| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
४. महामालुक्यसुत्तवण्णना
4. Mahāmālukyasuttavaṇṇanā
१२९. ओरं वुच्चति कामधातु, तत्थ पवत्तिया संवत्तनतो ओरं भजन्तीति ओरम्भागियानि, हेट्ठिममग्गवज्झताय ओरम्भागे हेट्ठाकोट्ठासे भजन्तीति ओरम्भागियानि क-कारस्स य-कारं कत्वा। तेनाह ‘‘हेट्ठाकोट्ठासिकानी’’तिआदि। कम्मुना हि वट्टेन च दुक्खं संयोजेन्तीति संयोजनानि, ओरम्भागियसञ्ञितानि संयोजनानि यस्स अप्पहीनानि, तस्सेव वट्टदुक्खं। यस्स पन तानि पहीनानि, तस्स तं नत्थीति। अप्पहीनताय अनुसेतीति अरियमग्गेन असमुच्छिन्नताय कारणलाभे सति उप्पज्जति, अप्पहीनभावेन अनुसेति। अनुसयमानो संयोजनं नाम होतीति अनुसयत्तं फरित्वा पवत्तमानो पापधम्मो यथावुत्तेनत्थेन संयोजनं नाम होति। एतेन यदि पन अनुसयतो संयोजनं पवत्तं, तथापि ये ते कामरागादयो ‘‘अनुसया’’ति वुच्चन्ति, तेयेव बन्धनट्ठेन संयोजनानीति दस्सेति।
129. Oraṃ vuccati kāmadhātu, tattha pavattiyā saṃvattanato oraṃ bhajantīti orambhāgiyāni, heṭṭhimamaggavajjhatāya orambhāge heṭṭhākoṭṭhāse bhajantīti orambhāgiyāni ka-kārassa ya-kāraṃ katvā. Tenāha ‘‘heṭṭhākoṭṭhāsikānī’’tiādi. Kammunā hi vaṭṭena ca dukkhaṃ saṃyojentīti saṃyojanāni, orambhāgiyasaññitāni saṃyojanāni yassa appahīnāni, tasseva vaṭṭadukkhaṃ. Yassa pana tāni pahīnāni, tassa taṃ natthīti. Appahīnatāya anusetīti ariyamaggena asamucchinnatāya kāraṇalābhe sati uppajjati, appahīnabhāvena anuseti. Anusayamāno saṃyojanaṃ nāma hotīti anusayattaṃ pharitvā pavattamāno pāpadhammo yathāvuttenatthena saṃyojanaṃ nāma hoti. Etena yadi pana anusayato saṃyojanaṃ pavattaṃ, tathāpi ye te kāmarāgādayo ‘‘anusayā’’ti vuccanti, teyeva bandhanaṭṭhena saṃyojanānīti dasseti.
एवं सन्तेपीति यदेव ओरम्भागियसंयोजनं भगवता पुच्छितं, तदेव थेरेनपि विस्सज्जितं, तथापि अयं लद्धि सन्निस्सया। तत्थ दोसारोपनाति दस्सेतुं ‘‘तस्स वादे’’तिआदि वुत्तं। समुदाचारक्खणेयेवाति पवत्तिक्खणे एव। न हि सब्बे वत्तमाना किलेसा संयोजनत्थं फरन्तीति अधिप्पायो। तेनाति तेन कारणेन, तथालद्धिकत्ताति अत्थो। चिन्तेसि ‘‘धम्मं देसेस्सामी’’ति योजना। अत्तनो धम्मतायेवाति अज्झत्तासयेनेव। विसंवादिताति सत्थु चित्तस्स अनाराधनेन विवेचिता। एवमकासि एवं धम्मं देसापेसि।
Evaṃ santepīti yadeva orambhāgiyasaṃyojanaṃ bhagavatā pucchitaṃ, tadeva therenapi vissajjitaṃ, tathāpi ayaṃ laddhi sannissayā. Tattha dosāropanāti dassetuṃ ‘‘tassa vāde’’tiādi vuttaṃ. Samudācārakkhaṇeyevāti pavattikkhaṇe eva. Na hi sabbe vattamānā kilesā saṃyojanatthaṃ pharantīti adhippāyo. Tenāti tena kāraṇena, tathāladdhikattāti attho. Cintesi ‘‘dhammaṃ desessāmī’’ti yojanā. Attano dhammatāyevāti ajjhattāsayeneva. Visaṃvāditāti satthu cittassa anārādhanena vivecitā. Evamakāsi evaṃ dhammaṃ desāpesi.
