| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
७१. महाकरुणाञाणनिद्देसवण्णना
71. Mahākaruṇāñāṇaniddesavaṇṇanā
११७. महाकरुणाञाणनिद्देसे बहुकेहि आकारेहीति इदानि वुच्चमानेहि एकूननवुतिया पकारेहि। पस्सन्तानन्ति ञाणचक्खुना च बुद्धचक्खुना च ओलोकेन्तानं। ओक्कमतीति ओतरति पविसति। आदित्तोति दुक्खलक्खणवसेन पीळायोगतो सन्तापनट्ठेन आदीपितो। ‘‘यदनिच्चं, तं दुक्ख’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.१५) वुत्तत्ता सब्बसङ्खतस्स चेव दुक्खलक्खणवसेन पीळितत्ता दुक्खस्स च करुणाय मूलभूतत्ता पठमं दुक्खलक्खणवसेन ‘‘आदित्तो’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं। रागादीहि आदित्ततं पन उपरि वक्खति। अथ वा आदित्तोति रागादीहियेव आदित्तो। उपरि पन ‘‘तस्स नत्थञ्ञो कोचि निब्बापेता’’ति अत्थापेक्खनवसेन पुन वुत्तन्ति वेदितब्बं । लोकसन्निवासोति पञ्चक्खन्धा लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोको, तण्हादिट्ठिवसेन सन्निवसन्ति एत्थ सत्ताति सन्निवासो, लोकोव सन्निवासो लोकसन्निवासो। दुक्खितं खन्धसन्तानं उपादाय सत्तवोहारसब्भावतो लोकसन्निवासयोगतो सत्तसमूहोपि लोकसन्निवासो। सोपि च सहखन्धकोयेव। उय्युत्तोति अनेकेसु किच्चेसु निच्चब्यापारताय कतयोगो कतउस्साहो, सततकिच्चेसु सउस्सुक्कोति अत्थो। घट्टनयुत्तोति वा उय्युत्तो। पयातोति पब्बतेय्या नदी विय अनवट्ठितगमनेन मरणाय यातुं आरद्धो। कुम्मग्गप्पटिपन्नोति कुच्छितं मिच्छामग्गं पटिपन्नो। उपरि पन ‘‘विपथपक्खन्दो’’ति नानापदेहि विसेसेत्वा वुत्तं।
117. Mahākaruṇāñāṇaniddese bahukehi ākārehīti idāni vuccamānehi ekūnanavutiyā pakārehi. Passantānanti ñāṇacakkhunā ca buddhacakkhunā ca olokentānaṃ. Okkamatīti otarati pavisati. Ādittoti dukkhalakkhaṇavasena pīḷāyogato santāpanaṭṭhena ādīpito. ‘‘Yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15) vuttattā sabbasaṅkhatassa ceva dukkhalakkhaṇavasena pīḷitattā dukkhassa ca karuṇāya mūlabhūtattā paṭhamaṃ dukkhalakkhaṇavasena ‘‘āditto’’ti vuttanti veditabbaṃ. Rāgādīhi ādittataṃ pana upari vakkhati. Atha vā ādittoti rāgādīhiyeva āditto. Upari pana ‘‘tassa natthañño koci nibbāpetā’’ti atthāpekkhanavasena puna vuttanti veditabbaṃ . Lokasannivāsoti pañcakkhandhā lujjanapalujjanaṭṭhena loko, taṇhādiṭṭhivasena sannivasanti ettha sattāti sannivāso, lokova sannivāso lokasannivāso. Dukkhitaṃ khandhasantānaṃ upādāya sattavohārasabbhāvato lokasannivāsayogato sattasamūhopi lokasannivāso. Sopi ca sahakhandhakoyeva. Uyyuttoti anekesu kiccesu niccabyāpāratāya katayogo kataussāho, satatakiccesu saussukkoti attho. Ghaṭṭanayuttoti vā uyyutto. Payātoti pabbateyyā nadī viya anavaṭṭhitagamanena maraṇāya yātuṃ āraddho. Kummaggappaṭipannoti kucchitaṃ micchāmaggaṃ paṭipanno. Upari pana ‘‘vipathapakkhando’’ti nānāpadehi visesetvā vuttaṃ.
उपनीयतीति जरावसेन मरणाय उपनीयति हरीयति। जरा हि ‘‘आयुनो संहानी’’ति (सं॰ नि॰ २.२) वुत्ता। अद्धुवोति न थिरो, सदा तथेव न होति। यस्मा अद्धुवो, तस्मा उपनीयतीति पुरिमस्स कारणवचनमेतं। एतेन सकारणं जरादुक्खं वुत्तं। तं जरादुक्खं दिस्वा जरापारिजुञ्ञरहितापि विञ्ञू पब्बजन्ति। अताणोति तायितुं रक्खितुं समत्थेन रहितो, अनारक्खोति वुत्तं होति। अनभिस्सरोति अभिसरित्वा अभिगन्त्वा ब्याहरणेन अस्सासेतुं समत्थेन रहितो, असहायोति वा अत्थो। यस्मा अनभिस्सरो, तस्मा अताणोति पुरिमस्स कारणवचनमेतं। एतेन सकारणं पियविप्पयोगदुक्खं वुत्तं। तं पियविप्पयोगदुक्खं दिस्वा ञातिपारिजुञ्ञरहितापि विञ्ञू पब्बजन्ति। अस्सकोति सकभण्डरहितो। सब्बं पहाय गमनीयन्ति सकभण्डन्ति सल्लक्खितं सब्बं पहाय लोकेन गन्तब्बं। यस्मा सब्बं पहाय गमनीयं, तस्मा अस्सकोति पुरिमस्स कारणवचनमेतं। एतेन सकारणं मरणदुक्खं वुत्तं। तं दिस्वा भोगपारिजुञ्ञरहितापि विञ्ञू पब्बजन्ति। अञ्ञत्थ ‘‘कम्मस्सका माणवसत्ता’’ति (म॰ नि॰ ३.२८९) वुत्तं, इध च रट्ठपालसुत्ते च ‘‘अस्सको लोको’’ति (म॰ नि॰ २.३०५) वुत्तं, तं कथं युज्जतीति चे? पहाय गमनीयं सन्धाय ‘‘अस्सको’’ति वुत्तं, कम्मं पन न पहाय गमनीयं। तस्मा ‘‘कम्मस्सका’’ति वुत्तं। रट्ठपालसुत्तेयेव च एवमेतं वुत्तं ‘‘त्वं पन यथाकम्मं गमिस्ससी’’ति (म॰ नि॰ २.३०६)। ऊनोति पारिपूरिरहितो। अतित्तोति भिय्यो भिय्यो पत्थनायपि न सुहितो । इदं ऊनभावस्स कारणवचनं। तण्हादासोति तण्हाय वसे वत्तनतो तण्हाय दासभूतो। इदं अतित्तभावस्स कारणवचनं। एतेन इच्छारोगापदेसेन सकारणं ब्याधिदुक्खं वुत्तं। तं ब्याधिदुक्खं दिस्वा ब्याधिपारिजुञ्ञरहितापि विञ्ञू पब्बजन्ति। अतायनोति पुत्तादीहिपि तायनस्स अभावतो अतायनो अनारक्खो, अलब्भनेय्यखेमो वा। अलेणोति अल्लीयितुं निस्सितुं अनरहो अल्लीनानम्पि च लेणकिच्चाकारको। असरणोति निस्सितानं न भयसारको न भयविनासको। असरणीभूतोति पुरे उप्पत्तिया अत्तनो अभावेनेव असरणो, उप्पत्तिसमकालमेव असरणीभूतोति अत्थो।
Upanīyatīti jarāvasena maraṇāya upanīyati harīyati. Jarā hi ‘‘āyuno saṃhānī’’ti (saṃ. ni. 2.2) vuttā. Addhuvoti na thiro, sadā tatheva na hoti. Yasmā addhuvo, tasmā upanīyatīti purimassa kāraṇavacanametaṃ. Etena sakāraṇaṃ jarādukkhaṃ vuttaṃ. Taṃ jarādukkhaṃ disvā jarāpārijuññarahitāpi viññū pabbajanti. Atāṇoti tāyituṃ rakkhituṃ samatthena rahito, anārakkhoti vuttaṃ hoti. Anabhissaroti abhisaritvā abhigantvā byāharaṇena assāsetuṃ samatthena rahito, asahāyoti vā attho. Yasmā anabhissaro, tasmā atāṇoti purimassa kāraṇavacanametaṃ. Etena sakāraṇaṃ piyavippayogadukkhaṃ vuttaṃ. Taṃ piyavippayogadukkhaṃ disvā ñātipārijuññarahitāpi viññū pabbajanti. Assakoti sakabhaṇḍarahito. Sabbaṃ pahāya gamanīyanti sakabhaṇḍanti sallakkhitaṃ sabbaṃ pahāya lokena gantabbaṃ. Yasmā sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, tasmā assakoti purimassa kāraṇavacanametaṃ. Etena sakāraṇaṃ maraṇadukkhaṃ vuttaṃ. Taṃ disvā bhogapārijuññarahitāpi viññū pabbajanti. Aññattha ‘‘kammassakā māṇavasattā’’ti (ma. ni. 3.289) vuttaṃ, idha ca raṭṭhapālasutte ca ‘‘assako loko’’ti (ma. ni. 2.305) vuttaṃ, taṃ kathaṃ yujjatīti ce? Pahāya gamanīyaṃ sandhāya ‘‘assako’’ti vuttaṃ, kammaṃ pana na pahāya gamanīyaṃ. Tasmā ‘‘kammassakā’’ti vuttaṃ. Raṭṭhapālasutteyeva ca evametaṃ vuttaṃ ‘‘tvaṃ pana yathākammaṃ gamissasī’’ti (ma. ni. 2.306). Ūnoti pāripūrirahito. Atittoti bhiyyo bhiyyo patthanāyapi na suhito . Idaṃ ūnabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Taṇhādāsoti taṇhāya vase vattanato taṇhāya dāsabhūto. Idaṃ atittabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Etena icchārogāpadesena sakāraṇaṃ byādhidukkhaṃ vuttaṃ. Taṃ byādhidukkhaṃ disvā byādhipārijuññarahitāpi viññū pabbajanti. Atāyanoti puttādīhipi tāyanassa abhāvato atāyano anārakkho, alabbhaneyyakhemo vā. Aleṇoti allīyituṃ nissituṃ anaraho allīnānampi ca leṇakiccākārako. Asaraṇoti nissitānaṃ na bhayasārako na bhayavināsako. Asaraṇībhūtoti pure uppattiyā attano abhāveneva asaraṇo, uppattisamakālameva asaraṇībhūtoti attho.
उद्धतोति सब्बाकुसलेसु उद्धच्चस्स उप्पज्जनतो सत्तसन्ताने च अकुसलुप्पत्तिबाहुल्लतो अकुसलसमङ्गीलोको तेन उद्धच्चेन उद्धतो। अवूपसन्तोति अवूपसमनलक्खणस्स उद्धच्चस्सेव योगेन अवूपसन्तो भन्तमिगपटिभागो। ‘‘उपनीयति लोको’’तिआदीसु चतूसु च ‘‘उद्धतो लोको’’ति च पञ्चसु ठानेसु लोकोति आगतं, सेसेसु लोकसन्निवासोति। उभयथापि लोकोयेव। ससल्लोति पीळाजनकताय अन्तोतुदनताय दुन्नीहरणीयताय च सल्लाति सङ्खं गतेहि रागादीहि सल्लेहि सहवत्तनको। विद्धोति मिगादयो कदाचि परेहि विद्धा होन्ति, अयं पन लोको निच्चं अत्तनाव विद्धो। पुथुसल्लेहीति ‘‘सत्त सल्लानि – रागसल्लं, दोससल्लं, मोहसल्लं, मानसल्लं, दिट्ठिसल्लं, किलेससल्लं, दुच्चरितसल्ल’’न्ति (महानि॰ १७४) वुत्तेहि सत्तहि सल्लेहि। तस्साति तस्स लोकसन्निवासस्स। सल्लानं उद्धताति तेसं सल्लानं सत्तसन्तानतो उद्धरिता पुग्गलो। अञ्ञत्र मयाति मं ठपेत्वा। येपि भगवतो सावका सल्लानि उद्धरन्ति, तेसं भगवतो वचनेनेव उद्धरणतो भगवाव उद्धरति नाम। अविज्जन्धकारावरणोति अविज्जा एव सभावदस्सनच्छादनेन अन्धं विय करोतीति अविज्जन्धकारो, सोव सभावावगमननिवारणेन आवरणं एतस्साति अविज्जन्धकारावरणो। किलेसपञ्जरपक्खित्तोति किलेसा एव कुसलगमनसन्निरुज्झनट्ठेन पञ्जरोति किलेसपञ्जरो, अविज्जापभवे किलेसपञ्जरे पक्खित्तो पातितो। आलोकं दस्सेताति पञ्ञालोकं दस्सनसीलो, पञ्ञालोकस्स दस्सेताति वा अत्थो। अविज्जागतोति अविज्जं गतो पविट्ठो। न केवलं अविज्जाय आवरणमत्तमेव, अथ खो गहनगतो विय अविज्जाकोसस्स अन्तो पविट्ठोति पुरिमतो विसेसो। अण्डभूतोतिआदयो च विसेसायेव। अण्डभूतोति अण्डे भूतो निब्बत्तो। यथा हि अण्डे निब्बत्ता एकच्चे सत्ता ‘‘अण्डभूता’’ति वुच्चन्ति, एवमयं लोको अविज्जण्डकोसे निब्बत्तत्ता ‘‘अण्डभूतो’’ति वुच्चति। परियोनद्धोति तेन अविज्जण्डकोसेन समन्ततो ओनद्धो बद्धो वेठितो।
Uddhatoti sabbākusalesu uddhaccassa uppajjanato sattasantāne ca akusaluppattibāhullato akusalasamaṅgīloko tena uddhaccena uddhato. Avūpasantoti avūpasamanalakkhaṇassa uddhaccasseva yogena avūpasanto bhantamigapaṭibhāgo. ‘‘Upanīyati loko’’tiādīsu catūsu ca ‘‘uddhato loko’’ti ca pañcasu ṭhānesu lokoti āgataṃ, sesesu lokasannivāsoti. Ubhayathāpi lokoyeva. Sasalloti pīḷājanakatāya antotudanatāya dunnīharaṇīyatāya ca sallāti saṅkhaṃ gatehi rāgādīhi sallehi sahavattanako. Viddhoti migādayo kadāci parehi viddhā honti, ayaṃ pana loko niccaṃ attanāva viddho. Puthusallehīti ‘‘satta sallāni – rāgasallaṃ, dosasallaṃ, mohasallaṃ, mānasallaṃ, diṭṭhisallaṃ, kilesasallaṃ, duccaritasalla’’nti (mahāni. 174) vuttehi sattahi sallehi. Tassāti tassa lokasannivāsassa. Sallānaṃ uddhatāti tesaṃ sallānaṃ sattasantānato uddharitā puggalo. Aññatra mayāti maṃ ṭhapetvā. Yepi bhagavato sāvakā sallāni uddharanti, tesaṃ bhagavato vacaneneva uddharaṇato bhagavāva uddharati nāma. Avijjandhakārāvaraṇoti avijjā eva sabhāvadassanacchādanena andhaṃ viya karotīti avijjandhakāro, sova sabhāvāvagamananivāraṇena āvaraṇaṃ etassāti avijjandhakārāvaraṇo. Kilesapañjarapakkhittoti kilesā eva kusalagamanasannirujjhanaṭṭhena pañjaroti kilesapañjaro, avijjāpabhave kilesapañjare pakkhitto pātito. Ālokaṃ dassetāti paññālokaṃ dassanasīlo, paññālokassa dassetāti vā attho. Avijjāgatoti avijjaṃ gato paviṭṭho. Na kevalaṃ avijjāya āvaraṇamattameva, atha kho gahanagato viya avijjākosassa anto paviṭṭhoti purimato viseso. Aṇḍabhūtotiādayo ca visesāyeva. Aṇḍabhūtoti aṇḍe bhūto nibbatto. Yathā hi aṇḍe nibbattā ekacce sattā ‘‘aṇḍabhūtā’’ti vuccanti, evamayaṃ loko avijjaṇḍakose nibbattattā ‘‘aṇḍabhūto’’ti vuccati. Pariyonaddhoti tena avijjaṇḍakosena samantato onaddho baddho veṭhito.
