ussāretvā añjaliṃ paggayha avakujjo hutvā ‘‘uṭṭhehi, deva, rajjaṃ te pāpuṇātī’’ti āha. Atha naṃ mahāsatto ‘‘rājā vo kuhī’’nti pucchitvā ‘‘kālakato devā’’ti vutte ‘‘tassa putto vā bhātā vā natthī’’ti pucchitvā ‘‘natthi devā’’ti vutte ‘‘tena hi sādhu rajjaṃ kāressāmī’’ti vatvā uṭṭhāya silāpaṭṭe pallaṅkena nisīdi. Atha naṃ tattheva abhisiñciṃsu. So mahājanako nāma rājā ahosi. So rathavaraṃ abhiruyha mahantena sirivibhavena nagaraṃ pavisitvā rājanivesanaṃ abhiruhanto ‘‘senāpatiādīnaṃ tāneva ṭhānāni hontū’’ti vicāretvā mahātalaṃ abhiruhi.
राजधीता पन पुरिमसञ्ञाय एव तस्स वीमंसनत्थं एकं पुरिसं आणापेसि ‘‘तात, त्वं गच्छ, राजानं उपसङ्कमित्वा एवं वदेहि ‘देव, सीवलिदेवी तुम्हे पक्कोसति, खिप्पं किरागच्छतू’’’ति। सो गन्त्वा तथा आरोचेसि। राजा पण्डितो तस्स वचनं सुत्वापि अस्सुणन्तो विय ‘‘अहो सोभनो वतायं पासादो’’ति पासादमेव वण्णेति। सो तं सावेतुं असक्कोन्तो गन्त्वा राजधीताय तं पवत्तिं आरोचेसि ‘‘अय्ये, राजा तुम्हाकं वचनं न सुणाति, पासादमेव वण्णेति, तुम्हाकं वचनं तिणं विय न गणेती’’ति। सा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘सो महज्झासयो पुरिसो भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा दुतियम्पि ततियम्पि पेसेसि। राजापि अत्तनो रुचिया पकतिगमनेन सीहो विय विजम्भमानो पासादं अभिरुहि। तस्मिं उपसङ्कमन्ते राजधीता तस्स तेजेन सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ती आगन्त्वा हत्थालम्बकं अदासि।
Rājadhītā pana purimasaññāya eva tassa vīmaṃsanatthaṃ ekaṃ purisaṃ āṇāpesi ‘‘tāta, tvaṃ gaccha, rājānaṃ upasaṅkamitvā evaṃ vadehi ‘deva, sīvalidevī tumhe pakkosati, khippaṃ kirāgacchatū’’’ti. So gantvā tathā ārocesi. Rājā paṇḍito tassa vacanaṃ sutvāpi assuṇanto viya ‘‘aho sobhano vatāyaṃ pāsādo’’ti pāsādameva vaṇṇeti. So taṃ sāvetuṃ asakkonto gantvā rājadhītāya taṃ pavattiṃ ārocesi ‘‘ayye, rājā tumhākaṃ vacanaṃ na suṇāti, pāsādameva vaṇṇeti, tumhākaṃ vacanaṃ tiṇaṃ viya na gaṇetī’’ti. Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘so mahajjhāsayo puriso bhavissatī’’ti cintetvā dutiyampi tatiyampi pesesi. Rājāpi attano ruciyā pakatigamanena sīho viya vijambhamāno pāsādaṃ abhiruhi. Tasmiṃ upasaṅkamante rājadhītā tassa tejena sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontī āgantvā hatthālambakaṃ adāsi.
सो तस्सा हत्थं ओलम्बित्वा महातलं अभिरुहित्वा समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्लङ्के निसीदित्वा अमच्चे आमन्तेत्वा ‘‘अम्भो, अत्थि पन वो रञ्ञा कालं करोन्तेन कोचि ओवादो दिन्नो’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, देवा’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि वदेथा’’ति आह। देव ‘‘सीवलिदेविं आराधेतुं समत्थस्स रज्जं देथा’’ति तेन वुत्तन्ति। सीवलिदेविया आगन्त्वा हत्थालम्बको दिन्नो, अयं ताव आराधिता नाम, अञ्ञं वदेथाति। देव ‘‘चतुरस्सपल्लङ्कस्स उस्सीसकं जानितुं समत्थस्स रज्जं देथा’’ति तेन वुत्तन्ति। राजा ‘‘इदं दुज्जानं, उपायेन सक्का जानितु’’न्ति चिन्तेत्वा सीसतो सुवण्णसूचिं नीहरित्वा सीवलिदेविया हत्थे ठपेसि ‘‘इमं ठपेही’’ति । सा तं गहेत्वा पल्लङ्कस्स उस्सीसके ठपेसि। ‘‘खग्गं अदासी’’तिपि वदन्तियेव। सो ताय सञ्ञाय ‘‘इदं उस्सीसक’’न्ति ञत्वा तेसं कथं अस्सुणन्तो विय ‘‘किं कथेथा’’ति वत्वा पुन तेहि तथा वुत्ते ‘‘इदं जानितुं न गरु, एतं उस्सीसक’’न्ति वत्वा ‘‘अञ्ञं वदेथा’’ति आह। देव, ‘‘सहस्सथामधनुं आरोपेतुं समत्थस्स रज्जं देथा’’ति तेन वुत्तन्ति। ‘‘तेन हि आहरथ न’’न्ति आहरापेत्वा सो धनुं पल्लङ्के यथानिसिन्नोव इत्थीनं कप्पासफोटनधनुं विय आरोपेत्वा ‘‘अञ्ञं वदेथा’’ति आह। ‘‘देव, सोळस महानिधी नीहरितुं समत्थस्स रज्जं देथा’’ति तेन वुत्तन्ति। ‘‘तेसं किञ्चि उद्दानं अत्थी’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, देवा’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि नं कथेथा’’ति आह। ते ‘‘सूरियुग्गमने निधी’’ति उद्दानं कथयिंसु। तस्स तं सुणन्तस्सेव गगनतले पुण्णचन्दो विय सो अत्थो पाकटो अहोसि।
So tassā hatthaṃ olambitvā mahātalaṃ abhiruhitvā samussitasetacchatte rājapallaṅke nisīditvā amacce āmantetvā ‘‘ambho, atthi pana vo raññā kālaṃ karontena koci ovādo dinno’’ti pucchitvā ‘‘āma, devā’’ti vutte ‘‘tena hi vadethā’’ti āha. Deva ‘‘sīvalideviṃ ārādhetuṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti tena vuttanti. Sīvalideviyā āgantvā hatthālambako dinno, ayaṃ tāva ārādhitā nāma, aññaṃ vadethāti. Deva ‘‘caturassapallaṅkassa ussīsakaṃ jānituṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti tena vuttanti. Rājā ‘‘idaṃ dujjānaṃ, upāyena sakkā jānitu’’nti cintetvā sīsato suvaṇṇasūciṃ nīharitvā sīvalideviyā hatthe ṭhapesi ‘‘imaṃ ṭhapehī’’ti . Sā taṃ gahetvā pallaṅkassa ussīsake ṭhapesi. ‘‘Khaggaṃ adāsī’’tipi vadantiyeva. So tāya saññāya ‘‘idaṃ ussīsaka’’nti ñatvā tesaṃ kathaṃ assuṇanto viya ‘‘kiṃ kathethā’’ti vatvā puna tehi tathā vutte ‘‘idaṃ jānituṃ na garu, etaṃ ussīsaka’’nti vatvā ‘‘aññaṃ vadethā’’ti āha. Deva, ‘‘sahassathāmadhanuṃ āropetuṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti tena vuttanti. ‘‘Tena hi āharatha na’’nti āharāpetvā so dhanuṃ pallaṅke yathānisinnova itthīnaṃ kappāsaphoṭanadhanuṃ viya āropetvā ‘‘aññaṃ vadethā’’ti āha. ‘‘Deva, soḷasa mahānidhī nīharituṃ samatthassa rajjaṃ dethā’’ti tena vuttanti. ‘‘Tesaṃ kiñci uddānaṃ atthī’’ti pucchitvā ‘‘āma, devā’’ti vutte ‘‘tena hi naṃ kathethā’’ti āha. Te ‘‘sūriyuggamane nidhī’’ti uddānaṃ kathayiṃsu. Tassa taṃ suṇantasseva gaganatale puṇṇacando viya so attho pākaṭo ahosi.
अथ ने राजा आह – ‘‘अज्ज, भणे, वेला नत्थि, स्वे निधी गण्हिस्सामी’’ति। सो पुनदिवसे अमच्चे सन्निपातेत्वा पुच्छि ‘‘तुम्हाकं राजा पच्चेकबुद्धे भोजेसी’’ति? ‘‘आम, देवा’’ति। सो चिन्तेसि ‘‘सूरियोति नायं सूरियो, सूरियसदिसत्ता पन पच्चेकबुद्धा सूरिया नाम, तेसं पच्चुग्गमनट्ठाने निधिना भवितब्ब’’न्ति। ततो राजा ‘‘तेसु पच्चेकबुद्धेसु आगच्छन्तेसु पच्चुग्गमनं करोन्तो कतरं ठानं गच्छती’’ति पुच्छित्वा ‘‘असुकट्ठानं नाम देवा’’ति वुत्ते ‘‘तं ठानं खणित्वा निधिं नीहरथा’’ति निधिं नीहरापेसि। ‘‘गमनकाले अनुगच्छन्तो कत्थ ठत्वा उय्योजेसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘असुकट्ठाने नामा’’ति वुत्ते ‘‘ततोपि निधिं नीहरथा’’ति निधिं नीहरापेसि। अथ महाजना उक्कुट्ठिसहस्सानि पवत्तेन्ता ‘‘सूरियुग्गमने निधी’’ति वुत्तत्ता सूरियुग्गमनदिसायं खणन्ता विचरिंसु। अथो ‘‘ओक्कमने निधी’’ति वुत्तत्ता सूरियत्थङ्गमनदिसायं खणन्ता विचरिंसु। ‘‘इदं पन धनं इधेव होति, अहो अच्छरिय’’न्ति पीतिसोमनस्सं पवत्तयिंसु। अन्तोनिधीति राजगेहे महाद्वारस्स अन्तोउम्मारा निधिं नीहरापेसि। बहि निधीति बहिउम्मारा निधिं नीहरापेसि। न अन्तो न बहि निधीति हेट्ठाउम्मारतो निधिं नीहरापेसि । आरोहने निधीति मङ्गलहत्थिं आरोहनकाले सुवण्णनिस्सेणिया अत्थरणट्ठानतो निधिं नीहरापेसि। अथो ओरोहने निधीति हत्थिक्खन्धतो ओरोहनट्ठानतो निधिं नीहरापेसि। चतूसु महासालेसूति भूमियं कतउपट्ठानट्ठाने सिरिसयनस्स चत्तारो मञ्चपादा सालमया, तेसं हेट्ठा चतस्सो निधिकुम्भियो नीहरापेसि। समन्तायोजने निधीति योजनं नाम रथयुगपमाणं, सिरिसयनस्स समन्ता रथयुगप्पमाणतो निधिं नीहरापेसि। दन्तग्गेसु महानिधीति मङ्गलहत्थिट्ठाने तस्स द्विन्नं दन्तानं अभिमुखट्ठानतो निधिं नीहरापेसि। वालग्गेसूति मङ्गलहत्थिट्ठाने तस्स वालधिसम्मुखट्ठानतो निधिं नीहरापेसि। केपुकेति केपुकं वुच्चति उदकं, मङ्गलपोक्खरणितो उदकं नीहरापेत्वा निधिं दस्सेसि। रुक्खग्गेसु महानिधीति उय्याने महासालरुक्खमूले ठितमज्झन्हिकसमये परिमण्डलाय रुक्खच्छायाय अन्तो निधिं नीहरापेसि। एवं सोळस महानिधयो नीहरापेत्वा ‘‘अञ्ञं किञ्चि अत्थी’’ति पुच्छि। ‘‘नत्थि देवा’’ति वदिंसु। महाजनो हट्ठतुट्ठो अहोसि।
Atha ne rājā āha – ‘‘ajja, bhaṇe, velā natthi, sve nidhī gaṇhissāmī’’ti. So punadivase amacce sannipātetvā pucchi ‘‘tumhākaṃ rājā paccekabuddhe bhojesī’’ti? ‘‘Āma, devā’’ti. So cintesi ‘‘sūriyoti nāyaṃ sūriyo, sūriyasadisattā pana paccekabuddhā sūriyā nāma, tesaṃ paccuggamanaṭṭhāne nidhinā bhavitabba’’nti. Tato rājā ‘‘tesu paccekabuddhesu āgacchantesu paccuggamanaṃ karonto kataraṃ ṭhānaṃ gacchatī’’ti pucchitvā ‘‘asukaṭṭhānaṃ nāma devā’’ti vutte ‘‘taṃ ṭhānaṃ khaṇitvā nidhiṃ nīharathā’’ti nidhiṃ nīharāpesi. ‘‘Gamanakāle anugacchanto kattha ṭhatvā uyyojesī’’ti pucchitvā ‘‘asukaṭṭhāne nāmā’’ti vutte ‘‘tatopi nidhiṃ nīharathā’’ti nidhiṃ nīharāpesi. Atha mahājanā ukkuṭṭhisahassāni pavattentā ‘‘sūriyuggamane nidhī’’ti vuttattā sūriyuggamanadisāyaṃ khaṇantā vicariṃsu. Atho ‘‘okkamane nidhī’’ti vuttattā sūriyatthaṅgamanadisāyaṃ khaṇantā vicariṃsu. ‘‘Idaṃ pana dhanaṃ idheva hoti, aho acchariya’’nti pītisomanassaṃ pavattayiṃsu. Antonidhīti rājagehe mahādvārassa antoummārā nidhiṃ nīharāpesi. Bahi nidhīti bahiummārā nidhiṃ nīharāpesi. Na anto na bahi nidhīti heṭṭhāummārato nidhiṃ nīharāpesi . Ārohane nidhīti maṅgalahatthiṃ ārohanakāle suvaṇṇanisseṇiyā attharaṇaṭṭhānato nidhiṃ nīharāpesi. Atho orohane nidhīti hatthikkhandhato orohanaṭṭhānato nidhiṃ nīharāpesi. Catūsu mahāsālesūti bhūmiyaṃ kataupaṭṭhānaṭṭhāne sirisayanassa cattāro mañcapādā sālamayā, tesaṃ heṭṭhā catasso nidhikumbhiyo nīharāpesi. Samantāyojane nidhīti yojanaṃ nāma rathayugapamāṇaṃ, sirisayanassa samantā rathayugappamāṇato nidhiṃ nīharāpesi. Dantaggesu mahānidhīti maṅgalahatthiṭṭhāne tassa dvinnaṃ dantānaṃ abhimukhaṭṭhānato nidhiṃ nīharāpesi. Vālaggesūti maṅgalahatthiṭṭhāne tassa vāladhisammukhaṭṭhānato nidhiṃ nīharāpesi. Kepuketi kepukaṃ vuccati udakaṃ, maṅgalapokkharaṇito udakaṃ nīharāpetvā nidhiṃ dassesi. Rukkhaggesu mahānidhīti uyyāne mahāsālarukkhamūle ṭhitamajjhanhikasamaye parimaṇḍalāya rukkhacchāyāya anto nidhiṃ nīharāpesi. Evaṃ soḷasa mahānidhayo nīharāpetvā ‘‘aññaṃ kiñci atthī’’ti pucchi. ‘‘Natthi devā’’ti vadiṃsu. Mahājano haṭṭhatuṭṭho ahosi.
अथ राजा ‘‘इदं धनं दानमुखे विकिरिस्सामी’’ति नगरमज्झे चेव चतूसु नगरद्वारेसु चाति पञ्चसु ठानेसु पञ्च दानसालायो कारापेत्वा महादानं पट्ठपेसि, कालचम्पानगरतो अत्तनो मातरञ्च ब्राह्मणञ्च पक्कोसापेत्वा महन्तं सक्कारं अकासि। तस्स तरुणरज्जेयेव सकलं विदेहरट्ठं ‘‘अरिट्ठजनकरञ्ञो किर पुत्तो महाजनको नाम राजा रज्जं कारेति, सो किर पण्डितो उपायकुसलो, पस्सिस्साम न’’न्ति दस्सनत्थाय सङ्खुभितं अहोसि। ततो ततो बहुं पण्णाकारं गहेत्वा आगमिंसु, नागरापि महाछणं सज्जयिंसु। राजनिवेसने अत्थरणादीनि सन्थरित्वा गन्धदाममालादामादीनि ओसारेत्वा विप्पकिण्णलाजाकुसुमवासधूमगन्धाकारं कारेत्वा नानप्पकारं पानभोजनं उपट्ठापेसुं। रञ्ञो पण्णाकारत्थाय रजतसुवण्णभाजनादीसु अनेकप्पकारानि खादनीयभोजनीयमधुफाणितफलादीनि गहेत्वा तत्थ तत्थ परिवारेत्वा अट्ठंसु। एकतो अमच्चमण्डलं निसीदि, एकतो ब्राह्मणगणो, एकतो सेट्ठिआदयो निसीदिंसु, एकतो उत्तमरूपधरा नाटकित्थियो निसीदिंसु, ब्राह्मणापि सोत्थिकारेन मुखमङ्गलिकानि कथेन्ति, नच्चगीतादीसु कुसला नच्चगीतादीनि पवत्तयिंसु, अनेकसतानि तूरियानि पवज्जिंसू। तदा राजनिवेसनं युगन्धरवातवेगेन पहटा सागरकुच्छि विय एकनिन्नादं अहोसि। ओलोकितोलोकितट्ठानं कम्पति।
Atha rājā ‘‘idaṃ dhanaṃ dānamukhe vikirissāmī’’ti nagaramajjhe ceva catūsu nagaradvāresu cāti pañcasu ṭhānesu pañca dānasālāyo kārāpetvā mahādānaṃ paṭṭhapesi, kālacampānagarato attano mātarañca brāhmaṇañca pakkosāpetvā mahantaṃ sakkāraṃ akāsi. Tassa taruṇarajjeyeva sakalaṃ videharaṭṭhaṃ ‘‘ariṭṭhajanakarañño kira putto mahājanako nāma rājā rajjaṃ kāreti, so kira paṇḍito upāyakusalo, passissāma na’’nti dassanatthāya saṅkhubhitaṃ ahosi. Tato tato bahuṃ paṇṇākāraṃ gahetvā āgamiṃsu, nāgarāpi mahāchaṇaṃ sajjayiṃsu. Rājanivesane attharaṇādīni santharitvā gandhadāmamālādāmādīni osāretvā vippakiṇṇalājākusumavāsadhūmagandhākāraṃ kāretvā nānappakāraṃ pānabhojanaṃ upaṭṭhāpesuṃ. Rañño paṇṇākāratthāya rajatasuvaṇṇabhājanādīsu anekappakārāni khādanīyabhojanīyamadhuphāṇitaphalādīni gahetvā tattha tattha parivāretvā aṭṭhaṃsu. Ekato amaccamaṇḍalaṃ nisīdi, ekato brāhmaṇagaṇo, ekato seṭṭhiādayo nisīdiṃsu, ekato uttamarūpadharā nāṭakitthiyo nisīdiṃsu, brāhmaṇāpi sotthikārena mukhamaṅgalikāni kathenti, naccagītādīsu kusalā naccagītādīni pavattayiṃsu, anekasatāni tūriyāni pavajjiṃsū. Tadā rājanivesanaṃ yugandharavātavegena pahaṭā sāgarakucchi viya ekaninnādaṃ ahosi. Olokitolokitaṭṭhānaṃ kampati.
