| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४५३] १५. महामङ्गलजातकवण्णना
[453] 15. Mahāmaṅgalajātakavaṇṇanā
किंसु नरोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो महामङ्गलसुत्तं (खु॰ पा॰ ५.१ आदयो) आरब्भ कथेसि। राजगहनगरस्मिञ्हि केनचिदेव करणीयेन सन्थागारे सन्निपतितस्स महाजनस्स मज्झे एको पुरिसो ‘‘अज्ज मे मङ्गलकिरिया अत्थी’’ति उट्ठाय अगमासि। अपरो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘अयं ‘मङ्गल’न्ति वत्वाव गतो, किं एतं मङ्गलं नामा’’ति आह । तमञ्ञो ‘‘अभिमङ्गलरूपदस्सनं मङ्गलं नाम। एकच्चो हि कालस्सेव उट्ठाय सब्बसेतं उसभं वा पस्सति, गब्भिनित्थिं वा रोहितमच्छं वा पुण्णघटं वा नवनीतं वा गोसप्पिं वा अहतवत्थं वा पायासं वा पस्सति, इतो उत्तरि मङ्गलं नाम नत्थी’’ति आह। तेन कथितं एकच्चे ‘‘सुकथित’’न्ति अभिनन्दिंसु। अपरो ‘‘नेतं मङ्गलं, सुतं नाम मङ्गलं। एकच्चो हि ‘पुण्णा’ति वदन्तानं सुणाति, तथा ‘वड्ढा’ति ‘वड्ढमाना’ति सुणाति, ‘भुञ्जा’ति ‘खादा’ति वदन्तानं सुणाति, इतो उत्तरि मङ्गलं नाम नत्थी’’ति आह। तेन कथितम्पि एकच्चे ‘‘सुकथित’’न्ति अभिनन्दिंसु। अपरो ‘‘न एतं मङ्गलं, मुतं नाम मङ्गलं। एकच्चो हि कालस्सेव उट्ठाय पथविं आमसति, हरिततिणं अल्लगोमयं परिसुद्धसाटकं रोहितमच्छं सुवण्णरजतभाजनं आमसति, इतो उत्तरि मङ्गलं नाम नत्थी’’ति आह। तेन कथितम्पि एकच्चे ‘‘सुकथित’’न्ति अभिनन्दिंसु। एवं दिट्ठमङ्गलिका सुतमङ्गलिका मुतमङ्गलिकाति तिस्सोपि परिसा हुत्वा अञ्ञमञ्ञं सञ्ञापेतुं नासक्खिंसु, भुम्मदेवता आदिं कत्वा याव ब्रह्मलोका ‘‘इदं मङ्गल’’न्ति तथतो न जानिंसु।
Kiṃsunaroti idaṃ satthā jetavane viharanto mahāmaṅgalasuttaṃ (khu. pā. 5.1 ādayo) ārabbha kathesi. Rājagahanagarasmiñhi kenacideva karaṇīyena santhāgāre sannipatitassa mahājanassa majjhe eko puriso ‘‘ajja me maṅgalakiriyā atthī’’ti uṭṭhāya agamāsi. Aparo tassa vacanaṃ sutvā ‘‘ayaṃ ‘maṅgala’nti vatvāva gato, kiṃ etaṃ maṅgalaṃ nāmā’’ti āha . Tamañño ‘‘abhimaṅgalarūpadassanaṃ maṅgalaṃ nāma. Ekacco hi kālasseva uṭṭhāya sabbasetaṃ usabhaṃ vā passati, gabbhinitthiṃ vā rohitamacchaṃ vā puṇṇaghaṭaṃ vā navanītaṃ vā gosappiṃ vā ahatavatthaṃ vā pāyāsaṃ vā passati, ito uttari maṅgalaṃ nāma natthī’’ti āha. Tena kathitaṃ ekacce ‘‘sukathita’’nti abhinandiṃsu. Aparo ‘‘netaṃ maṅgalaṃ, sutaṃ nāma maṅgalaṃ. Ekacco hi ‘puṇṇā’ti vadantānaṃ suṇāti, tathā ‘vaḍḍhā’ti ‘vaḍḍhamānā’ti suṇāti, ‘bhuñjā’ti ‘khādā’ti vadantānaṃ suṇāti, ito uttari maṅgalaṃ nāma natthī’’ti āha. Tena kathitampi ekacce ‘‘sukathita’’nti abhinandiṃsu. Aparo ‘‘na etaṃ maṅgalaṃ, mutaṃ nāma maṅgalaṃ. Ekacco hi kālasseva uṭṭhāya pathaviṃ āmasati, haritatiṇaṃ allagomayaṃ parisuddhasāṭakaṃ rohitamacchaṃ suvaṇṇarajatabhājanaṃ āmasati, ito uttari maṅgalaṃ nāma natthī’’ti āha. Tena kathitampi ekacce ‘‘sukathita’’nti abhinandiṃsu. Evaṃ diṭṭhamaṅgalikā sutamaṅgalikā mutamaṅgalikāti tissopi parisā hutvā aññamaññaṃ saññāpetuṃ nāsakkhiṃsu, bhummadevatā ādiṃ katvā yāva brahmalokā ‘‘idaṃ maṅgala’’nti tathato na jāniṃsu.