तन्ताकुलकजातोति तन्तं विय आकुलभूतो। यथा नाम दुन्निक्खित्तं मूसिकच्छिन्नं पेसकारानं तन्तं तहिं तहिं आकुलं होति, इदं अग्गं इदं मूलन्ति अग्गेन वा अग्गं, मूलेन वा मूलं समानेतुं दुक्करं होति, एवमेव सत्ता पच्चयाकारे खलिता आकुला ब्याकुला होन्ति, न सक्कोन्ति पच्चयाकारं उजुं कातुं। तत्थ तन्तं पच्चत्तपुरिसकारे ठत्वा सक्कापि भवेय्य उजुं कातुं, ठपेत्वा पन द्वे बोधिसत्ते अञ्ञो सत्तो अत्तनो धम्मताय पच्चयाकारं उजुं कातुं समत्थो नाम नत्थि। यथा पन आकुलं तन्तं कञ्जिकं दत्वा कोच्छेन पहटं तत्थ तत्थ कुलकजातं होति गण्ठिबद्धं, एवमयं लोको पच्चयेसु पक्खलित्वा पच्चये उजुं कातुं असक्कोन्तो द्वासट्ठिदिट्ठिगतवसेन कुलकजातो होति गण्ठिबद्धो। ये हि केचि दिट्ठियो निस्सिता, सब्बे ते पच्चयं उजुं कातुं न सक्कोन्तियेव। कुलागण्ठिकजातोति कुलागण्ठिकं विय भूतो। कुलागण्ठिकं वुच्चति पेसकारकञ्जिकसुत्तं। ‘‘कुला नाम सकुणिका, तस्सा कुलावको’’तिपि एके। यथा तदुभयम्पि आकुलं अग्गेन वा अग्गं, मूलेन वा मूलं समानेतुं दुक्करन्ति पुरिमनयेनेव योजेतब्बं। मुञ्जपब्बजभूतोति मुञ्जतिणं विय पब्बजतिणं विय च भूतो मुञ्जतिणपब्बजतिणसदिसो जातो। यथा तानि तिणानि कोट्टेत्वा कोट्टेत्वा कतरज्जु जिण्णकाले कत्थचि पतितं गहेत्वा तेसं तिणानं ‘‘इदं अग्गं इदं मूल’’न्ति अग्गेन वा अग्गं, मूलेन वा मूलं समानेतुं दुक्करं, तम्पि पच्चत्तपुरिसकारे ठत्वा सक्का भवेय्य उजुं कातुं, ठपेत्वा पन द्वे बोधिसत्ते अञ्ञो सत्तो अत्तनो धम्मताय पच्चयाकारं उजुं कातुं समत्थो नाम नत्थि। एवमयं लोको पच्चयाकारं उजुं कातुं असक्कोन्तो द्वासट्ठिदिट्ठिगतवसेन गण्ठिजातो हुत्वा अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तति।
Tantākulakajātoti tantaṃ viya ākulabhūto. Yathā nāma dunnikkhittaṃ mūsikacchinnaṃ pesakārānaṃ tantaṃ tahiṃ tahiṃ ākulaṃ hoti, idaṃ aggaṃ idaṃ mūlanti aggena vā aggaṃ, mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ dukkaraṃ hoti, evameva sattā paccayākāre khalitā ākulā byākulā honti, na sakkonti paccayākāraṃ ujuṃ kātuṃ. Tattha tantaṃ paccattapurisakāre ṭhatvā sakkāpi bhaveyya ujuṃ kātuṃ, ṭhapetvā pana dve bodhisatte añño satto attano dhammatāya paccayākāraṃ ujuṃ kātuṃ samattho nāma natthi. Yathā pana ākulaṃ tantaṃ kañjikaṃ datvā kocchena pahaṭaṃ tattha tattha kulakajātaṃ hoti gaṇṭhibaddhaṃ, evamayaṃ loko paccayesu pakkhalitvā paccaye ujuṃ kātuṃ asakkonto dvāsaṭṭhidiṭṭhigatavasena kulakajāto hoti gaṇṭhibaddho. Ye hi keci diṭṭhiyo nissitā, sabbe te paccayaṃ ujuṃ kātuṃ na sakkontiyeva. Kulāgaṇṭhikajātoti kulāgaṇṭhikaṃ viya bhūto. Kulāgaṇṭhikaṃ vuccati pesakārakañjikasuttaṃ. ‘‘Kulā nāma sakuṇikā, tassā kulāvako’’tipi eke. Yathā tadubhayampi ākulaṃ aggena vā aggaṃ, mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ dukkaranti purimanayeneva yojetabbaṃ. Muñjapabbajabhūtoti muñjatiṇaṃ viya pabbajatiṇaṃ viya ca bhūto muñjatiṇapabbajatiṇasadiso jāto. Yathā tāni tiṇāni koṭṭetvā koṭṭetvā katarajju jiṇṇakāle katthaci patitaṃ gahetvā tesaṃ tiṇānaṃ ‘‘idaṃ aggaṃ idaṃ mūla’’nti aggena vā aggaṃ, mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ dukkaraṃ, tampi paccattapurisakāre ṭhatvā sakkā bhaveyya ujuṃ kātuṃ, ṭhapetvā pana dve bodhisatte añño satto attano dhammatāya paccayākāraṃ ujuṃ kātuṃ samattho nāma natthi. Evamayaṃ loko paccayākāraṃ ujuṃ kātuṃ asakkonto dvāsaṭṭhidiṭṭhigatavasena gaṇṭhijāto hutvā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattati.
तत्थ अपायोति निरयो तिरच्छानयोनि पेत्तिविसयो असुरकायो। सब्बेपि हि ते वड्ढिसङ्खातस्स आयस्स अभावतो ‘‘अपायो’’ति वुच्चन्ति। तथा दुक्खस्स गतिभावतो दुग्गति। सुखसमुस्सयतो विनिपतितत्ता विनिपातो। इतरो पन –
Tattha apāyoti nirayo tiracchānayoni pettivisayo asurakāyo. Sabbepi hi te vaḍḍhisaṅkhātassa āyassa abhāvato ‘‘apāyo’’ti vuccanti. Tathā dukkhassa gatibhāvato duggati. Sukhasamussayato vinipatitattā vinipāto. Itaro pana –
‘‘खन्धानञ्च पटिपाटि, धातुआयतनान च।
‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;
अब्बोच्छिन्नं वत्तमाना, संसारोति पवुच्चति’’॥
Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccati’’.
तं सब्बम्पि नातिवत्तति नातिक्कमति। अथ खो चुतितो पटिसन्धिं, पटिसन्धितो चुतिन्ति एवं पुनप्पुनं चुतिपटिसन्धियो गण्हमानो तीसु भवेसु चतूसु योनीसु पञ्चसु गतीसु सत्तसु विञ्ञाणट्ठितीसु नवसु सत्तावासेसु महासमुद्दे वातुक्खित्तनावा विय यन्तगोणो विय च परिब्भमतियेव। अविज्जाविसदोससल्लित्तोति अविज्जायेव अकुसलुप्पादनेन कुसलजीवितनासनतो विसन्ति अविज्जाविसं, तदेव सन्तानदूसनतो अविज्जाविसदोसो, तेन अनुसयपरियुट्ठानदुच्चरितभूतेन भुसं लित्तो मक्खितोति अविज्जाविसदोससल्लित्तो। किलेसकललीभूतोति अविज्जादिमूलका किलेसा एव ओसीदनट्ठेन कललं कद्दमोति किलेसकललं, तदस्स अत्थीति किलेसकलली, एवंभूतो। रागदोसमोहजटाजटितोति लोभपटिघाविज्जासङ्खाता रागदोसमोहा एव रूपादीसु आरम्मणेसु हेट्ठुपरियवसेन पुनप्पुनं उप्पज्जनतो संसिब्बनट्ठेन वेळुगुम्बादीनं साखाजालसङ्खाता जटा वियाति जटा, ताय रागदोसमोहजटाय जटितो। यथा नाम वेळुजटादीहि वेळुआदयो, एवं ताय जटाय अयं लोको जटितो विनद्धो संसिब्बितोति अत्थो। जटं विजटेताति इमं एवं तेधातुकं लोकं जटेत्वा ठितं जटं विजटेता संछिन्दिता सम्पदालयिता।
Taṃ sabbampi nātivattati nātikkamati. Atha kho cutito paṭisandhiṃ, paṭisandhito cutinti evaṃ punappunaṃ cutipaṭisandhiyo gaṇhamāno tīsu bhavesu catūsu yonīsu pañcasu gatīsu sattasu viññāṇaṭṭhitīsu navasu sattāvāsesu mahāsamudde vātukkhittanāvā viya yantagoṇo viya ca paribbhamatiyeva. Avijjāvisadosasallittoti avijjāyeva akusaluppādanena kusalajīvitanāsanato visanti avijjāvisaṃ, tadeva santānadūsanato avijjāvisadoso, tena anusayapariyuṭṭhānaduccaritabhūtena bhusaṃ litto makkhitoti avijjāvisadosasallitto. Kilesakalalībhūtoti avijjādimūlakā kilesā eva osīdanaṭṭhena kalalaṃ kaddamoti kilesakalalaṃ, tadassa atthīti kilesakalalī, evaṃbhūto. Rāgadosamohajaṭājaṭitoti lobhapaṭighāvijjāsaṅkhātā rāgadosamohā eva rūpādīsu ārammaṇesu heṭṭhupariyavasena punappunaṃ uppajjanato saṃsibbanaṭṭhena veḷugumbādīnaṃ sākhājālasaṅkhātā jaṭā viyāti jaṭā, tāya rāgadosamohajaṭāya jaṭito. Yathā nāma veḷujaṭādīhi veḷuādayo, evaṃ tāya jaṭāya ayaṃ loko jaṭito vinaddho saṃsibbitoti attho. Jaṭaṃ vijaṭetāti imaṃ evaṃ tedhātukaṃ lokaṃ jaṭetvā ṭhitaṃ jaṭaṃ vijaṭetā saṃchinditā sampadālayitā.
तण्हासङ्घाटपटिमुक्कोति तण्हा एव अब्बोच्छिन्नं पवत्तितो सङ्घटितट्ठेन सङ्घाटोति तण्हासङ्घाटो, तस्मिं तण्हासङ्घाटे पटिमुक्को अनुपविट्ठो अन्तोगतोति तण्हासङ्घाटपटिमुक्को। तण्हाजालेन ओत्थटोति तण्हा एव पुब्बे वुत्तनयेन संसिब्बनट्ठेन जालन्ति तण्हाजालं, तेन तण्हाजालेन ओत्थटो समन्ततो छादितो पलिवेठितो। तण्हासोतेन वुय्हतीति तण्हा एव संसारे आकड्ढनट्ठेन सोतोति तण्हासोतो, तेन तण्हासोतेन वुय्हति आकड्ढीयति। तण्हासञ्ञोजनेन सञ्ञुत्तोति तण्हा एव लोकं वट्टस्मिं संयोजनतो बन्धनतो संयोजनन्ति तण्हासंयोजनं, तेन तण्हासंयोजनेन सञ्ञुत्तो बद्धो। तण्हानुसयेन अनुसटोति तण्हा एव अनुसयनट्ठेन अनुसयोति तण्हानुसयो, तेन तण्हानुसयेन अनुसटो अनुगतो थामगतो। तण्हासन्तापेन सन्तप्पतीति तण्हा एव पवत्तिकाले फलकाले च लोकं सन्तापेतीति सन्तापो, तेन तण्हासन्तापेन सन्तप्पति सन्तापीयति। तण्हापरिळाहेन परिडय्हतीति तण्हा एव बलवभूता पवत्तिकाले फलकाले च समन्ततो दहनट्ठेन महापरिळाहोति तण्हापरिळाहो, तेन तण्हापरिळाहेन परिडय्हति समन्ततो डहीयति। दिट्ठिसङ्घाटादयो इमिनाव नयेन योजेतब्बा।
Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukkoti taṇhā eva abbocchinnaṃ pavattito saṅghaṭitaṭṭhena saṅghāṭoti taṇhāsaṅghāṭo, tasmiṃ taṇhāsaṅghāṭe paṭimukko anupaviṭṭho antogatoti taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko. Taṇhājālena otthaṭoti taṇhā eva pubbe vuttanayena saṃsibbanaṭṭhena jālanti taṇhājālaṃ, tena taṇhājālena otthaṭo samantato chādito paliveṭhito. Taṇhāsotena vuyhatīti taṇhā eva saṃsāre ākaḍḍhanaṭṭhena sototi taṇhāsoto, tena taṇhāsotena vuyhati ākaḍḍhīyati. Taṇhāsaññojanena saññuttoti taṇhā eva lokaṃ vaṭṭasmiṃ saṃyojanato bandhanato saṃyojananti taṇhāsaṃyojanaṃ, tena taṇhāsaṃyojanena saññutto baddho. Taṇhānusayena anusaṭoti taṇhā eva anusayanaṭṭhena anusayoti taṇhānusayo, tena taṇhānusayena anusaṭo anugato thāmagato. Taṇhāsantāpena santappatīti taṇhā eva pavattikāle phalakāle ca lokaṃ santāpetīti santāpo, tena taṇhāsantāpena santappati santāpīyati. Taṇhāpariḷāhena pariḍayhatīti taṇhā eva balavabhūtā pavattikāle phalakāle ca samantato dahanaṭṭhena mahāpariḷāhoti taṇhāpariḷāho, tena taṇhāpariḷāhena pariḍayhati samantato ḍahīyati. Diṭṭhisaṅghāṭādayo imināva nayena yojetabbā.
अनुगतोति अनुपविट्ठो। अनुसटोति अनुधावितो। अभिभूतोति पीळितो। अब्भाहतोति अभिआहतो अभिमुखं भुसं पहतो। दुक्खे पतिट्ठितोति दुक्खे खन्धपञ्चके सुखविपल्लासेन पतिट्ठितो अभिनिविट्ठो।
Anugatoti anupaviṭṭho. Anusaṭoti anudhāvito. Abhibhūtoti pīḷito. Abbhāhatoti abhiāhato abhimukhaṃ bhusaṃ pahato. Dukkhe patiṭṭhitoti dukkhe khandhapañcake sukhavipallāsena patiṭṭhito abhiniviṭṭho.