१३०. सक्कायदिट्ठिपरियुट्ठितेनाति परियुट्ठानसमत्थसक्कायदिट्ठिकेन। तथाभूतञ्च चित्तं ताय दिट्ठिया विगय्हितं अज्झोत्थटञ्च नाम होतीति आह ‘‘गहितेन अभिभूतेना’’ति। दिट्ठिनिस्सरणं नाम दस्सनमग्गो तेन समुच्छिन्दितब्बतो, सो पन निब्बानं आगम्म तं समुच्छिन्दति, तस्मा वुत्तं ‘‘दिट्ठिनिस्सरणं निब्बान’’न्ति। अविनोदिता अनीहटाति पदद्वयेनपि समुच्छेदवसेन अप्पहीनत्तंयेव वदति। अञ्ञं संयोजनं अञ्ञो अनुसयोति वदन्ति, सहभावो नाम अञ्ञेन होति। न हि तदेव तेन सहाति वुच्चतीति तेसं अधिप्पायो। अञ्ञेनाति अत्थतो अञ्ञेन। अवत्थामत्ततो यदिपि अवयवविनिमुत्तो समुदायो नत्थि, अवयवो पन समुदायो न होतीति सो समुदायतो अञ्ञो एवाति सक्का वत्तुन्ति यथावुत्तस्स परिहारस्स अप्पाटिहीरकतं आसङ्कित्वा पक्खन्तरं आसल्लितं ‘‘अथापि सिया’’तिआदिना। पक्खन्तरेहि परिहारा होन्तीति यथावुत्तञायेनपि अञ्ञो पुरिसो अथापि सिया, अयं पनेत्थ अञ्ञो दोसोति आह ‘‘यदि तदेवा’’तिआदि। अथापि सिया तुय्हं यदि परिवितक्को ईदिसो यदि तदेव संयोजनन्तिआदि। इममत्थं सन्धायाति परमत्थतो सो एव किलेसो संयोजनमनुसयो च, बन्धनत्थअप्पहीनत्थानं पन अत्थेव भेदोति इममत्थं सन्धाय।
130.Sakkāyadiṭṭhipariyuṭṭhitenāti pariyuṭṭhānasamatthasakkāyadiṭṭhikena. Tathābhūtañca cittaṃ tāya diṭṭhiyā vigayhitaṃ ajjhotthaṭañca nāma hotīti āha ‘‘gahitena abhibhūtenā’’ti. Diṭṭhinissaraṇaṃ nāma dassanamaggo tena samucchinditabbato, so pana nibbānaṃ āgamma taṃ samucchindati, tasmā vuttaṃ ‘‘diṭṭhinissaraṇaṃ nibbāna’’nti. Avinoditā anīhaṭāti padadvayenapi samucchedavasena appahīnattaṃyeva vadati. Aññaṃ saṃyojanaṃ añño anusayoti vadanti, sahabhāvo nāma aññena hoti. Na hi tadeva tena sahāti vuccatīti tesaṃ adhippāyo. Aññenāti atthato aññena. Avatthāmattato yadipi avayavavinimutto samudāyo natthi, avayavo pana samudāyo na hotīti so samudāyato añño evāti sakkā vattunti yathāvuttassa parihārassa appāṭihīrakataṃ āsaṅkitvā pakkhantaraṃ āsallitaṃ ‘‘athāpi siyā’’tiādinā. Pakkhantarehi parihārā hontīti yathāvuttañāyenapi añño puriso athāpi siyā, ayaṃ panettha añño dosoti āha ‘‘yadi tadevā’’tiādi. Athāpi siyā tuyhaṃ yadi parivitakko īdiso yadi tadeva saṃyojanantiādi. Imamatthaṃ sandhāyāti paramatthato so eva kileso saṃyojanamanusayo ca, bandhanatthaappahīnatthānaṃ pana attheva bhedoti imamatthaṃ sandhāya.