सक्को चिन्तेसि ‘‘इमं मङ्गलपञ्हं सदेवके लोके अञ्ञत्र भगवता अञ्ञो कथेतुं समत्थो नाम नत्थि, भगवन्तं उपसङ्कमित्वा इमं पञ्हं पुच्छिस्सामी’’ति। सो रत्तिभागे सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘बहू देवा मनुस्सा चा’’ति पञ्हं पुच्छि। अथस्स सत्था द्वादसहि गाथाहि अट्ठतिंस महामङ्गलानि कथेसि। मङ्गलसुत्ते विनिवट्टन्तेयेव कोटिसतसहस्समत्ता देवता अरहत्तं पापुणिंसु, सोतापन्नादीनं गणनपथो नत्थि। सक्को मङ्गलं सुत्वा सकट्ठानमेव गतो। सत्थारा मङ्गले कथिते सदेवको लोको ‘‘सुकथित’’न्ति अभिनन्दि। तदा धम्मसभायं तथागतस्स गुणकथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, सत्था अञ्ञेसं अविसयं मङ्गलपञ्हं सदेवकस्स लोकस्स चित्तं गहेत्वा कुक्कुच्चं छिन्दित्वा गगनतले चन्दं उट्ठापेन्तो विय कथेसि, एवं महापञ्ञो, आवुसो, तथागतो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘अनच्छरियं, भिक्खवे, इदानेव सम्बोधिप्पत्तस्स मम मङ्गलपञ्हकथनं, स्वाहं बोधिसत्तचरियं चरन्तोपि देवमनुस्सानं कङ्खं छिन्दित्वा मङ्गलपञ्हं कथेसि’’न्ति वत्वा अतीतं आहरि।
Sakko cintesi ‘‘imaṃ maṅgalapañhaṃ sadevake loke aññatra bhagavatā añño kathetuṃ samattho nāma natthi, bhagavantaṃ upasaṅkamitvā imaṃ pañhaṃ pucchissāmī’’ti. So rattibhāge satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā añjaliṃ paggayha ‘‘bahū devā manussā cā’’ti pañhaṃ pucchi. Athassa satthā dvādasahi gāthāhi aṭṭhatiṃsa mahāmaṅgalāni kathesi. Maṅgalasutte vinivaṭṭanteyeva koṭisatasahassamattā devatā arahattaṃ pāpuṇiṃsu, sotāpannādīnaṃ gaṇanapatho natthi. Sakko maṅgalaṃ sutvā sakaṭṭhānameva gato. Satthārā maṅgale kathite sadevako loko ‘‘sukathita’’nti abhinandi. Tadā dhammasabhāyaṃ tathāgatassa guṇakathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, satthā aññesaṃ avisayaṃ maṅgalapañhaṃ sadevakassa lokassa cittaṃ gahetvā kukkuccaṃ chinditvā gaganatale candaṃ uṭṭhāpento viya kathesi, evaṃ mahāpañño, āvuso, tathāgato’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘anacchariyaṃ, bhikkhave, idāneva sambodhippattassa mama maṅgalapañhakathanaṃ, svāhaṃ bodhisattacariyaṃ carantopi devamanussānaṃ kaṅkhaṃ chinditvā maṅgalapañhaṃ kathesi’’nti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो एकस्मिं गामे विभवसम्पन्नस्स ब्राह्मणस्स कुले निब्बत्ति, ‘‘रक्खितकुमारो’’तिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो तक्कसिलायं उग्गहितसिप्पो कतदारपरिग्गहो मातापितूनं अच्चयेन रतनविलोकनं कत्वा संविग्गमानसो महादानं पवत्तेत्वा कामे पहाय हिमवन्तपदेसे पब्बजित्वा झानाभिञ्ञं निब्बत्तेत्वा वनमूलफलाहारो एकस्मिं पदेसे वासं कप्पेसि। अनुपुब्बेनस्स परिवारो महा अहोसि, पञ्च अन्तेवासिकसतानि अहेसुं। अथेकदिवसं ते तापसा बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा ‘‘आचरिय, वस्सारत्तसमये हिमवन्ततो ओतरित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय जनपदचारिकं गच्छाम, एवं नो सरीरञ्च थिरं भविस्सति, जङ्घविहारो च कतो भविस्सती’’ति आहंसु। ते ‘‘तेन हि तुम्हे गच्छथ, अहं इधेव वसिस्सामी’’ति वुत्ते तं वन्दित्वा हिमवन्ता ओतरित्वा चारिकं चरमाना बाराणसिं पत्वा राजुय्याने वसिंसु। तेसं महासक्कारसम्मानो अहोसि। अथेकदिवसं बाराणसियं सन्थागारे सन्निपतिते महाजनकाये मङ्गलपञ्हो समुट्ठाति। सब्बं पच्चुप्पन्नवत्थुनयेनेव वेदितब्बं।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ gāme vibhavasampannassa brāhmaṇassa kule nibbatti, ‘‘rakkhitakumāro’’tissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto takkasilāyaṃ uggahitasippo katadārapariggaho mātāpitūnaṃ accayena ratanavilokanaṃ katvā saṃviggamānaso mahādānaṃ pavattetvā kāme pahāya himavantapadese pabbajitvā jhānābhiññaṃ nibbattetvā vanamūlaphalāhāro ekasmiṃ padese vāsaṃ kappesi. Anupubbenassa parivāro mahā ahosi, pañca antevāsikasatāni ahesuṃ. Athekadivasaṃ te tāpasā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ‘‘ācariya, vassārattasamaye himavantato otaritvā loṇambilasevanatthāya janapadacārikaṃ gacchāma, evaṃ no sarīrañca thiraṃ bhavissati, jaṅghavihāro ca kato bhavissatī’’ti āhaṃsu. Te ‘‘tena hi tumhe gacchatha, ahaṃ idheva vasissāmī’’ti vutte taṃ vanditvā himavantā otaritvā cārikaṃ caramānā bārāṇasiṃ patvā rājuyyāne vasiṃsu. Tesaṃ mahāsakkārasammāno ahosi. Athekadivasaṃ bārāṇasiyaṃ santhāgāre sannipatite mahājanakāye maṅgalapañho samuṭṭhāti. Sabbaṃ paccuppannavatthunayeneva veditabbaṃ.