तण्हाय उड्डितोति तण्हाय उल्लङ्घितो। चक्खु हि तण्हारज्जुना आवुनित्वा रूपनागदन्ते उड्डितं, सोतादीनि तण्हारज्जुना आवुनित्वा सद्दादिनागदन्तेसु उड्डितानि। तंसमङ्गीलोकोपि उड्डितोयेव नाम। जरापाकारपरिक्खित्तोति अनतिक्कमनीयट्ठेन पाकारभूताय जराय परिवारितो। मच्चुपासेन परिक्खित्तोति दुम्मोचनीयट्ठेन पासभूतेन मरणेन बद्धो। महाबन्धनबद्धोति दळ्हत्ता दुच्छेदत्ता च महन्तेहि बन्धनेहि बद्धो। रागबन्धनेनाति रागो एव बन्धति संसारतो चलितुं न देतीति रागबन्धनं। तेन रागबन्धनेन। सेसेसुपि एसेव नयो। किलेसबन्धनेनाति वुत्तावसेसेन किलेसबन्धनेन। दुच्चरितबन्धनेनाति तिविधेन। सुचरितं पन बन्धनमोक्खस्स हेतुभूतं बन्धनमोक्खभूतञ्च अत्थि। तस्मा तं न गहेतब्बं।
Taṇhāya uḍḍitoti taṇhāya ullaṅghito. Cakkhu hi taṇhārajjunā āvunitvā rūpanāgadante uḍḍitaṃ, sotādīni taṇhārajjunā āvunitvā saddādināgadantesu uḍḍitāni. Taṃsamaṅgīlokopi uḍḍitoyeva nāma. Jarāpākāraparikkhittoti anatikkamanīyaṭṭhena pākārabhūtāya jarāya parivārito. Maccupāsena parikkhittoti dummocanīyaṭṭhena pāsabhūtena maraṇena baddho. Mahābandhanabaddhoti daḷhattā ducchedattā ca mahantehi bandhanehi baddho. Rāgabandhanenāti rāgo eva bandhati saṃsārato calituṃ na detīti rāgabandhanaṃ. Tena rāgabandhanena. Sesesupi eseva nayo. Kilesabandhanenāti vuttāvasesena kilesabandhanena. Duccaritabandhanenāti tividhena. Sucaritaṃ pana bandhanamokkhassa hetubhūtaṃ bandhanamokkhabhūtañca atthi. Tasmā taṃ na gahetabbaṃ.
बन्धनं मोचेताति तस्स बन्धनं मोचेता। बन्धना मोचेतातिपि पाठो, बन्धनतो तं मोचेताति अत्थो। महासम्बाधप्पटिपन्नोति कुसलसञ्चारपीळनेन महासम्बाधसङ्खातं रागदोसमोहमानदिट्ठिकिलेसदुच्चरितगहनं पटिपन्नो। ओकासं दस्सेताति लोकियलोकुत्तरसमाधिपञ्ञाओकासं दस्सेता। महापलिबोधेन पलिबुद्धोति महानिवारणेन निवुतो। महालेपेन वा लित्तो। पलिबोधोति च रागादिसत्तविधो एव। ‘‘तण्हादिट्ठिपलिबोधो’’ति एके। पलिबोधं छेताति तं पलिबोधं छिन्दिता। महापपातेति पञ्चगतिपपाते, जातिजरामरणपपाते वा। तं सब्बम्पि दुरुत्तरणट्ठेन पपातो। पपाता उद्धताति तम्हा पपाततो उद्धरिता। महाकन्तारप्पटिपन्नोति जातिजराब्याधिमरणसोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासकन्तारं पटिपन्नो। सब्बम्पि तं दुरतिक्कमनट्ठेन कन्तारो, तं कन्तारं तारेता। कन्तारा तारेताति वा पाठो। महासंसारप्पटिपन्नोति अब्बोच्छिन्नं खन्धसन्तानं पटिपन्नो। संसारा मोचेताति संसारतो मोचेता। संसारं मोचेताति वा पाठो। महाविदुग्गेति संसारविदुग्गे। संसारोयेव हि दुग्गमनट्ठेन विदुग्गो। सम्परिवत्ततीति भुसं निवत्तित्वा चरति। महापलिपेति महन्ते कामकद्दमे। कामो हि ओसीदनट्ठेन पलिपो। पलिपन्नोति लग्गो। महापलिपपलिपन्नोतिपि पाठो।
Bandhanaṃmocetāti tassa bandhanaṃ mocetā. Bandhanā mocetātipi pāṭho, bandhanato taṃ mocetāti attho. Mahāsambādhappaṭipannoti kusalasañcārapīḷanena mahāsambādhasaṅkhātaṃ rāgadosamohamānadiṭṭhikilesaduccaritagahanaṃ paṭipanno. Okāsaṃ dassetāti lokiyalokuttarasamādhipaññāokāsaṃ dassetā. Mahāpalibodhena palibuddhoti mahānivāraṇena nivuto. Mahālepena vā litto. Palibodhoti ca rāgādisattavidho eva. ‘‘Taṇhādiṭṭhipalibodho’’ti eke. Palibodhaṃ chetāti taṃ palibodhaṃ chinditā. Mahāpapāteti pañcagatipapāte, jātijarāmaraṇapapāte vā. Taṃ sabbampi duruttaraṇaṭṭhena papāto. Papātā uddhatāti tamhā papātato uddharitā. Mahākantārappaṭipannoti jātijarābyādhimaraṇasokaparidevadukkhadomanassupāyāsakantāraṃ paṭipanno. Sabbampi taṃ duratikkamanaṭṭhena kantāro, taṃ kantāraṃ tāretā. Kantārā tāretāti vā pāṭho. Mahāsaṃsārappaṭipannoti abbocchinnaṃ khandhasantānaṃ paṭipanno. Saṃsārā mocetāti saṃsārato mocetā. Saṃsāraṃ mocetāti vā pāṭho. Mahāviduggeti saṃsāravidugge. Saṃsāroyeva hi duggamanaṭṭhena viduggo. Samparivattatīti bhusaṃ nivattitvā carati. Mahāpalipeti mahante kāmakaddame. Kāmo hi osīdanaṭṭhena palipo. Palipannoti laggo. Mahāpalipapalipannotipi pāṭho.
अब्भाहतोति सब्बोपद्दवेहि अब्भाहतो। रागग्गिनाति रागादयोयेव अनुदहनट्ठेन अग्गि, तेन रागग्गिना। सेसेसुपि एसेव नयो। उन्नीतकोति उग्गहेत्वा नीतो, जातिया उग्गहेत्वा जरादिउपद्दवाय नीतोति अत्थो। क-कारो पनेत्थ अनुकम्पाय दट्ठब्बो। हञ्ञति निच्चमताणोति परित्तायकेन रहितो सततं पीळीयति। पत्तदण्डोति राजादीहि लद्धआणो। तक्करोति चोरो। वज्जबन्धनबद्धोति रागादिवज्जबन्धनेहि बद्धो। आघातनपच्चुपट्ठितोति मरणधम्मगण्ठिकट्ठानं उपेच्च ठितो। कोचि बन्धना मोचेता। कोचि बन्धनं मोचेतातिपि पाठो। अनाथोति नत्थि एतस्स नाथो इस्सरो, सयं वा न नाथो न इस्सरोति अनाथो, असरणोति वा अत्थो। परमकापञ्ञप्पत्तोति जरादिपटिबाहने अप्पहुताय अतीव कपणभावं पत्तो। तायेताति रक्खिता। तायिताति वा पाठो सुन्दरो । दुक्खाभितुन्नोति जातिदुक्खादीहि अनेकेहि दुक्खेहि अभितुन्नो अतिब्याधितो अतिकम्पितो च। चिररत्तं पीळितोति दुक्खेहेव दीघमद्धानं पीळितो घट्टितो। गधितोति गेधेन गिद्धो, अभिज्झाकायगन्थेन वा गन्थितो। निच्चं पिपासितोति पातुं भुञ्जितुं इच्छा पिपासा, सा तण्हा एव, तण्हापिपासाय निरन्तरं पिपासितो।
Abbhāhatoti sabbopaddavehi abbhāhato. Rāgaggināti rāgādayoyeva anudahanaṭṭhena aggi, tena rāgagginā. Sesesupi eseva nayo. Unnītakoti uggahetvā nīto, jātiyā uggahetvā jarādiupaddavāya nītoti attho. Ka-kāro panettha anukampāya daṭṭhabbo. Haññati niccamatāṇoti parittāyakena rahito satataṃ pīḷīyati. Pattadaṇḍoti rājādīhi laddhaāṇo. Takkaroti coro. Vajjabandhanabaddhoti rāgādivajjabandhanehi baddho. Āghātanapaccupaṭṭhitoti maraṇadhammagaṇṭhikaṭṭhānaṃ upecca ṭhito. Koci bandhanā mocetā. Koci bandhanaṃ mocetātipi pāṭho. Anāthoti natthi etassa nātho issaro, sayaṃ vā na nātho na issaroti anātho, asaraṇoti vā attho. Paramakāpaññappattoti jarādipaṭibāhane appahutāya atīva kapaṇabhāvaṃ patto. Tāyetāti rakkhitā. Tāyitāti vā pāṭho sundaro . Dukkhābhitunnoti jātidukkhādīhi anekehi dukkhehi abhitunno atibyādhito atikampito ca. Cirarattaṃ pīḷitoti dukkheheva dīghamaddhānaṃ pīḷito ghaṭṭito. Gadhitoti gedhena giddho, abhijjhākāyaganthena vā ganthito. Niccaṃ pipāsitoti pātuṃ bhuñjituṃ icchā pipāsā, sā taṇhā eva, taṇhāpipāsāya nirantaraṃ pipāsito.
अन्धोति दस्सनट्ठेन चक्खूति सङ्खं गताय पञ्ञाय अभावतो काणो। पञ्ञा हि धम्मसभावं पस्सति। अचक्खुकोति तं पन अन्धत्तं न पच्छा सम्भूतं, पकतिया एव अविज्जमानचक्खुकोति तमेव अन्धत्तं विसेसेति। हतनेत्तोति नयनट्ठेन नेत्तन्ति सङ्खं गताय पञ्ञाय अभावतोयेव विनट्ठनेत्तको। समविसमं दस्सेन्तं अत्तभावं नेतीति नेत्तन्ति हि वुत्तं। पञ्ञाय सुगतिञ्च अगतिञ्च नयति। हतनेत्तत्तायेवस्स नेतुअभावं दस्सेन्तो अपरिणायकोति आह, अविज्जमाननेत्तकोति अत्थो। अञ्ञोपिस्स नेता न विज्जतीति वुत्तं होति। विपथपक्खन्दोति विपरीतो, विसमो वा पथो विपथो, तं विपथं पक्खन्दो पविट्ठो पटिपन्नोति विपथपक्खन्दो, मिच्छापथसङ्खातं मिच्छादिट्ठिं पटिपन्नोति अत्थो। अञ्जसापरद्धोति अञ्जसे उजुमग्गस्मिं मज्झिमपटिपदाय अपरद्धो विरद्धो। अरियपथं आनेताति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं उपनेता पटिपादयिता। महोघपक्खन्दोति यस्स संविज्जन्ति, तं वट्टस्मिं ओहनन्ति ओसीदापेन्तीति ओघा, पकतिओघतो महन्ता ओघाति महोघा। ते कामोघो भवोघो दिट्ठोघो अविज्जोघोति चतुप्पभेदा। ते महोघे पक्खन्दो पविट्ठोति महोघपक्खन्दो, संसारसङ्खातं महोघं वा पक्खन्दोति।
Andhoti dassanaṭṭhena cakkhūti saṅkhaṃ gatāya paññāya abhāvato kāṇo. Paññā hi dhammasabhāvaṃ passati. Acakkhukoti taṃ pana andhattaṃ na pacchā sambhūtaṃ, pakatiyā eva avijjamānacakkhukoti tameva andhattaṃ viseseti. Hatanettoti nayanaṭṭhena nettanti saṅkhaṃ gatāya paññāya abhāvatoyeva vinaṭṭhanettako. Samavisamaṃ dassentaṃ attabhāvaṃ netīti nettanti hi vuttaṃ. Paññāya sugatiñca agatiñca nayati. Hatanettattāyevassa netuabhāvaṃ dassento apariṇāyakoti āha, avijjamānanettakoti attho. Aññopissa netā na vijjatīti vuttaṃ hoti. Vipathapakkhandoti viparīto, visamo vā patho vipatho, taṃ vipathaṃ pakkhando paviṭṭho paṭipannoti vipathapakkhando, micchāpathasaṅkhātaṃ micchādiṭṭhiṃ paṭipannoti attho. Añjasāparaddhoti añjase ujumaggasmiṃ majjhimapaṭipadāya aparaddho viraddho. Ariyapathaṃ ānetāti ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ upanetā paṭipādayitā. Mahoghapakkhandoti yassa saṃvijjanti, taṃ vaṭṭasmiṃ ohananti osīdāpentīti oghā, pakatioghato mahantā oghāti mahoghā. Te kāmogho bhavogho diṭṭhogho avijjoghoti catuppabhedā. Te mahoghe pakkhando paviṭṭhoti mahoghapakkhando, saṃsārasaṅkhātaṃ mahoghaṃ vā pakkhandoti.
११८. इदानि एकुत्तरिकनयो। तत्थ द्वीहि दिट्ठिगतेहीति सस्सतुच्छेददिट्ठीहि। तत्थ दिट्ठियेव दिट्ठिगतं ‘‘गूथगतं मुत्तगत’’न्तिआदीनि (अ॰ नि॰ ९.११) विय। गन्तब्बाभावतो वा दिट्ठिया गतमत्तमेवेतन्ति दिट्ठिगतं, दिट्ठीसु गतं इदं दस्सनं द्वासट्ठिदिट्ठिअन्तोगधत्तातिपि दिट्ठिगतं। द्वासट्ठितेसट्ठिदिट्ठियोपि हि सस्सतदिट्ठि उच्छेददिट्ठीति द्वेव दिट्ठियो होन्ति। तस्मा सङ्खेपेन सब्बा दिट्ठियो अन्तो करोन्तो ‘‘द्वीहि दिट्ठिगतेही’’ति वुत्तं । परियुट्ठितोति परियुट्ठानं पत्तो समुदाचारं पत्तो, उप्पज्जितुं अप्पदानेन कुसलचारस्स गहणं पत्तोति अत्थो। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘द्वीहि, भिक्खवे, दिट्ठिगतेहि परियुट्ठिता देवमनुस्सा ओलीयन्ति एके, अतिधावन्ति एके, चक्खुमन्तो च पस्सन्ती’’तिआदि (इतिवु॰ ४९)।
118. Idāni ekuttarikanayo. Tattha dvīhi diṭṭhigatehīti sassatucchedadiṭṭhīhi. Tattha diṭṭhiyeva diṭṭhigataṃ ‘‘gūthagataṃ muttagata’’ntiādīni (a. ni. 9.11) viya. Gantabbābhāvato vā diṭṭhiyā gatamattamevetanti diṭṭhigataṃ, diṭṭhīsu gataṃ idaṃ dassanaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhiantogadhattātipi diṭṭhigataṃ. Dvāsaṭṭhitesaṭṭhidiṭṭhiyopi hi sassatadiṭṭhi ucchedadiṭṭhīti dveva diṭṭhiyo honti. Tasmā saṅkhepena sabbā diṭṭhiyo anto karonto ‘‘dvīhi diṭṭhigatehī’’ti vuttaṃ . Pariyuṭṭhitoti pariyuṭṭhānaṃ patto samudācāraṃ patto, uppajjituṃ appadānena kusalacārassa gahaṇaṃ pattoti attho. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘dvīhi, bhikkhave, diṭṭhigatehi pariyuṭṭhitā devamanussā olīyanti eke, atidhāvanti eke, cakkhumanto ca passantī’’tiādi (itivu. 49).