१३२. तचच्छेदो विय समापत्ति किलेसानं समापत्तिविक्खम्भनस्स सारच्छेदस्स अनुसयस्स दूरभावतो। फेग्गुच्छेदो विय विपस्सना तस्स आसन्नभावतो। एवरूपा पुग्गलाति अभावितसद्धादिबलताय दुब्बलनामकाया पुग्गला, येसं सक्कायनिरोधाय…पे॰… नाधिमुच्चति। एवं दट्ठब्बाति यथा सो दुब्बलको पुरिसो, एवं दट्ठब्बो सो पुरिसो गङ्गापारं विय सक्कायपारं गन्तुं असमत्थत्ता। वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खस्स अत्थो वेदितब्बो।
132.Tacacchedo viya samāpatti kilesānaṃ samāpattivikkhambhanassa sāracchedassa anusayassa dūrabhāvato. Pheggucchedo viya vipassanā tassa āsannabhāvato. Evarūpā puggalāti abhāvitasaddhādibalatāya dubbalanāmakāyā puggalā, yesaṃ sakkāyanirodhāya…pe… nādhimuccati. Evaṃ daṭṭhabbāti yathā so dubbalako puriso, evaṃ daṭṭhabbo so puriso gaṅgāpāraṃ viya sakkāyapāraṃ gantuṃ asamatthattā. Vuttavipariyāyena sukkapakkhassa attho veditabbo.
१३३. उपधिविवेकेनाति इमिना उपधिविवेकाति करणे निस्सक्कनन्ति दस्सेति, उपधिविवेकाति वा हेतुम्हि निस्सक्कवचनस्स उपधिविवेकेनाति हेतुम्हि करणवचनेन पञ्चकामगुणविवेको कथितो। कामगुणापि हि उपधीयति एत्थ दुक्खन्ति उपधीति वुच्चन्तीति। थिनमिद्धपच्चया कायविजम्भितादिभेदं कायालसियं। तत्थाति अन्तोसमापत्तियं समापत्तिअब्भन्तरे जातं। तं पन समापत्तिपरियापन्नम्पि अपरियापन्नम्पीति तदुभयं दस्सेतुं ‘‘अन्तोसमापत्तिक्खणेयेवा’’तिआदि वुत्तं। रूपादयो धम्मेति रूपवेदनादिके पञ्चक्खन्धधम्मे। न निच्चतोति इमिना निच्चपटिक्खेपतो तेसं अनिच्चतमाह। ततो एव उदयवयन्ततो विपरिणामतो तावकालिकतो च ते अनिच्चाति जोतितं होति। यञ्हि निच्चं न होति, तं उदयब्बयपरिच्छिन्नं जराय मरणेन चाति द्वेधा विपरिणतं इत्तरखणमेव च होति। न सुखतोति इमिना सुखपटिक्खेपतो तेसं दुक्खतमाह, अतो एव अभिण्हं पटिपीळनतो दुक्खवत्थुतो च ते दुक्खाति जोतितं होति। उदयब्बयवन्तताय हि ते अभिण्हं पटिपीळनतो निरन्तरदुक्खताय दुक्खस्सेव च अधिट्ठानभूताति। पच्चययापनीयताय रोगमूलताय च रोगतो। दुक्खतासूलयोगिताय किलेसासुचिपग्घरणतो उप्पादजराभङ्गेहि उद्धुमातपक्कभिज्जनतो च गण्डतो। पीळाजननतो अन्तोतुदनतो दुन्नीहरणतो च अवद्धिआवहतो अघवत्थुतो च असेरीभावतो आबाधपदट्ठानताय च आबाधतो। अवसवत्तनतो अविधेय्यताय परतो । ब्याधिजरामरणेहि पलुज्जनीयताय पलोकतो। सामीनिवासीकारकवेदकअधिट्ठायकविरहतो