| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५१६] ६. महाकपिजातकवण्णना
[516] 6. Mahākapijātakavaṇṇanā
बाराणस्यं अहू राजाति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तस्स सिलापविज्झनं आरब्भ कथेसि। तेन हि धनुग्गहे पयोजेत्वा अपरभागे सिलाय पविद्धाय भिक्खूहि देवदत्तस्स अवण्णे कथिते सत्था ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो मय्हं सिलं पविज्झियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Bārāṇasyaṃ ahū rājāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattassa silāpavijjhanaṃ ārabbha kathesi. Tena hi dhanuggahe payojetvā aparabhāge silāya paviddhāya bhikkhūhi devadattassa avaṇṇe kathite satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto mayhaṃ silaṃ pavijjhiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते कासिकगामके एको कस्सकब्राह्मणो खेत्तं कसित्वा गोणे विस्सज्जेत्वा कुद्दालकम्मं कातुं आरभि। गोणा एकस्मिं गच्छे पण्णानि खादन्ता अनुक्कमेन अटविं पविसित्वा पलायिंसु। सो वेलं सल्लक्खेत्वा कुद्दालं ठपेत्वा गोणे ओलोकेन्तो अदिस्वा दोमनस्सप्पत्तो ते परियेसन्तो अन्तोअटविं पविसित्वा आहिण्डन्तो हिमवन्तं पाविसि। सो तत्थ दिसामूळ्हो हुत्वा सत्ताहं निराहारो विचरन्तो एकं तिन्दुकरुक्खं दिस्वा अभिरुय्ह फलानि खादन्तो तिन्दुकरुक्खतो परिगळित्वा सट्ठिहत्थे नरकपपाते पति। तत्रस्स दस दिवसा वीतिवत्ता। तदा बोधिसत्तो कपियोनियं निब्बत्तित्वा फलाफलानि खादन्तो तं पुरिसं दिस्वा सिलाय योग्गं कत्वा तं पुरिसं उद्धरित्वा सिलाय मत्थके निसीदापेत्वा एवमाह – ‘‘भो ब्राह्मण, अहं किलमामि, मुहुत्तं निद्दायिस्सामि, मं रक्खाही’’ति। सो तस्स निद्दायन्तस्स सिलाय मत्थकं पदालेसि। महासत्तो तस्स तं कम्मं ञत्वा उप्पतित्वा साखाय निसीदित्वा ‘‘भो पुरिस, त्वं भूमिया गच्छ, अहं साखग्गेन तुय्हं मग्गं आचिक्खन्तो गमिस्सामी’’ति तं पुरिसं अरञ्ञतो नीहरित्वा मग्गे ठपेत्वा पब्बतपादमेव पाविसि। सो पुरिसो महासत्ते अपरज्झित्वा कुट्ठी हुत्वा दिट्ठधम्मेयेव मनुस्सपेतो अहोसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente kāsikagāmake eko kassakabrāhmaṇo khettaṃ kasitvā goṇe vissajjetvā kuddālakammaṃ kātuṃ ārabhi. Goṇā ekasmiṃ gacche paṇṇāni khādantā anukkamena aṭaviṃ pavisitvā palāyiṃsu. So velaṃ sallakkhetvā kuddālaṃ ṭhapetvā goṇe olokento adisvā domanassappatto te pariyesanto antoaṭaviṃ pavisitvā āhiṇḍanto himavantaṃ pāvisi. So tattha disāmūḷho hutvā sattāhaṃ nirāhāro vicaranto ekaṃ tindukarukkhaṃ disvā abhiruyha phalāni khādanto tindukarukkhato parigaḷitvā saṭṭhihatthe narakapapāte pati. Tatrassa dasa divasā vītivattā. Tadā bodhisatto kapiyoniyaṃ nibbattitvā phalāphalāni khādanto taṃ purisaṃ disvā silāya yoggaṃ katvā taṃ purisaṃ uddharitvā silāya matthake nisīdāpetvā evamāha – ‘‘bho brāhmaṇa, ahaṃ kilamāmi, muhuttaṃ niddāyissāmi, maṃ rakkhāhī’’ti. So tassa niddāyantassa silāya matthakaṃ padālesi. Mahāsatto tassa taṃ kammaṃ ñatvā uppatitvā sākhāya nisīditvā ‘‘bho purisa, tvaṃ bhūmiyā gaccha, ahaṃ sākhaggena tuyhaṃ maggaṃ ācikkhanto gamissāmī’’ti taṃ purisaṃ araññato nīharitvā magge ṭhapetvā pabbatapādameva pāvisi. So puriso mahāsatte aparajjhitvā kuṭṭhī hutvā diṭṭhadhammeyeva manussapeto ahosi.
सो सत्त वस्सानि दुक्खपीळितो विचरन्तो बाराणसियं मिगाजिनं नाम उय्यानं पविसित्वा पाकारन्तरे कदलिपण्णं अत्थरित्वा वेदनाप्पत्तो निपज्जि। तदा बाराणसिराजा उय्यानं गन्त्वा तत्थ विचरन्तो तं दिस्वा ‘‘कोसि त्वं, किं वा कत्वा इमं दुक्खं पत्तो’’ति पुच्छि। सोपिस्स सब्बं वित्थारतो आचिक्खि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
So satta vassāni dukkhapīḷito vicaranto bārāṇasiyaṃ migājinaṃ nāma uyyānaṃ pavisitvā pākārantare kadalipaṇṇaṃ attharitvā vedanāppatto nipajji. Tadā bārāṇasirājā uyyānaṃ gantvā tattha vicaranto taṃ disvā ‘‘kosi tvaṃ, kiṃ vā katvā imaṃ dukkhaṃ patto’’ti pucchi. Sopissa sabbaṃ vitthārato ācikkhi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१७८.