तदा पन मनुस्सानं कङ्खं छिन्दित्वा मङ्गलपञ्हं कथेतुं समत्थं अपस्सन्तो महाजनो उय्यानं गन्त्वा इसिगणं मङ्गलपञ्हं पुच्छि। इसयो राजानं आमन्तेत्वा ‘‘महाराज, मयं एतं कथेतुं न सक्खिस्साम, अपिच खो अम्हाकं आचरियो रक्खिततापसो नाम महापञ्ञो हिमवन्ते वसति, सो सदेवकस्स लोकस्स चित्तं गहेत्वा एतं मङ्गलपञ्हं कथेस्सती’’ति वदिंसु। राजा ‘‘भन्ते, हिमवन्तो नाम दूरे दुग्गमोव, न सक्खिस्साम मयं तत्थ गन्तुं, साधु वत तुम्हेयेव आचरियस्स सन्तिकं गन्त्वा पुच्छित्वा उग्गण्हित्वा पुनागन्त्वा अम्हाकं कथेथा’’ति आह। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा आचरियस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा कतपटिसन्थारा आचरियेन रञ्ञो धम्मिकभावे जनपदचारित्ते च पुच्छिते तं दिट्ठमङ्गलादीनं उप्पत्तिं आदितो पट्ठाय कथेत्वा रञ्ञो याचनाय च अत्तनो पञ्हसवनत्थं आगतभावं पकासेत्वा ‘‘साधु नो भन्ते, मङ्गलपञ्हं पाकटं कत्वा कथेथा’’ति याचिंसु। ततो जेट्ठन्तेवासिको आचरियं पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Tadā pana manussānaṃ kaṅkhaṃ chinditvā maṅgalapañhaṃ kathetuṃ samatthaṃ apassanto mahājano uyyānaṃ gantvā isigaṇaṃ maṅgalapañhaṃ pucchi. Isayo rājānaṃ āmantetvā ‘‘mahārāja, mayaṃ etaṃ kathetuṃ na sakkhissāma, apica kho amhākaṃ ācariyo rakkhitatāpaso nāma mahāpañño himavante vasati, so sadevakassa lokassa cittaṃ gahetvā etaṃ maṅgalapañhaṃ kathessatī’’ti vadiṃsu. Rājā ‘‘bhante, himavanto nāma dūre duggamova, na sakkhissāma mayaṃ tattha gantuṃ, sādhu vata tumheyeva ācariyassa santikaṃ gantvā pucchitvā uggaṇhitvā punāgantvā amhākaṃ kathethā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ācariyassa santikaṃ gantvā vanditvā katapaṭisanthārā ācariyena rañño dhammikabhāve janapadacāritte ca pucchite taṃ diṭṭhamaṅgalādīnaṃ uppattiṃ ādito paṭṭhāya kathetvā rañño yācanāya ca attano pañhasavanatthaṃ āgatabhāvaṃ pakāsetvā ‘‘sādhu no bhante, maṅgalapañhaṃ pākaṭaṃ katvā kathethā’’ti yāciṃsu. Tato jeṭṭhantevāsiko ācariyaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१५५.
155.
‘‘किंसु नरो जप्पमधिच्च काले, कं वा विज्जं कतमं वा सुतानं।
‘‘Kiṃsu naro jappamadhicca kāle, kaṃ vā vijjaṃ katamaṃ vā sutānaṃ;
सो मच्चो अस्मिञ्च परम्हि लोके, कथं करो सोत्थानेन गुत्तो’’ति॥
So macco asmiñca paramhi loke, kathaṃ karo sotthānena gutto’’ti.
तत्थ कालेति मङ्गलपत्थनकाले। विज्जन्ति वेदं। सुतानन्ति सिक्खितब्बयुत्तकपरियत्तीनं। अस्मिञ्चाति एत्थ चाति निपातमत्तं। सोत्थानेनाति सोत्थिभावावहेन मङ्गलेन। इदं वुत्तं होति – ‘‘आचरिय, पुरिसो मङ्गलं इच्छन्तो मङ्गलकाले किंसु नाम जप्पन्तो तीसु वेदेसु कतरं वा वेदं कतरं वा सुतानं अन्तरे सुतपरियत्तिं अधीयित्वा सो मच्चो इमस्मिञ्च लोके परम्हि च कथं करो एतेसु जप्पादीसु किं केन नियामेन करोन्तो सोत्थानेन निरपराधमङ्गलेन गुत्तो रक्खितो होति, तं उभयलोकहितं गहेत्वा ठितमङ्गलं अम्हाकं कथेही’’ति।
Tattha kāleti maṅgalapatthanakāle. Vijjanti vedaṃ. Sutānanti sikkhitabbayuttakapariyattīnaṃ. Asmiñcāti ettha cāti nipātamattaṃ. Sotthānenāti sotthibhāvāvahena maṅgalena. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘ācariya, puriso maṅgalaṃ icchanto maṅgalakāle kiṃsu nāma jappanto tīsu vedesu kataraṃ vā vedaṃ kataraṃ vā sutānaṃ antare sutapariyattiṃ adhīyitvā so macco imasmiñca loke paramhi ca kathaṃ karo etesu jappādīsu kiṃ kena niyāmena karonto sotthānena niraparādhamaṅgalena gutto rakkhito hoti, taṃ ubhayalokahitaṃ gahetvā ṭhitamaṅgalaṃ amhākaṃ kathehī’’ti.