अथ महासत्तो सेतच्छत्तस्स हेट्ठा राजासने निसिन्नोव सक्कसिरिसदिसं महन्तं सिरिविलासं ओलोकेत्वा अत्तनो महासमुद्दे कतवायामं अनुस्सरि। तस्स ‘‘वीरियं नाम कत्तब्बयुत्तकं, सचाहं महासमुद्दे वीरियं नाकरिस्सं, न इमं सम्पत्तिं अलभिस्स’’न्ति तं वायामं अनुस्सरन्तस्स पीति उप्पज्जि। सो पीतिवेगेन उदानं उदानेन्तो आह –
Atha mahāsatto setacchattassa heṭṭhā rājāsane nisinnova sakkasirisadisaṃ mahantaṃ sirivilāsaṃ oloketvā attano mahāsamudde katavāyāmaṃ anussari. Tassa ‘‘vīriyaṃ nāma kattabbayuttakaṃ, sacāhaṃ mahāsamudde vīriyaṃ nākarissaṃ, na imaṃ sampattiṃ alabhissa’’nti taṃ vāyāmaṃ anussarantassa pīti uppajji. So pītivegena udānaṃ udānento āha –
१३३.
133.
‘‘आसीसेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Āsīsetheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, यथा इच्छिं तथा अहु॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, yathā icchiṃ tathā ahu.
१३४.
134.
‘‘आसीसेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Āsīsetheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, उदका थलमुब्भतं॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, udakā thalamubbhataṃ.
१३५.
135.
‘‘वायमेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Vāyametheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, यथा इच्छिं तथा अहु॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, yathā icchiṃ tathā ahu.
१३६.
136.
‘‘वायमेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Vāyametheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, उदका थलमुब्भतं॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, udakā thalamubbhataṃ.
१३७.
137.
‘‘दुक्खूपनीतोपि नरो सपञ्ञो, आसं न छिन्देय्य सुखागमाय।
‘‘Dukkhūpanītopi naro sapañño, āsaṃ na chindeyya sukhāgamāya;
बहू हि फस्सा अहिता हिता च, अवितक्किता मच्चुमुपब्बजन्ति॥
Bahū hi phassā ahitā hitā ca, avitakkitā maccumupabbajanti.
१३८.
138.
‘‘अचिन्तितम्पि भवति, चिन्तितम्पि विनस्सति।
‘‘Acintitampi bhavati, cintitampi vinassati;
न हि चिन्तामया भोगा, इत्थिया पुरिसस्स वा’’ति॥
Na hi cintāmayā bhogā, itthiyā purisassa vā’’ti.
तत्थ आसीसेथेवाति आसाछेदकम्मं अकत्वा अत्तनो कम्मं आसं करोथेव। न निब्बिन्देय्याति वीरियं करोन्तो न निब्बिन्देय्य न अलसेय्य। यथा इच्छिन्ति यथा राजभावं इच्छिं, तथेव राजा जातोम्हि। उब्भतन्ति नीहटं। दुक्खूपनीतोति कायिकचेतसिकदुक्खेन फुट्ठोपीति अत्थो। अहिता हिता चाति दुक्खफस्सा अहिता, सुखफस्सा हिता। अवितक्किताति अवितक्कितारो अचिन्तितारो। इदं वुत्तं होति – तेसु फस्सेसु अहितफस्सेन फुट्ठा सत्ता ‘‘हितफस्सोपि अत्थीति वीरियं करोन्ता तं पापुणन्ती’’ति अचिन्तेत्वा वीरियं न करोन्ति, ते इमस्स अत्थस्स अवितक्कितारो हितफस्सं अलभित्वाव मच्चुमुपब्बजन्ति मरणं पापुणन्ति, तस्मा वीरियं कत्तब्बमेवाति।
Tattha āsīsethevāti āsāchedakammaṃ akatvā attano kammaṃ āsaṃ karotheva. Na nibbindeyyāti vīriyaṃ karonto na nibbindeyya na alaseyya. Yathā icchinti yathā rājabhāvaṃ icchiṃ, tatheva rājā jātomhi. Ubbhatanti nīhaṭaṃ. Dukkhūpanītoti kāyikacetasikadukkhena phuṭṭhopīti attho. Ahitā hitā cāti dukkhaphassā ahitā, sukhaphassā hitā. Avitakkitāti avitakkitāro acintitāro. Idaṃ vuttaṃ hoti – tesu phassesu ahitaphassena phuṭṭhā sattā ‘‘hitaphassopi atthīti vīriyaṃ karontā taṃ pāpuṇantī’’ti acintetvā vīriyaṃ na karonti, te imassa atthassa avitakkitāro hitaphassaṃ alabhitvāva maccumupabbajanti maraṇaṃ pāpuṇanti, tasmā vīriyaṃ kattabbamevāti.
अचिन्तितम्पीति इमेसं सत्तानं अचिन्तितम्पि होति, चिन्तितम्पि विनस्सति। मयापि हि ‘‘अयुज्झित्वाव रज्जं लभिस्सामी’’ति इदं अचिन्तितं, ‘‘सुवण्णभूमितो धनं आहरित्वा युज्झित्वा पितु सन्तकं रज्जं गण्हिस्सामी’’ति पन चिन्तितं, इदानि मे चिन्तितं नट्ठं, अचिन्तितं जातं। न हि चिन्तामया भोगाति इमेसं सत्तानञ्हि भोगा चिन्ताय अनिप्फज्जनतो चिन्तामया नाम न होन्ति, तस्मा वीरियमेव कत्तब्बं। वीरियवतो हि अचिन्तितम्पि होतीति।
Acintitampīti imesaṃ sattānaṃ acintitampi hoti, cintitampi vinassati. Mayāpi hi ‘‘ayujjhitvāva rajjaṃ labhissāmī’’ti idaṃ acintitaṃ, ‘‘suvaṇṇabhūmito dhanaṃ āharitvā yujjhitvā pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti pana cintitaṃ, idāni me cintitaṃ naṭṭhaṃ, acintitaṃ jātaṃ. Na hi cintāmayā bhogāti imesaṃ sattānañhi bhogā cintāya anipphajjanato cintāmayā nāma na honti, tasmā vīriyameva kattabbaṃ. Vīriyavato hi acintitampi hotīti.
सो ततो पट्ठाय दस राजधम्मे अकोपेत्वा धम्मेन समेन रज्जं कारेसि, पच्चेकबुद्धे च उपट्ठासि। अपरभागे सीवलिदेवी धञ्ञपुञ्ञलक्खणसम्पन्नं पुत्तं विजायि, ‘‘दीघावुकुमारो’’तिस्स नामं करिंसु। तस्स वयप्पत्तस्स राजा उपरज्जं दत्वा सत्तवस्ससहस्सानि रज्जं कारेसि। सो एकदिवसं उय्यानपालेन फलाफलेसु चेव नानापुप्फेसु च आभतेसु तानि दिस्वा तुट्ठो हुत्वा तस्स सम्मानं कारेत्वा ‘‘सम्म उय्यानपाल, अहं उय्यानं पस्सिस्सामि, त्वं अलङ्करोहि न’’न्ति आह। सो ‘‘साधु, देवा’’ति सम्पटिच्छित्वा तथा कत्वा रञ्ञो पटिवेदेसि। सो हत्थिक्खन्धवरगतो महन्तेन परिवारेन नगरा निक्खमित्वा उय्यानद्वारं पापुणि। तत्र च द्वे अम्बा अत्थि नीलोभासा। एको अफलो, एको फलधरो। सो पन अतिमधुरो, रञ्ञा अग्गफलस्स अपरिभुत्तत्ता ततो कोचि फलं गहेतुं न उस्सहति। राजा हत्थिक्खन्धवरगतोव ततो एकं फलं गहेत्वा परिभुञ्जि, तस्स तं जिव्हग्गे ठपितमत्तमेव दिब्बोजं विय उपट्ठासि। सो ‘‘निवत्तनकाले बहू खादिस्सामी’’ति चिन्तेसि। ‘‘रञ्ञा अग्गफलं परिभुत्त’’न्ति ञत्वा उपराजानं आदिं कत्वा अन्तमसो हत्थिमेण्डअस्समेण्डादयोपि फलं गहेत्वा परिभुञ्जिंसु। अञ्ञे फलं अलभन्ता दण्डेहि साखं भिन्दित्वा निपण्णमकंसु। रुक्खो ओभग्गविभग्गो अट्ठासि, इतरो पन मणिपब्बतो विय विलासमानो ठितो।
So tato paṭṭhāya dasa rājadhamme akopetvā dhammena samena rajjaṃ kāresi, paccekabuddhe ca upaṭṭhāsi. Aparabhāge sīvalidevī dhaññapuññalakkhaṇasampannaṃ puttaṃ vijāyi, ‘‘dīghāvukumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Tassa vayappattassa rājā uparajjaṃ datvā sattavassasahassāni rajjaṃ kāresi. So ekadivasaṃ uyyānapālena phalāphalesu ceva nānāpupphesu ca ābhatesu tāni disvā tuṭṭho hutvā tassa sammānaṃ kāretvā ‘‘samma uyyānapāla, ahaṃ uyyānaṃ passissāmi, tvaṃ alaṅkarohi na’’nti āha. So ‘‘sādhu, devā’’ti sampaṭicchitvā tathā katvā rañño paṭivedesi. So hatthikkhandhavaragato mahantena parivārena nagarā nikkhamitvā uyyānadvāraṃ pāpuṇi. Tatra ca dve ambā atthi nīlobhāsā. Eko aphalo, eko phaladharo. So pana atimadhuro, raññā aggaphalassa aparibhuttattā tato koci phalaṃ gahetuṃ na ussahati. Rājā hatthikkhandhavaragatova tato ekaṃ phalaṃ gahetvā paribhuñji, tassa taṃ jivhagge ṭhapitamattameva dibbojaṃ viya upaṭṭhāsi. So ‘‘nivattanakāle bahū khādissāmī’’ti cintesi. ‘‘Raññā aggaphalaṃ paribhutta’’nti ñatvā uparājānaṃ ādiṃ katvā antamaso hatthimeṇḍaassameṇḍādayopi phalaṃ gahetvā paribhuñjiṃsu. Aññe phalaṃ alabhantā daṇḍehi sākhaṃ bhinditvā nipaṇṇamakaṃsu. Rukkho obhaggavibhaggo aṭṭhāsi, itaro pana maṇipabbato viya vilāsamāno ṭhito.
राजा उय्याना निक्खन्तो तं दिस्वा ‘‘इदं कि’’न्ति अमच्चे पुच्छति। ‘‘देवेन अग्गफलं परिभुत्तन्ति महाजनेन विलुम्पितो देवा’’ति आहंसु। ‘‘किं नु खो भणे, इमस्स पन नेव पत्तं, न वण्णो खीणो’’ति? ‘‘निप्फलताय न खीणो, देवा’’ति। तं सुत्वा राजा संवेगं पटिलभित्वा ‘‘अयं रुक्खो निप्फलताय नीलोभासो ठितो, अयं पन सफलताय ओभग्गविभग्गो ठितो। इदम्पि रज्जं सफलरुक्खसदिसं, पब्बज्जा पन निप्फलरुक्खसदिसा। सकिञ्चनस्सेव भयं, नाकिञ्चनस्स। तस्मा अहं फलरुक्खो विय अहुत्वा निप्फलरुक्खसदिसो भविस्सामि, इमं सम्पत्तिं चजित्वा निक्खम्म पब्बजिस्सामी’’ति दळ्हं समादानं कत्वा मनं अधिट्ठहित्वा नगरं पविसित्वा पासादद्वारे ठितोव सेनापतिं पक्कोसापेत्वा ‘‘महासेनापति, अज्ज मे पट्ठाय भत्तहारकञ्चेव मुखोदकदन्तकट्ठदायकञ्च एकं उपट्ठाकं ठपेत्वा अञ्ञे मं दट्ठुं मा लभन्तु, पोराणकविनिच्छयामच्चे गहेत्वा रज्जं अनुसासथ, अहं इतो पट्ठाय उपरिपासादतले समणधम्मं करिस्सामी’’ति वत्वा पासादमारुय्ह एककोव समणधम्मं अकासि। एवं गते काले महाजनो राजङ्गणे सन्निपतित्वा महासत्तं अदिस्वा ‘‘न नो राजा पोराणको विय होती’’ति वत्वा गाथाद्वयमाह –
Rājā uyyānā nikkhanto taṃ disvā ‘‘idaṃ ki’’nti amacce pucchati. ‘‘Devena aggaphalaṃ paribhuttanti mahājanena vilumpito devā’’ti āhaṃsu. ‘‘Kiṃ nu kho bhaṇe, imassa pana neva pattaṃ, na vaṇṇo khīṇo’’ti? ‘‘Nipphalatāya na khīṇo, devā’’ti. Taṃ sutvā rājā saṃvegaṃ paṭilabhitvā ‘‘ayaṃ rukkho nipphalatāya nīlobhāso ṭhito, ayaṃ pana saphalatāya obhaggavibhaggo ṭhito. Idampi rajjaṃ saphalarukkhasadisaṃ, pabbajjā pana nipphalarukkhasadisā. Sakiñcanasseva bhayaṃ, nākiñcanassa. Tasmā ahaṃ phalarukkho viya ahutvā nipphalarukkhasadiso bhavissāmi, imaṃ sampattiṃ cajitvā nikkhamma pabbajissāmī’’ti daḷhaṃ samādānaṃ katvā manaṃ adhiṭṭhahitvā nagaraṃ pavisitvā pāsādadvāre ṭhitova senāpatiṃ pakkosāpetvā ‘‘mahāsenāpati, ajja me paṭṭhāya bhattahārakañceva mukhodakadantakaṭṭhadāyakañca ekaṃ upaṭṭhākaṃ ṭhapetvā aññe maṃ daṭṭhuṃ mā labhantu, porāṇakavinicchayāmacce gahetvā rajjaṃ anusāsatha, ahaṃ ito paṭṭhāya uparipāsādatale samaṇadhammaṃ karissāmī’’ti vatvā pāsādamāruyha ekakova samaṇadhammaṃ akāsi. Evaṃ gate kāle mahājano rājaṅgaṇe sannipatitvā mahāsattaṃ adisvā ‘‘na no rājā porāṇako viya hotī’’ti vatvā gāthādvayamāha –
१३९.
139.
‘‘अपोराणं वत भो राजा, सब्बभुम्मो दिसम्पति।
‘‘Aporāṇaṃ vata bho rājā, sabbabhummo disampati;
नज्ज नच्चे निसामेति, न गीते कुरुते मनो॥
Najja nacce nisāmeti, na gīte kurute mano.
१४०.
140.
‘‘न मिगे नपि उय्याने, नपि हंसे उदिक्खति।
‘‘Na mige napi uyyāne, napi haṃse udikkhati;
मूगोव तुण्हिमासीनो, न अत्थमनुसासती’’ति॥
Mūgova tuṇhimāsīno, na atthamanusāsatī’’ti.
तत्थ मिगेति सब्बसङ्गाहिकवचनं, पुब्बे हत्थी युज्झापेति, मेण्डे युज्झापेति, अज्ज तेपि न ओलोकेतीति अत्थो। उय्यानेति उय्यानकीळम्पि नानुभोति। हंसेति पञ्चपदुमसञ्छन्नासु उय्यानपोक्खरणीसु हंसगणं न ओलोकेति। मूगोवाति भत्तहारकञ्च उपट्ठाकञ्च पुच्छिंसु ‘‘भो राजा, तुम्हेहि सद्धिं किञ्चि अत्थं मन्तेती’’ति। ते ‘‘न मन्तेती’’ति वदिंसु। तस्मा एवमाहंसु।
Tattha migeti sabbasaṅgāhikavacanaṃ, pubbe hatthī yujjhāpeti, meṇḍe yujjhāpeti, ajja tepi na oloketīti attho. Uyyāneti uyyānakīḷampi nānubhoti. Haṃseti pañcapadumasañchannāsu uyyānapokkharaṇīsu haṃsagaṇaṃ na oloketi. Mūgovāti bhattahārakañca upaṭṭhākañca pucchiṃsu ‘‘bho rājā, tumhehi saddhiṃ kiñci atthaṃ mantetī’’ti. Te ‘‘na mantetī’’ti vadiṃsu. Tasmā evamāhaṃsu.
राजा कामेसु अनल्लीयन्तेन विवेकनिन्नेन चित्तेन अत्तनो कुलूपकपच्चेकबुद्धे अनुस्सरित्वा ‘‘को नु खो मे तेसं सीलादिगुणयुत्तानं अकिञ्चनानं वसनट्ठानं आचिक्खिस्सती’’ति तीहि गाथाहि उदानं उदानेसि –
Rājā kāmesu anallīyantena vivekaninnena cittena attano kulūpakapaccekabuddhe anussaritvā ‘‘ko nu kho me tesaṃ sīlādiguṇayuttānaṃ akiñcanānaṃ vasanaṭṭhānaṃ ācikkhissatī’’ti tīhi gāthāhi udānaṃ udānesi –
१४१.
141.
‘‘सुखकामा रहोसीला, वधबन्धा उपारता।
‘‘Sukhakāmā rahosīlā, vadhabandhā upāratā;
कस्स नु अज्ज आरामे, दहरा वुद्धा च अच्छरे॥
Kassa nu ajja ārāme, daharā vuddhā ca acchare.
१४२.
142.
‘‘अतिक्कन्तवनथा धीरा, नमो तेसं महेसिनं।
‘‘Atikkantavanathā dhīrā, namo tesaṃ mahesinaṃ;
ये उस्सुकम्हि लोकम्हि, विहरन्ति मनुस्सुका॥
Ye ussukamhi lokamhi, viharanti manussukā.
१४३.
143.
‘‘ते छेत्वा मच्चुनो जालं, ततं मायाविनो दळ्हं।
‘‘Te chetvā maccuno jālaṃ, tataṃ māyāvino daḷhaṃ;
छिन्नालयत्ता गच्छन्ति, को तेसं गतिमापये’’ति॥
Chinnālayattā gacchanti, ko tesaṃ gatimāpaye’’ti.
तत्थ सुखकामाति निब्बानसुखकामा। रहोसीलाति पटिच्छन्नसीला न अत्तनो गुणप्पकासना। दहरा वुड्ढा चाति दहरा चेव महल्लका च। अच्छरेति वसन्ति।
Tattha sukhakāmāti nibbānasukhakāmā. Rahosīlāti paṭicchannasīlā na attano guṇappakāsanā. Daharā vuḍḍhā cāti daharā ceva mahallakā ca. Acchareti vasanti.
तस्सेवं तेसं गुणे अनुस्सरन्तस्स महती पीति उप्पज्जि। अथ महासत्तो पल्लङ्कतो उट्ठाय उत्तरसीहपञ्जरं विवरित्वा उत्तरदिसाभिमुखो सिरसि अञ्जलिं पतिट्ठापेत्वा ‘‘एवरूपेहि गुणेहि समन्नागता पच्चेकबुद्धा’’ति नमस्समानो ‘‘अतिक्कन्तवनथा’’तिआदिमाह। तत्थ अतिक्कन्तवनथाति पहीनतण्हा। महेसिनन्ति महन्ते सीलक्खन्धादयो गुणे एसित्वा ठितानं। उस्सुकम्हीति रागादीहि उस्सुक्कं आपन्ने लोकस्मिं। मच्चुनो जालन्ति किलेसमारेन पसारितं तण्हाजालं। ततं मायाविनोति अतिमायाविनो। को तेसं गतिमापयेति को मं तेसं पच्चेकबुद्धानं निवासट्ठानं पापेय्य, गहेत्वा गच्छेय्याति अत्थो।
Tassevaṃ tesaṃ guṇe anussarantassa mahatī pīti uppajji. Atha mahāsatto pallaṅkato uṭṭhāya uttarasīhapañjaraṃ vivaritvā uttaradisābhimukho sirasi añjaliṃ patiṭṭhāpetvā ‘‘evarūpehi guṇehi samannāgatā paccekabuddhā’’ti namassamāno ‘‘atikkantavanathā’’tiādimāha. Tattha atikkantavanathāti pahīnataṇhā. Mahesinanti mahante sīlakkhandhādayo guṇe esitvā ṭhitānaṃ. Ussukamhīti rāgādīhi ussukkaṃ āpanne lokasmiṃ. Maccuno jālanti kilesamārena pasāritaṃ taṇhājālaṃ. Tataṃ māyāvinoti atimāyāvino. Ko tesaṃ gatimāpayeti ko maṃ tesaṃ paccekabuddhānaṃ nivāsaṭṭhānaṃ pāpeyya, gahetvā gaccheyyāti attho.