178.
‘‘बाराणस्यं अहू राजा, कासीनं रट्ठवड्ढनो।
‘‘Bārāṇasyaṃ ahū rājā, kāsīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano;
मित्तामच्चपरिब्यूळ्हो, अगमासि मिगाजिनं॥
Mittāmaccaparibyūḷho, agamāsi migājinaṃ.
१७९.
179.
‘‘तत्थ ब्राह्मणमद्दक्खि, सेतं चित्रं किलासिनं।
‘‘Tattha brāhmaṇamaddakkhi, setaṃ citraṃ kilāsinaṃ;
विद्धस्तं कोविळारंव, किसं धमनिसन्थतं॥
Viddhastaṃ koviḷāraṃva, kisaṃ dhamanisanthataṃ.
१८०.
180.
‘‘परमकारुञ्ञतं पत्तं, दिस्वा किच्छगतं नरं।
‘‘Paramakāruññataṃ pattaṃ, disvā kicchagataṃ naraṃ;
अवच ब्यम्हितो राजा, यक्खानं कतमो नुसि॥
Avaca byamhito rājā, yakkhānaṃ katamo nusi.
१८१.
181.
‘‘हत्थपादा च ते सेता, ततो सेततरं सिरो।
‘‘Hatthapādā ca te setā, tato setataraṃ siro;
गत्तं कम्मासवण्णं ते, किलासबहुलो चसि॥
Gattaṃ kammāsavaṇṇaṃ te, kilāsabahulo casi.
१८२.
182.
‘‘वट्टनावळिसङ्कासा , पिट्ठि ते निन्नतुन्नता।
‘‘Vaṭṭanāvaḷisaṅkāsā , piṭṭhi te ninnatunnatā;
काळपब्बाव ते अङ्गा, नाञ्ञं पस्सामि एदिसं॥
Kāḷapabbāva te aṅgā, nāññaṃ passāmi edisaṃ.
१८३.
183.
‘‘उग्घट्टपादो तसितो, किसो धमनिसन्थतो।
‘‘Ugghaṭṭapādo tasito, kiso dhamanisanthato;
छातो आतत्तरूपोसि, कुतोसि कत्थ गच्छति॥
Chāto ātattarūposi, kutosi kattha gacchati.
१८४.
184.
‘‘दुद्दसी अप्पकारोसि, दुब्बण्णो भीमदस्सनो।
‘‘Duddasī appakārosi, dubbaṇṇo bhīmadassano;
जनेत्ति यापि ते माता, न तं इच्छेय्य पस्सितुं॥
Janetti yāpi te mātā, na taṃ iccheyya passituṃ.
१८५.
185.
‘‘किं कम्ममकरं पुब्बे, कं अवज्झं अघातयि।
‘‘Kiṃ kammamakaraṃ pubbe, kaṃ avajjhaṃ aghātayi;
किब्बिसं यं करित्वान, इदं दुक्खं उपागमी’’ति॥
Kibbisaṃ yaṃ karitvāna, idaṃ dukkhaṃ upāgamī’’ti.
तत्थ बाराणस्यन्ति बाराणसियं। मित्तामच्चपरिब्यूळ्होति मित्तेहि च दळ्हभत्तीहि अमच्चेहि च परिवुतो। मिगाजिनन्ति एवंनामकं उय्यानं। सेतन्ति सेतकुट्ठेन सेतं कबरकुट्ठेन विचित्रं परिभिन्नेन कण्डूयनकिलासकुट्ठेन किलासिनं वेदनाप्पत्तं कदलिपण्णे निपन्नं अद्दस। विद्धस्तं कोविळारंवाति वणमुखेहि पग्घरन्तेन मंसेन विद्धस्तं पुप्फितकोविळारसदिसं। किसन्ति एकच्चेसु पदेसेसु अट्ठिचम्ममत्तसरीरं सिराजालसन्थतं। ब्यम्हितोति भीतो विम्हयमापन्नो वा। यक्खानन्ति यक्खानं अन्तरे त्वं कतरयक्खो नामासि। वट्टनावळिसङ्कासाति पिट्ठिकण्टकट्ठाने आवुनित्वा ठपितावट्टनावळिसदिसा। अङ्गाति काळपब्बवल्लिसदिसानि ते अङ्गानि। नाञ्ञन्ति अञ्ञं पुरिसं एदिसं न पस्सामि। उग्घट्टपादोति रजोकिण्णपादो। आतत्तरूपोति सुक्खसरीरो। दुद्दसीति दुक्खेन पस्सितब्बो। अप्पकारोसीति सरीरप्पकाररहितोसि, दुस्सण्ठानोसीति अत्थो। किं कम्ममकरन्ति इतो पुब्बे किं कम्मं अकरं, अकासीति अत्थो। किब्बिसन्ति दारुणकम्मं।
Tattha bārāṇasyanti bārāṇasiyaṃ. Mittāmaccaparibyūḷhoti mittehi ca daḷhabhattīhi amaccehi ca parivuto. Migājinanti evaṃnāmakaṃ uyyānaṃ. Setanti setakuṭṭhena setaṃ kabarakuṭṭhena vicitraṃ paribhinnena kaṇḍūyanakilāsakuṭṭhena kilāsinaṃ vedanāppattaṃ kadalipaṇṇe nipannaṃ addasa. Viddhastaṃ koviḷāraṃvāti vaṇamukhehi paggharantena maṃsena viddhastaṃ pupphitakoviḷārasadisaṃ. Kisanti ekaccesu padesesu aṭṭhicammamattasarīraṃ sirājālasanthataṃ. Byamhitoti bhīto vimhayamāpanno vā. Yakkhānanti yakkhānaṃ antare tvaṃ katarayakkho nāmāsi. Vaṭṭanāvaḷisaṅkāsāti piṭṭhikaṇṭakaṭṭhāne āvunitvā ṭhapitāvaṭṭanāvaḷisadisā. Aṅgāti kāḷapabbavallisadisāni te aṅgāni. Nāññanti aññaṃ purisaṃ edisaṃ na passāmi. Ugghaṭṭapādoti rajokiṇṇapādo. Ātattarūpoti sukkhasarīro. Duddasīti dukkhena passitabbo. Appakārosīti sarīrappakārarahitosi, dussaṇṭhānosīti attho. Kiṃ kammamakaranti ito pubbe kiṃ kammaṃ akaraṃ, akāsīti attho. Kibbisanti dāruṇakammaṃ.