एवं जेट्ठन्तेवासिकेन मङ्गलपञ्हं पुट्ठो महासत्तो देवमनुस्सानं कङ्खं छिन्दन्तो ‘‘इदञ्चिदञ्च मङ्गल’’न्ति बुद्धलीळाय मङ्गलं कथेन्तो आह –
Evaṃ jeṭṭhantevāsikena maṅgalapañhaṃ puṭṭho mahāsatto devamanussānaṃ kaṅkhaṃ chindanto ‘‘idañcidañca maṅgala’’nti buddhalīḷāya maṅgalaṃ kathento āha –
१५६.
156.
‘‘यस्स देवा पितरो च सब्बे, सरीसपा सब्बभूतानि चापि।
‘‘Yassa devā pitaro ca sabbe, sarīsapā sabbabhūtāni cāpi;
मेत्ताय निच्चं अपचितानि होन्ति, भूतेसु वे सोत्थानं तदाहू’’ति॥
Mettāya niccaṃ apacitāni honti, bhūtesu ve sotthānaṃ tadāhū’’ti.
तत्थ यस्साति यस्स पुग्गलस्स। देवाति भुम्मदेवे आदिं कत्वा सब्बेपि कामावचरदेवा। पितरो चाति ततुत्तरि रूपावचरब्रह्मानो। सरीसपाति दीघजातिका। सब्बभूतानि चापीति वुत्तावसेसानि च सब्बानिपि भूतानि। मेत्ताय निच्चं अपचितानि होन्तीति एते सब्बे सत्ता दसदिसाफरणवसेन पवत्ताय अप्पनाप्पत्ताय मेत्ताभावनाय अपचिता होन्ति। भूतेसु वेति तं तस्स पुग्गलस्स सब्बसत्तेसु सोत्थानं निरन्तरं पवत्तं निरपराधमङ्गलं आहु। मेत्ताविहारी हि पुग्गलो सब्बेसं पियो होति परूपक्कमेन अविकोपियो। इति सो इमिना मङ्गलेन रक्खितो गोपितो होतीति।
Tattha yassāti yassa puggalassa. Devāti bhummadeve ādiṃ katvā sabbepi kāmāvacaradevā. Pitaro cāti tatuttari rūpāvacarabrahmāno. Sarīsapāti dīghajātikā. Sabbabhūtāni cāpīti vuttāvasesāni ca sabbānipi bhūtāni. Mettāya niccaṃ apacitāni hontīti ete sabbe sattā dasadisāpharaṇavasena pavattāya appanāppattāya mettābhāvanāya apacitā honti. Bhūtesu veti taṃ tassa puggalassa sabbasattesu sotthānaṃ nirantaraṃ pavattaṃ niraparādhamaṅgalaṃ āhu. Mettāvihārī hi puggalo sabbesaṃ piyo hoti parūpakkamena avikopiyo. Iti so iminā maṅgalena rakkhito gopito hotīti.
इति महासत्तो पठमं मङ्गलं कथेत्वा दुतियादीनि कथेन्तो –
Iti mahāsatto paṭhamaṃ maṅgalaṃ kathetvā dutiyādīni kathento –
१५७.
157.
‘‘यो सब्बलोकस्स निवातवुत्ति, इत्थीपुमानं सहदारकानं।
‘‘Yo sabbalokassa nivātavutti, itthīpumānaṃ sahadārakānaṃ;
खन्ता दुरुत्तानमप्पटिकूलवादी, अधिवासनं सोत्थानं तदाहु॥
Khantā duruttānamappaṭikūlavādī, adhivāsanaṃ sotthānaṃ tadāhu.
१५८.
158.