तस्स पासादेयेव समणधम्मं करोन्तस्स चत्तारो मासा अतीता। अथस्स अतिविय पब्बज्जाय चित्तं नमि, अगारं लोकन्तरिकनिरयो विय खायि, तयो भवा आदित्ता विय उपट्ठहिंसु। सो पब्बज्जाभिमुखेन चित्तेन ‘‘कदा नु खो इमं सक्कभवनं विय अलङ्कतप्पटियत्तं मिथिलं पहाय हिमवन्तं पविसित्वा पब्बजितवेसगहणकालो मय्हं भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा मिथिलवण्णनं नाम आरभि –
Tassa pāsādeyeva samaṇadhammaṃ karontassa cattāro māsā atītā. Athassa ativiya pabbajjāya cittaṃ nami, agāraṃ lokantarikanirayo viya khāyi, tayo bhavā ādittā viya upaṭṭhahiṃsu. So pabbajjābhimukhena cittena ‘‘kadā nu kho imaṃ sakkabhavanaṃ viya alaṅkatappaṭiyattaṃ mithilaṃ pahāya himavantaṃ pavisitvā pabbajitavesagahaṇakālo mayhaṃ bhavissatī’’ti cintetvā mithilavaṇṇanaṃ nāma ārabhi –
१४४.
144.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, विभत्तं भागसो मितं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, vibhattaṃ bhāgaso mitaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१४५.
145.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, विसालं सब्बतोपभं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, visālaṃ sabbatopabhaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१४६.
146.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, बहुपाकारतोरणं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, bahupākāratoraṇaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१४७.
147.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, दळ्हमट्टालकोट्ठकं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, daḷhamaṭṭālakoṭṭhakaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१४८.
148.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, सुविभत्तं महापथं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, suvibhattaṃ mahāpathaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१४९.
149.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, सुविभत्तन्तरापणं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, suvibhattantarāpaṇaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५०.
150.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, गवास्सरथपीळितं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, gavāssarathapīḷitaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५१.
151.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, आरामवनमालिनिं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, ārāmavanamāliniṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५२.
152.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, उय्यानवनमालिनिं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, uyyānavanamāliniṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५३.
153.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, पासादवनमालिनिं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, pāsādavanamāliniṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५४.
154.
‘‘कदाहं मिथिलं फीतं, तिपुरं राजबन्धुनिं।
‘‘Kadāhaṃ mithilaṃ phītaṃ, tipuraṃ rājabandhuniṃ;
मापितं सोमनस्सेन, वेदेहेन यसस्सिना।
Māpitaṃ somanassena, vedehena yasassinā;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५५.
155.
‘‘कदाहं वेदेहे फीते, निचिते धम्मरक्खिते।
‘‘Kadāhaṃ vedehe phīte, nicite dhammarakkhite;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५६.
156.
‘‘कदाहं वेदेहे फीते, अजेय्ये धम्मरक्खिते।
‘‘Kadāhaṃ vedehe phīte, ajeyye dhammarakkhite;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५७.
157.
‘‘कदाहं अन्तेपुरं रम्मं, विभत्तं भागसो मितं।
‘‘Kadāhaṃ antepuraṃ rammaṃ, vibhattaṃ bhāgaso mitaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५८.
158.
‘‘कदाहं अन्तेपुरं रम्मं, सुधामत्तिकलेपनं।
‘‘Kadāhaṃ antepuraṃ rammaṃ, sudhāmattikalepanaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१५९.
159.
‘‘कदाहं अन्तेपुरं रम्मं, सुचिगन्धं मनोरमं।
‘‘Kadāhaṃ antepuraṃ rammaṃ, sucigandhaṃ manoramaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६०.
160.
‘‘कदाहं कूटागारे च, विभत्ते भागसो मिते।
‘‘Kadāhaṃ kūṭāgāre ca, vibhatte bhāgaso mite;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६१.
161.
‘‘कदाहं कूटागारे च, सुधामत्तिकलेपने।
‘‘Kadāhaṃ kūṭāgāre ca, sudhāmattikalepane;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६२.
162.
‘‘कदाहं कूटागारे च, सुचिगन्धे मनोरमे।
‘‘Kadāhaṃ kūṭāgāre ca, sucigandhe manorame;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६३.
163.
‘‘कदाहं कूटागारे च, लित्ते चन्दनफोसिते।
‘‘Kadāhaṃ kūṭāgāre ca, litte candanaphosite;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६४.
164.
‘‘कदाहं सोण्णपल्लङ्के, गोनके चित्तसन्थते।
‘‘Kadāhaṃ soṇṇapallaṅke, gonake cittasanthate;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६५.
165.
‘‘कदाहं मणिपल्लङ्के, गोनके चित्तसन्थते।
‘‘Kadāhaṃ maṇipallaṅke, gonake cittasanthate;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६६.
166.
‘‘कदाहं कप्पासकोसेय्यं, खोमकोटुम्बरानि च।
‘‘Kadāhaṃ kappāsakoseyyaṃ, khomakoṭumbarāni ca;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६७.
167.
‘‘कदाहं पोक्खरणी रम्मा, चक्कवाकपकूजिता।
‘‘Kadāhaṃ pokkharaṇī rammā, cakkavākapakūjitā;
मन्दालकेहि सञ्छन्ना, पदुमुप्पलकेहि च।
Mandālakehi sañchannā, padumuppalakehi ca;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१६८.
168.
‘‘कदाहं हत्थिगुम्बे च, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Kadāhaṃ hatthigumbe ca, sabbālaṅkārabhūsite;
सुवण्णकच्छे मातङ्गे, हेमकप्पनवाससे॥
Suvaṇṇakacche mātaṅge, hemakappanavāsase.
१६९.
169.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, तोमरङ्कुसपाणिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, tomaraṅkusapāṇibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१७०.
170.
‘‘कदाहं अस्सगुम्बे च, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Kadāhaṃ assagumbe ca, sabbālaṅkārabhūsite;
आजानीयेव जातिया, सिन्धवे सीघवाहने॥
Ājānīyeva jātiyā, sindhave sīghavāhane.
१७१.
171.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, इल्लियाचापधारिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, illiyācāpadhāribhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१७२.
172.
‘‘कदाहं रथसेनियो, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ rathaseniyo, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१७३.
173.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१७४.
174.
‘‘कदाहं सोवण्णरथे, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ sovaṇṇarathe, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१७५.
175.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१७६.
176.
‘‘कदाहं सज्झुरथे च, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ sajjhurathe ca, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१७७.
177.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१७८.
178.
‘‘कदाहं अस्सरथे च, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ assarathe ca, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१७९.
179.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१८०.
180.
‘‘कदाहं ओट्ठरथे च, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ oṭṭharathe ca, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१८१.
181.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१८२.
182.
‘‘कदाहं गोणरथे च, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ goṇarathe ca, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१८३.
183.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१८४.
184.
‘‘कदाहं अजरथे च, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ ajarathe ca, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१८५.
185.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१८६.
186.
‘‘कदाहं मेण्डरथे च, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ meṇḍarathe ca, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१८७.
187.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१८८.
188.
‘‘कदाहं मिगरथे च, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Kadāhaṃ migarathe ca, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेय्यग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१८९.
189.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९०.
190.
‘‘कदाहं हत्थारोहे च, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Kadāhaṃ hatthārohe ca, sabbālaṅkārabhūsite;
नीलवम्मधरे सूरे, तोमरङ्कुसपाणिने।
Nīlavammadhare sūre, tomaraṅkusapāṇine;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९१.
191.
‘‘कदाहं अस्सारोहे च, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Kadāhaṃ assārohe ca, sabbālaṅkārabhūsite;
नीलवम्मधरे सूरे, इल्लियाचापधारिने।
Nīlavammadhare sūre, illiyācāpadhārine;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९२.
192.
‘‘कदाहं रथारोहे च, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Kadāhaṃ rathārohe ca, sabbālaṅkārabhūsite;
नीलवम्मधरे सूरे, चापहत्थे कलापिने।
Nīlavammadhare sūre, cāpahatthe kalāpine;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९३.
193.
‘‘कदाहं धनुग्गहे च, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Kadāhaṃ dhanuggahe ca, sabbālaṅkārabhūsite;
नीलवम्मधरे सूरे, चापहत्थे कलापिने।
Nīlavammadhare sūre, cāpahatthe kalāpine;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९४.
194.
‘‘कदाहं राजपुत्ते च, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Kadāhaṃ rājaputte ca, sabbālaṅkārabhūsite;
चित्रवम्मधरे सूरे, कञ्चनावेळधारिने।
Citravammadhare sūre, kañcanāveḷadhārine;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९५.
195.
‘‘कदाहं अरियगणे च, वतवन्ते अलङ्कते।
‘‘Kadāhaṃ ariyagaṇe ca, vatavante alaṅkate;
हरिचन्दनलित्तङ्गे, कासिकुत्तमधारिने।
Haricandanalittaṅge, kāsikuttamadhārine;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९६.
196.
‘‘कदाहं अमच्चगणे च, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Kadāhaṃ amaccagaṇe ca, sabbālaṅkārabhūsite;
पीतवम्मधरे सूरे, पुरतो गच्छमालिने।
Pītavammadhare sūre, purato gacchamāline;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९७.
197.
‘‘कदाहं सत्तसता भरिया, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāhaṃ sattasatā bhariyā, sabbālaṅkārabhūsitā;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९८.
198.
‘‘कदाहं सत्तसता भरिया, सुसञ्ञा तनुमज्झिमा।
‘‘Kadāhaṃ sattasatā bhariyā, susaññā tanumajjhimā;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
१९९.
199.
‘‘कदाहं सत्तसता भरिया, अस्सवा पियभाणिनी।
‘‘Kadāhaṃ sattasatā bhariyā, assavā piyabhāṇinī;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
२००.
200.
‘‘कदाहं सतपलं कंसं, सोवण्णं सतराजिकं।
‘‘Kadāhaṃ satapalaṃ kaṃsaṃ, sovaṇṇaṃ satarājikaṃ;
पहाय पब्बजिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Pahāya pabbajissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
२०१.
201.
‘‘कदास्सु मं हत्थिगुम्बा, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ hatthigumbā, sabbālaṅkārabhūsitā;
सुवण्णकच्छा मातङ्गा, हेमकप्पनवाससा॥
Suvaṇṇakacchā mātaṅgā, hemakappanavāsasā.
२०२.
202.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, तोमरङ्कुसपाणिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, tomaraṅkusapāṇibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२०३.
203.
‘‘कदास्सु मं अस्सगुम्बा, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ assagumbā, sabbālaṅkārabhūsitā;
आजानीयाव जातिया, सिन्धवा सीघवाहना॥
Ājānīyāva jātiyā, sindhavā sīghavāhanā.
२०४.
204.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, इल्लियाचापधारिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, illiyācāpadhāribhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२०५.
205.
‘‘कदास्सु मं रथसेनी, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ rathasenī, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२०६.
206.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२०७.
207.
‘‘कदास्सु मं सोण्णरथा, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ soṇṇarathā, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२०८.
208.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२०९.
209.
‘‘कदास्सु मं सज्झुरथा, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ sajjhurathā, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२१०.
210.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२११.
211.
‘‘कदास्सु मं अस्सरथा, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ assarathā, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२१२.
212.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२१३.
213.
‘‘कदास्सु मं ओट्ठरथा, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ oṭṭharathā, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२१४.
214.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२१५.
215.
‘‘कदास्सु मं गोणरथा, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ goṇarathā, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२१६.
216.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२१७.
217.
‘‘कदास्सु मं अजरथा, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ ajarathā, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२१८.
218.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२१९.
219.
‘‘कदास्सु मं मेण्डरथा, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ meṇḍarathā, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२२०.
220.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२२१.
221.
‘‘कदास्सु मं मिगरथा, सन्नद्धा उस्सितद्धजा।
‘‘Kadāssu maṃ migarathā, sannaddhā ussitaddhajā;
दीपा अथोपि वेय्यग्घा, सब्बालङ्कारभूसिता॥
Dīpā athopi veyyagghā, sabbālaṅkārabhūsitā.
२२२.
222.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२२३.
223.
‘‘कदास्सु मं हत्थारोहा, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ hatthārohā, sabbālaṅkārabhūsitā;
नीलवम्मधरा सूरा, तोमरङ्कुसपाणिनो।
Nīlavammadharā sūrā, tomaraṅkusapāṇino;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२२४.
224.
‘‘कदास्सु मं अस्सारोहा, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ assārohā, sabbālaṅkārabhūsitā;
नीलवम्मधरा सूरा, इल्लियाचापधारिनो।
Nīlavammadharā sūrā, illiyācāpadhārino;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२२५.
225.
‘‘कदास्सु मं रथारोहा, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ rathārohā, sabbālaṅkārabhūsitā;
नीलवम्मधरा सूरा, चापहत्था कलापिनो।
Nīlavammadharā sūrā, cāpahatthā kalāpino;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२२६.
226.
‘‘कदास्सु मं धनुग्गहा, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ dhanuggahā, sabbālaṅkārabhūsitā;
नीलवम्मधरा सूरा, चापहत्था कलापिनो।
Nīlavammadharā sūrā, cāpahatthā kalāpino;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२२७.
227.
‘‘कदास्सु मं राजपुत्ता, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ rājaputtā, sabbālaṅkārabhūsitā;
चित्रवम्मधरा सूरा, कञ्चनावेळधारिनो।
Citravammadharā sūrā, kañcanāveḷadhārino;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२२८.
228.
‘‘कदास्सु मं अरियगणा, वतवन्ता अलङ्कता।
‘‘Kadāssu maṃ ariyagaṇā, vatavantā alaṅkatā;
हरिचन्दनलित्तङ्गा, कासिकुत्तमधारिनो।
Haricandanalittaṅgā, kāsikuttamadhārino;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२२९.
229.
‘‘कदास्सु मं अमच्चगणा, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ amaccagaṇā, sabbālaṅkārabhūsitā;
पीतवम्मधरा सूरा, पुरतो गच्छमालिनो।
Pītavammadharā sūrā, purato gacchamālino;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२३०.
230.
‘‘कदास्सु मं सत्तसता भरिया, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Kadāssu maṃ sattasatā bhariyā, sabbālaṅkārabhūsitā;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२३१.
231.
‘‘कदास्सु मं सत्तसता भरिया, सुसञ्ञा तनुमज्झिमा।
‘‘Kadāssu maṃ sattasatā bhariyā, susaññā tanumajjhimā;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२३२.
232.
‘‘कदास्सु मं सत्तसता भरिया, अस्सवा पियभाणिनी।
‘‘Kadāssu maṃ sattasatā bhariyā, assavā piyabhāṇinī;
यन्तं मं नानुयिस्सन्ति, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Yantaṃ maṃ nānuyissanti, taṃ kudāssu bhavissati.
२३३.
233.
‘‘कदाहं पत्तं गहेत्वान, मुण्डो सङ्घाटिपारुतो।
‘‘Kadāhaṃ pattaṃ gahetvāna, muṇḍo saṅghāṭipāruto;
पिण्डिकाय चरिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Piṇḍikāya carissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
२३४.
234.
‘‘कदाहं पंसुकूलानं, उज्झितानं महापथे।
‘‘Kadāhaṃ paṃsukūlānaṃ, ujjhitānaṃ mahāpathe;
सङ्घाटिं धारयिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Saṅghāṭiṃ dhārayissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
२३५.
235.
‘‘कदाहं सत्ताहसम्मेघे, ओवट्ठो अल्लचीवरो।
‘‘Kadāhaṃ sattāhasammeghe, ovaṭṭho allacīvaro;
पिण्डिकाय चरिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Piṇḍikāya carissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
२३६.
236.
‘‘कदाहं सब्बत्थ गन्त्वा, रुक्खा रुक्खं वना वनं।
‘‘Kadāhaṃ sabbattha gantvā, rukkhā rukkhaṃ vanā vanaṃ;
अनपेक्खो गमिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Anapekkho gamissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
२३७.
237.
‘‘कदाहं गिरिदुग्गेसु, पहीनभयभेरवो।
‘‘Kadāhaṃ giriduggesu, pahīnabhayabheravo;
अदुतियो गमिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Adutiyo gamissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
२३८.
238.
‘‘कदाहं वीणंव रुज्जको, सत्ततन्तिं मनोरमं।
‘‘Kadāhaṃ vīṇaṃva rujjako, sattatantiṃ manoramaṃ;
चित्तं उजुं करिस्सामि, तं कुदास्सु भविस्सति॥
Cittaṃ ujuṃ karissāmi, taṃ kudāssu bhavissati.
२३९.
239.
‘‘कदाहं रथकारोव, परिकन्तं उपाहनं।
‘‘Kadāhaṃ rathakārova, parikantaṃ upāhanaṃ;
कामसञ्ञोजने छेच्छं, ये दिब्बे ये च मानुसे’’ति॥
Kāmasaññojane checchaṃ, ye dibbe ye ca mānuse’’ti.
तत्थ कदाति कालपरिवितक्को। फीतन्ति वत्थालङ्कारादीहि सुपुप्फितं। विभत्तं भागसो मितन्ति छेकेहि नगरमापकेहि राजनिवेसनादीनं वसेन विभत्तं द्वारवीथीनं वसेन कोट्ठासतो मितं। तं कुदास्सु भविस्सतीति तं एवरूपं नगरं पहाय पब्बजनं कुदा नाम मे भविस्सति । सब्बतोपभन्ति समन्ततो अलङ्कारोभासेन युत्तं। बहुपाकारतोरणन्ति बहलेन पुथुलेन पाकारेन चेव द्वारतोरणेहि च समन्नागतं। दळ्हमट्टालकोट्ठकन्ति दळ्हेहि अट्टालकेहि द्वारकोट्ठकेहि च समन्नागतं। पीळितन्ति समाकिण्णं। तिपुरन्ति तीहि पुरेहि समन्नागतं, तिपाकारन्ति अत्थो। अथ वा तिपुरन्ति तिक्खत्तुं पुण्णं। राजबन्धुनीन्ति राजञ्ञतकेहेव पुण्णं। सोमनस्सेनाति एवंनामकेन विदेहराजेन।
Tattha kadāti kālaparivitakko. Phītanti vatthālaṅkārādīhi supupphitaṃ. Vibhattaṃ bhāgaso mitanti chekehi nagaramāpakehi rājanivesanādīnaṃ vasena vibhattaṃ dvāravīthīnaṃ vasena koṭṭhāsato mitaṃ. Taṃ kudāssu bhavissatīti taṃ evarūpaṃ nagaraṃ pahāya pabbajanaṃ kudā nāma me bhavissati . Sabbatopabhanti samantato alaṅkārobhāsena yuttaṃ. Bahupākāratoraṇanti bahalena puthulena pākārena ceva dvāratoraṇehi ca samannāgataṃ. Daḷhamaṭṭālakoṭṭhakanti daḷhehi aṭṭālakehi dvārakoṭṭhakehi ca samannāgataṃ. Pīḷitanti samākiṇṇaṃ. Tipuranti tīhi purehi samannāgataṃ, tipākāranti attho. Atha vā tipuranti tikkhattuṃ puṇṇaṃ. Rājabandhunīnti rājaññatakeheva puṇṇaṃ. Somanassenāti evaṃnāmakena videharājena.