ततो परं ब्राह्मणो आह –
Tato paraṃ brāhmaṇo āha –
१८६.
186.
‘‘तग्घ ते अहमक्खिस्सं, यथापि कुसलो तथा।
‘‘Taggha te ahamakkhissaṃ, yathāpi kusalo tathā;
सच्चवादिञ्हि लोकस्मिं, पसंसन्तीध पण्डिता॥
Saccavādiñhi lokasmiṃ, pasaṃsantīdha paṇḍitā.
१८७.
187.
‘‘एको चरं गोगवेसो, मूळ्हो अच्चसरिं वने।
‘‘Eko caraṃ gogaveso, mūḷho accasariṃ vane;
अरञ्ञे इरीणे विवने, नानाकुञ्जरसेविते॥
Araññe irīṇe vivane, nānākuñjarasevite.
१८८.
188.
‘‘वाळमिगानुचरिते, विप्पनट्ठोस्मि कानने।
‘‘Vāḷamigānucarite, vippanaṭṭhosmi kānane;
अचरिं तत्थ सत्ताहं, खुप्पिपाससमप्पितो॥
Acariṃ tattha sattāhaṃ, khuppipāsasamappito.
१८९.
189.
‘‘तत्थ तिन्दुकमद्दक्खिं, विसमट्ठं बुभुक्खितो।
‘‘Tattha tindukamaddakkhiṃ, visamaṭṭhaṃ bubhukkhito;
पपातमभिलम्बन्तं, सम्पन्नफलधारिनं॥
Papātamabhilambantaṃ, sampannaphaladhārinaṃ.
१९०.
190.
‘‘वातस्सितानि भक्खेसिं, तानि रुच्चिंसु मे भुसं।
‘‘Vātassitāni bhakkhesiṃ, tāni rucciṃsu me bhusaṃ;
अतित्तो रुक्खमारूहिं, तत्थ हेस्सामि आसितो॥
Atitto rukkhamārūhiṃ, tattha hessāmi āsito.
१९१.
191.
‘‘एकं मे भक्खितं आसि, दुतियं अभिपत्थितं।
‘‘Ekaṃ me bhakkhitaṃ āsi, dutiyaṃ abhipatthitaṃ;
ततो सा भञ्जथ साखा, छिन्ना फरसुना विय॥
Tato sā bhañjatha sākhā, chinnā pharasunā viya.
१९२.
192.
‘‘सोहं सहाव साखाहि, उद्धंपादो अवंसिरो।
‘‘Sohaṃ sahāva sākhāhi, uddhaṃpādo avaṃsiro;
अप्पतिट्ठे अनालम्बे, गिरिदुग्गस्मि पापतं॥
Appatiṭṭhe anālambe, giriduggasmi pāpataṃ.
१९३.
193.
‘‘यस्मा च वारि गम्भीरं, तस्मा न समपज्जिसं।
‘‘Yasmā ca vāri gambhīraṃ, tasmā na samapajjisaṃ;
तत्थ सेसिं निरानन्दो, अनूना दस रत्तियो॥
Tattha sesiṃ nirānando, anūnā dasa rattiyo.
१९४.
194.
‘‘अथेत्थ कपि मागञ्छि, गोनङ्गुलो दरीचरो।
‘‘Athettha kapi māgañchi, gonaṅgulo darīcaro;
साखाहि साखं विचरन्तो, खादमानो दुमप्फलं॥
Sākhāhi sākhaṃ vicaranto, khādamāno dumapphalaṃ.
१९५.
195.
‘‘सो मं दिस्वा किसं पण्डुं, कारुञ्ञमकरं मयि।
‘‘So maṃ disvā kisaṃ paṇḍuṃ, kāruññamakaraṃ mayi;
अम्भो को नाम सो एत्थ, एवं दुक्खेन अट्टितो॥
Ambho ko nāma so ettha, evaṃ dukkhena aṭṭito.
१९६.
196.
‘‘मनुस्सो अमनुस्सो वा, अत्तानं मे पवेदय।
‘‘Manusso amanusso vā, attānaṃ me pavedaya;
तस्सञ्जलिं पणामेत्वा, इदं वचनमब्रविं॥
Tassañjaliṃ paṇāmetvā, idaṃ vacanamabraviṃ.
१९७.
197.
‘‘मनुस्सोहं ब्यसम्पत्तो, सा मे नत्थि इतो गति।
‘‘Manussohaṃ byasampatto, sā me natthi ito gati;
तं वो वदामि भद्दं वो, त्वञ्च मे सरणं भव॥
Taṃ vo vadāmi bhaddaṃ vo, tvañca me saraṇaṃ bhava.
१९८.
198.
‘‘गरुं सिलं गहेत्वान, विचरी पब्बते कपि।
‘‘Garuṃ silaṃ gahetvāna, vicarī pabbate kapi;
सिलाय योग्गं कत्वान, निसभो एतदब्रवि॥
Silāya yoggaṃ katvāna, nisabho etadabravi.
१९९.
199.