तीहि दुच्चरितेहीति तिविधकायदुच्चरितेन चतुब्बिधवचीदुच्चरितेन तिविधमनोदुच्चरितेन। विप्पटिपन्नोति विरूपं पटिपन्नो, मिच्छापटिपन्नोति अत्थो। योगेहि युत्तोति वट्टस्मिं योजेन्तीति योगा, ईतिअत्थेन वा योगा, तेहि योगेहि युत्तो समप्पितो। चतुयोगयोजितोति कामयोगो, भवयोगो, दिट्ठियोगो, अविज्जायोगोति इमेहि चतूहि योगेहि सकटस्मिं योगो विय वट्टस्मिं योजितो। पञ्चकामगुणिको रागो कामयोगो। रूपारूपभवेसु छन्दरागो, झाननिकन्ति च, सस्सतदिट्ठिसहजातो रागो भववसेन पत्थना भवयोगो। द्वासट्ठि दिट्ठियो दिट्ठियोगो। अट्ठसु ठानेसु अञ्ञाणं अविज्जायोगो। ते एव चत्तारो बलवभूता ओघा, दुब्बलभूता योगा।
Tīhi duccaritehīti tividhakāyaduccaritena catubbidhavacīduccaritena tividhamanoduccaritena. Vippaṭipannoti virūpaṃ paṭipanno, micchāpaṭipannoti attho. Yogehi yuttoti vaṭṭasmiṃ yojentīti yogā, ītiatthena vā yogā, tehi yogehi yutto samappito. Catuyogayojitoti kāmayogo, bhavayogo, diṭṭhiyogo, avijjāyogoti imehi catūhi yogehi sakaṭasmiṃ yogo viya vaṭṭasmiṃ yojito. Pañcakāmaguṇiko rāgo kāmayogo. Rūpārūpabhavesu chandarāgo, jhānanikanti ca, sassatadiṭṭhisahajāto rāgo bhavavasena patthanā bhavayogo. Dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo diṭṭhiyogo. Aṭṭhasu ṭhānesu aññāṇaṃ avijjāyogo. Te eva cattāro balavabhūtā oghā, dubbalabhūtā yogā.
चतूहि गन्थेहीति यस्स संविज्जन्ति, तं चुतिपटिसन्धिवसेन वट्टस्मिं गन्थेन्ति घटेन्तीति गन्था। ते अभिज्झा कायगन्थो, ब्यापादो कायगन्थो, सीलब्बतपरामासो कायगन्थो, इदंसच्चाभिनिवेसो कायगन्थोति चतुप्पभेदा। अभिज्झायन्ति एताय, सयं वा अभिज्झायति, अभिज्झायनमत्तमेव वा एसाति अभिज्झा, लोभोयेव। नामकायं गन्थेति चुतिपटिसन्धिवसेन वट्टस्मिं घटेतीति कायगन्थो। ब्यापज्जति तेन चित्तं पूतिभावं गच्छति, ब्यापादयति वा विनयाचाररूपसम्पत्तिहितसुखादीनीति ब्यापादो। इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं सीलेन सुद्धि वतेन सुद्धि सीलवतेन सुद्धीति परामसनं सीलब्बतपरामासो। सब्बञ्ञुभासितम्पि पटिक्खिपित्वा ‘‘सस्सतो लोको , इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्तिआदिना आकारेन अभिनिविसतीति इदंसच्चाभिनिवेसो। तेहि चतूहि गन्थेहि गन्थितो, बद्धोति अत्थो।
Catūhi ganthehīti yassa saṃvijjanti, taṃ cutipaṭisandhivasena vaṭṭasmiṃ ganthenti ghaṭentīti ganthā. Te abhijjhā kāyagantho, byāpādo kāyagantho, sīlabbataparāmāso kāyagantho, idaṃsaccābhiniveso kāyaganthoti catuppabhedā. Abhijjhāyanti etāya, sayaṃ vā abhijjhāyati, abhijjhāyanamattameva vā esāti abhijjhā, lobhoyeva. Nāmakāyaṃ gantheti cutipaṭisandhivasena vaṭṭasmiṃ ghaṭetīti kāyagantho. Byāpajjati tena cittaṃ pūtibhāvaṃ gacchati, byāpādayati vā vinayācārarūpasampattihitasukhādīnīti byāpādo. Ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇānaṃ sīlena suddhi vatena suddhi sīlavatena suddhīti parāmasanaṃ sīlabbataparāmāso. Sabbaññubhāsitampi paṭikkhipitvā ‘‘sassato loko , idameva saccaṃ moghamañña’’ntiādinā ākārena abhinivisatīti idaṃsaccābhiniveso. Tehi catūhi ganthehi ganthito, baddhoti attho.
चतूहि उपादानेहीति भुसं आदियन्ति दळ्हग्गाहं गण्हन्तीति उपादाना। ते कामुपादानं दिट्ठुपादानं सीलब्बतुपादानं अत्तवादुपादानन्ति चतुप्पभेदा। वत्थुसङ्खातं कामं उपादियतीति कामुपादानं, कामो च सो उपादानञ्चातिपि कामुपादानं। दिट्ठि च सा उपादानञ्चाति दिट्ठुपादानं, दिट्ठिं उपादियतीतिपि दिट्ठुपादानं। ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’तिआदीसु (पटि॰ म॰ १.१४७) हि पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि उपादियति। सीलब्बतं उपादियतीति सीलब्बतुपादानं, सीलब्बतञ्च तं उपादानञ्चातिपि सीलब्बतुपादानं। गोसीलगोवतादीनि हि एवं विसुद्धीति अभिनिवेसतो सयमेव उपादानानि। वदन्ति एतेनाति वादो, उपादियन्ति एतेनाति उपादानं। किं वदन्ति, उपादियन्ति वा? अत्तानं। अत्तनो वादुपादानं अत्तवादुपादानं, अत्तवादमत्तमेव वा अत्ताति उपादियन्ति एतेनाति अत्तवादुपादानं। ठपेत्वा इमा द्वे दिट्ठियो सब्बापि दिट्ठी दिट्ठुपादानं। तेहि चतूहि उपादानेहि। उपादीयतीति भुसं गण्हीयति। उपादियतीति वा पाठो, लोको उपादानेहि तं तं आरम्मणं भुसं गण्हातीति अत्थो।
Catūhi upādānehīti bhusaṃ ādiyanti daḷhaggāhaṃ gaṇhantīti upādānā. Te kāmupādānaṃ diṭṭhupādānaṃ sīlabbatupādānaṃ attavādupādānanti catuppabhedā. Vatthusaṅkhātaṃ kāmaṃ upādiyatīti kāmupādānaṃ, kāmo ca so upādānañcātipi kāmupādānaṃ. Diṭṭhi ca sā upādānañcāti diṭṭhupādānaṃ, diṭṭhiṃ upādiyatītipi diṭṭhupādānaṃ. ‘‘Sassato attā ca loko cā’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.147) hi purimadiṭṭhiṃ uttaradiṭṭhi upādiyati. Sīlabbataṃ upādiyatīti sīlabbatupādānaṃ, sīlabbatañca taṃ upādānañcātipi sīlabbatupādānaṃ. Gosīlagovatādīni hi evaṃ visuddhīti abhinivesato sayameva upādānāni. Vadanti etenāti vādo, upādiyanti etenāti upādānaṃ. Kiṃ vadanti, upādiyanti vā? Attānaṃ. Attano vādupādānaṃ attavādupādānaṃ, attavādamattameva vā attāti upādiyanti etenāti attavādupādānaṃ. Ṭhapetvā imā dve diṭṭhiyo sabbāpi diṭṭhī diṭṭhupādānaṃ. Tehi catūhi upādānehi. Upādīyatīti bhusaṃ gaṇhīyati. Upādiyatīti vā pāṭho, loko upādānehi taṃ taṃ ārammaṇaṃ bhusaṃ gaṇhātīti attho.
पञ्चगतिसमारुळ्होति सुकतदुक्कटकारणेहि गम्मति उपसङ्कमीयतीति गति, सहोकासका खन्धा। निरयो तिरच्छानयोनि पेत्तिविसयो मनुस्सा देवाति इमा पञ्च गतियो वोक्कमनभावेन भुसं आरुळ्हो। पञ्चहि कामगुणेहीति रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बसङ्खातेहि पञ्चहि वत्थुकामकोट्ठासेहि। रज्जतीति अयोनिसोमनसिकारं पटिच्च रागुप्पादनेन तेहि रञ्जीयति, सारत्तो करीयतीति अत्थो। पञ्चहि नीवरणेहीति चित्तं नीवरन्ति परियोनन्धन्तीति नीवरणा। कामच्छन्दब्यापादथिनमिद्धउद्धच्चकुक्कुच्चविचिकिच्छासङ्खातेहि पञ्चहि नीवरणेहि। ओत्थटोति उपरितो पिहितो।
Pañcagatisamāruḷhoti sukatadukkaṭakāraṇehi gammati upasaṅkamīyatīti gati, sahokāsakā khandhā. Nirayo tiracchānayoni pettivisayo manussā devāti imā pañca gatiyo vokkamanabhāvena bhusaṃ āruḷho. Pañcahi kāmaguṇehīti rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbasaṅkhātehi pañcahi vatthukāmakoṭṭhāsehi. Rajjatīti ayonisomanasikāraṃ paṭicca rāguppādanena tehi rañjīyati, sāratto karīyatīti attho. Pañcahi nīvaraṇehīti cittaṃ nīvaranti pariyonandhantīti nīvaraṇā. Kāmacchandabyāpādathinamiddhauddhaccakukkuccavicikicchāsaṅkhātehi pañcahi nīvaraṇehi. Otthaṭoti uparito pihito.
छहि विवादमूलेहीति छहि विवादस्स मूलेहि। यथाह –
Chahi vivādamūlehīti chahi vivādassa mūlehi. Yathāha –
‘‘छयिमानि, भिक्खवे, विवादमूलानि। कतमानि छ? इध, भिक्खवे, भिक्खु कोधनो होति उपनाही। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु कोधनो होति उपनाही। सो सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि, सङ्घेपि, सिक्खायपि न परिपूरकारी। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि, सङ्घेपि, सिक्खायपि न परिपूरकारी, सो सङ्घे विवादं जनेति। यो होति विवादो बहुजनाहिताय बहुजनासुखाय बहुनो जनस्स अनत्थाय अहिताय दुक्खाय देवमनुस्सानं। एवरूपं चे तुम्हे, भिक्खवे, विवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स विवादमूलस्स पहानाय वायमेय्याथ। एवरूपं चे तुम्हे, भिक्खवे, विवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा न समनुपस्सेय्याथ। तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स विवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवाय पटिपज्जेय्याथ। एवमेतस्स पापकस्स विवादमूलस्स पहानं होति। एवमेतस्स पापकस्स विवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवो होति।
‘‘Chayimāni, bhikkhave, vivādamūlāni. Katamāni cha? Idha, bhikkhave, bhikkhu kodhano hoti upanāhī. Yo so, bhikkhave, bhikkhu kodhano hoti upanāhī. So sattharipi agāravo viharati appatisso, dhammepi, saṅghepi, sikkhāyapi na paripūrakārī. Yo so, bhikkhave, bhikkhu satthari agāravo viharati appatisso, dhammepi, saṅghepi, sikkhāyapi na paripūrakārī, so saṅghe vivādaṃ janeti. Yo hoti vivādo bahujanāhitāya bahujanāsukhāya bahuno janassa anatthāya ahitāya dukkhāya devamanussānaṃ. Evarūpaṃ ce tumhe, bhikkhave, vivādamūlaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā samanupasseyyātha, tatra tumhe, bhikkhave, tasseva pāpakassa vivādamūlassa pahānāya vāyameyyātha. Evarūpaṃ ce tumhe, bhikkhave, vivādamūlaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā na samanupasseyyātha. Tatra tumhe, bhikkhave, tasseva pāpakassa vivādamūlassa āyatiṃ anavassavāya paṭipajjeyyātha. Evametassa pāpakassa vivādamūlassa pahānaṃ hoti. Evametassa pāpakassa vivādamūlassa āyatiṃ anavassavo hoti.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु मक्खी होति पळासी। इस्सुकी होति मच्छरी। सठो होति मायावी। पापिच्छो होति मिच्छादिट्ठि। सन्दिट्ठिपरामासी होति आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गी। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सन्दिट्ठिपरामासी होति आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गी, सो सत्थरिपि…पे॰… आयतिं अनवस्सवो होती’’ति (परि॰ २७२; अ॰ नि॰ ६.३६)।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu makkhī hoti paḷāsī. Issukī hoti maccharī. Saṭho hoti māyāvī. Pāpiccho hoti micchādiṭṭhi. Sandiṭṭhiparāmāsī hoti ādhānaggāhī duppaṭinissaggī. Yo so, bhikkhave, bhikkhu sandiṭṭhiparāmāsī hoti ādhānaggāhī duppaṭinissaggī, so sattharipi…pe… āyatiṃ anavassavo hotī’’ti (pari. 272; a. ni. 6.36).