निचितेति धनधञ्ञनिचयादिना सम्पन्ने। अजेय्येति पच्चामित्तेहि अजेतब्बे। चन्दनफोसितेति लोहितचन्दनेन परिप्फोसिते। कोटुम्बरानीति कोटुम्बररट्ठे उट्ठितवत्थानि। हत्थिगुम्बेति हत्थिघटायो। हेमकप्पनवाससेति हेममयेन सीसालङ्कारसङ्खातेन कप्पनेन च हेमजालेन च समन्नागते। गामणीयेहीति हत्थाचरियेहि। आजानीयेव जातियाति जातिया कारणाकारणजाननताय आजानीयेव, तादिसानं अस्सानं गुम्बे। गामणीयेहीति अस्साचरियेहि। इल्लियाचापधारिभीति इल्लियञ्च चापञ्च धारेन्तेहि। रथसेनियोति रथघटायो। सन्नन्धेति सुट्ठु नद्धे। दीपे अथोपि वेय्यग्घेति दीपिब्यग्घचम्मपरिक्खित्ते। गामणीयेहीति रथाचरियेहि। सज्झुरथेति रजतरथे। अजरथमेण्डरथमिगरथे सोभनत्थाय योजेन्ति।
Niciteti dhanadhaññanicayādinā sampanne. Ajeyyeti paccāmittehi ajetabbe. Candanaphositeti lohitacandanena paripphosite. Koṭumbarānīti koṭumbararaṭṭhe uṭṭhitavatthāni. Hatthigumbeti hatthighaṭāyo. Hemakappanavāsaseti hemamayena sīsālaṅkārasaṅkhātena kappanena ca hemajālena ca samannāgate. Gāmaṇīyehīti hatthācariyehi. Ājānīyeva jātiyāti jātiyā kāraṇākāraṇajānanatāya ājānīyeva, tādisānaṃ assānaṃ gumbe. Gāmaṇīyehīti assācariyehi. Illiyācāpadhāribhīti illiyañca cāpañca dhārentehi. Rathaseniyoti rathaghaṭāyo. Sannandheti suṭṭhu naddhe. Dīpe athopi veyyaggheti dīpibyagghacammaparikkhitte. Gāmaṇīyehīti rathācariyehi. Sajjhuratheti rajatarathe. Ajarathameṇḍarathamigarathe sobhanatthāya yojenti.
अरियगणेति ब्राह्मणगणे। ते किर तदा अरियाचारा अहेसुं, तेन ते एवमाह। हरिचन्दनलित्तङ्गेति कञ्चनवण्णेन चन्दनेन लित्तसरीरे। सत्तसता भरियाति पियभरियायेव सन्धायाह। सुसञ्ञाति सुट्ठु सञ्ञिता। अस्सवाति सामिकस्स वचनकारिका। सतपलन्ति पलसतेन सुवण्णेन कारितं। कंसन्ति पातिं। सतराजिकन्ति पिट्ठिपस्से राजिसतेन समन्नागतं। यन्तं मन्ति अनित्थिगन्धवनसण्डे एकमेव गच्छन्तं मं कदा नु ते नानुयिस्सन्ति। सत्ताहसम्मेघेति सत्ताहं समुट्ठिते महामेघे, सत्ताहवद्दलिकेति अत्थो। ओवट्ठोति ओनतसीसो। सब्बत्थाति सब्बदिसं। रुज्जकोति वीणावादको। कामसंयोजनेति कामसंयोजनं। दिब्बेति दिब्बं। मानुसेति मानुसं।
Ariyagaṇeti brāhmaṇagaṇe. Te kira tadā ariyācārā ahesuṃ, tena te evamāha. Haricandanalittaṅgeti kañcanavaṇṇena candanena littasarīre. Sattasatā bhariyāti piyabhariyāyeva sandhāyāha. Susaññāti suṭṭhu saññitā. Assavāti sāmikassa vacanakārikā. Satapalanti palasatena suvaṇṇena kāritaṃ. Kaṃsanti pātiṃ. Satarājikanti piṭṭhipasse rājisatena samannāgataṃ. Yantaṃ manti anitthigandhavanasaṇḍe ekameva gacchantaṃ maṃ kadā nu te nānuyissanti. Sattāhasammegheti sattāhaṃ samuṭṭhite mahāmeghe, sattāhavaddaliketi attho. Ovaṭṭhoti onatasīso. Sabbatthāti sabbadisaṃ. Rujjakoti vīṇāvādako. Kāmasaṃyojaneti kāmasaṃyojanaṃ. Dibbeti dibbaṃ. Mānuseti mānusaṃ.
सो किर दसवस्ससहस्सायुककाले निब्बत्तो सत्तवस्ससहस्सानि रज्जं कारेत्वा तिवस्ससहस्सावसिट्ठे आयुम्हि पब्बजितो। पब्बजन्तो पनेस उय्यानद्वारे अम्बरुक्खस्स दिट्ठकालतो पट्ठाय चत्तारो मासे अगारे वसित्वा ‘‘इमम्हा राजवेसा पब्बजितवेसो वरतरो, पब्बजिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा उपट्ठाकं रहस्सेन आणापेसि ‘‘तात, कञ्चि अजानापेत्वा अन्तरापणतो कासायवत्थानि चेव मत्तिकापत्तञ्च किणित्वा आहरा’’ति। सो तथा अकासि। राजा कप्पकं पक्कोसापेत्वा केसमस्सुं ओहारापेत्वा कप्पकस्स गामवरं दत्वा कप्पकं उय्योजेत्वा एकं कासावं निवासेत्वा एकं पारुपित्वा एकं अंसे कत्वा मत्तिकापत्तम्पि थविकाय ओसारेत्वा अंसे लग्गेसि। ततो कत्तरदण्डं गहेत्वा महातले कतिपये वारे पच्चेकबुद्धलीलाय अपरापरं चङ्कमि। सो तं दिवसं तत्थेव वसित्वा पुनदिवसे सूरियुग्गमनवेलाय पासादा ओतरितुं आरभि।
So kira dasavassasahassāyukakāle nibbatto sattavassasahassāni rajjaṃ kāretvā tivassasahassāvasiṭṭhe āyumhi pabbajito. Pabbajanto panesa uyyānadvāre ambarukkhassa diṭṭhakālato paṭṭhāya cattāro māse agāre vasitvā ‘‘imamhā rājavesā pabbajitaveso varataro, pabbajissāmī’’ti cintetvā upaṭṭhākaṃ rahassena āṇāpesi ‘‘tāta, kañci ajānāpetvā antarāpaṇato kāsāyavatthāni ceva mattikāpattañca kiṇitvā āharā’’ti. So tathā akāsi. Rājā kappakaṃ pakkosāpetvā kesamassuṃ ohārāpetvā kappakassa gāmavaraṃ datvā kappakaṃ uyyojetvā ekaṃ kāsāvaṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā ekaṃ aṃse katvā mattikāpattampi thavikāya osāretvā aṃse laggesi. Tato kattaradaṇḍaṃ gahetvā mahātale katipaye vāre paccekabuddhalīlāya aparāparaṃ caṅkami. So taṃ divasaṃ tattheva vasitvā punadivase sūriyuggamanavelāya pāsādā otarituṃ ārabhi.
तदा सीवलिदेवी ता सत्तसता वल्लभित्थियो पक्कोसापेत्वा ‘‘चिरं दिट्ठो नो राजा, चत्तारो मासा अतीता, अज्ज नं पस्सिस्साम, सब्बालङ्कारेहि अलङ्करित्वा यथाबलं इत्थिकुत्तहासविलासे दस्सेत्वा किलेसबन्धनेन बन्धितुं वायमेय्याथा’’ति वत्वा अलङ्कतप्पटियत्ताहि ताहि सद्धिं ‘‘राजानं पस्सिस्सामा’’ति पासादं अभिरुहन्ती तं ओतरन्तं दिस्वापि न सञ्जानि। ‘‘रञ्ञो ओवादं दातुं आगतो पच्चेकबुद्धो भविस्सती’’ति सञ्ञाय वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। महासत्तोपि पासादा ओतरि। इतरापि पासादं अभिरुहित्वा सिरिसयनपिट्ठे भमरवण्णकेसे च पसाधनभण्डञ्च दिस्वा ‘‘न सो पच्चेकबुद्धो, अम्हाकं पियसामिको भविस्सति, एथ नं याचित्वा निवत्तापेस्सामी’’ति महातला ओतरित्वा राजङ्गणं सम्पापुणि। पापुणित्वा च पन सब्बाहि ताहि सद्धिं केसे मोचेत्वा पिट्ठियं विकिरित्वा उभोहि हत्थेहि उरं संसुम्भित्वा ‘‘कस्मा एवरूपं कम्मं करोथ, महाराजा’’ति अतिकरुणं परिदेवमाना राजानं अनुबन्धि, सकलनगरं सङ्खुभितं अहोसि। तेपि ‘‘राजा किर नो पब्बजितो, कुतो पन एवरूपं धम्मिकराजानं लभिस्सामा’’ति रोदमाना राजानं अनुबन्धिंसु। तत्र तासं इत्थीनं परिदेवनञ्चेव परिदेवन्तियोपि ता पहाय रञ्ञो गमनञ्च आविकरोन्तो सत्था आह –
Tadā sīvalidevī tā sattasatā vallabhitthiyo pakkosāpetvā ‘‘ciraṃ diṭṭho no rājā, cattāro māsā atītā, ajja naṃ passissāma, sabbālaṅkārehi alaṅkaritvā yathābalaṃ itthikuttahāsavilāse dassetvā kilesabandhanena bandhituṃ vāyameyyāthā’’ti vatvā alaṅkatappaṭiyattāhi tāhi saddhiṃ ‘‘rājānaṃ passissāmā’’ti pāsādaṃ abhiruhantī taṃ otarantaṃ disvāpi na sañjāni. ‘‘Rañño ovādaṃ dātuṃ āgato paccekabuddho bhavissatī’’ti saññāya vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Mahāsattopi pāsādā otari. Itarāpi pāsādaṃ abhiruhitvā sirisayanapiṭṭhe bhamaravaṇṇakese ca pasādhanabhaṇḍañca disvā ‘‘na so paccekabuddho, amhākaṃ piyasāmiko bhavissati, etha naṃ yācitvā nivattāpessāmī’’ti mahātalā otaritvā rājaṅgaṇaṃ sampāpuṇi. Pāpuṇitvā ca pana sabbāhi tāhi saddhiṃ kese mocetvā piṭṭhiyaṃ vikiritvā ubhohi hatthehi uraṃ saṃsumbhitvā ‘‘kasmā evarūpaṃ kammaṃ karotha, mahārājā’’ti atikaruṇaṃ paridevamānā rājānaṃ anubandhi, sakalanagaraṃ saṅkhubhitaṃ ahosi. Tepi ‘‘rājā kira no pabbajito, kuto pana evarūpaṃ dhammikarājānaṃ labhissāmā’’ti rodamānā rājānaṃ anubandhiṃsu. Tatra tāsaṃ itthīnaṃ paridevanañceva paridevantiyopi tā pahāya rañño gamanañca āvikaronto satthā āha –
२४०.
240.
‘‘ता च सत्तसता भरिया, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Tā ca sattasatā bhariyā, sabbālaṅkārabhūsitā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, कस्मा नो विजहिस्ससि॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasi.
२४१.
241.
‘‘ता च सत्तसता भरिया, सुसञ्ञा तनुमज्झिमा।
‘‘Tā ca sattasatā bhariyā, susaññā tanumajjhimā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, कस्मा नो विजहिस्ससि॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasi.
२४२.
242.
‘‘ता च सत्तसता भरिया, अस्सवा पियभाणिनी।
‘‘Tā ca sattasatā bhariyā, assavā piyabhāṇinī;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, कस्मा नो विजहिस्ससि॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasi.
२४३.
243.
‘‘ता च सत्तसता भरिया, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Tā ca sattasatā bhariyā, sabbālaṅkārabhūsitā;
हित्वा सम्पद्दवी राजा, पब्बज्जाय पुरक्खतो॥
Hitvā sampaddavī rājā, pabbajjāya purakkhato.
२४४.
244.
‘‘ता च सत्तसता भरिया, सुसञ्ञा तनुमज्झिमा।
‘‘Tā ca sattasatā bhariyā, susaññā tanumajjhimā;
हित्वा सम्पद्दवी राजा, पब्बज्जाय पुरक्खतो॥
Hitvā sampaddavī rājā, pabbajjāya purakkhato.
२४५.
245.
‘‘ता च सत्तसता भरिया, अस्सवा पियभाणिनी।
‘‘Tā ca sattasatā bhariyā, assavā piyabhāṇinī;
हित्वा सम्पद्दवी राजा, पब्बज्जाय पुरक्खतो॥
Hitvā sampaddavī rājā, pabbajjāya purakkhato.
२४६.
246.
‘‘हित्वा सतपलं कंसं, सोवण्णं सतराजिकं।
‘‘Hitvā satapalaṃ kaṃsaṃ, sovaṇṇaṃ satarājikaṃ;
अग्गही मत्तिकं पत्तं, तं दुतियाभिसेचन’’न्ति॥
Aggahī mattikaṃ pattaṃ, taṃ dutiyābhisecana’’nti.
तत्थ बाहा पग्गय्हाति बाहा उक्खिपित्वा। सम्पद्दवीति भिक्खवे, सो महाजनको राजा, ता च सत्तसता भरिया ‘‘किं नो, देव, पहाय गच्छसि, को अम्हाकं दोसो’’ति विलपन्तियोव छड्डेत्वा सम्पद्दवी गतो, ‘‘पब्बज्जाय याही’’ति चोदियमानो विय पुरक्खतो हुत्वा गतोति अत्थो। तं दुतियाभिसेचनन्ति भिक्खवे, तं मत्तिकापत्तग्गहणं दुतियाभिसेचनं कत्वा सो राजा निक्खन्तोति।
Tattha bāhā paggayhāti bāhā ukkhipitvā. Sampaddavīti bhikkhave, so mahājanako rājā, tā ca sattasatā bhariyā ‘‘kiṃ no, deva, pahāya gacchasi, ko amhākaṃ doso’’ti vilapantiyova chaḍḍetvā sampaddavī gato, ‘‘pabbajjāya yāhī’’ti codiyamāno viya purakkhato hutvā gatoti attho. Taṃ dutiyābhisecananti bhikkhave, taṃ mattikāpattaggahaṇaṃ dutiyābhisecanaṃ katvā so rājā nikkhantoti.
सीवलिदेवीपि परिदेवमाना राजानं निवत्तेतुं असक्कोन्ती ‘‘अत्थेसो उपायो’’ति चिन्तेत्वा महासेनगुत्तं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात, रञ्ञो पुरतो गमनदिसाभागे जिण्णघरजिण्णसालादीसु अग्गिं देहि, तिणपण्णानि संहरित्वा तस्मिं तस्मिं ठाने धूमं कारेही’’ति आणापेसि। सो तथा कारेसि। सा रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा पादेसु पतित्वा मिथिलाय आदित्तभावं आरोचेन्ती गाथाद्वयमाह –
Sīvalidevīpi paridevamānā rājānaṃ nivattetuṃ asakkontī ‘‘attheso upāyo’’ti cintetvā mahāsenaguttaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, rañño purato gamanadisābhāge jiṇṇagharajiṇṇasālādīsu aggiṃ dehi, tiṇapaṇṇāni saṃharitvā tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne dhūmaṃ kārehī’’ti āṇāpesi. So tathā kāresi. Sā rañño santikaṃ gantvā pādesu patitvā mithilāya ādittabhāvaṃ ārocentī gāthādvayamāha –
२४७.
247.
‘‘भेस्मा अग्गिसमा जाला, कोसा डय्हन्ति भागसो।
‘‘Bhesmā aggisamā jālā, kosā ḍayhanti bhāgaso;
रजतं जातरूपञ्च, मुत्ता वेळुरिया बहू॥
Rajataṃ jātarūpañca, muttā veḷuriyā bahū.
२४८.
248.
‘‘मणयो सङ्खमुत्ता च, वत्थिकं हरिचन्दनं।
‘‘Maṇayo saṅkhamuttā ca, vatthikaṃ haricandanaṃ;
अजिनं दन्तभण्डञ्च, लोहं काळायसं बहू।
Ajinaṃ dantabhaṇḍañca, lohaṃ kāḷāyasaṃ bahū;
एहि राज निवत्तस्सु, मा तेतं विनसा धन’’न्ति॥
Ehi rāja nivattassu, mā tetaṃ vinasā dhana’’nti.
तत्थ भेस्माति भयानका। अग्गिसमा जालाति तेसं तेसं मनुस्सानं गेहानि अग्गि गण्हि, सो एस महाजालोति अत्थो। कोसाति सुवण्णरजतकोट्ठागारादीनि। भागसोति कोट्ठासतो सुविभत्तापि नो एते अग्गिना डय्हन्ति, देवाति। लोहन्ति तम्बलोहादिकं। मा तेतं विनसा धनन्ति मा ते एतं धनं विनस्सतु, एहि नं निब्बापेति, पच्छा गमिस्ससि, ‘‘महाजनको नगरं डय्हमानं अनोलोकेत्वाव निक्खन्तो’’ति तुम्हाकं गरहा भविस्सति, ताय ते लज्जापि विप्पटिसारोपि भविस्सति, एहि अमच्चे आणापेत्वा अग्गिं निब्बापेहि, देवाति।
Tattha bhesmāti bhayānakā. Aggisamā jālāti tesaṃ tesaṃ manussānaṃ gehāni aggi gaṇhi, so esa mahājāloti attho. Kosāti suvaṇṇarajatakoṭṭhāgārādīni. Bhāgasoti koṭṭhāsato suvibhattāpi no ete agginā ḍayhanti, devāti. Lohanti tambalohādikaṃ. Mā tetaṃ vinasā dhananti mā te etaṃ dhanaṃ vinassatu, ehi naṃ nibbāpeti, pacchā gamissasi, ‘‘mahājanako nagaraṃ ḍayhamānaṃ anoloketvāva nikkhanto’’ti tumhākaṃ garahā bhavissati, tāya te lajjāpi vippaṭisāropi bhavissati, ehi amacce āṇāpetvā aggiṃ nibbāpehi, devāti.
अथ महासत्तो ‘‘देवि, किं कथेसि, येसं किञ्चनं अत्थि, तेसं तं डय्हति, मयं पन अकिञ्चना’’ति दीपेन्तो गाथमाह –
Atha mahāsatto ‘‘devi, kiṃ kathesi, yesaṃ kiñcanaṃ atthi, tesaṃ taṃ ḍayhati, mayaṃ pana akiñcanā’’ti dīpento gāthamāha –
२४९.
249.
‘‘सुसुखं वत जीवाम, येसं नो नत्थि किञ्चनं।
‘‘Susukhaṃ vata jīvāma, yesaṃ no natthi kiñcanaṃ;
मिथिला डय्हमानाय, न मे किञ्चि अडय्हथा’’ति॥
Mithilā ḍayhamānāya, na me kiñci aḍayhathā’’ti.
तत्थ किञ्चनन्ति येसं अम्हाकं पलिबुद्धकिलेससङ्खातं किञ्चनं नत्थि, ते मयं तेन अकिञ्चनभावेन सुसुखं वत जीवाम। तेनेव कारणेन मिथिलाय डय्हमानाय न मे किञ्चि अडय्हथ, अप्पमत्तकम्पि अत्तनो भण्डकं डय्हमानं न पस्सामीति वदति।
Tattha kiñcananti yesaṃ amhākaṃ palibuddhakilesasaṅkhātaṃ kiñcanaṃ natthi, te mayaṃ tena akiñcanabhāvena susukhaṃ vata jīvāma. Teneva kāraṇena mithilāya ḍayhamānāya na me kiñci aḍayhatha, appamattakampi attano bhaṇḍakaṃ ḍayhamānaṃ na passāmīti vadati.