‘‘एहि मे पिट्ठिमारुय्ह, गीवं गण्हाहि बाहुभि।
‘‘Ehi me piṭṭhimāruyha, gīvaṃ gaṇhāhi bāhubhi;
अहं तं उद्धरिस्सामि, गिरिदुग्गत वेगसा॥
Ahaṃ taṃ uddharissāmi, giriduggata vegasā.
२००.
200.
‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, वानरिन्दस्स सिरीमतो।
‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, vānarindassa sirīmato;
पिट्ठिमारुय्ह धीरस्स, गीवं बाहाहि अग्गहिं॥
Piṭṭhimāruyha dhīrassa, gīvaṃ bāhāhi aggahiṃ.
२०१.
201.
‘‘सो मं ततो समुट्ठासि, तेजस्सी बलवा कपि।
‘‘So maṃ tato samuṭṭhāsi, tejassī balavā kapi;
विहञ्ञमानो किच्छेन, गिरिदुग्गत वेगसा॥
Vihaññamāno kicchena, giriduggata vegasā.
२०२.
202.
‘‘उद्धरित्वान मं सन्तो, निसभो एतदब्रवि।
‘‘Uddharitvāna maṃ santo, nisabho etadabravi;
इङ्घ मं सम्म रक्खस्सु, पसुपिस्सं मुहुत्तकं॥
Iṅgha maṃ samma rakkhassu, pasupissaṃ muhuttakaṃ.
२०३.
203.
‘‘सीहा ब्यग्घा च दीपी च, अच्छकोकतरच्छयो।
‘‘Sīhā byagghā ca dīpī ca, acchakokataracchayo;
ते मं पमत्तं हिंसेय्युं, ते त्वं दिस्वा निवारय॥
Te maṃ pamattaṃ hiṃseyyuṃ, te tvaṃ disvā nivāraya.
२०४.
204.
‘‘एवं मे परित्तातून, पसुपी सो मुहुत्तकं।
‘‘Evaṃ me parittātūna, pasupī so muhuttakaṃ;
तदाहं पापिकं दिट्ठिं, पटिलच्छिं अयोनिसो॥
Tadāhaṃ pāpikaṃ diṭṭhiṃ, paṭilacchiṃ ayoniso.
२०५.
205.
‘‘भक्खो अयं मनुस्सानं, यथा चञ्ञे वने मिगा।
‘‘Bhakkho ayaṃ manussānaṃ, yathā caññe vane migā;
यं नूनिमं वधित्वान, छातो खादेय्य वानरं॥
Yaṃ nūnimaṃ vadhitvāna, chāto khādeyya vānaraṃ.
२०६.
206.
‘‘असितो च गमिस्सामि, मंसमादाय सम्बलं।
‘‘Asito ca gamissāmi, maṃsamādāya sambalaṃ;
कन्तारं नित्थरिस्सामि, पाथेय्यं मे भविस्सति॥
Kantāraṃ nittharissāmi, pātheyyaṃ me bhavissati.
२०७.
207.
‘‘ततो सिलं गहेत्वान, मत्थकं सन्निताळयिं।
‘‘Tato silaṃ gahetvāna, matthakaṃ sannitāḷayiṃ;
मम गत्तकिलन्तस्स, पहारो दुब्बलो अहु॥
Mama gattakilantassa, pahāro dubbalo ahu.
२०८.
208.
‘‘सो च वेगेनुदप्पत्तो, कपि रुहिरमक्खितो।
‘‘So ca vegenudappatto, kapi ruhiramakkhito;
अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि, रोदन्तो मं उदिक्खति॥
Assupuṇṇehi nettehi, rodanto maṃ udikkhati.
२०९.
209.
‘‘माय्यो मं करि भद्दन्ते, त्वञ्च नामेदिसं करि।
‘‘Māyyo maṃ kari bhaddante, tvañca nāmedisaṃ kari;
त्वञ्च खो नाम दीघावु, अञ्ञे वारेतुमरहसि॥
Tvañca kho nāma dīghāvu, aññe vāretumarahasi.
२१०.
210.
‘‘अहो वत रे पुरिस, तावदुक्करकारक।
‘‘Aho vata re purisa, tāvadukkarakāraka;
एदिसा विसमा दुग्गा, पपाता उद्धतो मया॥
Edisā visamā duggā, papātā uddhato mayā.
२११.
211.
‘‘आनीतो परलोकाव, दुब्भेय्यं मं अमञ्ञथ।
‘‘Ānīto paralokāva, dubbheyyaṃ maṃ amaññatha;
तं तेन पापकम्मेन, पापं पापेन चिन्तितं॥
Taṃ tena pāpakammena, pāpaṃ pāpena cintitaṃ.
२१२.
212.
‘‘मा हेव त्वं अधम्मट्ठ, वेदनं कटुकं फुसि।
‘‘Mā heva tvaṃ adhammaṭṭha, vedanaṃ kaṭukaṃ phusi;
मा हेव पापकम्मं तं, फलं वेळुंव तं वधि॥
Mā heva pāpakammaṃ taṃ, phalaṃ veḷuṃva taṃ vadhi.
२१३.
213.
‘‘तयि मे नत्थि विस्सासो, पापधम्म असञ्ञत।
‘‘Tayi me natthi vissāso, pāpadhamma asaññata;
एहि मे पिट्ठितो गच्छ, दिस्समानोव सन्तिके॥
Ehi me piṭṭhito gaccha, dissamānova santike.
२१४.
214.
‘‘मुत्तोसि हत्था वाळानं, पत्तोसि मानुसिं पदं।
‘‘Muttosi hatthā vāḷānaṃ, pattosi mānusiṃ padaṃ;
एस मग्गो अधम्मट्ठ, तेन गच्छ यथासुखं॥
Esa maggo adhammaṭṭha, tena gaccha yathāsukhaṃ.