सुञ्ञतो। अत्तपटिक्खेपट्ठेन अनत्ततो, रूपादिधम्मापि न एत्थ अत्ता होन्तीति अनत्ता, एवं अयम्पि न अत्ता होतीति अनत्ता। तेन अब्यापारतो निरीहतो तुच्छतो अनत्ताति दीपितं होति। लक्खणत्तयमेव अवबोधत्थं एकादसहि पदेहि विभजित्वा गहितन्ति दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदि वुत्तं।
133.Upadhivivekenāti iminā upadhivivekāti karaṇe nissakkananti dasseti, upadhivivekāti vā hetumhi nissakkavacanassa upadhivivekenāti hetumhi karaṇavacanena pañcakāmaguṇaviveko kathito. Kāmaguṇāpi hi upadhīyati ettha dukkhanti upadhīti vuccantīti. Thinamiddhapaccayā kāyavijambhitādibhedaṃ kāyālasiyaṃ. Tatthāti antosamāpattiyaṃ samāpattiabbhantare jātaṃ. Taṃ pana samāpattipariyāpannampi apariyāpannampīti tadubhayaṃ dassetuṃ ‘‘antosamāpattikkhaṇeyevā’’tiādi vuttaṃ. Rūpādayo dhammeti rūpavedanādike pañcakkhandhadhamme. Na niccatoti iminā niccapaṭikkhepato tesaṃ aniccatamāha. Tato eva udayavayantato vipariṇāmato tāvakālikato ca te aniccāti jotitaṃ hoti. Yañhi niccaṃ na hoti, taṃ udayabbayaparicchinnaṃ jarāya maraṇena cāti dvedhā vipariṇataṃ ittarakhaṇameva ca hoti. Na sukhatoti iminā sukhapaṭikkhepato tesaṃ dukkhatamāha, ato eva abhiṇhaṃ paṭipīḷanato dukkhavatthuto ca te dukkhāti jotitaṃ hoti. Udayabbayavantatāya hi te abhiṇhaṃ paṭipīḷanato nirantaradukkhatāya dukkhasseva ca adhiṭṭhānabhūtāti. Paccayayāpanīyatāya rogamūlatāya ca rogato. Dukkhatāsūlayogitāya kilesāsucipaggharaṇato uppādajarābhaṅgehi uddhumātapakkabhijjanato ca gaṇḍato. Pīḷājananato antotudanato dunnīharaṇato ca avaddhiāvahato aghavatthuto ca aserībhāvato ābādhapadaṭṭhānatāya ca ābādhato. Avasavattanato avidheyyatāya parato. Byādhijarāmaraṇehi palujjanīyatāya palokato. Sāmīnivāsīkārakavedakaadhiṭṭhāyakavirahato suññato. Attapaṭikkhepaṭṭhena anattato, rūpādidhammāpi na ettha attā hontīti anattā, evaṃ ayampi na attā hotīti anattā. Tena abyāpārato nirīhato tucchato anattāti dīpitaṃ hoti. Lakkhaṇattayameva avabodhatthaṃ ekādasahi padehi vibhajitvā gahitanti dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ.