तत्थ कोधनोति कुज्झनलक्खणेन कोधेन समन्नागतो। उपनाहीति वेरअप्पटिनिस्सज्जनलक्खणेन उपनाहेन समन्नागतो। अहिताय दुक्खाय देवमनुस्सानन्ति द्विन्नं भिक्खूनं विवादो कथं देवमनुस्सानं अहिताय दुक्खाय संवत्ततीति? कोसम्बकक्खन्धके (महाव॰ ४५१ आदयो) विय द्वीसु भिक्खूसु विवादं आपन्नेसु तस्मिं विहारे तेसं अन्तेवासिका विवदन्ति, तेसं ओवादं गण्हन्तो भिक्खुनिसङ्घो विवदति, ततो तेसं उपट्ठाकापि विवदन्ति। अथ मनुस्सानं आरक्खदेवता द्वे कोट्ठासा होन्ति। धम्मवादीनं आरक्खदेवता धम्मवादिनियो होन्ति अधम्मवादीनं अधम्मवादिनियो। ततो आरक्खदेवतानं मित्ता भुम्मट्ठदेवता भिज्जन्ति। एवं परम्पराय याव ब्रह्मलोका ठपेत्वा अरियसावके सब्बे देवमनुस्सा द्वे कोट्ठासा होन्ति। धम्मवादीहि पन अधम्मवादिनोव बहुतरा होन्ति। ततो यं बहुकेहि गहितं, सब्बं तं सच्चन्ति धम्मं विस्सज्जेत्वा बहुतराव अधम्मं गण्हन्ति। ते अधम्मं पुरक्खत्वा विहरन्ता अपायेसु निब्बत्तन्ति। एवं द्विन्नं भिक्खूनं विवादो देवमनुस्सानं अहिताय दुक्खाय होति। अज्झत्तं वाति तुम्हाकं अब्भन्तरपरिसाय वा। बहिद्धा वाति परेसं परिसाय वा। मक्खीति परेसं गुणमक्खणलक्खणेन मक्खेन समन्नागतो। पळासीति युगग्गाहलक्खणेन पळासेन समन्नागतो। इस्सुकीति परेसं सक्कारादिइस्सायनलक्खणाय इस्साय समन्नागतो। मच्छरीति आवासमच्छरियादीहि पञ्चहि मच्छरियेहि समन्नागतो। सठोति केराटिको। मायावीति कतपापपटिच्छादको। पापिच्छोति असन्तसम्भावनिच्छको दुस्सीलो। मिच्छादिट्ठीति नत्थिकवादी अहेतुकवादी अकिरियवादी। सन्दिट्ठिपरामासीति सयं दिट्ठिमेव परामसति। आधानग्गाहीति दळ्हग्गाही। दुप्पटिनिस्सग्गीति न सक्का होति गहितं विस्सज्जापेतुं। खुद्दकवत्थुविभङ्गे पन ‘‘तत्थ कतमानि छ विवादमूलानि? कोधो मक्खो इस्सा साठेय्यं पापिच्छता सन्दिट्ठिपरामासिता, इमानि छ विवादमूलानी’’ति (विभ॰ ९४४) पधानवसेन एकेकोयेव धम्मो वुत्तो।
Tattha kodhanoti kujjhanalakkhaṇena kodhena samannāgato. Upanāhīti veraappaṭinissajjanalakkhaṇena upanāhena samannāgato. Ahitāya dukkhāya devamanussānanti dvinnaṃ bhikkhūnaṃ vivādo kathaṃ devamanussānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattatīti? Kosambakakkhandhake (mahāva. 451 ādayo) viya dvīsu bhikkhūsu vivādaṃ āpannesu tasmiṃ vihāre tesaṃ antevāsikā vivadanti, tesaṃ ovādaṃ gaṇhanto bhikkhunisaṅgho vivadati, tato tesaṃ upaṭṭhākāpi vivadanti. Atha manussānaṃ ārakkhadevatā dve koṭṭhāsā honti. Dhammavādīnaṃ ārakkhadevatā dhammavādiniyo honti adhammavādīnaṃ adhammavādiniyo. Tato ārakkhadevatānaṃ mittā bhummaṭṭhadevatā bhijjanti. Evaṃ paramparāya yāva brahmalokā ṭhapetvā ariyasāvake sabbe devamanussā dve koṭṭhāsā honti. Dhammavādīhi pana adhammavādinova bahutarā honti. Tato yaṃ bahukehi gahitaṃ, sabbaṃ taṃ saccanti dhammaṃ vissajjetvā bahutarāva adhammaṃ gaṇhanti. Te adhammaṃ purakkhatvā viharantā apāyesu nibbattanti. Evaṃ dvinnaṃ bhikkhūnaṃ vivādo devamanussānaṃ ahitāya dukkhāya hoti. Ajjhattaṃ vāti tumhākaṃ abbhantaraparisāya vā. Bahiddhā vāti paresaṃ parisāya vā. Makkhīti paresaṃ guṇamakkhaṇalakkhaṇena makkhena samannāgato. Paḷāsīti yugaggāhalakkhaṇena paḷāsena samannāgato. Issukīti paresaṃ sakkārādiissāyanalakkhaṇāya issāya samannāgato. Maccharīti āvāsamacchariyādīhi pañcahi macchariyehi samannāgato. Saṭhoti kerāṭiko. Māyāvīti katapāpapaṭicchādako. Pāpicchoti asantasambhāvanicchako dussīlo. Micchādiṭṭhīti natthikavādī ahetukavādī akiriyavādī. Sandiṭṭhiparāmāsīti sayaṃ diṭṭhimeva parāmasati. Ādhānaggāhīti daḷhaggāhī. Duppaṭinissaggīti na sakkā hoti gahitaṃ vissajjāpetuṃ. Khuddakavatthuvibhaṅge pana ‘‘tattha katamāni cha vivādamūlāni? Kodho makkho issā sāṭheyyaṃ pāpicchatā sandiṭṭhiparāmāsitā, imāni cha vivādamūlānī’’ti (vibha. 944) padhānavasena ekekoyeva dhammo vutto.
छहि तण्हाकायेहीति ‘‘रूपतण्हा, सद्दतण्हा, गन्धतण्हा, रसतण्हा, फोट्ठब्बतण्हा, धम्मतण्हा’’ति (विभ॰ ९४४) वुत्ताहि छहि तण्हाहि। तत्थ यस्मा एकेकायेव तण्हा अनेकविसयत्ता एकेकस्मिम्पि विसये पुनप्पुनं उप्पत्तितो अनेका होन्ति, तस्मा समूहट्ठेन कायसद्देन योजेत्वा तण्हाकायाति वुत्तं। तण्हाकायाति वुत्तेपि तण्हा एव। रज्जतीति सयं आरम्मणे रज्जति, सारत्तो होति।
Chahi taṇhākāyehīti ‘‘rūpataṇhā, saddataṇhā, gandhataṇhā, rasataṇhā, phoṭṭhabbataṇhā, dhammataṇhā’’ti (vibha. 944) vuttāhi chahi taṇhāhi. Tattha yasmā ekekāyeva taṇhā anekavisayattā ekekasmimpi visaye punappunaṃ uppattito anekā honti, tasmā samūhaṭṭhena kāyasaddena yojetvā taṇhākāyāti vuttaṃ. Taṇhākāyāti vuttepi taṇhā eva. Rajjatīti sayaṃ ārammaṇe rajjati, sāratto hoti.
छहि दिट्ठिगतेहीति सब्बासवसुत्ते वुत्तेहि। वुत्तञ्हि तत्थ –
Chahi diṭṭhigatehīti sabbāsavasutte vuttehi. Vuttañhi tattha –
‘‘तस्स एवं अयोनिसो मनसिकरोतो छन्नं दिट्ठीनं अञ्ञतरा दिट्ठि उप्पज्जति। ‘अत्थि मे अत्ता’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘नत्थि मे अत्ता’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘अत्तनाव अत्तानं सञ्जानामी’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘अत्तनाव अनत्तानं सञ्जानामी’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘अनत्तनाव अत्तानं सञ्जानामी’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति। अथ वा पनस्स एवं दिट्ठि होति ‘यो मे अयं अत्ता वदो वेदेय्यो तत्र तत्र कल्याणपापकानं कम्मानं विपाकं पटिसंवेदेति, सो च खो पन मे अयं अत्ता निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो सस्सतिसमं तथेव ठस्सती’’’ति (म॰ नि॰ १.१९)।
‘‘Tassa evaṃ ayoniso manasikaroto channaṃ diṭṭhīnaṃ aññatarā diṭṭhi uppajjati. ‘Atthi me attā’ti vā assa saccato thetato diṭṭhi uppajjati, ‘natthi me attā’ti vā assa saccato thetato diṭṭhi uppajjati, ‘attanāva attānaṃ sañjānāmī’ti vā assa saccato thetato diṭṭhi uppajjati, ‘attanāva anattānaṃ sañjānāmī’ti vā assa saccato thetato diṭṭhi uppajjati, ‘anattanāva attānaṃ sañjānāmī’ti vā assa saccato thetato diṭṭhi uppajjati. Atha vā panassa evaṃ diṭṭhi hoti ‘yo me ayaṃ attā vado vedeyyo tatra tatra kalyāṇapāpakānaṃ kammānaṃ vipākaṃ paṭisaṃvedeti, so ca kho pana me ayaṃ attā nicco dhuvo sassato avipariṇāmadhammo sassatisamaṃ tatheva ṭhassatī’’’ti (ma. ni. 1.19).
तत्थ अत्थि मे अत्ताति सस्सतदिट्ठि सब्बकालेसु अत्तनो अत्थितं गण्हाति। सच्चतो थेततोति भूततो च थिरतो च, ‘‘इदं सच्च’’न्ति सुट्ठु दळ्हभावेनाति वुत्तं होति। नत्थि मे अत्ताति उच्छेददिट्ठि सतो सत्तस्स तत्थ तत्थ विभवग्गहणतो। अथ वा पुरिमापि तीसु कालेसु अत्थीति गहणतो सस्सतदिट्ठि, पच्चुप्पन्नमेव अत्थीति गण्हन्ती उच्छेददिट्ठि, पच्छिमापि अतीतानागतेसु नत्थीति गहणतो ‘‘भस्सन्ता आहुतियो’’ति गहितदिट्ठिगतिकानं विय उच्छेददिट्ठि। अतीते एव नत्थीति गण्हन्ती अधिच्चसमुप्पन्नकस्स विय सस्सतदिट्ठि। अत्तनाव अत्तानं सञ्जानामीति सञ्ञाक्खन्धसीसेन खन्धे अत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय अवसेसक्खन्धे सञ्जानतो इमिना अत्तना इमं अत्तानं सञ्जानामीति होति। अत्तनाव अनत्तानन्ति सञ्ञाक्खन्धंयेव अत्ताति गहेत्वा, इतरे चत्तारोपि अनत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय ते सञ्जानतो एवं होति। अनत्तनाव अत्तानन्ति सञ्ञाक्खन्धं अनत्ताति गहेत्वा, इतरे चत्तारोपि अत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय ते सञ्जानतो एवं होति। सब्बापि सस्सतुच्छेददिट्ठियोव। वदो वेदेय्योतिआदयो पन सस्सतदिट्ठिया एव अभिनिवेसाकारा। तत्थ वदतीति वदो, वचीकम्मस्स कारकोति वुत्तं होति। वेदयतीति वेदेय्यो, जानाति अनुभवति चाति वुत्तं होति। किं वेदेतीति? तत्र तत्र कल्याणपापकानं कम्मानं विपाकं पटिसंवेदेति । तत्र तत्राति तेसु तेसु योनिगतिठितिनिवासनिकायेसु आरम्मणेसु वा। निच्चोति उप्पादवयरहितो। धुवोति थिरो सारभूतो। सस्सतोति सब्बकालिको। अविपरिणामधम्मोति अत्तनो पकतिभावं अविजहनधम्मो, ककण्टको विय नानप्पकारतं नापज्जति। सस्सतिसमन्ति चन्दसूरियसमुद्दमहापथवीपब्बता लोकवोहारेन सस्सतियोति वुच्चन्ति। सस्सतीहि समं सस्सतिसमं। याव सस्सतियो तिट्ठन्ति, ताव तथेव ठस्सतीति गण्हतो एवं दिट्ठि होति।
Tattha atthi me attāti sassatadiṭṭhi sabbakālesu attano atthitaṃ gaṇhāti. Saccato thetatoti bhūtato ca thirato ca, ‘‘idaṃ sacca’’nti suṭṭhu daḷhabhāvenāti vuttaṃ hoti. Natthi me attāti ucchedadiṭṭhi sato sattassa tattha tattha vibhavaggahaṇato. Atha vā purimāpi tīsu kālesu atthīti gahaṇato sassatadiṭṭhi, paccuppannameva atthīti gaṇhantī ucchedadiṭṭhi, pacchimāpi atītānāgatesu natthīti gahaṇato ‘‘bhassantā āhutiyo’’ti gahitadiṭṭhigatikānaṃ viya ucchedadiṭṭhi. Atīte eva natthīti gaṇhantī adhiccasamuppannakassa viya sassatadiṭṭhi. Attanāva attānaṃ sañjānāmīti saññākkhandhasīsena khandhe attāti gahetvā saññāya avasesakkhandhe sañjānato iminā attanā imaṃ attānaṃ sañjānāmīti hoti. Attanāva anattānanti saññākkhandhaṃyeva attāti gahetvā, itare cattāropi anattāti gahetvā saññāya te sañjānato evaṃ hoti. Anattanāva attānanti saññākkhandhaṃ anattāti gahetvā, itare cattāropi attāti gahetvā saññāya te sañjānato evaṃ hoti. Sabbāpi sassatucchedadiṭṭhiyova. Vado vedeyyotiādayo pana sassatadiṭṭhiyā eva abhinivesākārā. Tattha vadatīti vado, vacīkammassa kārakoti vuttaṃ hoti. Vedayatīti vedeyyo, jānāti anubhavati cāti vuttaṃ hoti. Kiṃ vedetīti? Tatra tatra kalyāṇapāpakānaṃ kammānaṃ vipākaṃ paṭisaṃvedeti . Tatra tatrāti tesu tesu yonigatiṭhitinivāsanikāyesu ārammaṇesu vā. Niccoti uppādavayarahito. Dhuvoti thiro sārabhūto. Sassatoti sabbakāliko. Avipariṇāmadhammoti attano pakatibhāvaṃ avijahanadhammo, kakaṇṭako viya nānappakārataṃ nāpajjati. Sassatisamanti candasūriyasamuddamahāpathavīpabbatā lokavohārena sassatiyoti vuccanti. Sassatīhi samaṃ sassatisamaṃ. Yāva sassatiyo tiṭṭhanti, tāva tatheva ṭhassatīti gaṇhato evaṃ diṭṭhi hoti.
खुद्दकवत्थुविभङ्गे पन ‘‘तत्र तत्र दीघरत्तं कल्याणपापकानं कम्मानं विपाकं पच्चनुभोति, न सो जातो नाहोसि, न सो जातो न भविस्सति, निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मोति वा पनस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जती’’ति (विभ॰ ९४८) छ दिट्ठी एवं विसेसेत्वा वुत्ता।
Khuddakavatthuvibhaṅge pana ‘‘tatra tatra dīgharattaṃ kalyāṇapāpakānaṃ kammānaṃ vipākaṃ paccanubhoti, na so jāto nāhosi, na so jāto na bhavissati, nicco dhuvo sassato avipariṇāmadhammoti vā panassa saccato thetato diṭṭhi uppajjatī’’ti (vibha. 948) cha diṭṭhī evaṃ visesetvā vuttā.
तत्थ न सो जातो नाहोसीति सो अत्ता अजातिधम्मतो न जातो नाम, सदा विज्जमानोयेवाति अत्थो। तेनेव अतीते नाहोसि, अनागते न भविस्सति। यो हि जातो, सो अहोसि। यो च जायिस्सति, सो भविस्सतीति वुच्चति। अथ वा न सो जातो नाहोसीति सो सदा विज्जमानत्ता अतीतेपि न जातु न अहोसि, अनागतेपि न जातु न भविस्सति। अनुसया वुत्तत्था।
Tattha na so jāto nāhosīti so attā ajātidhammato na jāto nāma, sadā vijjamānoyevāti attho. Teneva atīte nāhosi, anāgate na bhavissati. Yo hi jāto, so ahosi. Yo ca jāyissati, so bhavissatīti vuccati. Atha vā na so jāto nāhosīti so sadā vijjamānattā atītepi na jātu na ahosi, anāgatepi na jātu na bhavissati. Anusayā vuttatthā.
सत्तहि सञ्ञोजनेहीति सत्तकनिपाते वुत्तेहि। वुत्तञ्हि तत्थ –
Sattahi saññojanehīti sattakanipāte vuttehi. Vuttañhi tattha –
‘‘सत्तिमानि, भिक्खवे, संयोजनानि। कतमानि सत्त? अनुनयसंयोजनं, पटिघसंयोजनं, दिट्ठिसंयोजनं, विचिकिच्छासंयोजनं, मानसंयोजनं, भवरागसंयोजनं, अविज्जासंयोजनं। इमानि खो, भिक्खवे, सत्त संयोजनानी’’ति (अ॰ नि॰ ७.८)।
‘‘Sattimāni, bhikkhave, saṃyojanāni. Katamāni satta? Anunayasaṃyojanaṃ, paṭighasaṃyojanaṃ, diṭṭhisaṃyojanaṃ, vicikicchāsaṃyojanaṃ, mānasaṃyojanaṃ, bhavarāgasaṃyojanaṃ, avijjāsaṃyojanaṃ. Imāni kho, bhikkhave, satta saṃyojanānī’’ti (a. ni. 7.8).
तत्थ अनुनयसंयोजनन्ति कामरागसंयोजनं। सब्बानेवेतानि बन्धनट्ठेन संयोजनानि।
Tattha anunayasaṃyojananti kāmarāgasaṃyojanaṃ. Sabbānevetāni bandhanaṭṭhena saṃyojanāni.