‘‘यो नावजानाति सहायमत्ते, सिप्पेन कुल्याहि धनेन जच्चा।
‘‘Yo nāvajānāti sahāyamatte, sippena kulyāhi dhanena jaccā;
रुचिपञ्ञो अत्थकाले मतीमा, सहायेसु वे सोत्थानं तदाहु॥
Rucipañño atthakāle matīmā, sahāyesu ve sotthānaṃ tadāhu.
१५९.
159.
‘‘मित्तानि वे यस्स भवन्ति सन्तो, संविस्सत्था अविसंवादकस्स।
‘‘Mittāni ve yassa bhavanti santo, saṃvissatthā avisaṃvādakassa;
न मित्तदुब्भी संविभागी धनेन, मित्तेसु वे सोत्थानं तदाहु॥
Na mittadubbhī saṃvibhāgī dhanena, mittesu ve sotthānaṃ tadāhu.
१६०.
160.
‘‘यस्स भरिया तुल्यवया समग्गा, अनुब्बता धम्मकामा पजाता।
‘‘Yassa bhariyā tulyavayā samaggā, anubbatā dhammakāmā pajātā;
कोलिनिया सीलवती पतिब्बता, दारेसु वे सोत्थानं तदाहु॥
Koliniyā sīlavatī patibbatā, dāresu ve sotthānaṃ tadāhu.
१६१.
161.
‘‘यस्स राजा भूतपति यसस्सी, जानाति सोचेय्यं परक्कमञ्च।
‘‘Yassa rājā bhūtapati yasassī, jānāti soceyyaṃ parakkamañca;
अद्वेज्झता सुहदयं ममन्ति, राजूसु वे सोत्थानं तदाहु॥
Advejjhatā suhadayaṃ mamanti, rājūsu ve sotthānaṃ tadāhu.
१६२.
162.
‘‘अन्नञ्च पानञ्च ददाति सद्धो, मालञ्च गन्धञ्च विलेपनञ्च।
‘‘Annañca pānañca dadāti saddho, mālañca gandhañca vilepanañca;
पसन्नचित्तो अनुमोदमानो, सग्गेसु वे सोत्थानं तदाहु॥
Pasannacitto anumodamāno, saggesu ve sotthānaṃ tadāhu.
१६३.
163.
‘‘यमरियधम्मेन पुनन्ति वुद्धा, आराधिता समचरियाय सन्तो।
‘‘Yamariyadhammena punanti vuddhā, ārādhitā samacariyāya santo;
बहुस्सुता इसयो सीलवन्तो, अरहन्तमज्झे सोत्थानं तदाहू’’ति॥ –
Bahussutā isayo sīlavanto, arahantamajjhe sotthānaṃ tadāhū’’ti. –
इमा गाथा अभासि।
Imā gāthā abhāsi.
तत्थ निवातवुत्तीति मुदुचित्तताय सब्बलोकस्स नीचवुत्ति होति। खन्ता दुरुत्तानन्ति परेहि वुत्तानं दुट्ठवचनानं अधिवासको होति। अप्पटिकूलवादीति ‘‘अक्कोच्छि मं, अवधि म’’न्ति युगग्गाहं अकरोन्तो अनुकूलमेव वदति। अधिवासनन्ति इदं अधिवासनं तस्स सोत्थानं निरपराधमङ्गलं पण्डिता वदन्ति।
Tattha nivātavuttīti muducittatāya sabbalokassa nīcavutti hoti. Khantā duruttānanti parehi vuttānaṃ duṭṭhavacanānaṃ adhivāsako hoti. Appaṭikūlavādīti ‘‘akkocchi maṃ, avadhi ma’’nti yugaggāhaṃ akaronto anukūlameva vadati. Adhivāsananti idaṃ adhivāsanaṃ tassa sotthānaṃ niraparādhamaṅgalaṃ paṇḍitā vadanti.