अन्तोसमापत्तियन्ति समापत्तीनं सहजातताय समापत्तीनं अब्भन्तरे। चित्तं पटिसंहरतीति तप्पटिबद्धछन्दरागादिउपक्किलेसविक्खम्भनेन विपस्सनाचित्तं पटिसंहरति। तेनाह ‘‘मोचेती’’ति। सवनवसेनाति ‘‘सब्बसङ्खारसमथो’’तिआदिना सवनवसेन। थुतिवसेनाति तथेव थोमनावसेन गुणतो संकित्तनवसेन। परियत्तिवसेनाति तस्स धम्मस्स परियापुणनवसेन। पञ्ञत्तिवसेनाति तदत्थस्स पञ्ञापनवसेन। आरम्मणकरणवसेनेव उपसंहरति मग्गचित्तं। एतं सन्तन्तिआदि पन अवधारणनिवत्तितत्थदस्सनं। यथा विपस्सना ‘‘एतं सन्तं एतं पणीत’’न्तिआदिना असङ्खताय धातुया चित्तं उपसंहरति, एवं मग्गो निब्बानं सच्छिकिरियाभिसमयवसेन अभिसमेन्तो तत्थ लब्भमाने सब्बे विसेसे असम्मोहतो पटिविजानन्तो तत्थ चित्तं उपसंहरति। तेनाह ‘‘इमिना पन आकारेना’’तिआदि। सो तत्थ ठितोति सो अदन्धविपस्सनो योगी तत्थ ताय अनिच्चादिलक्खणत्तयारम्मणाय विपस्सनाय ठितो। सब्बसोति तस्स मग्गस्स अधिगमाय निब्बत्तितसमथविपस्सनासु। असक्कोन्तो अनागामी होतीति हेट्ठिममग्गवहासु एव समथविपस्सनासु छन्दरागं पहाय अग्गमग्गवहासु तासु निकन्तिं परियादातुं असक्कोन्तो अनागामितायमेव सण्ठाति।
Antosamāpattiyanti samāpattīnaṃ sahajātatāya samāpattīnaṃ abbhantare. Cittaṃ paṭisaṃharatīti tappaṭibaddhachandarāgādiupakkilesavikkhambhanena vipassanācittaṃ paṭisaṃharati. Tenāha ‘‘mocetī’’ti. Savanavasenāti ‘‘sabbasaṅkhārasamatho’’tiādinā savanavasena. Thutivasenāti tatheva thomanāvasena guṇato saṃkittanavasena. Pariyattivasenāti tassa dhammassa pariyāpuṇanavasena. Paññattivasenāti tadatthassa paññāpanavasena. Ārammaṇakaraṇavaseneva upasaṃharati maggacittaṃ. Etaṃ santantiādi pana avadhāraṇanivattitatthadassanaṃ. Yathā vipassanā ‘‘etaṃ santaṃ etaṃ paṇīta’’ntiādinā asaṅkhatāya dhātuyā cittaṃ upasaṃharati, evaṃ maggo nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena abhisamento tattha labbhamāne sabbe visese asammohato paṭivijānanto tattha cittaṃ upasaṃharati. Tenāha ‘‘iminā pana ākārenā’’tiādi. So tattha ṭhitoti so adandhavipassano yogī tattha tāya aniccādilakkhaṇattayārammaṇāya vipassanāya ṭhito. Sabbasoti tassa maggassa adhigamāya nibbattitasamathavipassanāsu. Asakkonto anāgāmī hotīti heṭṭhimamaggavahāsu eva samathavipassanāsu chandarāgaṃ pahāya aggamaggavahāsu tāsu nikantiṃ pariyādātuṃ asakkonto anāgāmitāyameva saṇṭhāti.
समतिक्कन्तत्ताति समथवसेन विपस्सनावसेन चाति सब्बथापि रूपस्स अतिक्कन्तत्ता। तेनाह ‘‘अयञ्ही’’तिआदि। अनेनाति योगिना। तं अतिक्कम्माति इदं यो वा पठमं पञ्चवोकारभवपरियापन्ने धम्मे सम्मदेव सम्मसित्वा ते विवज्जेत्वा ततो अरूपसमापत्तिं समापज्जित्वा अरूपधम्मे सम्मसति, तं सन्धाय वुत्तं। तेनाह ‘‘इदानि अरूपं सम्मसती’’ति।
Samatikkantattāti samathavasena vipassanāvasena cāti sabbathāpi rūpassa atikkantattā. Tenāha ‘‘ayañhī’’tiādi. Anenāti yoginā. Taṃ atikkammāti idaṃ yo vā paṭhamaṃ pañcavokārabhavapariyāpanne dhamme sammadeva sammasitvā te vivajjetvā tato arūpasamāpattiṃ samāpajjitvā arūpadhamme sammasati, taṃ sandhāya vuttaṃ. Tenāha ‘‘idāni arūpaṃ sammasatī’’ti.