सत्तहि मानेहीति खुद्दकवत्थुविभङ्गे वुत्तेहि। वुत्तञ्हि तत्थ –
Sattahi mānehīti khuddakavatthuvibhaṅge vuttehi. Vuttañhi tattha –
‘‘मानो , अतिमानो, मानातिमानो, ओमानो, अधिमानो, अस्मिमानो, मिच्छामानो’’ति (विभ॰ ९५०)।
‘‘Māno , atimāno, mānātimāno, omāno, adhimāno, asmimāno, micchāmāno’’ti (vibha. 950).
तत्थ मानोति सेय्यादिवसेन पुग्गलं अनामसित्वा जातिआदीसु वत्थुवसेनेव उन्नति। अतिमानोति जातिआदीहि ‘‘मया सदिसो नत्थी’’ति अतिक्कमित्वा उन्नति। मानातिमानोति ‘‘अयं पुब्बे मया सदिसो, इदानि अहं सेट्ठो, अयं हीनतरो’’ति उप्पन्नमानो। ओमानोति जातिआदीहि अत्तानं हेट्ठा कत्वा पवत्तमानो, हीनोहमस्मीति मानोयेव। अधिमानोति अनधिगतेयेव चतुसच्चधम्मे अधिगतोति मानो। अयं पन अधिमानो परिसुद्धसीलस्स कम्मट्ठाने अप्पमत्तस्स नामरूपं ववत्थपेत्वा पच्चयपरिग्गहेन वितिण्णकङ्खस्स तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारे सम्मसन्तस्स आरद्धविपस्सकस्स पुथुज्जनस्स उप्पज्जति, न अञ्ञेसं। अस्मिमानोति रूपादीसु खन्धेसु अस्मीति मानो, ‘‘अहं रूप’’न्तिआदिवसेन उप्पन्नमानोति वुत्तं होति। मिच्छामानोति पापकेन कम्मायतनादिना उप्पन्नमानो।
Tattha mānoti seyyādivasena puggalaṃ anāmasitvā jātiādīsu vatthuvaseneva unnati. Atimānoti jātiādīhi ‘‘mayā sadiso natthī’’ti atikkamitvā unnati. Mānātimānoti ‘‘ayaṃ pubbe mayā sadiso, idāni ahaṃ seṭṭho, ayaṃ hīnataro’’ti uppannamāno. Omānoti jātiādīhi attānaṃ heṭṭhā katvā pavattamāno, hīnohamasmīti mānoyeva. Adhimānoti anadhigateyeva catusaccadhamme adhigatoti māno. Ayaṃ pana adhimāno parisuddhasīlassa kammaṭṭhāne appamattassa nāmarūpaṃ vavatthapetvā paccayapariggahena vitiṇṇakaṅkhassa tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre sammasantassa āraddhavipassakassa puthujjanassa uppajjati, na aññesaṃ. Asmimānoti rūpādīsu khandhesu asmīti māno, ‘‘ahaṃ rūpa’’ntiādivasena uppannamānoti vuttaṃ hoti. Micchāmānoti pāpakena kammāyatanādinā uppannamāno.
लोकधम्मा वुत्तत्था। सम्परिवत्ततीति लोकधम्मेहि हेतुभूतेहि लाभादीसु चतूसु अनुरोधवसेन, अलाभादीसु चतूसु पटिविरोधवसेन भुसं निवत्तति, पकतिभावं जहातीति अत्थो। मिच्छत्तापि वुत्तत्था। निय्यातोति गतो पक्खन्दो, अभिभूतोति अत्थो।
Lokadhammā vuttatthā. Samparivattatīti lokadhammehi hetubhūtehi lābhādīsu catūsu anurodhavasena, alābhādīsu catūsu paṭivirodhavasena bhusaṃ nivattati, pakatibhāvaṃ jahātīti attho. Micchattāpi vuttatthā. Niyyātoti gato pakkhando, abhibhūtoti attho.
अट्ठहि पुरिसदोसेहीति अट्ठकनिपाते उपमाहि सह, खुद्दकवत्थुविभङ्गे उपमं विना वुत्तेहि। वुत्तञ्हि तत्थ –
Aṭṭhahi purisadosehīti aṭṭhakanipāte upamāhi saha, khuddakavatthuvibhaṅge upamaṃ vinā vuttehi. Vuttañhi tattha –
‘‘कतमे अट्ठ पुरिसदोसा? इध भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो ‘न सरामि न सरामी’ति अस्सतियाव निब्बेठेति। अयं पठमो पुरिसदोसो।
‘‘Katame aṭṭha purisadosā? Idha bhikkhū bhikkhuṃ āpattiyā codenti. So bhikkhu bhikkhūhi āpattiyā codiyamāno ‘na sarāmi na sarāmī’ti assatiyāva nibbeṭheti. Ayaṃ paṭhamo purisadoso.
‘‘पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो चोदकंयेव पटिप्फरति ‘किं नु खो तुय्हं बालस्स अब्यत्तस्स भणितेन, त्वम्पि नाम मं भणितब्बं मञ्ञसी’ति? अयं दुतियो पुरिसदोसो।
‘‘Puna caparaṃ bhikkhū bhikkhuṃ āpattiyā codenti. So bhikkhu bhikkhūhi āpattiyā codiyamāno codakaṃyeva paṭippharati ‘kiṃ nu kho tuyhaṃ bālassa abyattassa bhaṇitena, tvampi nāma maṃ bhaṇitabbaṃ maññasī’ti? Ayaṃ dutiyo purisadoso.
‘‘पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो चोदकंयेव पच्चारोपेति ‘त्वम्पि खोसि इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो, त्वं ताव पठमं पटिकरोही’ति। अयं ततियो पुरिसदोसो।
‘‘Puna caparaṃ bhikkhū bhikkhuṃ āpattiyā codenti. So bhikkhu bhikkhūhi āpattiyā codiyamāno codakaṃyeva paccāropeti ‘tvampi khosi itthannāmaṃ āpattiṃ āpanno, tvaṃ tāva paṭhamaṃ paṭikarohī’ti. Ayaṃ tatiyo purisadoso.
‘‘पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, बहिद्धा कथं अपनामेति, कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति। अयं चतुत्थो पुरिसदोसो।
‘‘Puna caparaṃ bhikkhū bhikkhuṃ āpattiyā codenti. So bhikkhu bhikkhūhi āpattiyā codiyamāno aññenaññaṃ paṭicarati, bahiddhā kathaṃ apanāmeti, kopañca dosañca appaccayañca pātukaroti. Ayaṃ catuttho purisadoso.
‘‘पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो सङ्घमज्झे बाहाविक्खेपकं भणति। अयं पञ्चमो पुरिसदोसो।
‘‘Puna caparaṃ bhikkhū bhikkhuṃ āpattiyā codenti. So bhikkhu bhikkhūhi āpattiyā codiyamāno saṅghamajjhe bāhāvikkhepakaṃ bhaṇati. Ayaṃ pañcamo purisadoso.
‘‘पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो अनादियित्वा सङ्घं अनादियित्वा चोदकं सापत्तिकोव येन कामं पक्कमति। अयं छट्ठो पुरिसदोसो।
‘‘Puna caparaṃ bhikkhū bhikkhuṃ āpattiyā codenti. So bhikkhu bhikkhūhi āpattiyā codiyamāno anādiyitvā saṅghaṃ anādiyitvā codakaṃ sāpattikova yena kāmaṃ pakkamati. Ayaṃ chaṭṭho purisadoso.
‘‘पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो ‘नेवाहं आपन्नोम्हि, न पनाहं अनापन्नोम्ही’ति सो तुण्हीभूतो सङ्घं विहेसेति। अयं सत्तमो पुरिसदोसो।
‘‘Puna caparaṃ bhikkhū bhikkhuṃ āpattiyā codenti. So bhikkhu bhikkhūhi āpattiyā codiyamāno ‘nevāhaṃ āpannomhi, na panāhaṃ anāpannomhī’ti so tuṇhībhūto saṅghaṃ viheseti. Ayaṃ sattamo purisadoso.
‘‘पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो एवमाह – ‘किं नु खो तुम्हे आयस्मन्तो अतिबाळ्हं मयि ब्यावटा? इदानाहं सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सामी’ति। सो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तित्वा एवमाह ‘इदानि खो तुम्हे आयस्मन्तो अत्तमना होथा’ति। अयं अट्ठमो पुरिसदोसो। इमे अट्ठ पुरिसदोसा’’ति (विभ॰ ९५७; अ॰ नि॰ ८.१४)।
‘‘Puna caparaṃ bhikkhū bhikkhuṃ āpattiyā codenti. So bhikkhu bhikkhūhi āpattiyā codiyamāno evamāha – ‘kiṃ nu kho tumhe āyasmanto atibāḷhaṃ mayi byāvaṭā? Idānāhaṃ sikkhaṃ paccakkhāya hīnāyāvattissāmī’ti. So sikkhaṃ paccakkhāya hīnāyāvattitvā evamāha ‘idāni kho tumhe āyasmanto attamanā hothā’ti. Ayaṃ aṭṭhamo purisadoso. Ime aṭṭha purisadosā’’ti (vibha. 957; a. ni. 8.14).
तत्थ पुरिसदोसाति पुरिसानं दोसा, ते पन पुरिससन्तानं दूसेन्तीति दोसा। न सरामि न सरामीति ‘‘मया एतस्स कम्मस्स कतट्ठानं नस्सरामि न सल्लक्खेमी’’ति एवं अस्सतिभावेन निब्बेठेति मोचेति। चोदकंयेव पटिप्फरतीति पटिविरुद्धो हुत्वा फरति, पटिआणिभावेन तिट्ठति। किं नु खो तुय्हन्ति तुय्हं बालस्स अब्यत्तस्स भणितेन नाम किं, यो त्वं नेव वत्थुं, न आपत्तिं, न चोदनं जानासीति दीपेति। त्वम्पि नाम एवं किञ्चि अजानन्तो भणितब्बं मञ्ञसीति अज्झोत्थरति। पच्चारोपेतीति ‘‘त्वम्पि खोसी’’तिआदीनि वदन्तो पतिआरोपेति। पटिकरोहीति देसनागामिनिं देसेहि, वुट्ठानगामिनितो वुट्ठाहि, ततो सुद्धन्ते पतिट्ठितो अञ्ञं चोदेस्ससीति दीपेति। अञ्ञेनञ्ञं पटिचरतीति अञ्ञेन कारणेन, वचनेन वा अञ्ञं कारणं, वचनं वा पटिच्छादेति। ‘‘आपत्तिं आपन्नोसी’’ति वुत्तो ‘‘को आपन्नो, किं आपन्नो, किस्मिं आपन्नो, कथं आपन्नो, कं भणथ, किं भणथा’’ति भणति। ‘‘एवरूपं किञ्चि तया दिट्ठ’’न्ति वुत्ते ‘‘न सुणामी’’ति सोतं उपनेति। बहिद्धा कथं अपनामेतीति ‘‘इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नोसी’’ति पुट्ठो ‘‘पाटलिपुत्तं गतोम्ही’’ति वत्वा पुन ‘‘न तव पाटलिपुत्तगमनं पुच्छामा’’ति वुत्ते ततो राजगहं गतोम्हीति। ‘‘राजगहं वा याहि ब्राह्मणगेहं वा, आपत्तिं आपन्नोसी’’ति। ‘‘तत्थ मे सूकरमंसं लद्ध’’न्तिआदीनि वदन्तो कथं बहिद्धा विक्खिपति। कोपन्ति कुपितभावं, दोसन्ति दुट्ठभावं। उभयम्पेतं कोधस्सेव नामं। अप्पच्चयन्ति असन्तुट्ठाकारं, दोमनस्सस्सेतं नामं। पातुकरोतीति दस्सेति पकासेति। बाहाविक्खेपकं भणतीति बाहं विक्खिपित्वा विक्खिपित्वा अलज्जिवचनं वदति। अनादियित्वाति चित्तीकारेन अग्गहेत्वा अवजानित्वा, अनादरो हुत्वाति अत्थो। विहेसेतीति विहेठेति बाधति। अतिबाळ्हन्ति अतिदळ्हं अतिप्पमाणं। मयि ब्यावटाति मयि ब्यापारं आपन्ना। हीनायावत्तित्वाति हीनस्स गिहिभावस्स अत्थाय आवत्तित्वा, गिही हुत्वाति अत्थो। अत्तमना होथाति तुट्ठचित्ता होथ, ‘‘मया लभितब्बं लभथ, मया वसितब्बट्ठाने वसथ, फासुविहारो वो मया कतो’’ति अधिप्पायेन वदति। दुस्सतीति दुट्ठो होति।
Tattha purisadosāti purisānaṃ dosā, te pana purisasantānaṃ dūsentīti dosā. Na sarāmi na sarāmīti ‘‘mayā etassa kammassa kataṭṭhānaṃ nassarāmi na sallakkhemī’’ti evaṃ assatibhāvena nibbeṭheti moceti. Codakaṃyeva paṭippharatīti paṭiviruddho hutvā pharati, paṭiāṇibhāvena tiṭṭhati. Kiṃ nu kho tuyhanti tuyhaṃ bālassa abyattassa bhaṇitena nāma kiṃ, yo tvaṃ neva vatthuṃ, na āpattiṃ, na codanaṃ jānāsīti dīpeti. Tvampi nāma evaṃ kiñci ajānanto bhaṇitabbaṃ maññasīti ajjhottharati. Paccāropetīti ‘‘tvampi khosī’’tiādīni vadanto patiāropeti. Paṭikarohīti desanāgāminiṃ desehi, vuṭṭhānagāminito vuṭṭhāhi, tato suddhante patiṭṭhito aññaṃ codessasīti dīpeti. Aññenaññaṃ paṭicaratīti aññena kāraṇena, vacanena vā aññaṃ kāraṇaṃ, vacanaṃ vā paṭicchādeti. ‘‘Āpattiṃ āpannosī’’ti vutto ‘‘ko āpanno, kiṃ āpanno, kismiṃ āpanno, kathaṃ āpanno, kaṃ bhaṇatha, kiṃ bhaṇathā’’ti bhaṇati. ‘‘Evarūpaṃ kiñci tayā diṭṭha’’nti vutte ‘‘na suṇāmī’’ti sotaṃ upaneti. Bahiddhā kathaṃ apanāmetīti ‘‘itthannāmaṃ āpattiṃ āpannosī’’ti puṭṭho ‘‘pāṭaliputtaṃ gatomhī’’ti vatvā puna ‘‘na tava pāṭaliputtagamanaṃ pucchāmā’’ti vutte tato rājagahaṃ gatomhīti. ‘‘Rājagahaṃ vā yāhi brāhmaṇagehaṃ vā, āpattiṃ āpannosī’’ti. ‘‘Tattha me sūkaramaṃsaṃ laddha’’ntiādīni vadanto kathaṃ bahiddhā vikkhipati. Kopanti kupitabhāvaṃ, dosanti duṭṭhabhāvaṃ. Ubhayampetaṃ kodhasseva nāmaṃ. Appaccayanti asantuṭṭhākāraṃ, domanassassetaṃ nāmaṃ. Pātukarotīti dasseti pakāseti. Bāhāvikkhepakaṃ bhaṇatīti bāhaṃ vikkhipitvā vikkhipitvā alajjivacanaṃ vadati. Anādiyitvāti cittīkārena aggahetvā avajānitvā, anādaro hutvāti attho. Vihesetīti viheṭheti bādhati. Atibāḷhanti atidaḷhaṃ atippamāṇaṃ. Mayi byāvaṭāti mayi byāpāraṃ āpannā. Hīnāyāvattitvāti hīnassa gihibhāvassa atthāya āvattitvā, gihī hutvāti attho. Attamanā hothāti tuṭṭhacittā hotha, ‘‘mayā labhitabbaṃ labhatha, mayā vasitabbaṭṭhāne vasatha, phāsuvihāro vo mayā kato’’ti adhippāyena vadati. Dussatīti duṭṭho hoti.