२१५.
215.
‘‘इदं वत्वा गिरिचरो, रहदे पक्खल्य मत्थकं।
‘‘Idaṃ vatvā giricaro, rahade pakkhalya matthakaṃ;
अस्सूनि सम्पमज्जित्वा, ततो पब्बतमारुहि॥
Assūni sampamajjitvā, tato pabbatamāruhi.
२१६.
216.
‘‘सोहं तेनाभिसत्तोस्मि, परिळाहेन अट्टितो।
‘‘Sohaṃ tenābhisattosmi, pariḷāhena aṭṭito;
डय्हमानेन गत्तेन, वारिं पातुं उपागमिं॥
Ḍayhamānena gattena, vāriṃ pātuṃ upāgamiṃ.
२१७.
217.
‘‘अग्गिना विय सन्तत्तो, रहदो रुहिरमक्खितो।
‘‘Agginā viya santatto, rahado ruhiramakkhito;
पुब्बलोहितसङ्कासो, सब्बो मे समपज्जथ॥
Pubbalohitasaṅkāso, sabbo me samapajjatha.
२१८.
218.
‘‘यावन्तो उदबिन्दूनि, कायस्मिं निपतिंसु मे।
‘‘Yāvanto udabindūni, kāyasmiṃ nipatiṃsu me;
तावन्तो गण्ड जायेथ, अद्धबेलुवसादिसा॥
Tāvanto gaṇḍa jāyetha, addhabeluvasādisā.
२१९.
219.
‘‘पभिन्ना पग्घरिंसु मे, कुणपा पुब्बलोहिता।
‘‘Pabhinnā pagghariṃsu me, kuṇapā pubbalohitā;
येन येनेव गच्छामि, गामेसु निगमेसु च॥
Yena yeneva gacchāmi, gāmesu nigamesu ca.
२२०.
220.
‘‘दण्डहत्था निवारेन्ति, इत्थियो पुरिसा च मं।
‘‘Daṇḍahatthā nivārenti, itthiyo purisā ca maṃ;
ओक्किता पूतिगन्धेन, मास्सु ओरेन आगमा॥
Okkitā pūtigandhena, māssu orena āgamā.
२२१.
221.
‘‘एतादिसं इदं दुक्खं, सत्त वस्सानि दानि मे।
‘‘Etādisaṃ idaṃ dukkhaṃ, satta vassāni dāni me;
अनुभोमि सकं कम्मं, पुब्बे दुक्कटमत्तनो॥
Anubhomi sakaṃ kammaṃ, pubbe dukkaṭamattano.
२२२.
222.
‘‘तं वो वदामि भद्दन्ते, यावन्तेत्थ समागता।
‘‘Taṃ vo vadāmi bhaddante, yāvantettha samāgatā;
मास्सु मित्तान दुब्भित्थो, मित्तदुब्भो हि पापको॥
Māssu mittāna dubbhittho, mittadubbho hi pāpako.
२२३.
223.
‘‘कुट्ठी किलासी भवति, यो मित्तानिध दुब्भति।
‘‘Kuṭṭhī kilāsī bhavati, yo mittānidha dubbhati;
कायस्स भेदा मित्तद्दु, निरयं सोपपज्जती’’ति॥
Kāyassa bhedā mittaddu, nirayaṃ sopapajjatī’’ti.
तत्थ कुसलोति यथा छेको कुसलो कथेति, तथा वो कथेस्सामि। गोगवेसोति नट्ठे गोणे गवेसन्तो। अच्चसरिन्ति मनुस्सपथं अतिक्कमित्वा हिमवन्तं पाविसिं। अरञ्ञेति अराजके सुञ्ञे। इरीणेति सुक्खकन्तारे। विवनेति विवित्ते। विप्पनट्ठोति मग्गमूळ्हो। बुभुक्खितोति सञ्जातबुभुक्खो छातज्झत्तो। पपातमभिलम्बन्तन्ति पपाताभिमुखं ओलम्बन्तं। सम्पन्नफलधारिनन्ति मधुरफलधारिनं। वातस्सितानीति पठमं ताव वातपतितानि खादिं। तत्थ हेस्सामीति तस्मिं रुक्खे सुहितो भविस्सामीति आरुळ्होम्हि। ततो सा भञ्जथ साखाति तस्स अभिपत्थितस्स अत्थाय हत्थे पसारिते सा मया अभिरुळ्हा साखा फरसुना छिन्ना विय अभञ्जथ। अनालम्बेति आलम्बितब्बट्ठानरहिते। गिरिदुग्गस्मिन्ति गिरिविसमे। सेसिन्ति सयितोम्हि।
Tattha kusaloti yathā cheko kusalo katheti, tathā vo kathessāmi. Gogavesoti naṭṭhe goṇe gavesanto. Accasarinti manussapathaṃ atikkamitvā himavantaṃ pāvisiṃ. Araññeti arājake suññe. Irīṇeti sukkhakantāre. Vivaneti vivitte. Vippanaṭṭhoti maggamūḷho. Bubhukkhitoti sañjātabubhukkho chātajjhatto. Papātamabhilambantanti papātābhimukhaṃ olambantaṃ. Sampannaphaladhārinanti madhuraphaladhārinaṃ. Vātassitānīti paṭhamaṃ tāva vātapatitāni khādiṃ. Tattha hessāmīti tasmiṃ rukkhe suhito bhavissāmīti āruḷhomhi. Tato sā bhañjatha sākhāti tassa abhipatthitassa atthāya hatthe pasārite sā mayā abhiruḷhā sākhā pharasunā chinnā viya abhañjatha. Anālambeti ālambitabbaṭṭhānarahite. Giriduggasminti girivisame. Sesinti sayitomhi.