समथवसेन गच्छतोति समथप्पधानं पुब्बभागपटिपदं अनुयुञ्जन्तस्स। चित्तेकग्गता धुरं होतीति तस्स विपस्सनाभावनाय तथा पुब्बे पवत्तत्ता वुट्ठानगामिनिविपस्सना समाधिप्पधाना होति, मग्गेपि चित्तेकग्गता धुरं होति, समाधिन्द्रियं पुब्बङ्गमं बलवं होति। सो चेतोविमुत्तो नामाति सो अरियो चेतोविमुत्तो नाम होति। विपस्सनावसेन गच्छतोति ‘‘समथवसेन गच्छतो’’ति एत्थ वुत्तनयानुसारेन अत्थो वेदितब्बो। अयञ्च पुग्गलविभागो सुत्तन्तनयेन इधाभिहितो परियायो नाम, अभिधम्मनयेन परतो कीटागिरिसुत्तवण्णनायं दस्सयिस्साम। अयं सभावधम्मोयेवाति पुब्बभागपटिपदा समथप्पधाना चे समाधि धुरं, विपस्सनापधाना चे पञ्ञा धुरन्ति अयं धम्मसभावोयेव, एत्थ किञ्चि न आसङ्कितब्बं।
Samathavasenagacchatoti samathappadhānaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ anuyuñjantassa. Cittekaggatā dhuraṃ hotīti tassa vipassanābhāvanāya tathā pubbe pavattattā vuṭṭhānagāminivipassanā samādhippadhānā hoti, maggepi cittekaggatā dhuraṃ hoti, samādhindriyaṃ pubbaṅgamaṃ balavaṃ hoti. So cetovimutto nāmāti so ariyo cetovimutto nāma hoti. Vipassanāvasena gacchatoti ‘‘samathavasena gacchato’’ti ettha vuttanayānusārena attho veditabbo. Ayañca puggalavibhāgo suttantanayena idhābhihito pariyāyo nāma, abhidhammanayena parato kīṭāgirisuttavaṇṇanāyaṃ dassayissāma. Ayaṃ sabhāvadhammoyevāti pubbabhāgapaṭipadā samathappadhānā ce samādhi dhuraṃ, vipassanāpadhānā ce paññā dhuranti ayaṃ dhammasabhāvoyeva, ettha kiñci na āsaṅkitabbaṃ.
इन्द्रियपरोपरियत्तं इन्द्रियवेमत्तता। तेनाह ‘‘इन्द्रियनानत्तं वदामी’’ति। इन्द्रियनानत्तता कारणन्ति इदं दस्सेति – अनिच्चादिवसेन विपस्सनाभिनिवेसो विय समथवसेन विपस्सनावसेन च यं पुब्बभागगमनं, तं अप्पमाणं तं वुट्ठानगामिनिविपस्सनं, यस्स समाधि धुरं पुब्बङ्गमं बलवं होति, सो अरियो चेतोविमुत्ति नाम होति। यस्स पञ्ञा धुरं पुब्बङ्गमं बलवं होति सो अरियो पञ्ञाविमुत्तो नाम होति। इदानि तमत्थं बुद्धिविसिट्ठेन निदस्सनेन दस्सेन्तो ‘‘द्वे अग्गसावका’’तिआदिमाह, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Indriyaparopariyattaṃ indriyavemattatā. Tenāha ‘‘indriyanānattaṃ vadāmī’’ti. Indriyanānattatā kāraṇanti idaṃ dasseti – aniccādivasena vipassanābhiniveso viya samathavasena vipassanāvasena ca yaṃ pubbabhāgagamanaṃ, taṃ appamāṇaṃ taṃ vuṭṭhānagāminivipassanaṃ, yassa samādhi dhuraṃ pubbaṅgamaṃ balavaṃ hoti, so ariyo cetovimutti nāma hoti. Yassa paññā dhuraṃ pubbaṅgamaṃ balavaṃ hoti so ariyo paññāvimutto nāma hoti. Idāni tamatthaṃ buddhivisiṭṭhena nidassanena dassento ‘‘dve aggasāvakā’’tiādimāha, taṃ suviññeyyameva.
महामालुक्यसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Mahāmālukyasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ४. महामालुक्यसुत्तं • 4. Mahāmālukyasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ४. महामालुक्यसुत्तवण्णना • 4. Mahāmālukyasuttavaṇṇanā