एवञ्च पन वत्वा महासत्तो उत्तरद्वारेन निक्खमि। तापिस्स सत्तसता भरिया निक्खमिंसु। पुन सीवलिदेवी एकं उपायं चिन्तेत्वा ‘‘गामघातरट्ठविलुम्पनाकारं विय दस्सेथा’’ति अमच्चे आणापेसि। तंखणंयेव आवुधहत्थे पुरिसे ततो ततो आधावन्ते परिधावन्ते विलुम्पन्ते विय सरीरे लाखारसं सिञ्चित्वा लद्धप्पहारे विय फलके निपज्जापेत्वा वुय्हन्ते मते विय च रञ्ञो दस्सेसुं। महाजनो उपक्कोसि ‘‘महाराज, तुम्हेसु धरन्तेसुयेव रट्ठं विलुम्पन्ति, महाजनं घातेन्ती’’ति। अथ देवीपि राजानं वन्दित्वा निवत्तनत्थाय गाथमाह –
Evañca pana vatvā mahāsatto uttaradvārena nikkhami. Tāpissa sattasatā bhariyā nikkhamiṃsu. Puna sīvalidevī ekaṃ upāyaṃ cintetvā ‘‘gāmaghātaraṭṭhavilumpanākāraṃ viya dassethā’’ti amacce āṇāpesi. Taṃkhaṇaṃyeva āvudhahatthe purise tato tato ādhāvante paridhāvante vilumpante viya sarīre lākhārasaṃ siñcitvā laddhappahāre viya phalake nipajjāpetvā vuyhante mate viya ca rañño dassesuṃ. Mahājano upakkosi ‘‘mahārāja, tumhesu dharantesuyeva raṭṭhaṃ vilumpanti, mahājanaṃ ghātentī’’ti. Atha devīpi rājānaṃ vanditvā nivattanatthāya gāthamāha –
२५०.
250.
‘‘अटवियो समुप्पन्ना, रट्ठं विद्धंसयन्ति तं।
‘‘Aṭaviyo samuppannā, raṭṭhaṃ viddhaṃsayanti taṃ;
एहि राज निवत्तस्सु, मा रट्ठं विनसा इद’’न्ति॥
Ehi rāja nivattassu, mā raṭṭhaṃ vinasā ida’’nti.
तत्थ अटवियोति महाराज, तुम्हेसु धरन्तेसुयेव अटविचोरा समुप्पन्ना समुट्ठिता, तं तया धम्मरक्खितं तव रट्ठं विद्धंसेन्ति।
Tattha aṭaviyoti mahārāja, tumhesu dharantesuyeva aṭavicorā samuppannā samuṭṭhitā, taṃ tayā dhammarakkhitaṃ tava raṭṭhaṃ viddhaṃsenti.
तं सुत्वा राजा ‘‘मयि धरन्तेयेव चोरा उट्ठाय रट्ठं विद्धंसेन्ता नाम नत्थि, सीवलिदेविया किरिया एसा भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा तं अप्पटिभानं करोन्तो आह –
Taṃ sutvā rājā ‘‘mayi dharanteyeva corā uṭṭhāya raṭṭhaṃ viddhaṃsentā nāma natthi, sīvalideviyā kiriyā esā bhavissatī’’ti cintetvā taṃ appaṭibhānaṃ karonto āha –
२५१.
251.
‘‘सुसुखं वत जीवाम, येसं नो नत्थि किञ्चनं।
‘‘Susukhaṃ vata jīvāma, yesaṃ no natthi kiñcanaṃ;
रट्ठे विलुम्पमानम्हि, न मे किञ्चि अहीरथ॥
Raṭṭhe vilumpamānamhi, na me kiñci ahīratha.
२५२.
252.
‘‘सुसुखं वत जीवाम, येसं नो नत्थि किञ्चनं।
‘‘Susukhaṃ vata jīvāma, yesaṃ no natthi kiñcanaṃ;
पीतिभक्खा भविस्साम, देवा आभस्सरा यथा’’ति॥
Pītibhakkhā bhavissāma, devā ābhassarā yathā’’ti.
तत्थ विलुम्पमानम्हीति विलुप्पमाने। आभस्सरा यथाति यथा ते ब्रह्मानो पीतिभक्खा हुत्वा समापत्तिसुखेन वीतिनामेन्ति, तथा वीतिनामेस्सामाति।
Tattha vilumpamānamhīti viluppamāne. Ābhassarā yathāti yathā te brahmāno pītibhakkhā hutvā samāpattisukhena vītināmenti, tathā vītināmessāmāti.
एवं वुत्तेपि महाजनो राजानं अनुबन्धियेव। अथस्स एतदहोसि ‘‘अयं महाजनो निवत्तितुं न इच्छति, निवत्तेस्सामि न’’न्ति। सो अड्ढगावुतमत्तं गतकाले निवत्तित्वा महामग्गे ठितोव अमच्चे ‘‘कस्सिदं रज्ज’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘तुम्हाकं , देवा’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि इमं लेखं अन्तरं करोन्तस्स राजदण्डं करोथा’’ति कत्तरदण्डेन तिरियं लेखं आकड्ढि। तेन तेजवता रञ्ञा कतं लेखं कोचि अन्तरं कातुं नासक्खि। महाजनो लेखं उस्सीसके कत्वा बाळ्हपरिदेवं परिदेवि। देवीपि तं लेखं अन्तरं कातुं असक्कोन्ती राजानं पिट्ठिं दत्वा गच्छन्तं दिस्वा सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्ती उरं पहरित्वा महामग्गे तिरियं पतित्वा परिवत्तमाना अगमासि। महाजनो ‘‘लेखसामिकेहि लेखा भिन्ना’’ति वत्वा देविया गतमग्गेनेव गतो। अथ महासत्तोपि उत्तरहिमवन्ताभिमुखो अगमासि। देवीपि सब्बं सेनावाहनं आदाय तेन सद्धिंयेव गता। राजा महाजनं निवत्तेतुं असक्कोन्तोयेव सट्ठियोजनमग्गं गतो।
Evaṃ vuttepi mahājano rājānaṃ anubandhiyeva. Athassa etadahosi ‘‘ayaṃ mahājano nivattituṃ na icchati, nivattessāmi na’’nti. So aḍḍhagāvutamattaṃ gatakāle nivattitvā mahāmagge ṭhitova amacce ‘‘kassidaṃ rajja’’nti pucchitvā ‘‘tumhākaṃ , devā’’ti vutte ‘‘tena hi imaṃ lekhaṃ antaraṃ karontassa rājadaṇḍaṃ karothā’’ti kattaradaṇḍena tiriyaṃ lekhaṃ ākaḍḍhi. Tena tejavatā raññā kataṃ lekhaṃ koci antaraṃ kātuṃ nāsakkhi. Mahājano lekhaṃ ussīsake katvā bāḷhaparidevaṃ paridevi. Devīpi taṃ lekhaṃ antaraṃ kātuṃ asakkontī rājānaṃ piṭṭhiṃ datvā gacchantaṃ disvā sokaṃ sandhāretuṃ asakkontī uraṃ paharitvā mahāmagge tiriyaṃ patitvā parivattamānā agamāsi. Mahājano ‘‘lekhasāmikehi lekhā bhinnā’’ti vatvā deviyā gatamaggeneva gato. Atha mahāsattopi uttarahimavantābhimukho agamāsi. Devīpi sabbaṃ senāvāhanaṃ ādāya tena saddhiṃyeva gatā. Rājā mahājanaṃ nivattetuṃ asakkontoyeva saṭṭhiyojanamaggaṃ gato.
तदा नारदो नाम तापसो हिमवन्ते सुवण्णगुहायं वसित्वा पञ्चाभिञ्ञो झानसुखेन वीतिनामेत्वा सत्ताहं अतिक्कामेत्वा झानसुखतो वुट्ठाय ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति उदानं उदानेसि। सो ‘‘अत्थि नु खो कोचि जम्बुदीपतले इदं सुखं परियेसन्तो’’ति दिब्बचक्खुना ओलोकेन्तो महाजनकबुद्धङ्कुरं दिस्वा ‘‘राजा महाभिनिक्खमनं निक्खन्तोपि सीवलिदेविप्पमुखं महाजनं निवत्तेतुं न सक्कोति, अन्तरायम्पिस्स करेय्य, इदानि गन्त्वा भिय्योसो मत्ताय दळ्हसमादानत्थं ओवादं दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा इद्धिबलेन गन्त्वा रञ्ञो पुरतो आकासे ठितोव तस्स उस्साहं जनेतुं इमं गाथमाह –
Tadā nārado nāma tāpaso himavante suvaṇṇaguhāyaṃ vasitvā pañcābhiñño jhānasukhena vītināmetvā sattāhaṃ atikkāmetvā jhānasukhato vuṭṭhāya ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti udānaṃ udānesi. So ‘‘atthi nu kho koci jambudīpatale idaṃ sukhaṃ pariyesanto’’ti dibbacakkhunā olokento mahājanakabuddhaṅkuraṃ disvā ‘‘rājā mahābhinikkhamanaṃ nikkhantopi sīvalidevippamukhaṃ mahājanaṃ nivattetuṃ na sakkoti, antarāyampissa kareyya, idāni gantvā bhiyyoso mattāya daḷhasamādānatthaṃ ovādaṃ dassāmī’’ti cintetvā iddhibalena gantvā rañño purato ākāse ṭhitova tassa ussāhaṃ janetuṃ imaṃ gāthamāha –
२५३.
253.
‘‘किम्हेसो महतो घोसो, का नु गामेव कीळिया।
‘‘Kimheso mahato ghoso, kā nu gāmeva kīḷiyā;
समण तेव पुच्छाम, कत्थेसो अभिसटो जनो’’ति॥
Samaṇa teva pucchāma, kattheso abhisaṭo jano’’ti.
तस्स तं सुत्वा राजा आह –
Tassa taṃ sutvā rājā āha –
२५४.
254.
‘‘ममं ओहाय गच्छन्तं, एत्थेसो अभिसटो जनो।
‘‘Mamaṃ ohāya gacchantaṃ, ettheso abhisaṭo jano;
सीमातिक्कमनं यन्तं, मुनिमोनस्स पत्तिया।
Sīmātikkamanaṃ yantaṃ, munimonassa pattiyā;
मिस्सं नन्दीहि गच्छन्तं, किं जानमनुपुच्छसी’’ति॥
Missaṃ nandīhi gacchantaṃ, kiṃ jānamanupucchasī’’ti.
तत्थ किम्हेसोति किम्हि केन कारणेन एसो हत्थिकायादिवसेन महतो समूहस्स घोसो। का नु गामेव कीळियाति का नु एसा तया सद्धिं आगच्छन्तानं गामे विय कीळि। कत्थेसोति किमत्थं एस महाजनो अभिसटो सन्निपतितो, तं परिवारेत्वा आगच्छतीति पुच्छि। ममन्ति यो अहं एतं जनं ओहाय गच्छामि, तं मं ओहाय गच्छन्तं। एत्थाति एतस्मिं ठाने एसो महाजनो अभिसटो अनुबन्धन्तो आगतो। सीमातिक्कमनं यन्तन्ति त्वं पन तं मं किलेससीमं अतिक्कम्म अनगारियमुनिञाणसङ्खातस्स मोनस्स पत्तिया यन्तं, ‘‘पब्बजितो वतम्ही’’ति नन्दिं अविजहित्वा खणे खणे उप्पज्जमानाहि नन्दीहि मिस्समेव गच्छन्तं किं जानन्तो पुच्छसि, उदाहु अजानन्तो। महाजनको किर विदेहरट्ठं छड्डेत्वा पब्बजितोति किं न सुतं तयाति।
Tattha kimhesoti kimhi kena kāraṇena eso hatthikāyādivasena mahato samūhassa ghoso. Kā nu gāmeva kīḷiyāti kā nu esā tayā saddhiṃ āgacchantānaṃ gāme viya kīḷi. Katthesoti kimatthaṃ esa mahājano abhisaṭo sannipatito, taṃ parivāretvā āgacchatīti pucchi. Mamanti yo ahaṃ etaṃ janaṃ ohāya gacchāmi, taṃ maṃ ohāya gacchantaṃ. Etthāti etasmiṃ ṭhāne eso mahājano abhisaṭo anubandhanto āgato. Sīmātikkamanaṃ yantanti tvaṃ pana taṃ maṃ kilesasīmaṃ atikkamma anagāriyamuniñāṇasaṅkhātassa monassa pattiyā yantaṃ, ‘‘pabbajito vatamhī’’ti nandiṃ avijahitvā khaṇe khaṇe uppajjamānāhi nandīhi missameva gacchantaṃ kiṃ jānanto pucchasi, udāhu ajānanto. Mahājanako kira videharaṭṭhaṃ chaḍḍetvā pabbajitoti kiṃ na sutaṃ tayāti.
अथस्स सो दळ्हसमादानत्थाय पुन गाथमाह –
Athassa so daḷhasamādānatthāya puna gāthamāha –
२५५.
255.
‘‘मास्सु तिण्णो अमञ्ञित्थ, सरीरं धारयं इमं।
‘‘Māssu tiṇṇo amaññittha, sarīraṃ dhārayaṃ imaṃ;
अतीरणेय्य यमिदं, बहू हि परिपन्थयो’’ति॥
Atīraṇeyya yamidaṃ, bahū hi paripanthayo’’ti.
तत्थ मास्सु तिण्णो अमञ्ञित्थाति इमं भण्डुकासावनिवत्थं सरीरं धारेन्तो ‘‘इमिना पब्बजितलिङ्गग्गहणमत्तेनेव किलेससीमं तिण्णो अतिक्कन्तोस्मी’’ति मा अमञ्ञित्थ। अतीरणेय्य यमिदन्ति इदं किलेसजातं नाम न एत्तकेन तीरेतब्बं। बहू हि परिपन्थयोति सग्गमग्गं आवरित्वा ठिता तव बहू किलेसपरिपन्थाति।
Tattha māssu tiṇṇo amaññitthāti imaṃ bhaṇḍukāsāvanivatthaṃ sarīraṃ dhārento ‘‘iminā pabbajitaliṅgaggahaṇamatteneva kilesasīmaṃ tiṇṇo atikkantosmī’’ti mā amaññittha. Atīraṇeyyayamidanti idaṃ kilesajātaṃ nāma na ettakena tīretabbaṃ. Bahū hi paripanthayoti saggamaggaṃ āvaritvā ṭhitā tava bahū kilesaparipanthāti.
ततो महासत्तो तस्स वचनं सुत्वा परिपन्थे पुच्छन्तो आह –
Tato mahāsatto tassa vacanaṃ sutvā paripanthe pucchanto āha –
२५६.
256.
‘‘को नु मे परिपन्थस्स, ममं एवंविहारिनो।
‘‘Ko nu me paripanthassa, mamaṃ evaṃvihārino;
यो नेव दिट्ठे नादिट्ठे, कामानमभिपत्थये’’ति॥
Yo neva diṭṭhe nādiṭṭhe, kāmānamabhipatthaye’’ti.
तत्थ यो नेव दिट्ठे नादिट्ठेति यो अहं नेव दिट्ठे मनुस्सलोके, नादिट्ठे देवलोके कामानं अभिपत्थेमि, तस्स मम एवं एकविहारिनो को नु परिपन्थो अस्साति वदति।
Tattha yo neva diṭṭhe nādiṭṭheti yo ahaṃ neva diṭṭhe manussaloke, nādiṭṭhe devaloke kāmānaṃ abhipatthemi, tassa mama evaṃ ekavihārino ko nu paripantho assāti vadati.
अथस्स सो परिपन्थे दस्सेन्तो गाथमाह –
Athassa so paripanthe dassento gāthamāha –
२५७.
257.
‘‘निद्दा तन्दी विजम्भिता, अरती भत्तसम्मदो।
‘‘Niddā tandī vijambhitā, aratī bhattasammado;
आवसन्ति सरीरट्ठा, बहू हि परिपन्थयो’’ति॥
Āvasanti sarīraṭṭhā, bahū hi paripanthayo’’ti.
तत्थ निद्दाति कपिनिद्दा। तन्दीति आलसियं। अरतीति उक्कण्ठिता। भत्तसम्मदोति भत्तपरिळाहो। इदं वुत्तं होति – ‘‘समण, त्वं पासादिको सुवण्णवण्णो रज्जं पहाय पब्बजितो’’ति वुत्ते तुय्हं पणीतं ओजवन्तं पिण्डपातं दस्सन्ति, सो त्वं पत्तपूरं आदाय यावदत्थं परिभुञ्जित्वा पण्णसालं पविसित्वा कट्ठत्थरणे निपज्जित्वा काकच्छमानो निद्दं ओक्कमित्वा अन्तरा पबुद्धो अपरापरं परिवत्तित्वा हत्थपादे पसारेत्वा उट्ठाय चीवरवंसं गहेत्वा लग्गचीवरं निवासेत्वा आलसियो हुत्वा नेव सम्मज्जनिं आदाय सम्मज्जिस्ससि, न पानीयं आहरिस्ससि, पुन निपज्जित्वा निद्दायिस्ससि , कामवितक्कं वितक्केस्ससि, तदा पब्बज्जाय उक्कण्ठिस्ससि, भत्तपरिळाहो ते भविस्सतीति। आवसन्ति सरीरट्ठाति इमे एत्तका परिपन्था तव सरीरट्ठका हुत्वा निवसन्ति, सरीरेयेव ते निब्बत्तन्तीति दस्सेति।
Tattha niddāti kapiniddā. Tandīti ālasiyaṃ. Aratīti ukkaṇṭhitā. Bhattasammadoti bhattapariḷāho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘samaṇa, tvaṃ pāsādiko suvaṇṇavaṇṇo rajjaṃ pahāya pabbajito’’ti vutte tuyhaṃ paṇītaṃ ojavantaṃ piṇḍapātaṃ dassanti, so tvaṃ pattapūraṃ ādāya yāvadatthaṃ paribhuñjitvā paṇṇasālaṃ pavisitvā kaṭṭhattharaṇe nipajjitvā kākacchamāno niddaṃ okkamitvā antarā pabuddho aparāparaṃ parivattitvā hatthapāde pasāretvā uṭṭhāya cīvaravaṃsaṃ gahetvā laggacīvaraṃ nivāsetvā ālasiyo hutvā neva sammajjaniṃ ādāya sammajjissasi, na pānīyaṃ āharissasi, puna nipajjitvā niddāyissasi , kāmavitakkaṃ vitakkessasi, tadā pabbajjāya ukkaṇṭhissasi, bhattapariḷāho te bhavissatīti. Āvasanti sarīraṭṭhāti ime ettakā paripanthā tava sarīraṭṭhakā hutvā nivasanti, sarīreyeva te nibbattantīti dasseti.
अथस्स महासत्तो थुतिं करोन्तो गाथमाह –
Athassa mahāsatto thutiṃ karonto gāthamāha –
२५८.
258.
‘‘कल्याणं वत मं भवं, ब्राह्मण मनुसासति।
‘‘Kalyāṇaṃ vata maṃ bhavaṃ, brāhmaṇa manusāsati;
ब्राह्मण तेव पुच्छामि, को नु त्वमसि मारिसा’’ति॥
Brāhmaṇa teva pucchāmi, ko nu tvamasi mārisā’’ti.
तत्थ ब्राह्मण मनुसासतीति ब्राह्मण, कल्याणं वत मं भवं अनुसासति।
Tattha brāhmaṇa manusāsatīti brāhmaṇa, kalyāṇaṃ vata maṃ bhavaṃ anusāsati.
ततो तापसो आह –
Tato tāpaso āha –
२५९.
259.
‘‘नारदो इति मे नामं, कस्सपो इति मं विदू।
‘‘Nārado iti me nāmaṃ, kassapo iti maṃ vidū;
भोतो सकासमागच्छिं, साधु सब्भि समागमो॥
Bhoto sakāsamāgacchiṃ, sādhu sabbhi samāgamo.
२६०.
260.
‘‘तस्स ते सब्बो आनन्दो, विहारो उपवत्ततु।
‘‘Tassa te sabbo ānando, vihāro upavattatu;
यं ऊनं तं परिपूरेहि, खन्तिया उपसमेन च॥
Yaṃ ūnaṃ taṃ paripūrehi, khantiyā upasamena ca.