कपि मागञ्छीति कपि आगञ्छि। गोनङ्गुलोति गुन्नं नङ्गुट्ठसदिसनङ्गुट्ठो। ‘‘गोनङ्गुट्ठो’’तिपि पाठो। ‘‘गोनङ्गुली’’तिपि पठन्ति। अकरं मयीति अकरा मयि। अम्भोति, महाराज, सो कपिराजा तस्मिं नरकपपाते मम उदकपोथनसद्दं सुत्वा मं ‘‘अम्भो’’ति आलपित्वा ‘‘को नामेसो’’ति पुच्छि। ब्यसम्पत्तोति ब्यसनं पत्तो, पपातस्स वसं पत्तोति वा अत्थो। भद्दं वोति तस्मा तुम्हे वदामि – ‘‘भद्दं तुम्हाकं होतू’’ति। गरुं सिलन्ति, महाराज, सो कपिराजा मया एवं वुत्ते ‘‘मा भायी’’ति मं अस्सासेत्वा पठमं ताव गरुं सिलं गहेत्वा योग्गं करोन्तो पब्बते विचरि । निसभोति पुरिसनिसभो उत्तमवानरिन्दो पब्बतपपाते ठत्वा मं एतदब्रवीति।
Kapi māgañchīti kapi āgañchi. Gonaṅguloti gunnaṃ naṅguṭṭhasadisanaṅguṭṭho. ‘‘Gonaṅguṭṭho’’tipi pāṭho. ‘‘Gonaṅgulī’’tipi paṭhanti. Akaraṃ mayīti akarā mayi. Ambhoti, mahārāja, so kapirājā tasmiṃ narakapapāte mama udakapothanasaddaṃ sutvā maṃ ‘‘ambho’’ti ālapitvā ‘‘ko nāmeso’’ti pucchi. Byasampattoti byasanaṃ patto, papātassa vasaṃ pattoti vā attho. Bhaddaṃ voti tasmā tumhe vadāmi – ‘‘bhaddaṃ tumhākaṃ hotū’’ti. Garuṃ silanti, mahārāja, so kapirājā mayā evaṃ vutte ‘‘mā bhāyī’’ti maṃ assāsetvā paṭhamaṃ tāva garuṃ silaṃ gahetvā yoggaṃ karonto pabbate vicari . Nisabhoti purisanisabho uttamavānarindo pabbatapapāte ṭhatvā maṃ etadabravīti.
बाहुभीति द्वीहि बाहाहि मम गीवं सुग्गहितं गण्ह। वेगसाति वेगेन। सिरीमतोति पुञ्ञवन्तस्स। अग्गहिन्ति सट्ठिहत्थं नरकपपातं वातवेगेन ओतरित्वा उदकपिट्ठे ठितस्स अहं वेगेन पिट्ठिमभिरुहित्वा उभोहि बाहाहि गीवं अग्गहेसिं। विहञ्ञमानोति किलमन्तो। किच्छेनाति दुक्खेन। सन्तोति पण्डितो, अथ वा परिसन्तो किलन्तो। रक्खस्सूति अहं तं उद्धरन्तो किलन्तो मुहुत्तं विस्समन्तो पसुपिस्सं, तस्मा मं रक्खाहि। यथा चञ्ञे वने मिगाति सीहादीहि अञ्ञेपि ये इमस्मिं वने वाळमिगा। पाळियं पन ‘‘अच्छकोकतरच्छयो’’ति लिखन्ति। परित्तातूनाति, महाराज, एवं सो कपिराजा मं अत्तनो परित्ताणं कत्वा मुहुत्तं पसुपि। अयोनिसोति अयोनिसोमनसिकारेन। भक्खोति खादितब्बयुत्तको। असितो धातो सुहितो। सम्बलन्ति पाथेय्यं। मत्थकं सन्निताळयिन्ति तस्स वानरिन्दस्स मत्थकं पहरिं। ‘‘सन्निताळय’’न्तिपि पाठो। दुब्बलो अहूति न बलवा आसि, यथाधिप्पायं न अगमासीति।
Bāhubhīti dvīhi bāhāhi mama gīvaṃ suggahitaṃ gaṇha. Vegasāti vegena. Sirīmatoti puññavantassa. Aggahinti saṭṭhihatthaṃ narakapapātaṃ vātavegena otaritvā udakapiṭṭhe ṭhitassa ahaṃ vegena piṭṭhimabhiruhitvā ubhohi bāhāhi gīvaṃ aggahesiṃ. Vihaññamānoti kilamanto. Kicchenāti dukkhena. Santoti paṇḍito, atha vā parisanto kilanto. Rakkhassūti ahaṃ taṃ uddharanto kilanto muhuttaṃ vissamanto pasupissaṃ, tasmā maṃ rakkhāhi. Yathā caññe vane migāti sīhādīhi aññepi ye imasmiṃ vane vāḷamigā. Pāḷiyaṃ pana ‘‘acchakokataracchayo’’ti likhanti. Parittātūnāti, mahārāja, evaṃ so kapirājā maṃ attano parittāṇaṃ katvā muhuttaṃ pasupi. Ayonisoti ayonisomanasikārena. Bhakkhoti khāditabbayuttako. Asito dhāto suhito. Sambalanti pātheyyaṃ. Matthakaṃ sannitāḷayinti tassa vānarindassa matthakaṃ pahariṃ. ‘‘Sannitāḷaya’’ntipi pāṭho. Dubbalo ahūti na balavā āsi, yathādhippāyaṃ na agamāsīti.