नवहि आघातवत्थूहीति सत्तेसु उप्पत्तिवसेनेव कथितानि। यथाह –
Navahi āghātavatthūhīti sattesu uppattivaseneva kathitāni. Yathāha –
‘‘नवयिमानि, भिक्खवे, आघातवत्थूनि। कतमानि नव? ‘अनत्थं मे अचरी’ति आघातं बन्धति, ‘अनत्थं मे चरती’ति आघातं बन्धति, ‘अनत्थं मे चरिस्सती’ति आघातं बन्धति, ‘पियस्स मे मनापस्स अनत्थं अचरि, अनत्थं चरति, अनत्थं चरिस्सती’ति आघातं बन्धति, ‘अप्पियस्स मे अमनापस्स अत्थं अचरि, अत्थं चरति, अत्थं चरिस्सती’ति आघातं बन्धति। इमानि खो, भिक्खवे, नव आघातवत्थूनी’’ति (अ॰ नि॰ ९.२९)।
‘‘Navayimāni, bhikkhave, āghātavatthūni. Katamāni nava? ‘Anatthaṃ me acarī’ti āghātaṃ bandhati, ‘anatthaṃ me caratī’ti āghātaṃ bandhati, ‘anatthaṃ me carissatī’ti āghātaṃ bandhati, ‘piyassa me manāpassa anatthaṃ acari, anatthaṃ carati, anatthaṃ carissatī’ti āghātaṃ bandhati, ‘appiyassa me amanāpassa atthaṃ acari, atthaṃ carati, atthaṃ carissatī’ti āghātaṃ bandhati. Imāni kho, bhikkhave, nava āghātavatthūnī’’ti (a. ni. 9.29).
तत्थ आघातवत्थूनीति आघातकारणानि। आघातन्ति चेत्थ कोपो, सोयेव उपरूपरि कोपस्स वत्थुत्ता आघातवत्थु। आघातं बन्धतीति कोपं बन्धति करोति उप्पादेति। ‘‘अत्थं मे नाचरि, न चरति, न चरिस्सति। पियस्स मे मनापस्स अत्थं नाचरि, न चरति, न चरिस्सति। अप्पियस्स मे अमनापस्स अनत्थं नाचरि, न चरति, न चरिस्सती’’ति (महानि॰ ८५; विभ॰ ९६०; ध॰ स॰ १०६६) निद्देसे वुत्तानि अपरानिपि नव आघातवत्थूनि इमेहेव नवहि सङ्गहितानि। आघातितोति घट्टितो।
Tattha āghātavatthūnīti āghātakāraṇāni. Āghātanti cettha kopo, soyeva uparūpari kopassa vatthuttā āghātavatthu. Āghātaṃ bandhatīti kopaṃ bandhati karoti uppādeti. ‘‘Atthaṃ me nācari, na carati, na carissati. Piyassa me manāpassa atthaṃ nācari, na carati, na carissati. Appiyassa me amanāpassa anatthaṃ nācari, na carati, na carissatī’’ti (mahāni. 85; vibha. 960; dha. sa. 1066) niddese vuttāni aparānipi nava āghātavatthūni imeheva navahi saṅgahitāni. Āghātitoti ghaṭṭito.
नवविधमानेहीति कतमे नवविधमाना? सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो, सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानो, सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानो। सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानो, सदिसस्स सदिसोहमस्मीति मानो, सदिसस्स हीनोहमस्मीति मानो। हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानो, हीनस्स सदिसोहमस्मीति मानो, हीनस्स हीनोहमस्मीति मानो। इमे नवविधमाना (विभ॰ ९६२)।
Navavidhamānehīti katame navavidhamānā? Seyyassa seyyohamasmīti māno, seyyassa sadisohamasmīti māno, seyyassa hīnohamasmīti māno. Sadisassa seyyohamasmīti māno, sadisassa sadisohamasmīti māno, sadisassa hīnohamasmīti māno. Hīnassa seyyohamasmīti māno, hīnassa sadisohamasmīti māno, hīnassa hīnohamasmīti māno. Ime navavidhamānā (vibha. 962).
एत्थ पन सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो राजूनञ्चेव पब्बजितानञ्च उप्पज्जति। राजा हि ‘‘रट्ठेन वा धनेन वा वाहनेहि वा को मया सदिसो अत्थी’’ति एतं मानं करोति, पब्बजितोपि ‘‘सीलधुतङ्गादीहि को मया सदिसो अत्थी’’ति एतं मानं करोति।
Ettha pana seyyassa seyyohamasmīti māno rājūnañceva pabbajitānañca uppajjati. Rājā hi ‘‘raṭṭhena vā dhanena vā vāhanehi vā ko mayā sadiso atthī’’ti etaṃ mānaṃ karoti, pabbajitopi ‘‘sīladhutaṅgādīhi ko mayā sadiso atthī’’ti etaṃ mānaṃ karoti.
सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानोपि एतेसंयेव उप्पज्जति। राजा हि ‘‘रट्ठेन वा धनेन वा वाहनेहि वा अञ्ञराजूहि सद्धिं मय्हं किं नानाकरण’’न्ति एतं मानं करोति, पब्बजितोपि ‘‘सीलधुतङ्गादीहि अञ्ञेन भिक्खुना मय्हं किं नानाकरण’’न्ति एतं मानं करोति।
Seyyassa sadisohamasmīti mānopi etesaṃyeva uppajjati. Rājā hi ‘‘raṭṭhena vā dhanena vā vāhanehi vā aññarājūhi saddhiṃ mayhaṃ kiṃ nānākaraṇa’’nti etaṃ mānaṃ karoti, pabbajitopi ‘‘sīladhutaṅgādīhi aññena bhikkhunā mayhaṃ kiṃ nānākaraṇa’’nti etaṃ mānaṃ karoti.
सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानोपि एतेसंयेव उप्पज्जति। यस्स हि रञ्ञो रट्ठं वा धनं वा वाहनादीनि वा नातिसम्पन्नानि होन्ति, सो ‘‘मय्हं राजाति वोहारसुखमत्तकमेव, किं राजा नाम अह’’न्ति एतं मानं करोति, पब्बजितोपि अप्पलाभसक्कारो ‘‘अहं धम्मकथिको बहुस्सुतो महाथेरोति कथामत्तमेव, किं धम्मकथिको नामाहं, किं बहुस्सुतो नामाहं, किं महाथेरो नामाहं, यस्स मे लाभसक्कारो नत्थी’’ति एतं मानं करोति।
Seyyassa hīnohamasmīti mānopi etesaṃyeva uppajjati. Yassa hi rañño raṭṭhaṃ vā dhanaṃ vā vāhanādīni vā nātisampannāni honti, so ‘‘mayhaṃ rājāti vohārasukhamattakameva, kiṃ rājā nāma aha’’nti etaṃ mānaṃ karoti, pabbajitopi appalābhasakkāro ‘‘ahaṃ dhammakathiko bahussuto mahātheroti kathāmattameva, kiṃ dhammakathiko nāmāhaṃ, kiṃ bahussuto nāmāhaṃ, kiṃ mahāthero nāmāhaṃ, yassa me lābhasakkāro natthī’’ti etaṃ mānaṃ karoti.
सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानादयो अमच्चादीनं उप्पज्जन्ति। अमच्चो वा हि रट्ठियो वा ‘‘भोगयानवाहनादीहि को मया सदिसो अञ्ञो राजपुरिसो अत्थी’’ति वा, ‘‘मय्हं अञ्ञेहि सद्धिं किं नानाकरण’’न्ति वा, ‘‘अमच्चोति नाममेव मय्हं, घासच्छादनमत्तम्पि मे नत्थि, किं अमच्चो नामाह’’न्ति वा एतं मानं करोति।
Sadisassaseyyohamasmīti mānādayo amaccādīnaṃ uppajjanti. Amacco vā hi raṭṭhiyo vā ‘‘bhogayānavāhanādīhi ko mayā sadiso añño rājapuriso atthī’’ti vā, ‘‘mayhaṃ aññehi saddhiṃ kiṃ nānākaraṇa’’nti vā, ‘‘amaccoti nāmameva mayhaṃ, ghāsacchādanamattampi me natthi, kiṃ amacco nāmāha’’nti vā etaṃ mānaṃ karoti.
हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानादयो दासादीनं उप्पज्जन्ति। दासो हि ‘‘मातितो वा पितितो वा को मया सदिसो अञ्ञो दासो नाम अत्थि, अञ्ञे जीवितुं असक्कोन्ता कुच्छिहेतु दासा नाम जाता, अहं पन पवेणिआगतत्ता सेय्यो’’ति वा, ‘‘पवेणिआगतभावेन उभतोसुद्धिकदासत्तेन असुकदासेन नाम सद्धिं मय्हं किं नानाकरण’’न्ति वा, ‘‘कुच्छिवसेनाहं दासब्यं उपगतो, मातापितुकोटिया पन मे दासट्ठानं नत्थि, किं दासो नाम अह’’न्ति वा एतं मानं करोति। यथा च दासो, एवं पुक्कुसचण्डालादयोपि एतं मानं करोन्तियेव। एत्थ च सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति उप्पन्नमानोव याथावमानो, इतरे द्वे अयाथावमाना। तथा सदिसस्स सदिसोहमस्मीति हीनस्स हीनोहमस्मीति उप्पन्नमानोव याथावमानो, इतरे द्वे अयाथावमाना। तत्थ याथावमाना अरहत्तमग्गवज्झा, अयाथावमाना सोतापत्तिमग्गवज्झाति।
Hīnassaseyyohamasmīti mānādayo dāsādīnaṃ uppajjanti. Dāso hi ‘‘mātito vā pitito vā ko mayā sadiso añño dāso nāma atthi, aññe jīvituṃ asakkontā kucchihetu dāsā nāma jātā, ahaṃ pana paveṇiāgatattā seyyo’’ti vā, ‘‘paveṇiāgatabhāvena ubhatosuddhikadāsattena asukadāsena nāma saddhiṃ mayhaṃ kiṃ nānākaraṇa’’nti vā, ‘‘kucchivasenāhaṃ dāsabyaṃ upagato, mātāpitukoṭiyā pana me dāsaṭṭhānaṃ natthi, kiṃ dāso nāma aha’’nti vā etaṃ mānaṃ karoti. Yathā ca dāso, evaṃ pukkusacaṇḍālādayopi etaṃ mānaṃ karontiyeva. Ettha ca seyyassa seyyohamasmīti uppannamānova yāthāvamāno, itare dve ayāthāvamānā. Tathā sadisassa sadisohamasmīti hīnassa hīnohamasmīti uppannamānova yāthāvamāno, itare dve ayāthāvamānā. Tattha yāthāvamānā arahattamaggavajjhā, ayāthāvamānā sotāpattimaggavajjhāti.
तण्हामूलका वुत्तायेव। रज्जतीति न केवलं रागेनेव रज्जति, अथ खो तण्हामूलकानं परियेसनादीनम्पि सम्भवतो तण्हामूलकेहि सब्बेहि अकुसलधम्मेहि रज्जति, युज्जति बज्झतीति अधिप्पायो।
Taṇhāmūlakā vuttāyeva. Rajjatīti na kevalaṃ rāgeneva rajjati, atha kho taṇhāmūlakānaṃ pariyesanādīnampi sambhavato taṇhāmūlakehi sabbehi akusaladhammehi rajjati, yujjati bajjhatīti adhippāyo.
दसहि किलेसवत्थूहीति कतमानि दस किलेसवत्थूनि? लोभो, दोसो, मोहो, मानो, दिट्ठि, विचिकिच्छा, थिनं, उद्धच्चं, अहिरिकं, अनोत्तप्पन्ति इमानि दस किलेसवत्थूनि (विभ॰ ९६६)।
Dasahikilesavatthūhīti katamāni dasa kilesavatthūni? Lobho, doso, moho, māno, diṭṭhi, vicikicchā, thinaṃ, uddhaccaṃ, ahirikaṃ, anottappanti imāni dasa kilesavatthūni (vibha. 966).
तत्थ किलेसा एव किलेसवत्थूनि, वसन्ति वा एत्थ अखीणासवा सत्ता लोभादीसु पतिट्ठितत्ताति वत्थूनि, किलेसा च ते तप्पतिट्ठानं सत्तानं वत्थूनि चाति किलेसवत्थूनि। यस्मा चेत्थ अनन्तरपच्चयादिभावेन उप्पज्जमानापि किलेसा वसन्ति एव नाम, तस्मा किलेसानं वत्थूनीतिपि किलेसवत्थूनि। लुब्भन्ति तेन, सयं वा लुब्भति, लुब्भनमत्तमेव वा तन्ति लोभो। दुस्सन्ति तेन, सयं वा दुस्सति, दुस्सनमत्तमेव वा तन्ति दोसो। मुय्हन्ति तेन, सयं वा मुय्हति, मुय्हनमत्तमेव वा तन्ति मोहो। मञ्ञतीति मानो। दिट्ठिआदयो वुत्तत्थाव । न हिरीयतीति अहिरिको, तस्स भावो अहिरिकं। न ओत्तप्पतीति अनोत्तप्पी, तस्स भावो अनोत्तप्पं। तेसु अहिरिकं कायदुच्चरितादीहि अजिगुच्छनलक्खणं, अनोत्तप्पं तेहेव असारज्जनलक्खणं, किलिस्सतीति उपतापीयति विबाधीयति।
Tattha kilesā eva kilesavatthūni, vasanti vā ettha akhīṇāsavā sattā lobhādīsu patiṭṭhitattāti vatthūni, kilesā ca te tappatiṭṭhānaṃ sattānaṃ vatthūni cāti kilesavatthūni. Yasmā cettha anantarapaccayādibhāvena uppajjamānāpi kilesā vasanti eva nāma, tasmā kilesānaṃ vatthūnītipi kilesavatthūni. Lubbhanti tena, sayaṃ vā lubbhati, lubbhanamattameva vā tanti lobho. Dussanti tena, sayaṃ vā dussati, dussanamattameva vā tanti doso. Muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, muyhanamattameva vā tanti moho. Maññatīti māno. Diṭṭhiādayo vuttatthāva . Na hirīyatīti ahiriko, tassa bhāvo ahirikaṃ. Na ottappatīti anottappī, tassa bhāvo anottappaṃ. Tesu ahirikaṃ kāyaduccaritādīhi ajigucchanalakkhaṇaṃ, anottappaṃ teheva asārajjanalakkhaṇaṃ, kilissatīti upatāpīyati vibādhīyati.
दसहि आघातवत्थूहीति पुब्बे वुत्तेहि नवहि च ‘‘अट्ठाने वा पनाघातो जायती’’ति (ध॰ स॰ १०६६) वुत्तेन चाति दसहि। अनत्थं मे अचरीतिआदीनिपि हि अविकप्पेत्वा खाणुकण्टकादिम्हिपि अट्ठाने आघातो उप्पज्जति।
Dasahi āghātavatthūhīti pubbe vuttehi navahi ca ‘‘aṭṭhāne vā panāghāto jāyatī’’ti (dha. sa. 1066) vuttena cāti dasahi. Anatthaṃ me acarītiādīnipi hi avikappetvā khāṇukaṇṭakādimhipi aṭṭhāne āghāto uppajjati.