२६१.
261.
‘‘पसारय सन्नतञ्च, उन्नतञ्च पसारय।
‘‘Pasāraya sannatañca, unnatañca pasāraya;
कम्मं विज्जञ्च धम्मञ्च, सक्कत्वान परिब्बजा’’ति॥
Kammaṃ vijjañca dhammañca, sakkatvāna paribbajā’’ti.
तत्थ विदूति गोत्तेन मं ‘‘कस्सपो’’ति जानन्ति। सब्भीति पण्डितेहि सद्धिं समागमो नाम साधु होतीति आगतोम्हि। आनन्दोति तस्स तव इमिस्सा पब्बज्जाय आनन्दो तुट्ठि सोमनस्समेव होतु मा उक्कण्ठि। विहारोति चतुब्बिधो ब्रह्मविहारो। उपवत्ततूति निब्बत्ततु। यं ऊनं तन्ति यं ते सीलेन कसिणपरिकम्मेन झानेन च ऊनं, तं एतेहि सीलादीहि पूरय। खन्तिया उपसमेन चाति ‘‘अहं राजपब्बजितो’’ति मानं अकत्वा अधिवासनखन्तिया च किलेसूपसमेन च समन्नागतो होहि। पसारयाति मा उक्खिप मा पत्थर, पजहाति अत्थो। सन्नतञ्च उन्नतञ्चाति ‘‘को नामाह’’न्तिआदिना नयेन पवत्तं ओमानञ्च ‘‘अहमस्मि जातिसम्पन्नो’’तिआदिना नयेन पवत्तं अतिमानञ्च। कम्मन्ति दसकुसलकम्मपथं। विज्जन्ति पञ्चअभिञ्ञा-अट्ठसमापत्तिञाणं। धम्मन्ति कसिणपरिकम्मसङ्खातं समणधम्मं। सक्कत्वान परिब्बजाति एते गुणे सक्कत्वा वत्तस्सु, एते वा गुणे सक्कत्वा दळ्हं समादाय परिब्बज, पब्बज्जं पालेहि, मा उक्कण्ठीति अत्थो।
Tattha vidūti gottena maṃ ‘‘kassapo’’ti jānanti. Sabbhīti paṇḍitehi saddhiṃ samāgamo nāma sādhu hotīti āgatomhi. Ānandoti tassa tava imissā pabbajjāya ānando tuṭṭhi somanassameva hotu mā ukkaṇṭhi. Vihāroti catubbidho brahmavihāro. Upavattatūti nibbattatu. Yaṃ ūnaṃ tanti yaṃ te sīlena kasiṇaparikammena jhānena ca ūnaṃ, taṃ etehi sīlādīhi pūraya. Khantiyā upasamena cāti ‘‘ahaṃ rājapabbajito’’ti mānaṃ akatvā adhivāsanakhantiyā ca kilesūpasamena ca samannāgato hohi. Pasārayāti mā ukkhipa mā patthara, pajahāti attho. Sannatañca unnatañcāti ‘‘ko nāmāha’’ntiādinā nayena pavattaṃ omānañca ‘‘ahamasmi jātisampanno’’tiādinā nayena pavattaṃ atimānañca. Kammanti dasakusalakammapathaṃ. Vijjanti pañcaabhiññā-aṭṭhasamāpattiñāṇaṃ. Dhammanti kasiṇaparikammasaṅkhātaṃ samaṇadhammaṃ. Sakkatvāna paribbajāti ete guṇe sakkatvā vattassu, ete vā guṇe sakkatvā daḷhaṃ samādāya paribbaja, pabbajjaṃ pālehi, mā ukkaṇṭhīti attho.
एवं सो महासत्तं ओवदित्वा आकासेन सकट्ठानमेव गतो। तस्मिं गते अपरोपि मिगाजिनो नाम तापसो तथेव समापत्तितो वुट्ठाय ओलोकेन्तो बोधिसत्तं दिस्वा ‘‘महाजनं निवत्तनत्थाय तस्स ओवादं दस्सामी’’ति तत्थेवागन्त्वा आकासे अत्तानं दस्सेन्तो आह –
Evaṃ so mahāsattaṃ ovaditvā ākāsena sakaṭṭhānameva gato. Tasmiṃ gate aparopi migājino nāma tāpaso tatheva samāpattito vuṭṭhāya olokento bodhisattaṃ disvā ‘‘mahājanaṃ nivattanatthāya tassa ovādaṃ dassāmī’’ti tatthevāgantvā ākāse attānaṃ dassento āha –
२६२.
262.
‘‘बहू हत्थी च अस्से च, नगरे जनपदानि च।
‘‘Bahū hatthī ca asse ca, nagare janapadāni ca;
हित्वा जनक पब्बजितो, कपाले रतिमज्झगा॥
Hitvā janaka pabbajito, kapāle ratimajjhagā.
२६३.
263.
‘‘कच्चि नु ते जानपदा, मित्तामच्चा च ञातका।
‘‘Kacci nu te jānapadā, mittāmaccā ca ñātakā;
दुब्भिमकंसु जनक, कस्मा तेतं अरुच्चथा’’ति॥
Dubbhimakaṃsu janaka, kasmā tetaṃ aruccathā’’ti.
तत्थ कपालेति मत्तिकापत्तं सन्धायाह। इदं वुत्तं होति – महाराज, त्वं एवरूपं इस्सरियाधिपच्चं छड्डेत्वा पब्बजितो इमस्मिं कपाले रतिं अज्झगा अधिगतोति पब्बज्जाकारणं पुच्छन्तो एवमाह। दुब्भिन्ति किं नु एते तव अन्तरे किञ्चि अपराधं करिंसु, कस्मा तव एवरूपं इस्सरियसुखं पहाय एतं कपालमेव अरुच्चित्थाति।
Tattha kapāleti mattikāpattaṃ sandhāyāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, tvaṃ evarūpaṃ issariyādhipaccaṃ chaḍḍetvā pabbajito imasmiṃ kapāle ratiṃ ajjhagā adhigatoti pabbajjākāraṇaṃ pucchanto evamāha. Dubbhinti kiṃ nu ete tava antare kiñci aparādhaṃ kariṃsu, kasmā tava evarūpaṃ issariyasukhaṃ pahāya etaṃ kapālameva aruccitthāti.
ततो महासत्तो आह –
Tato mahāsatto āha –
२६४.
264.
‘‘न मिगाजिन जातुच्छे, अहं कञ्चि कुदाचनं।
‘‘Na migājina jātucche, ahaṃ kañci kudācanaṃ;
अधम्मेन जिने ञातिं, न चापि ञातयो मम’’न्ति॥
Adhammena jine ñātiṃ, na cāpi ñātayo mama’’nti.
तत्थ न मिगाजिनाति अम्भो मिगाजिन जातुच्छे एकंसेनेव अहं कञ्चि ञातिं कुदाचनं किस्मिञ्चि काले अधम्मेन न जिनामि। तेपि च ञातयो मं अधम्मेन न जिनन्तेव, इति न कोचि मयि दुब्भिं नाम अकासीति अत्थो।
Tattha na migājināti ambho migājina jātucche ekaṃseneva ahaṃ kañci ñātiṃ kudācanaṃ kismiñci kāle adhammena na jināmi. Tepi ca ñātayo maṃ adhammena na jinanteva, iti na koci mayi dubbhiṃ nāma akāsīti attho.
एवमस्स पञ्हं पटिक्खिपित्वा इदानि येन कारणेन पब्बजितो, तं दस्सेन्तो आह –
Evamassa pañhaṃ paṭikkhipitvā idāni yena kāraṇena pabbajito, taṃ dassento āha –
२६५.
265.
‘‘दिस्वान लोकवत्तन्तं, खज्जन्तं कद्दमीकतं।
‘‘Disvāna lokavattantaṃ, khajjantaṃ kaddamīkataṃ;
हञ्ञरे बज्झरे चेत्थ, यत्थ सन्नो पुथुज्जनो।
Haññare bajjhare cettha, yattha sanno puthujjano;
एताहं उपमं कत्वा, भिक्खकोस्मि मिगाजिना’’ति॥
Etāhaṃ upamaṃ katvā, bhikkhakosmi migājinā’’ti.
तत्थ दिस्वान लोकवत्तन्तन्ति वट्टानुगतस्स बाललोकस्स वत्तं तन्तिं पवेणिं अहमद्दसं, तं दिस्वा पब्बजितोम्हीति दीपेति। खज्जन्तं कद्दमीकतन्ति किलेसेहि खज्जन्तं तेहेव च कद्दमीकतं लोकं दिस्वा। यत्थ सन्नो पुथुज्जनोति यम्हि किलेसवत्थुम्हि सन्नो लग्गो पुथुज्जनो, तत्थ लग्गा बहू सत्ता हञ्ञन्ति चेव अन्दुबन्धनादीहि च बज्झन्ति। एताहन्ति अहम्पि सचे एत्थ बज्झिस्सामि, इमे सत्ता विय हञ्ञिस्सामि चेव बज्झिस्सामि चाति एवं एतदेव कारणं अत्तनो उपमं कत्वा कद्दमीकतं लोकं दिस्वा भिक्खको जातोति अत्थो। मिगाजिनाति तं नामेन आलपति। कथं पन तेन तस्स नामं ञातन्ति? पटिसन्थारकाले पठममेव पुच्छितत्ता।
Tattha disvāna lokavattantanti vaṭṭānugatassa bālalokassa vattaṃ tantiṃ paveṇiṃ ahamaddasaṃ, taṃ disvā pabbajitomhīti dīpeti. Khajjantaṃ kaddamīkatanti kilesehi khajjantaṃ teheva ca kaddamīkataṃ lokaṃ disvā. Yattha sanno puthujjanoti yamhi kilesavatthumhi sanno laggo puthujjano, tattha laggā bahū sattā haññanti ceva andubandhanādīhi ca bajjhanti. Etāhanti ahampi sace ettha bajjhissāmi, ime sattā viya haññissāmi ceva bajjhissāmi cāti evaṃ etadeva kāraṇaṃ attano upamaṃ katvā kaddamīkataṃ lokaṃ disvā bhikkhako jātoti attho. Migājināti taṃ nāmena ālapati. Kathaṃ pana tena tassa nāmaṃ ñātanti? Paṭisanthārakāle paṭhamameva pucchitattā.
तापसो तं कारणं वित्थारतो सोतुकामो हुत्वा गाथमाह –
Tāpaso taṃ kāraṇaṃ vitthārato sotukāmo hutvā gāthamāha –
२६६.
266.
‘‘को नु ते भगवा सत्था, कस्सेतं वचनं सुचि।
‘‘Ko nu te bhagavā satthā, kassetaṃ vacanaṃ suci;
न हि कप्पं वा विज्जं वा, पच्चक्खाय रथेसभ।
Na hi kappaṃ vā vijjaṃ vā, paccakkhāya rathesabha;
समणं आहु वत्तन्तं, यथा दुक्खस्सतिक्कमो’’ति॥
Samaṇaṃ āhu vattantaṃ, yathā dukkhassatikkamo’’ti.
तत्थ कस्सेतन्ति एतं तया वुत्तं सुचिवचनं कस्स वचनं नाम। कप्पन्ति कप्पेत्वा कप्पेत्वा पवत्तितानं अभिञ्ञासमापत्तीनं लाभिं कम्मवादिं तापसं। विज्जन्ति आसवक्खयञाणविज्जाय समन्नागतं पच्चेकबुद्धं। इदं वुत्तं होति – रथेसभ महाराज, न हि कप्पसमणं वा विज्जासमणं वा पच्चक्खाय तस्सोवादं विना एवं पटिपज्जितुं सक्का। यथा दुक्खस्स अतिक्कमो होति, एवं वत्तन्तं समणं आहु। तेसं पन वचनं सुत्वा सक्का एवं पटिपज्जितुं, तस्मा वदेहि, को नु ते भगवा सत्थाति।
Tattha kassetanti etaṃ tayā vuttaṃ sucivacanaṃ kassa vacanaṃ nāma. Kappanti kappetvā kappetvā pavattitānaṃ abhiññāsamāpattīnaṃ lābhiṃ kammavādiṃ tāpasaṃ. Vijjanti āsavakkhayañāṇavijjāya samannāgataṃ paccekabuddhaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – rathesabha mahārāja, na hi kappasamaṇaṃ vā vijjāsamaṇaṃ vā paccakkhāya tassovādaṃ vinā evaṃ paṭipajjituṃ sakkā. Yathā dukkhassa atikkamo hoti, evaṃ vattantaṃ samaṇaṃ āhu. Tesaṃ pana vacanaṃ sutvā sakkā evaṃ paṭipajjituṃ, tasmā vadehi, ko nu te bhagavā satthāti.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
२६७.
267.
‘‘न मिगाजिन जातुच्छे, अहं कञ्चि कुदाचनं।
‘‘Na migājina jātucche, ahaṃ kañci kudācanaṃ;
समणं ब्राह्मणं वापि, सक्कत्वा अनुपाविसि’’न्ति॥
Samaṇaṃ brāhmaṇaṃ vāpi, sakkatvā anupāvisi’’nti.
तत्थ सक्कत्वाति पब्बज्जाय गुणपुच्छनत्थाय पूजेत्वा। अनुपाविसिन्ति न कञ्चि अनुपविट्ठपुब्बोस्मि, न मया अञ्ञो कोचि समणो पुच्छितपुब्बोति वदति। इमिना हि पच्चेकबुद्धानं सन्तिके धम्मं सुणन्तेनपि न कदाचि ओदिस्सकवसेन पब्बज्जाय गुणो पुच्छितपुब्बो, तस्मा एवमाह।
Tattha sakkatvāti pabbajjāya guṇapucchanatthāya pūjetvā. Anupāvisinti na kañci anupaviṭṭhapubbosmi, na mayā añño koci samaṇo pucchitapubboti vadati. Iminā hi paccekabuddhānaṃ santike dhammaṃ suṇantenapi na kadāci odissakavasena pabbajjāya guṇo pucchitapubbo, tasmā evamāha.
एवञ्च पन वत्वा येन कारणेन पब्बजितो, तं आदितो पट्ठाय दीपेन्तो आह –
Evañca pana vatvā yena kāraṇena pabbajito, taṃ ādito paṭṭhāya dīpento āha –
२६८.
268.
‘‘महता चानुभावेन, गच्छन्तो सिरिया जलं।
‘‘Mahatā cānubhāvena, gacchanto siriyā jalaṃ;
गीयमानेसु गीतेसु, वज्जमानेसु वग्गुसु॥
Gīyamānesu gītesu, vajjamānesu vaggusu.
२६९.
269.
‘‘तूरियताळसङ्घुट्ठे, सम्मतालसमाहिते।
‘‘Tūriyatāḷasaṅghuṭṭhe, sammatālasamāhite;
स मिगाजिन मद्दक्खिं, फलिं अम्बं तिरोच्छदं।
Sa migājina maddakkhiṃ, phaliṃ ambaṃ tirocchadaṃ;
हञ्ञमानं मनुस्सेहि, फलकामेहि जन्तुभि॥
Haññamānaṃ manussehi, phalakāmehi jantubhi.
२७०.
270.
‘‘सो खोहं तं सिरिं हित्वा, ओरोहित्वा मिगाजिन।
‘‘So khohaṃ taṃ siriṃ hitvā, orohitvā migājina;
मूलं अम्बस्सुपागच्छिं, फलिनो निप्फलस्स च॥
Mūlaṃ ambassupāgacchiṃ, phalino nipphalassa ca.
२७१.
271.
‘‘फलिं अम्बं हतं दिस्वा, विद्धस्तं विनळीकतं।
‘‘Phaliṃ ambaṃ hataṃ disvā, viddhastaṃ vinaḷīkataṃ;
अथेकं इतरं अम्बं, नीलोभासं मनोरमं॥
Athekaṃ itaraṃ ambaṃ, nīlobhāsaṃ manoramaṃ.
२७२.
272.
‘‘एवमेव नूनम्हेपि, इस्सरे बहुकण्टके।
‘‘Evameva nūnamhepi, issare bahukaṇṭake;
अमित्ता नो वधिस्सन्ति, यथा अम्बो फली हतो॥
Amittā no vadhissanti, yathā ambo phalī hato.
२७३.
273.
‘‘अजिनम्हि हञ्ञते दीपि, नागो दन्तेहि हञ्ञते।
‘‘Ajinamhi haññate dīpi, nāgo dantehi haññate;
धनम्हि धनिनो हन्ति, अनिकेतमसन्थवं।
Dhanamhi dhanino hanti, aniketamasanthavaṃ;
फली अम्बो अफलो च, ते सत्थारो उभो ममा’’ति॥
Phalī ambo aphalo ca, te satthāro ubho mamā’’ti.
तत्थ वग्गुसूति मधुरस्सरेसु तूरियेसु वज्जमानेसु। तूरियताळसङ्घुट्ठेति तूरियानं ताळितेहि सङ्घुट्ठे उय्याने। सम्मतालसमाहितेति सम्मेहि च तालेहि च समन्नागते। स मिगाजिनाति मिगाजिन, सो अहं अदक्खिं। फलिं अम्बन्ति फलितं अम्बरुक्खन्ति अत्थो। तिरोच्छदन्ति तिरोपाकारं उय्यानस्स अन्तोठितं बहिपाकारं निस्साय जातं अम्बरुक्खं। हञ्ञमानन्ति पोथियमानं। ओरोहित्वाति हत्थिक्खन्धा ओतरित्वा। विनळीकतन्ति निपत्तनळं कतं।
Tattha vaggusūti madhurassaresu tūriyesu vajjamānesu. Tūriyatāḷasaṅghuṭṭheti tūriyānaṃ tāḷitehi saṅghuṭṭhe uyyāne. Sammatālasamāhiteti sammehi ca tālehi ca samannāgate. Sa migājināti migājina, so ahaṃ adakkhiṃ. Phaliṃ ambanti phalitaṃ ambarukkhanti attho. Tirocchadanti tiropākāraṃ uyyānassa antoṭhitaṃ bahipākāraṃ nissāya jātaṃ ambarukkhaṃ. Haññamānanti pothiyamānaṃ. Orohitvāti hatthikkhandhā otaritvā. Vinaḷīkatanti nipattanaḷaṃ kataṃ.
एवमेवाति एवं एव। फलीति फलसम्पन्नो। अजिनम्हीति चम्मत्थाय चम्मकारणा। दन्तेहीति अत्तनो दन्तेहि, हञ्ञते दन्तनिमित्तं हञ्ञतेति अत्थो। हन्तीति हञ्ञति। अनिकेतमसन्थवन्ति यो पन निकेतं पहाय पब्बजितत्ता अनिकेतो नाम सत्तसङ्खारवत्थुकस्स तण्हासन्थवस्स अभावा असन्थवो नाम, तं अनिकेतं असन्थवं को हनिस्सतीति अधिप्पायो। ते सत्थारोति ते द्वे रुक्खा मम सत्थारो अहेसुन्ति वदति।
Evamevāti evaṃ eva. Phalīti phalasampanno. Ajinamhīti cammatthāya cammakāraṇā. Dantehīti attano dantehi, haññate dantanimittaṃ haññateti attho. Hantīti haññati. Aniketamasanthavanti yo pana niketaṃ pahāya pabbajitattā aniketo nāma sattasaṅkhāravatthukassa taṇhāsanthavassa abhāvā asanthavo nāma, taṃ aniketaṃ asanthavaṃ ko hanissatīti adhippāyo. Te satthāroti te dve rukkhā mama satthāro ahesunti vadati.
तं सुत्वा मिगाजिनो ‘‘अप्पमत्तो होही’’ति रञ्ञो ओवादं दत्वा सकट्ठानमेव गतो। तस्मिं गते सीवलिदेवी रञ्ञो पादमूले पतित्वा आह –
Taṃ sutvā migājino ‘‘appamatto hohī’’ti rañño ovādaṃ datvā sakaṭṭhānameva gato. Tasmiṃ gate sīvalidevī rañño pādamūle patitvā āha –
२७४.