वेगेनाति मया पहटपासाणवेगेन। उदप्पत्तोति उट्ठितो। माय्योति तेन मित्तदुब्भिपुरिसेन सिलाय पविद्धाय महाचम्मं छिन्दित्वा ओलम्बि, रुहिरं पग्घरि। महासत्तो वेदनाप्पत्तो चिन्तेसि – ‘‘इमस्मिं ठाने अञ्ञो नत्थि, इदं भयं इमं पुरिसं निस्साय उप्पन्न’’न्ति। सो मरणभयभीतो ओलम्बन्तं चम्मबन्धं हत्थेन गहेत्वा उप्पतित्वा साखं अभिरुय्ह तेन पापपुरिसेन सद्धिं सल्लपन्तो ‘‘माय्यो म’’न्तिआदिमाह। तत्थ माय्यो मं करि भद्दन्तेति मा अकरि अय्यो मं भद्दन्तेति तं निवारेति। त्वञ्च खो नामाति त्वं नाम एवं मया पपाता उद्धटो एदिसं फरुसकम्मं मयि करि, अहो ते अयुत्तं कतन्ति। अहो वताति तं गरहन्तो एवमाह। तावदुक्करकारकाति मयि अपरज्झनेन अतिदुक्करकम्मकारक। परलोकावाति परलोकतो विय आनीतो। दुब्भेय्यन्ति दुब्भितब्बं वधितब्बं। वेदनं कटुकन्ति एवं सन्तेपि त्वं अधम्मट्ठ यादिसं वेदनं अहं फुसामि, एदिसं वेदनं कटुकं मा फुसि, तं पापकम्मं फलं वेळुंव तं मा वधि। इति मं, महाराज, सो पियपुत्तकं विय अनुकम्पि।
Vegenāti mayā pahaṭapāsāṇavegena. Udappattoti uṭṭhito. Māyyoti tena mittadubbhipurisena silāya paviddhāya mahācammaṃ chinditvā olambi, ruhiraṃ pagghari. Mahāsatto vedanāppatto cintesi – ‘‘imasmiṃ ṭhāne añño natthi, idaṃ bhayaṃ imaṃ purisaṃ nissāya uppanna’’nti. So maraṇabhayabhīto olambantaṃ cammabandhaṃ hatthena gahetvā uppatitvā sākhaṃ abhiruyha tena pāpapurisena saddhiṃ sallapanto ‘‘māyyo ma’’ntiādimāha. Tattha māyyo maṃ kari bhaddanteti mā akari ayyo maṃ bhaddanteti taṃ nivāreti. Tvañca kho nāmāti tvaṃ nāma evaṃ mayā papātā uddhaṭo edisaṃ pharusakammaṃ mayi kari, aho te ayuttaṃ katanti. Aho vatāti taṃ garahanto evamāha. Tāvadukkarakārakāti mayi aparajjhanena atidukkarakammakāraka. Paralokāvāti paralokato viya ānīto. Dubbheyyanti dubbhitabbaṃ vadhitabbaṃ. Vedanaṃ kaṭukanti evaṃ santepi tvaṃ adhammaṭṭha yādisaṃ vedanaṃ ahaṃ phusāmi, edisaṃ vedanaṃ kaṭukaṃ mā phusi, taṃ pāpakammaṃ phalaṃ veḷuṃva taṃ mā vadhi. Iti maṃ, mahārāja, so piyaputtakaṃ viya anukampi.
अथ नं अहं एतदवोचं – ‘‘अय्य, मया कतं दोसं हदये मा करि, मा मं असप्पुरिसं एवरूपे अरञ्ञे नासय, अहं दिसामूळ्हो मग्गं न जानामि, अत्तना कतं कम्मं मा नासेथ, जीवितदानं मे देथ, अरञ्ञा नीहरित्वा मनुस्सपथे ठपेथा’’ति। एवं वुत्ते सो मया सद्धिं सल्लपन्तो ‘‘तयि मे नत्थि विस्सासो’’ति आदिमाह। तत्थ तयीति इतो पट्ठाय मय्हं तयि विस्सासो नत्थि। एहीति, भो पुरिस, अहं तया सद्धिं मग्गेन न गमिस्सामि, त्वं पन एहि मम पिट्ठितो अविदूरे दिस्समानसरीरोव गच्छ, अहं रुक्खग्गेहेव गमिस्सामीति। मुत्तोसीति अथ सो मं, महाराज, अरञ्ञा नीहरित्वा, भो पुरिस, वाळमिगानं हत्था मुत्तोसि। पत्तोसि मानुसिं पदन्ति मनुस्सूपचारं पत्तो आगतोसि, एस ते मग्गो, एतेन गच्छाति आह।
Atha naṃ ahaṃ etadavocaṃ – ‘‘ayya, mayā kataṃ dosaṃ hadaye mā kari, mā maṃ asappurisaṃ evarūpe araññe nāsaya, ahaṃ disāmūḷho maggaṃ na jānāmi, attanā kataṃ kammaṃ mā nāsetha, jīvitadānaṃ me detha, araññā nīharitvā manussapathe ṭhapethā’’ti. Evaṃ vutte so mayā saddhiṃ sallapanto ‘‘tayi me natthi vissāso’’ti ādimāha. Tattha tayīti ito paṭṭhāya mayhaṃ tayi vissāso natthi. Ehīti, bho purisa, ahaṃ tayā saddhiṃ maggena na gamissāmi, tvaṃ pana ehi mama piṭṭhito avidūre dissamānasarīrova gaccha, ahaṃ rukkhaggeheva gamissāmīti. Muttosīti atha so maṃ, mahārāja, araññā nīharitvā, bho purisa, vāḷamigānaṃ hatthā muttosi. Pattosi mānusiṃ padanti manussūpacāraṃ patto āgatosi, esa te maggo, etena gacchāti āha.