दसहि अकुसलकम्मपथेहीति कतमे दस अकुसलकम्मपथा (दी॰ नि॰ ३.३६०)? पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसुमिच्छाचारो, मुसावादो, पिसुणा वाचा, फरुसा वाचा, सम्फप्पलापो, अभिज्झा, ब्यापादो, मिच्छादिट्ठि। इमे दस अकुसलकम्मपथा। तत्थ अकुसलकम्मानि च तानि पथा च दुग्गतियाति अकुसलकम्मपथा। समन्नागतोति समङ्गीभूतो।
Dasahi akusalakammapathehīti katame dasa akusalakammapathā (dī. ni. 3.360)? Pāṇātipāto, adinnādānaṃ, kāmesumicchācāro, musāvādo, pisuṇā vācā, pharusā vācā, samphappalāpo, abhijjhā, byāpādo, micchādiṭṭhi. Ime dasa akusalakammapathā. Tattha akusalakammāni ca tāni pathā ca duggatiyāti akusalakammapathā. Samannāgatoti samaṅgībhūto.
दसहि सञ्ञोजनेहीति कतमानि दस संयोजनानि (ध॰ स॰ १११८)? कामरागसंयोजनं, पटिघसंयोजनं, मानसंयोजनं, दिट्ठिसंयोजनं, विचिकिच्छासंयोजनं, सीलब्बतपरामाससंयोजनं, भवरागसंयोजनं, इस्सासंयोजनं, मच्छरियसंयोजनं, अविज्जासंयोजनं, इमानि दस संयोजनानि। मिच्छत्ता वुत्तायेव।
Dasahi saññojanehīti katamāni dasa saṃyojanāni (dha. sa. 1118)? Kāmarāgasaṃyojanaṃ, paṭighasaṃyojanaṃ, mānasaṃyojanaṃ, diṭṭhisaṃyojanaṃ, vicikicchāsaṃyojanaṃ, sīlabbataparāmāsasaṃyojanaṃ, bhavarāgasaṃyojanaṃ, issāsaṃyojanaṃ, macchariyasaṃyojanaṃ, avijjāsaṃyojanaṃ, imāni dasa saṃyojanāni. Micchattā vuttāyeva.
दसवत्थुकाय मिच्छादिट्ठियाति कतमा दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि (विभ॰ ९७१)? नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ति। अयं दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि।
Dasavatthukāya micchādiṭṭhiyāti katamā dasavatthukā micchādiṭṭhi (vibha. 971)? Natthi dinnaṃ, natthi yiṭṭhaṃ, natthi hutaṃ, natthi sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko, natthi ayaṃ loko, natthi paro loko, natthi mātā, natthi pitā, natthi sattā opapātikā, natthi loke samaṇabrāhmaṇā sammaggatā sammāpaṭipannā ye imañca lokaṃ parañca lokaṃ sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedenti. Ayaṃ dasavatthukā micchādiṭṭhi.
तत्थ दसवत्थुकाति दस वत्थूनि एतिस्साति दसवत्थुका। नत्थि दिन्नन्ति दिन्नं नाम अत्थि, सक्का कस्सचि किञ्चि दातुन्ति जानाति। दिन्नस्स पन फलं विपाको नत्थीति गण्हाति। नत्थि यिट्ठन्ति यिट्ठं वुच्चति महायागो, तं यजितुं सक्काति जानाति। यिट्ठस्स पन फलं विपाको नत्थीति गण्हाति। हुतन्ति आहुनपाहुनमङ्गलकिरिया, तं कातुं सक्काति जानाति। तस्स पन फलं विपाको नत्थीति गण्हाति। सुकतदुक्कटानन्ति एत्थ दस कुसलकम्मपथा सुकतकम्मानि नाम, दस अकुसलकम्मपथा दुक्कटकम्मानि नाम। तेसं अत्थिभावं जानाति। फलं विपाको पन नत्थीति गण्हाति। नत्थि अयं लोकोति परलोके ठितो इमं लोकं नत्थीति गण्हाति। नत्थि परो लोकोति इधलोके ठितो परलोकं नत्थीति गण्हाति। नत्थि माता नत्थि पिताति मातापितूनं अत्थिभावं जानाति। तेसु कतप्पच्चयेन कोचि फलं विपाको नत्थीति गण्हाति। नत्थि सत्ता ओपपातिकाति चवनकउपपज्जनकसत्ता नत्थीति गण्हाति। सम्मग्गता सम्मापटिपन्नाति अनुलोमपटिपदं पटिपन्ना धम्मिकसमणब्राह्मणा लोकस्मिं नत्थीति गण्हाति। ये इमञ्च लोकं…पे॰… पवेदेन्तीति इमञ्च परञ्च लोकं अत्तनाव अभिविसिट्ठेन ञाणेन ञत्वा पवेदनसमत्थो सब्बञ्ञू बुद्धो नत्थीति गण्हाति।
Tattha dasavatthukāti dasa vatthūni etissāti dasavatthukā. Natthi dinnanti dinnaṃ nāma atthi, sakkā kassaci kiñci dātunti jānāti. Dinnassa pana phalaṃ vipāko natthīti gaṇhāti. Natthi yiṭṭhanti yiṭṭhaṃ vuccati mahāyāgo, taṃ yajituṃ sakkāti jānāti. Yiṭṭhassa pana phalaṃ vipāko natthīti gaṇhāti. Hutanti āhunapāhunamaṅgalakiriyā, taṃ kātuṃ sakkāti jānāti. Tassa pana phalaṃ vipāko natthīti gaṇhāti. Sukatadukkaṭānanti ettha dasa kusalakammapathā sukatakammāni nāma, dasa akusalakammapathā dukkaṭakammāni nāma. Tesaṃ atthibhāvaṃ jānāti. Phalaṃ vipāko pana natthīti gaṇhāti. Natthi ayaṃ lokoti paraloke ṭhito imaṃ lokaṃ natthīti gaṇhāti. Natthi paro lokoti idhaloke ṭhito paralokaṃ natthīti gaṇhāti. Natthi mātā natthi pitāti mātāpitūnaṃ atthibhāvaṃ jānāti. Tesu katappaccayena koci phalaṃ vipāko natthīti gaṇhāti. Natthi sattā opapātikāti cavanakaupapajjanakasattā natthīti gaṇhāti. Sammaggatā sammāpaṭipannāti anulomapaṭipadaṃ paṭipannā dhammikasamaṇabrāhmaṇā lokasmiṃ natthīti gaṇhāti. Ye imañca lokaṃ…pe… pavedentīti imañca parañca lokaṃ attanāva abhivisiṭṭhena ñāṇena ñatvā pavedanasamattho sabbaññū buddho natthīti gaṇhāti.
अन्तग्गाहिकाय दिट्ठियाति ‘‘सस्सतो लोको’’तिआदिकं एकेकं अन्तं भागं गण्हातीति अन्तग्गाहिका। अथ वा अन्तस्स गाहो अन्तग्गाहो, अन्तग्गाहो अस्सा अत्थीति अन्तग्गाहिका। ताय अन्तग्गाहिकाय। सा पन वुत्तायेव।
Antaggāhikāya diṭṭhiyāti ‘‘sassato loko’’tiādikaṃ ekekaṃ antaṃ bhāgaṃ gaṇhātīti antaggāhikā. Atha vā antassa gāho antaggāho, antaggāho assā atthīti antaggāhikā. Tāya antaggāhikāya. Sā pana vuttāyeva.
अट्ठसततण्हापपञ्चसतेहीति अट्ठुत्तरं सतं अट्ठसतं। संसारे पपञ्चेति चिरं वसापेतीति पपञ्चो, तण्हा एव पपञ्चो तण्हापपञ्चो, आरम्मणभेदेन पुनप्पुनं उप्पत्तिवसेन च तण्हानं बहुकत्ता बहुवचनं कत्वा तण्हापपञ्चानं सतं तण्हापपञ्चसतं। तेन ‘‘तण्हापपञ्चसतेना’’ति वत्तब्बे वचनविपल्लासवसेन ‘‘तण्हापपञ्चसतेही’’ति बहुवचननिद्देसो कतो। अट्ठसतन्ति सङ्खातेन तण्हापपञ्चसतेनाति अत्थो दट्ठब्बो। अट्ठ अब्बोहारिकानि कत्वा सतमेव गहितन्ति वेदितब्बं। खुद्दकवत्थुविभङ्गे पन तण्हाविचरितानीति आगतं। यथाह –
Aṭṭhasatataṇhāpapañcasatehīti aṭṭhuttaraṃ sataṃ aṭṭhasataṃ. Saṃsāre papañceti ciraṃ vasāpetīti papañco, taṇhā eva papañco taṇhāpapañco, ārammaṇabhedena punappunaṃ uppattivasena ca taṇhānaṃ bahukattā bahuvacanaṃ katvā taṇhāpapañcānaṃ sataṃ taṇhāpapañcasataṃ. Tena ‘‘taṇhāpapañcasatenā’’ti vattabbe vacanavipallāsavasena ‘‘taṇhāpapañcasatehī’’ti bahuvacananiddeso kato. Aṭṭhasatanti saṅkhātena taṇhāpapañcasatenāti attho daṭṭhabbo. Aṭṭha abbohārikāni katvā satameva gahitanti veditabbaṃ. Khuddakavatthuvibhaṅge pana taṇhāvicaritānīti āgataṃ. Yathāha –
‘‘अट्ठारस तण्हाविचरितानि अज्झत्तिकस्स उपादाय, अट्ठारस तण्हाविचरितानि बाहिरस्स उपादाय, तदेकज्झं अभिसञ्ञुहित्वा अभिसङ्खिपित्वा छत्तिंस तण्हाविचरितानि होन्ति। इति अतीतानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि, अनागतानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि तदेकज्झं अभिसञ्ञुहित्वा अभिसङ्खिपित्वा अट्ठतण्हाविचरितसतं होती’’ति (विभ॰ ८४२)।
‘‘Aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni ajjhattikassa upādāya, aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni bāhirassa upādāya, tadekajjhaṃ abhisaññuhitvā abhisaṅkhipitvā chattiṃsa taṇhāvicaritāni honti. Iti atītāni chattiṃsa taṇhāvicaritāni, anāgatāni chattiṃsa taṇhāvicaritāni, paccuppannāni chattiṃsa taṇhāvicaritāni tadekajjhaṃ abhisaññuhitvā abhisaṅkhipitvā aṭṭhataṇhāvicaritasataṃ hotī’’ti (vibha. 842).
तण्हापपञ्चायेव पनेत्थ तण्हाविचरितानीति वुत्ता। तण्हासमुदाचारा तण्हापवत्तियोति अत्थो। अज्झत्तिकस्स उपादायाति अज्झत्तिकं खन्धपञ्चकं उपादाय। इदञ्हि उपयोगत्थे सामिवचनं। वित्थारो पनस्स तस्स निद्देसे (विभ॰ ९७३) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। अयं पन अपरो नयो – रूपारम्मणायेव कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हाति तिस्सो तण्हा होन्ति, तथा सद्दादिआरम्मणाति छसु आरम्मणेसु अट्ठारस तण्हा होन्ति, अज्झत्तारम्मणा अट्ठारस, बहिद्धारम्मणा अट्ठारसाति छत्तिंस होन्ति। ता एव अतीतारम्मणा छत्तिंस, अनागतारम्मणा छत्तिंस, पच्चुप्पन्नारम्मणा छत्तिंसाति अट्ठतण्हाविचरितसतं होति। पपञ्चितोति आरम्मणे, संसारे वा पपञ्चितो चिरवासितो।
Taṇhāpapañcāyeva panettha taṇhāvicaritānīti vuttā. Taṇhāsamudācārā taṇhāpavattiyoti attho. Ajjhattikassa upādāyāti ajjhattikaṃ khandhapañcakaṃ upādāya. Idañhi upayogatthe sāmivacanaṃ. Vitthāro panassa tassa niddese (vibha. 973) vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ pana aparo nayo – rūpārammaṇāyeva kāmataṇhā, bhavataṇhā, vibhavataṇhāti tisso taṇhā honti, tathā saddādiārammaṇāti chasu ārammaṇesu aṭṭhārasa taṇhā honti, ajjhattārammaṇā aṭṭhārasa, bahiddhārammaṇā aṭṭhārasāti chattiṃsa honti. Tā eva atītārammaṇā chattiṃsa, anāgatārammaṇā chattiṃsa, paccuppannārammaṇā chattiṃsāti aṭṭhataṇhāvicaritasataṃ hoti. Papañcitoti ārammaṇe, saṃsāre vā papañcito ciravāsito.
द्वासट्ठिया दिट्ठिगतेहीति ‘‘कतमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले वेय्याकरणे वुत्तानि भगवता? चत्तारो सस्सतवादा, चत्तारो एकच्चसस्सतवादा, चत्तारो अन्तानन्तिका , चत्तारो अमराविक्खेपिका, द्वे अधिच्चसमुप्पन्निका, सोळस सञ्ञीवादा, अट्ठ असञ्ञीवादा, अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा, सत्त उच्छेदवादा, पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति इमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले वेय्याकरणे वुत्तानि भगवता’’ति (विभ॰ ९७७)। वित्थारो पनेत्थ ब्रह्मजालसुत्ते वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehīti ‘‘katamāni dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni brahmajāle veyyākaraṇe vuttāni bhagavatā? Cattāro sassatavādā, cattāro ekaccasassatavādā, cattāro antānantikā , cattāro amarāvikkhepikā, dve adhiccasamuppannikā, soḷasa saññīvādā, aṭṭha asaññīvādā, aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā, satta ucchedavādā, pañca diṭṭhadhammanibbānavādāti imāni dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni brahmajāle veyyākaraṇe vuttāni bhagavatā’’ti (vibha. 977). Vitthāro panettha brahmajālasutte vuttanayeneva veditabbo.
अहञ्चम्हि तिण्णोति अहञ्च चतुरोघं, संसारसमुद्दं वा तिण्णो अम्हि भवामि। मुत्तोति रागादिबन्धनेहि मुत्तो। दन्तोति निब्बिसेवनो निप्परिप्फन्दो। सन्तोति सीतीभूतो। अस्सत्थोति निब्बानदस्सने लद्धस्सासो। परिनिब्बुतोति किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बुतो। पहोमीति समत्थोम्हि। खोइति एकंसत्थे निपातो। परे च परिनिब्बापेतुन्ति एत्थ परे च-सद्दो ‘‘परे च तारेतु’’न्तिआदीहिपि योजेतब्बोति।
Ahañcamhi tiṇṇoti ahañca caturoghaṃ, saṃsārasamuddaṃ vā tiṇṇo amhi bhavāmi. Muttoti rāgādibandhanehi mutto. Dantoti nibbisevano nipparipphando. Santoti sītībhūto. Assatthoti nibbānadassane laddhassāso. Parinibbutoti kilesaparinibbānena parinibbuto. Pahomīti samatthomhi. Khoiti ekaṃsatthe nipāto. Pare ca parinibbāpetunti ettha pare ca-saddo ‘‘pare ca tāretu’’ntiādīhipi yojetabboti.
महाकरुणाञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Mahākaruṇāñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ७१. महाकरुणाञाणनिद्देसो • 71. Mahākaruṇāñāṇaniddeso