274.
‘‘सब्बो जनो पब्यथितो, राजा पब्बजितो इति।
‘‘Sabbo jano pabyathito, rājā pabbajito iti;
हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका॥
Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā.
२७५.
275.
‘‘अस्सासयित्वा जनतं, ठपयित्वा पटिच्छदं।
‘‘Assāsayitvā janataṃ, ṭhapayitvā paṭicchadaṃ;
पुत्तं रज्जे ठपेत्वान, अथ पच्छा पब्बजिस्ससी’’ति॥
Puttaṃ rajje ṭhapetvāna, atha pacchā pabbajissasī’’ti.
तत्थ पब्यथितोति भीतो उत्रस्तो। पटिच्छदन्ति अम्हे डय्हमानेपि विलुप्पमानेपि राजा न ओलोकेतीति पब्यथितस्स महाजनस्स आवरणं रक्खं ठपेत्वा पुत्तं दीघावुकुमारं रज्जे ठपेत्वा अभिसिञ्चित्वा पच्छा पब्बजिस्ससीति अत्थो।
Tattha pabyathitoti bhīto utrasto. Paṭicchadanti amhe ḍayhamānepi viluppamānepi rājā na oloketīti pabyathitassa mahājanassa āvaraṇaṃ rakkhaṃ ṭhapetvā puttaṃ dīghāvukumāraṃ rajje ṭhapetvā abhisiñcitvā pacchā pabbajissasīti attho.
ततो बोधिसत्तो आह –
Tato bodhisatto āha –
२७६.
276.
‘‘चत्ता मया जानपदा, मित्तामच्चा च ञातका।
‘‘Cattā mayā jānapadā, mittāmaccā ca ñātakā;
सन्ति पुत्ता विदेहानं, दीघावु रट्ठवड्ढनो।
Santi puttā videhānaṃ, dīghāvu raṭṭhavaḍḍhano;
ते रज्जं कारयिस्सन्ति, मिथिलायं पजापती’’ति॥
Te rajjaṃ kārayissanti, mithilāyaṃ pajāpatī’’ti.
तत्थ सन्ति पुत्ताति सीवलि समणानं पुत्ता नाम नत्थि, विदेहरट्ठवासीनं पन पुत्ता दीघावु अत्थि, ते रज्जं कारयिस्सन्ति। पजापतीति देविं आलपति।
Tattha santi puttāti sīvali samaṇānaṃ puttā nāma natthi, videharaṭṭhavāsīnaṃ pana puttā dīghāvu atthi, te rajjaṃ kārayissanti. Pajāpatīti deviṃ ālapati.
देवी आह ‘‘देव, तुम्हेसु ताव पब्बजितेसु अहं किं करोमी’’ति। अथ नं सो ‘‘भद्दे, अहं तं अनुसिक्खामि, वचनं मे करोही’’ति वत्वा गाथमाह –
Devī āha ‘‘deva, tumhesu tāva pabbajitesu ahaṃ kiṃ karomī’’ti. Atha naṃ so ‘‘bhadde, ahaṃ taṃ anusikkhāmi, vacanaṃ me karohī’’ti vatvā gāthamāha –
२७७.
277.
‘‘एहि तं अनुसिक्खामि, यं वाक्यं मम रुच्चति।
‘‘Ehi taṃ anusikkhāmi, yaṃ vākyaṃ mama ruccati;
रज्जं तुवं कारयसि, पापं दुच्चरितं बहुं।
Rajjaṃ tuvaṃ kārayasi, pāpaṃ duccaritaṃ bahuṃ;
कायेन वाचा मनसा, येन गच्छसि दुग्गतिं॥
Kāyena vācā manasā, yena gacchasi duggatiṃ.
२७८.
278.
‘‘परदिन्नकेन परनिट्ठितेन, पिण्डेन यापेहि स धीरधम्मो’’ति॥
‘‘Paradinnakena paraniṭṭhitena, piṇḍena yāpehi sa dhīradhammo’’ti.
तत्थ तुवन्ति त्वं पुत्तस्स छत्तं उस्सापेत्वा ‘‘मम पुत्तस्स रज्ज’’न्ति रज्जं अनुसासमाना बहुं पापं करिस्ससि। गच्छसीति येन कायादीहि कतेन बहुपापेन दुग्गतिं गमिस्ससि। स धीरधम्मोति पिण्डियालोपेन यापेतब्बं, एस पण्डितानं धम्मोति।
Tattha tuvanti tvaṃ puttassa chattaṃ ussāpetvā ‘‘mama puttassa rajja’’nti rajjaṃ anusāsamānā bahuṃ pāpaṃ karissasi. Gacchasīti yena kāyādīhi katena bahupāpena duggatiṃ gamissasi. Sa dhīradhammoti piṇḍiyālopena yāpetabbaṃ, esa paṇḍitānaṃ dhammoti.
एवं महासत्तो तस्सा ओवादं अदासि। तेसं अञ्ञमञ्ञं सल्लपन्तानं गच्छन्तानञ्ञेव सूरियो अत्थङ्गतो। देवी पतिरूपे ठाने खन्धावारं निवासापेसि। महासत्तोपि एकं रुक्खमूलं उपगतो। सो तत्थ रत्तिं वसित्वा पुनदिवसे सरीरपटिजग्गनं कत्वा मग्गं पटिपज्जि। देवीपि ‘‘सेना पच्छतोव आगच्छतू’’ति वत्वा तस्स पच्छतोव अहोसि। ते भिक्खाचारवेलायं थूणं नाम नगरं पापुणिंसु। तस्मिं खणे अन्तोनगरे एको पुरिसो सूणतो महन्तं मंसखण्डं किणित्वा सूलेन अङ्गारेसु पचापेत्वा निब्बापनत्थाय फलककोटियं ठपेत्वा अट्ठासि। तस्स अञ्ञविहितस्स एको सुनखो तं आदाय पलायि। सो ञत्वा तं अनुबन्धन्तो याव बहिदक्खिणद्वारं गन्त्वा निब्बिन्दो निवत्ति। राजा च देवी च सुनखस्स पुरतो गच्छन्ता द्विधा अहेसुं । सो भयेन मंसखण्डं छड्डेत्वा पलायि।
Evaṃ mahāsatto tassā ovādaṃ adāsi. Tesaṃ aññamaññaṃ sallapantānaṃ gacchantānaññeva sūriyo atthaṅgato. Devī patirūpe ṭhāne khandhāvāraṃ nivāsāpesi. Mahāsattopi ekaṃ rukkhamūlaṃ upagato. So tattha rattiṃ vasitvā punadivase sarīrapaṭijagganaṃ katvā maggaṃ paṭipajji. Devīpi ‘‘senā pacchatova āgacchatū’’ti vatvā tassa pacchatova ahosi. Te bhikkhācāravelāyaṃ thūṇaṃ nāma nagaraṃ pāpuṇiṃsu. Tasmiṃ khaṇe antonagare eko puriso sūṇato mahantaṃ maṃsakhaṇḍaṃ kiṇitvā sūlena aṅgāresu pacāpetvā nibbāpanatthāya phalakakoṭiyaṃ ṭhapetvā aṭṭhāsi. Tassa aññavihitassa eko sunakho taṃ ādāya palāyi. So ñatvā taṃ anubandhanto yāva bahidakkhiṇadvāraṃ gantvā nibbindo nivatti. Rājā ca devī ca sunakhassa purato gacchantā dvidhā ahesuṃ . So bhayena maṃsakhaṇḍaṃ chaḍḍetvā palāyi.
महासत्तो तं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘अयं सुनखो छड्डेत्वा अनपेक्खो पलातो, अञ्ञोपिस्स सामिको न पञ्ञायति, एवरूपो अनवज्जो पंसुकूलपिण्डपातो नाम नत्थि, परिभुञ्जिस्सामि न’’न्ति। सो मत्तिकापत्तं नीहरित्वा तं मंसखण्डं आदाय पुञ्छित्वा पत्ते पक्खिपित्वा उदकफासुकट्ठानं गन्त्वा परिभुञ्जितुं आरभि। ततो देवी ‘‘सचे एस रज्जेनत्थिको भवेय्य, एवरूपं जेगुच्छं पंसुमक्खितं सुनखुच्छिट्ठकं न खादेय्य। सचे खादेय्य, इदानेस अम्हाकं सामिको न भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘महाराज, एवरूपं जेगुच्छं खादसी’’ति आह। ‘‘देवि, त्वं अन्धबालताय इमस्स पिण्डपातस्स विसेसं न जानासी’’ति वत्वा तस्सेव पतितट्ठानं पच्चवेक्खित्वा अमतं विय परिभुञ्जित्वा मुखं विक्खालेत्वा हत्थे धोवति। तस्मिं खणे देवी निन्दमाना आह –
Mahāsatto taṃ disvā cintesi ‘‘ayaṃ sunakho chaḍḍetvā anapekkho palāto, aññopissa sāmiko na paññāyati, evarūpo anavajjo paṃsukūlapiṇḍapāto nāma natthi, paribhuñjissāmi na’’nti. So mattikāpattaṃ nīharitvā taṃ maṃsakhaṇḍaṃ ādāya puñchitvā patte pakkhipitvā udakaphāsukaṭṭhānaṃ gantvā paribhuñjituṃ ārabhi. Tato devī ‘‘sace esa rajjenatthiko bhaveyya, evarūpaṃ jegucchaṃ paṃsumakkhitaṃ sunakhucchiṭṭhakaṃ na khādeyya. Sace khādeyya, idānesa amhākaṃ sāmiko na bhavissatī’’ti cintetvā ‘‘mahārāja, evarūpaṃ jegucchaṃ khādasī’’ti āha. ‘‘Devi, tvaṃ andhabālatāya imassa piṇḍapātassa visesaṃ na jānāsī’’ti vatvā tasseva patitaṭṭhānaṃ paccavekkhitvā amataṃ viya paribhuñjitvā mukhaṃ vikkhāletvā hatthe dhovati. Tasmiṃ khaṇe devī nindamānā āha –
२७९.
279.
‘‘योपि चतुत्थे भत्तकाले न भुञ्जे, अजुट्ठमारीव खुदाय मिय्ये।
‘‘Yopi catutthe bhattakāle na bhuñje, ajuṭṭhamārīva khudāya miyye;
न त्वेव पिण्डं लुळितं अनरियं, कुलपुत्तरूपो सप्पुरिसो न सेवे।
Na tveva piṇḍaṃ luḷitaṃ anariyaṃ, kulaputtarūpo sappuriso na seve;
तयिदं न साधु तयिदं न सुट्ठु, सुनखुच्छिट्ठकं जनक भुञ्जसे तुव’’न्ति॥
Tayidaṃ na sādhu tayidaṃ na suṭṭhu, sunakhucchiṭṭhakaṃ janaka bhuñjase tuva’’nti.
तत्थ अजुट्ठमारीवाति अनाथमरणमेव। लुळितन्ति पंसुमक्खितं। अनरियन्ति असुन्दरं। न सेवेति न-कारो परिपुच्छनत्थे निपातो। इदं वुत्तं होति – सचे चतुत्थेपि भत्तकाले न भुञ्जेय्य, खुदाय मरेय्य, ननु एवं सन्तेपि कुलपुत्तरूपो सप्पुरिसो एवरूपं पिण्डं न त्वेव सेवेय्याति। तयिदन्ति तं इदं।
Tattha ajuṭṭhamārīvāti anāthamaraṇameva. Luḷitanti paṃsumakkhitaṃ. Anariyanti asundaraṃ. Na seveti na-kāro paripucchanatthe nipāto. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace catutthepi bhattakāle na bhuñjeyya, khudāya mareyya, nanu evaṃ santepi kulaputtarūpo sappuriso evarūpaṃ piṇḍaṃ na tveva seveyyāti. Tayidanti taṃ idaṃ.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
२८०.
280.
‘‘न चापि मे सीवलि सो अभक्खो, यं होति चत्तं गिहिनो सुनस्स वा।
‘‘Na cāpi me sīvali so abhakkho, yaṃ hoti cattaṃ gihino sunassa vā;
ये केचि भोगा इध धम्मलद्धा, सब्बो सो भक्खो अनवयोति वुत्तो’’ति॥
Ye keci bhogā idha dhammaladdhā, sabbo so bhakkho anavayoti vutto’’ti.
तत्थ अभक्खोति सो पिण्डपातो मम अभक्खो नाम न होति। यं होतीति यं गिहिनो वा सुनस्स वा चत्तं होति, तं पंसुकूलं नाम असामिकत्ता अनवज्जमेव होति। ये केचीति तस्मा अञ्ञेपि ये केचि धम्मेन लद्धा भोगा, सब्बो सो भक्खो। अनवयोति अनुअवयो, अनुपुनप्पुनं ओलोकियमानोपि अवयो परिपुण्णगुणो अनवज्जो, अधम्मलद्धं पन सहस्सग्घनकम्पि जिगुच्छनीयमेवाति।
Tattha abhakkhoti so piṇḍapāto mama abhakkho nāma na hoti. Yaṃ hotīti yaṃ gihino vā sunassa vā cattaṃ hoti, taṃ paṃsukūlaṃ nāma asāmikattā anavajjameva hoti. Ye kecīti tasmā aññepi ye keci dhammena laddhā bhogā, sabbo so bhakkho. Anavayoti anuavayo, anupunappunaṃ olokiyamānopi avayo paripuṇṇaguṇo anavajjo, adhammaladdhaṃ pana sahassagghanakampi jigucchanīyamevāti.
एवं ते अञ्ञमञ्ञं कथेन्ताव थूणनगरद्वारं सम्पापुणिंसु। तत्र दारिकासु कीळन्तीसु एका कुमारिका खुद्दककुल्लकेन वालुकं पप्फोटेति। तस्सा एकस्मिं हत्थे एकं वलयं, एकस्मिं द्वे वलयानि। तानि अञ्ञमञ्ञं सङ्घट्टेन्ति, इतरं निस्सद्दं। राजा तं कारणं ञत्वा ‘‘सीवलिदेवी मम पच्छतो चरति, इत्थी च नाम पब्बजितस्स मलं, ‘अयं पब्बजित्वापि भरियं जहितुं न सक्कोती’ति गरहिस्सन्ति मं। सचायं कुमारिका पण्डिता भविस्सति, सीवलिदेविया निवत्तनकारणं कथेस्सति, इमिस्सा कथं सुत्वा सीवलिदेविं उय्योजेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह –
Evaṃ te aññamaññaṃ kathentāva thūṇanagaradvāraṃ sampāpuṇiṃsu. Tatra dārikāsu kīḷantīsu ekā kumārikā khuddakakullakena vālukaṃ papphoṭeti. Tassā ekasmiṃ hatthe ekaṃ valayaṃ, ekasmiṃ dve valayāni. Tāni aññamaññaṃ saṅghaṭṭenti, itaraṃ nissaddaṃ. Rājā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘sīvalidevī mama pacchato carati, itthī ca nāma pabbajitassa malaṃ, ‘ayaṃ pabbajitvāpi bhariyaṃ jahituṃ na sakkotī’ti garahissanti maṃ. Sacāyaṃ kumārikā paṇḍitā bhavissati, sīvalideviyā nivattanakāraṇaṃ kathessati, imissā kathaṃ sutvā sīvalideviṃ uyyojessāmī’’ti cintetvā āha –
२८१.
281.
‘‘कुमारिके उपसेनिये, निच्चं निग्गळमण्डिते।
‘‘Kumārike upaseniye, niccaṃ niggaḷamaṇḍite;
कस्मा ते एको भुजो जनति, एको ते न जनती भुजो’’ति॥
Kasmā te eko bhujo janati, eko te na janatī bhujo’’ti.
तत्थ उपसेनियेति मातरं उपगन्त्वा सेनिके। निग्गळमण्डितेति अगलितमण्डनेन मण्डनसीलिकेति वदति। जनतीति सद्दं करोति।
Tattha upaseniyeti mātaraṃ upagantvā senike. Niggaḷamaṇḍiteti agalitamaṇḍanena maṇḍanasīliketi vadati. Janatīti saddaṃ karoti.
कुमारिका आह –
Kumārikā āha –
२८२.
282.
‘‘इमस्मिं मे समण हत्थे, पटिमुक्का दुनीवरा।
‘‘Imasmiṃ me samaṇa hatthe, paṭimukkā dunīvarā;
सङ्घाता जायते सद्दो, दुतियस्सेव सा गति॥
Saṅghātā jāyate saddo, dutiyasseva sā gati.
२८३.
283.
‘‘इमस्मिं मे समण हत्थे, पटिमुक्को एकनीवरो।
‘‘Imasmiṃ me samaṇa hatthe, paṭimukko ekanīvaro;
सो अदुतियो न जनति, मुनिभूतोव तिट्ठति॥
So adutiyo na janati, munibhūtova tiṭṭhati.
२८४.
284.
‘‘विवादप्पत्तो दुतियो, केनेको विवदिस्सति।
‘‘Vivādappatto dutiyo, keneko vivadissati;
तस्स ते सग्गकामस्स, एकत्तमुपरोचत’’न्ति॥
Tassa te saggakāmassa, ekattamuparocata’’nti.
तत्थ दुनीवराति द्वे वलयानि। सङ्घाताति संहननतो सङ्घट्टनतोति अत्थो। गतीति निब्बत्ति। दुतियस्सेव हि एवरूपा निब्बत्ति होतीति अत्थो। सोति सो नीवरो। मुनिभूतोवाति पहीनसब्बकिलेसो अरियपुग्गलो विय तिट्ठति। विवादप्पत्तोति समण दुतियको नाम विवादमापन्नो होति, कलहं करोति, नानागाहं गण्हाति। केनेकोति एकको पन केन सद्धिं विवदिस्सति। एकत्तमुपरोचतन्ति एकीभावो ते रुच्चतु। समणा नाम भगिनिम्पि आदाय न चरन्ति, किं पन त्वं एवरूपं उत्तमरूपधरं भरियं आदाय विचरसि, अयं ते अन्तरायं करिस्सति, इमं नीहरित्वा एककोव समणकम्मं करोहीति नं ओवदति।
Tattha dunīvarāti dve valayāni. Saṅghātāti saṃhananato saṅghaṭṭanatoti attho. Gatīti nibbatti. Dutiyasseva hi evarūpā nibbatti hotīti attho. Soti so nīvaro. Munibhūtovāti pahīnasabbakileso ariyapuggalo viya tiṭṭhati. Vivādappattoti samaṇa dutiyako nāma vivādamāpanno hoti, kalahaṃ karoti, nānāgāhaṃ gaṇhāti. Kenekoti ekako pana kena saddhiṃ vivadissati. Ekattamuparocatanti ekībhāvo te ruccatu. Samaṇā nāma bhaginimpi ādāya na caranti, kiṃ pana tvaṃ evarūpaṃ uttamarūpadharaṃ bhariyaṃ ādāya vicarasi, ayaṃ te antarāyaṃ karissati, imaṃ nīharitvā ekakova samaṇakammaṃ karohīti naṃ ovadati.
सो तस्सा कुमारिकाय वचनं सुत्वा पच्चयं लभित्वा देविया सद्धिं कथेन्तो आह –
So tassā kumārikāya vacanaṃ sutvā paccayaṃ labhitvā deviyā saddhiṃ kathento āha –
२८५.
285.
‘‘सुणासि सीवलि कथा, कुमारिया पवेदिता।
‘‘Suṇāsi sīvali kathā, kumāriyā paveditā;
पेसिया मं गरहित्थो, दुतियस्सेव सा गति॥
Pesiyā maṃ garahittho, dutiyasseva sā gati.
२८६.
286.
‘‘अयं द्वेधापथो भद्दे, अनुचिण्णो पथाविहि।
‘‘Ayaṃ dvedhāpatho bhadde, anuciṇṇo pathāvihi;
तेसं त्वं एकं गण्हाहि, अहमेकं पुनापरं॥
Tesaṃ tvaṃ ekaṃ gaṇhāhi, ahamekaṃ punāparaṃ.