गिरिचरोति गिरिचारी वानरो। पक्खल्याति धोवित्वा। तेनाभिसत्तोस्मीति सो अहं, महाराज , तेन वानरेन अभिसत्तो, पापकम्मे परिणते तेनाभिसत्तोस्मीति मञ्ञमानो एवमाह। अट्टितोति उपद्दुतो। उपागमिन्ति एकं रहदं उपगतोस्मि। समपज्जथाति जातो, एवरूपो हुत्वा उपट्ठासि। यावन्तोति यत्तकानि। गण्ड जायेथाति गण्डा जायिंसु। सो किर पिपासं सन्धारेतुं असक्कोन्तो उदकञ्जलिं उक्खिपित्वा थोकं पिवित्वा सेसं सरीरे सिञ्चि। अथस्स तावदेव उदकबिन्दुगणनाय अड्ढबेलुवपक्कप्पमाणा गण्डा उट्ठहिंसु, तस्मा एवमाह। पभिन्नाति ते गण्डा तं दिवसमेव भिज्जित्वा कुणपा पूतिगन्धिका हुत्वा पुब्बलोहितानि पग्घरिंसु। येन येनाति येन येन मग्गेन। ओक्किताति पूतिगन्धेन ओकिण्णा परिक्खित्ता परिवारिता। मास्सु ओरेन आगमाति दुट्ठसत्त ओरेन मास्सु आगमा, अम्हाकं सन्तिकं मा आगमीति एवं वदन्ता मं निवारेन्तीति अत्थो। सत्त वस्सानि दानि मेति, महाराज, ततो पट्ठाय इदानि सत्त वस्सानि मम एत्तकं कालं सकं कम्मं अनुभोमि।
Giricaroti giricārī vānaro. Pakkhalyāti dhovitvā. Tenābhisattosmīti so ahaṃ, mahārāja , tena vānarena abhisatto, pāpakamme pariṇate tenābhisattosmīti maññamāno evamāha. Aṭṭitoti upadduto. Upāgaminti ekaṃ rahadaṃ upagatosmi. Samapajjathāti jāto, evarūpo hutvā upaṭṭhāsi. Yāvantoti yattakāni. Gaṇḍa jāyethāti gaṇḍā jāyiṃsu. So kira pipāsaṃ sandhāretuṃ asakkonto udakañjaliṃ ukkhipitvā thokaṃ pivitvā sesaṃ sarīre siñci. Athassa tāvadeva udakabindugaṇanāya aḍḍhabeluvapakkappamāṇā gaṇḍā uṭṭhahiṃsu, tasmā evamāha. Pabhinnāti te gaṇḍā taṃ divasameva bhijjitvā kuṇapā pūtigandhikā hutvā pubbalohitāni pagghariṃsu. Yena yenāti yena yena maggena. Okkitāti pūtigandhena okiṇṇā parikkhittā parivāritā. Māssu orena āgamāti duṭṭhasatta orena māssu āgamā, amhākaṃ santikaṃ mā āgamīti evaṃ vadantā maṃ nivārentīti attho. Satta vassāni dāni meti, mahārāja, tato paṭṭhāya idāni satta vassāni mama ettakaṃ kālaṃ sakaṃ kammaṃ anubhomi.
इति सो अत्तनो मित्तदुब्भिकम्मं वित्थारेत्वा, ‘‘महाराज, मञ्ञेव ओलोकेत्वा एवरूपं कम्मं न केनचि कत्तब्ब’’न्ति वत्वा ‘‘तं वो’’तिआदिमाह। तत्थ तन्ति तस्मा। यस्मा एवरूपं कम्मं एवं दुक्खविपाकं, तस्माति अत्थो।
Iti so attano mittadubbhikammaṃ vitthāretvā, ‘‘mahārāja, maññeva oloketvā evarūpaṃ kammaṃ na kenaci kattabba’’nti vatvā ‘‘taṃ vo’’tiādimāha. Tattha tanti tasmā. Yasmā evarūpaṃ kammaṃ evaṃ dukkhavipākaṃ, tasmāti attho.
२२३.
223.
‘‘कुट्ठी किलासी भवति, यो मित्तानिध दुब्भति।
‘‘Kuṭṭhī kilāsī bhavati, yo mittānidha dubbhati;
कायस्स भेदा मित्तद्दु, निरयं सोपपज्जती’’ति॥ –
Kāyassa bhedā mittaddu, nirayaṃ sopapajjatī’’ti. –
अयं अभिसम्बुद्धगाथा। भिक्खवे, यो इध लोके मित्तानि दुब्भति हिंसति, सो एवरूपो होतीति अत्थो।
Ayaṃ abhisambuddhagāthā. Bhikkhave, yo idha loke mittāni dubbhati hiṃsati, so evarūpo hotīti attho.
तस्सपि पुरिसस्स रञ्ञा सद्धिं कथेन्तस्सेव पथवी विवरं अदासि। तङ्खणञ्ञेव चवित्वा अवीचिम्हि निब्बत्तो। राजा तस्मिं पथविं पविट्ठे उय्याना निक्खमित्वा नगरं पविट्ठो।
Tassapi purisassa raññā saddhiṃ kathentasseva pathavī vivaraṃ adāsi. Taṅkhaṇaññeva cavitvā avīcimhi nibbatto. Rājā tasmiṃ pathaviṃ paviṭṭhe uyyānā nikkhamitvā nagaraṃ paviṭṭho.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो मय्हं सिलं पटिविज्झियेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा मित्तदुब्भी पुरिसो देवदत्तो अहोसि, कपिराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto mayhaṃ silaṃ paṭivijjhiyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā mittadubbhī puriso devadatto ahosi, kapirājā pana ahameva ahosi’’nti.
महाकपिजातकवण्णना छट्ठा।
Mahākapijātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५१६. महाकपिजातकं • 516. Mahākapijātakaṃ