२८७.
287.
‘‘मावच मं त्वं ‘पति मे’ति, नाहं ‘भरिया’ति वा पुना’’ति॥
‘‘Māvaca maṃ tvaṃ ‘pati me’ti, nāhaṃ ‘bhariyā’ti vā punā’’ti.
तत्थ कुमारिया पवेदिताति कुमारिकाय कथिता। पेसियाति सचाहं रज्जं कारेय्यं, एसा मे पेसिया वचनकारिका भवेय्य, ओलोकेतुम्पि मं न विसहेय्य। इदानि पन अत्तनो पेसियं विय च मञ्ञति, ‘‘दुतियस्सेव सा गती’’ति मं ओवदति। अनुचिण्णोति अनुसञ्चरितो। पथाविहीति पथिकेहि। एकन्ति तव रुच्चनकं एकं मग्गं गण्ह, अहं पन तया गहितावसेसं अपरं गण्हिस्सामि। मावच मं त्वन्ति सीवलि इतो पट्ठाय पुन मं ‘‘पति मे’’ति मा अवच, अहं वा त्वं ‘‘भरिया मे’’ति नावचं।
Tattha kumāriyā paveditāti kumārikāya kathitā. Pesiyāti sacāhaṃ rajjaṃ kāreyyaṃ, esā me pesiyā vacanakārikā bhaveyya, oloketumpi maṃ na visaheyya. Idāni pana attano pesiyaṃ viya ca maññati, ‘‘dutiyasseva sā gatī’’ti maṃ ovadati. Anuciṇṇoti anusañcarito. Pathāvihīti pathikehi. Ekanti tava ruccanakaṃ ekaṃ maggaṃ gaṇha, ahaṃ pana tayā gahitāvasesaṃ aparaṃ gaṇhissāmi. Māvaca maṃ tvanti sīvali ito paṭṭhāya puna maṃ ‘‘pati me’’ti mā avaca, ahaṃ vā tvaṃ ‘‘bhariyā me’’ti nāvacaṃ.
सा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘देव, तुम्हे उत्तमा, दक्खिणमग्गं गण्हथ, अहं वाममग्गं गण्हिस्सामी’’ति वत्वा थोकं गन्त्वा सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्ती पुनागन्त्वा रञ्ञा सद्धिं कथेन्ती एकतोव नगरं पाविसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था उपड्ढगाथमाह –
Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘deva, tumhe uttamā, dakkhiṇamaggaṃ gaṇhatha, ahaṃ vāmamaggaṃ gaṇhissāmī’’ti vatvā thokaṃ gantvā sokaṃ sandhāretuṃ asakkontī punāgantvā raññā saddhiṃ kathentī ekatova nagaraṃ pāvisi. Tamatthaṃ pakāsento satthā upaḍḍhagāthamāha –
‘‘इममेव कथयन्ता, थूणं नगरुपागमु’’न्ति॥
‘‘Imameva kathayantā, thūṇaṃ nagarupāgamu’’nti.
तत्थ नगरुपागमुन्ति नगरं पविट्ठा।
Tattha nagarupāgamunti nagaraṃ paviṭṭhā.
पविसित्वा च पन महासत्तो पिण्डत्थाय चरन्तो उसुकारस्स गेहद्वारं पत्तो। सीवलिदेवीपि एकमन्तं अट्ठासि। तस्मिं समये उसुकारो अङ्गारकपल्ले उसुं तापेत्वा कञ्जियेन तेमेत्वा एकं अक्खिं निमीलेत्वा एकेन अक्खिना ओलोकेन्तो उजुं करोति। तं दिस्वा महासत्तो चिन्तेसि ‘‘सचायं पण्डितो भविस्सति, मय्हं एकं कारणं कथेस्सति, पुच्छिस्सामि न’’न्ति। सो उपसङ्कमित्वा पुच्छति। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Pavisitvā ca pana mahāsatto piṇḍatthāya caranto usukārassa gehadvāraṃ patto. Sīvalidevīpi ekamantaṃ aṭṭhāsi. Tasmiṃ samaye usukāro aṅgārakapalle usuṃ tāpetvā kañjiyena temetvā ekaṃ akkhiṃ nimīletvā ekena akkhinā olokento ujuṃ karoti. Taṃ disvā mahāsatto cintesi ‘‘sacāyaṃ paṇḍito bhavissati, mayhaṃ ekaṃ kāraṇaṃ kathessati, pucchissāmi na’’nti. So upasaṅkamitvā pucchati. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२८८.
288.
‘‘कोट्ठके उसुकारस्स, भत्तकाले उपट्ठिते।
‘‘Koṭṭhake usukārassa, bhattakāle upaṭṭhite;
तत्रा च सो उसुकारो, एकं दण्डं उजुं कतं।
Tatrā ca so usukāro, ekaṃ daṇḍaṃ ujuṃ kataṃ;
एकञ्च चक्खुं निग्गय्ह, जिम्हमेकेन पेक्खती’’ति॥
Ekañca cakkhuṃ niggayha, jimhamekena pekkhatī’’ti.
तत्थ कोट्ठकेति भिक्खवे, सो राजा अत्तनो भत्तकाले उपट्ठिते उसुकारस्स कोट्ठके अट्ठासि। तत्रा चाति तस्मिञ्च कोट्ठके। निग्गय्हाति निमीलेत्वा। जिम्हमेकेनाति एकेन अक्खिना वङ्कं सरं पेक्खति।
Tattha koṭṭhaketi bhikkhave, so rājā attano bhattakāle upaṭṭhite usukārassa koṭṭhake aṭṭhāsi. Tatrā cāti tasmiñca koṭṭhake. Niggayhāti nimīletvā. Jimhamekenāti ekena akkhinā vaṅkaṃ saraṃ pekkhati.
अथ नं महासत्तो आह –
Atha naṃ mahāsatto āha –
२८९.
289.
‘‘एवं नो साधु पस्ससि, उसुकार सुणोहि मे।
‘‘Evaṃ no sādhu passasi, usukāra suṇohi me;
यदेकं चक्खुं निग्गय्ह, जिम्हमेकेन पेक्खसी’’ति॥
Yadekaṃ cakkhuṃ niggayha, jimhamekena pekkhasī’’ti.
तस्सत्थो – सम्म उसुकार, एवं नु त्वं साधु पस्ससि, यं एकं चक्खुं निमीलेत्वा एकेन चक्खुना वङ्कं सरं पेक्खसीति।
Tassattho – samma usukāra, evaṃ nu tvaṃ sādhu passasi, yaṃ ekaṃ cakkhuṃ nimīletvā ekena cakkhunā vaṅkaṃ saraṃ pekkhasīti.
अथस्स सो कथेन्तो आह –
Athassa so kathento āha –
२९०.
290.
‘‘द्वीहि समण चक्खूहि, विसालं विय खायति।
‘‘Dvīhi samaṇa cakkhūhi, visālaṃ viya khāyati;
असम्पत्वा परमं लिङ्गं, नुजुभावाय कप्पति॥
Asampatvā paramaṃ liṅgaṃ, nujubhāvāya kappati.
२९१.
291.
‘‘एकञ्च चक्खुं निग्गय्ह, जिम्हमेकेन पेक्खतो।
‘‘Ekañca cakkhuṃ niggayha, jimhamekena pekkhato;
सम्पत्वा परमं लिङ्गं, उजुभावाय कप्पति॥
Sampatvā paramaṃ liṅgaṃ, ujubhāvāya kappati.
२९२.
292.
‘‘विवादप्पत्तो दुतियो, केनेको विवदिस्सति।
‘‘Vivādappatto dutiyo, keneko vivadissati;
तस्स ते सग्गकामस्स, एकत्तमुपरोचत’’न्ति॥
Tassa te saggakāmassa, ekattamuparocata’’nti.
तत्थ विसालं वियाति वित्थिण्णं विय हुत्वा खायति। असम्पत्वा परमं लिङ्गन्ति परतो वङ्कट्ठानं अप्पत्वा। नुजुभावायाति न उजुभावाय। इदं वुत्तं होति – विसाले खायमाने परतो उजुट्ठानं वा वङ्कट्ठानं वा न पापुणेय्य, तस्मिं असम्पत्ते अदिस्समाने उजुभावाय किच्चं न कप्पति न सम्पज्जतीति। सम्पत्वाति चक्खुना पत्वा , दिस्वाति अत्थो। विवादप्पत्तोति यथा दुतिये अक्खिम्हि उम्मीलिते लिङ्गं न पञ्ञायति, वङ्कट्ठानम्पि उजुकं पञ्ञायति, उजुट्ठानम्पि वङ्कं पञ्ञायतीति विवादो होति, एवं समणस्सपि दुतियो नाम विवादमापन्नो होति, कलहं करोति, नानागाहं गण्हाति। केनेकोति एको पन केन सद्धिं विवदिस्सति। एकत्तमुपरोचतन्ति एकीभावो ते रुच्चतु। समणा नाम भगिनिम्पि आदाय न चरन्ति, किं पन त्वं एवरूपं उत्तमरूपधरं भरियं आदाय विचरसि। अयं ते अन्तरायं करिस्सति, इमं नीहरित्वा एककोव समणधम्मं करोहीति सो तं ओवदति।
Tattha visālaṃ viyāti vitthiṇṇaṃ viya hutvā khāyati. Asampatvā paramaṃ liṅganti parato vaṅkaṭṭhānaṃ appatvā. Nujubhāvāyāti na ujubhāvāya. Idaṃ vuttaṃ hoti – visāle khāyamāne parato ujuṭṭhānaṃ vā vaṅkaṭṭhānaṃ vā na pāpuṇeyya, tasmiṃ asampatte adissamāne ujubhāvāya kiccaṃ na kappati na sampajjatīti. Sampatvāti cakkhunā patvā , disvāti attho. Vivādappattoti yathā dutiye akkhimhi ummīlite liṅgaṃ na paññāyati, vaṅkaṭṭhānampi ujukaṃ paññāyati, ujuṭṭhānampi vaṅkaṃ paññāyatīti vivādo hoti, evaṃ samaṇassapi dutiyo nāma vivādamāpanno hoti, kalahaṃ karoti, nānāgāhaṃ gaṇhāti. Kenekoti eko pana kena saddhiṃ vivadissati. Ekattamuparocatanti ekībhāvo te ruccatu. Samaṇā nāma bhaginimpi ādāya na caranti, kiṃ pana tvaṃ evarūpaṃ uttamarūpadharaṃ bhariyaṃ ādāya vicarasi. Ayaṃ te antarāyaṃ karissati, imaṃ nīharitvā ekakova samaṇadhammaṃ karohīti so taṃ ovadati.
एवमस्स सो ओवादं दत्वा तुण्ही अहोसि। महासत्तोपि पिण्डाय चरित्वा मिस्सकभत्तं संकड्ढित्वा नगरा निक्खमित्वा उदकफासुकट्ठाने निसीदित्वा कतभत्तकिच्चो मुखं विक्खालेत्वा पत्तं थविकाय ओसारेत्वा सीवलिदेविं आमन्तेत्वा आह –
Evamassa so ovādaṃ datvā tuṇhī ahosi. Mahāsattopi piṇḍāya caritvā missakabhattaṃ saṃkaḍḍhitvā nagarā nikkhamitvā udakaphāsukaṭṭhāne nisīditvā katabhattakicco mukhaṃ vikkhāletvā pattaṃ thavikāya osāretvā sīvalideviṃ āmantetvā āha –
२९३.
293.
‘‘सुणासि सीवलि कथा, उसुकारेन वेदिता।
‘‘Suṇāsi sīvali kathā, usukārena veditā;
पेसिया मं गरहित्थो, दुतियस्सेव सा गति॥
Pesiyā maṃ garahittho, dutiyasseva sā gati.
२९४.
294.
‘‘अयं द्वेधापथो भद्दे, अनुचिण्णो पथाविहि।
‘‘Ayaṃ dvedhāpatho bhadde, anuciṇṇo pathāvihi;
तेसं त्वं एकं गण्हाहि, अहमेकं पुनापरं॥
Tesaṃ tvaṃ ekaṃ gaṇhāhi, ahamekaṃ punāparaṃ.
२९५.
295.
‘‘मावच मं त्वं ‘पति मे’ति, नाहं ‘भरिया’ति वा पुना’’ति॥
‘‘Māvaca maṃ tvaṃ ‘pati me’ti, nāhaṃ ‘bhariyā’ti vā punā’’ti.
तत्थ सुणासीति सुण, त्वं कथा। ‘‘पेसिया म’’न्ति इदं पन कुमारिकाय ओवादमेव सन्धायाह।
Tattha suṇāsīti suṇa, tvaṃ kathā. ‘‘Pesiyā ma’’nti idaṃ pana kumārikāya ovādameva sandhāyāha.
सा किर ‘‘मावच मं त्वं ‘पति मे’ति’’ वुत्तापि महासत्तं अनुबन्धियेव। राजा नं निवत्तेतुं न सक्कोति। महाजनोपि अनुबन्धि। ततो पन अटवी अविदूरे होति। महासत्तो नीलवनराजिं दिस्वा तं निवत्तेतुकामो हुत्वा गच्छन्तोयेव मग्गसमीपे मुञ्जतिणं अद्दस। सो ततो ईसिकं लुञ्चित्वा ‘‘पस्ससि सीवलि, अयं इध पुन घटेतुं न सक्का, एवमेव पुन मय्हं तया सद्धिं संवासो नाम घटेतुं न सक्का’’ति वत्वा इमं उपड्ढगाथमाह –
Sā kira ‘‘māvaca maṃ tvaṃ ‘pati me’ti’’ vuttāpi mahāsattaṃ anubandhiyeva. Rājā naṃ nivattetuṃ na sakkoti. Mahājanopi anubandhi. Tato pana aṭavī avidūre hoti. Mahāsatto nīlavanarājiṃ disvā taṃ nivattetukāmo hutvā gacchantoyeva maggasamīpe muñjatiṇaṃ addasa. So tato īsikaṃ luñcitvā ‘‘passasi sīvali, ayaṃ idha puna ghaṭetuṃ na sakkā, evameva puna mayhaṃ tayā saddhiṃ saṃvāso nāma ghaṭetuṃ na sakkā’’ti vatvā imaṃ upaḍḍhagāthamāha –
‘‘मुञ्जावेसिका पवाळ्हा, एका विहर सीवली’’ति॥
‘‘Muñjāvesikā pavāḷhā, ekā vihara sīvalī’’ti.
तत्थ एका विहराति अहं एकीभावेन विहरिस्सामि, त्वम्पि एका विहराहीति तस्सा ओवादमदासि।
Tattha ekā viharāti ahaṃ ekībhāvena viharissāmi, tvampi ekā viharāhīti tassā ovādamadāsi.
तं सुत्वा सीवलिदेवी ‘‘इतोदानि पट्ठाय नत्थि मय्हं महाजनकनरिन्देन सद्धिं संवासो’’ति सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्ती उभोहि हत्थेहि उरं पहरित्वा महामग्गे पति। महासत्तो तस्सा विसञ्ञिभावं ञत्वा पदं विकोपेत्वा अरञ्ञं पाविसि। अमच्चा आगन्त्वा तस्सा सरीरं उदकेन सिञ्चित्वा हत्थपादे परिमज्जित्वा सञ्ञं लभापेसुं। सा ‘‘ताता, कुहिं राजा’’ति पुच्छि। ‘‘ननु तुम्हेव जानाथा’’ति? ‘‘उपधारेथ ताता’’ति। ते इतो चितो धावित्वा विचिनन्तापि महासत्तं न पस्सिंसु। देवी महापरिदेवं परिदेवित्वा रञ्ञो ठितट्ठाने चेतियं कारेत्वा गन्धमालादीहि पूजेत्वा निवत्ति। महासत्तोपि हिमवन्तं पविसित्वा सत्ताहब्भन्तरेयेव पञ्च अभिञ्ञा च, अट्ठ समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा पुन मनुस्सपथं नागमि। देवीपि उसुकारेन सद्धिं कथितट्ठाने, कुमारिकाय सद्धिं कथितट्ठाने, मंसपरिभोगट्ठाने, मिगाजिनेन सद्धिं कथितट्ठाने, नारदेन सद्धिं कथितट्ठाने चाति सब्बट्ठानेसु चेतियानि कारेत्वा गन्धमालादीहि पूजेत्वा सेनङ्गपरिवुता मिथिलं पत्वा अम्बवनुय्याने पुत्तस्स अभिसेकं कारेत्वा तं सेनङ्गपरिवुतं नगरं पेसेत्वा सयं इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा तत्थेव उय्याने वसन्ती कसिणपरिकम्मं कत्वा झानं निब्बत्तेत्वा ब्रह्मलोकपरायणा अहोसि। महासत्तोपि अपरिहीनज्झानो हुत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Taṃ sutvā sīvalidevī ‘‘itodāni paṭṭhāya natthi mayhaṃ mahājanakanarindena saddhiṃ saṃvāso’’ti sokaṃ sandhāretuṃ asakkontī ubhohi hatthehi uraṃ paharitvā mahāmagge pati. Mahāsatto tassā visaññibhāvaṃ ñatvā padaṃ vikopetvā araññaṃ pāvisi. Amaccā āgantvā tassā sarīraṃ udakena siñcitvā hatthapāde parimajjitvā saññaṃ labhāpesuṃ. Sā ‘‘tātā, kuhiṃ rājā’’ti pucchi. ‘‘Nanu tumheva jānāthā’’ti? ‘‘Upadhāretha tātā’’ti. Te ito cito dhāvitvā vicinantāpi mahāsattaṃ na passiṃsu. Devī mahāparidevaṃ paridevitvā rañño ṭhitaṭṭhāne cetiyaṃ kāretvā gandhamālādīhi pūjetvā nivatti. Mahāsattopi himavantaṃ pavisitvā sattāhabbhantareyeva pañca abhiññā ca, aṭṭha samāpattiyo ca nibbattetvā puna manussapathaṃ nāgami. Devīpi usukārena saddhiṃ kathitaṭṭhāne, kumārikāya saddhiṃ kathitaṭṭhāne, maṃsaparibhogaṭṭhāne, migājinena saddhiṃ kathitaṭṭhāne, nāradena saddhiṃ kathitaṭṭhāne cāti sabbaṭṭhānesu cetiyāni kāretvā gandhamālādīhi pūjetvā senaṅgaparivutā mithilaṃ patvā ambavanuyyāne puttassa abhisekaṃ kāretvā taṃ senaṅgaparivutaṃ nagaraṃ pesetvā sayaṃ isipabbajjaṃ pabbajitvā tattheva uyyāne vasantī kasiṇaparikammaṃ katvā jhānaṃ nibbattetvā brahmalokaparāyaṇā ahosi. Mahāsattopi aparihīnajjhāno hutvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा समुद्दरक्खिका देवधीता उप्पलवण्णा अहोसि, नारदो सारिपुत्तो, मिगाजिनो मोग्गल्लानो, कुमारिका खेमा भिक्खुनी, उसुकारो आनन्दो, सीवलिदेवी राहुलमाता, दीघावुकुमारो राहुलो, मातापितरो महाराजकुलानि, महाजनकनरिन्दो पन अहमेव सम्मासम्बुद्धो अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato mahābhinikkhamanaṃ nikkhantoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā samuddarakkhikā devadhītā uppalavaṇṇā ahosi, nārado sāriputto, migājino moggallāno, kumārikā khemā bhikkhunī, usukāro ānando, sīvalidevī rāhulamātā, dīghāvukumāro rāhulo, mātāpitaro mahārājakulāni, mahājanakanarindo pana ahameva sammāsambuddho ahosi’’nti.
महाजनकजातकवण्णना दुतिया।
Mahājanakajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५३९. महाजनकजातकं • 539. Mahājanakajātakaṃ