सहायमत्तेति सहाये च सहायमत्ते च। तत्थ सहपंसुकीळिता सहाया नाम, दस द्वादस वस्सानि एकतो वुत्था सहायमत्ता नाम, ते सब्बेपि ‘‘अहं सिप्पवा, इमे निसिप्पा’’ति एवं सिप्पेन वा ‘‘अहं कुलीनो, इमे न कुलीना’’ति एवं कुलसम्पत्तिसङ्खाताहि कुल्याहि वा, ‘‘अहं अड्ढो, इमे दुग्गता’’ति एवं धनेन वा, ‘‘अहं जातिसम्पन्नो, इमे दुज्जाता’’ति एवं जच्चा वा नावजानाति। रुचिपञ्ञोति साधुपञ्ञो सुन्दरपञ्ञो । अत्थकालेति कस्सचिदेव अत्थस्स कारणस्स उप्पन्नकाले। मतीमाति तं तं अत्थं परिच्छिन्दित्वा विचारणसमत्थताय मतिमा हुत्वा ते सहाये नावजानाति। सहायेसूति तं तस्स अनवजाननं सहायेसु सोत्थानं नामाति पोराणकपण्डिता आहु। तेन हि सो निरपराधमङ्गलेन इधलोके च परलोके च गुत्तो होति। तत्थ पण्डिते सहाये निस्साय सोत्थिभावो कुसनाळिजातकेन (जा॰ १.१.१२१ आदयो) कथेतब्बो।
Sahāyamatteti sahāye ca sahāyamatte ca. Tattha sahapaṃsukīḷitā sahāyā nāma, dasa dvādasa vassāni ekato vutthā sahāyamattā nāma, te sabbepi ‘‘ahaṃ sippavā, ime nisippā’’ti evaṃ sippena vā ‘‘ahaṃ kulīno, ime na kulīnā’’ti evaṃ kulasampattisaṅkhātāhi kulyāhi vā, ‘‘ahaṃ aḍḍho, ime duggatā’’ti evaṃ dhanena vā, ‘‘ahaṃ jātisampanno, ime dujjātā’’ti evaṃ jaccā vā nāvajānāti. Rucipaññoti sādhupañño sundarapañño . Atthakāleti kassacideva atthassa kāraṇassa uppannakāle. Matīmāti taṃ taṃ atthaṃ paricchinditvā vicāraṇasamatthatāya matimā hutvā te sahāye nāvajānāti. Sahāyesūti taṃ tassa anavajānanaṃ sahāyesu sotthānaṃ nāmāti porāṇakapaṇḍitā āhu. Tena hi so niraparādhamaṅgalena idhaloke ca paraloke ca gutto hoti. Tattha paṇḍite sahāye nissāya sotthibhāvo kusanāḷijātakena (jā. 1.1.121 ādayo) kathetabbo.
सन्तोति पण्डिता सप्पुरिसा यस्स मित्तानि भवन्ति। संविस्सत्थाति घरं पविसित्वा इच्छितिच्छितस्सेव गहणवसेन विस्सासमापन्ना। अविसंवादकस्साति अविसंवादनसीलस्स। न मित्तदुब्भीति यो च मित्तदुब्भी न होति। संविभागी धनेनाति अत्तनो धनेन मित्तानं संविभागं करोति। मित्तेसूति मित्ते निस्साय लद्धब्बं तस्स तं मित्तेसु सोत्थानं नाम होति। सो हि एवरूपेहि मित्तेहि रक्खितो सोत्थिं पापुणाति। तत्थ मित्ते निस्साय सोत्थिभावो महाउक्कुसजातकादीहि (जा॰ १.१४.४४ आदयो) कथेतब्बो।
Santoti paṇḍitā sappurisā yassa mittāni bhavanti. Saṃvissatthāti gharaṃ pavisitvā icchiticchitasseva gahaṇavasena vissāsamāpannā. Avisaṃvādakassāti avisaṃvādanasīlassa. Na mittadubbhīti yo ca mittadubbhī na hoti. Saṃvibhāgī dhanenāti attano dhanena mittānaṃ saṃvibhāgaṃ karoti. Mittesūti mitte nissāya laddhabbaṃ tassa taṃ mittesu sotthānaṃ nāma hoti. So hi evarūpehi mittehi rakkhito sotthiṃ pāpuṇāti. Tattha mitte nissāya sotthibhāvo mahāukkusajātakādīhi (jā. 1.14.44 ādayo) kathetabbo.
तुल्यवयाति समानवया। समग्गाति समग्गवासा। अनुब्बताति अनुवत्तिता। धम्मकामाति तिविधसुचरितधम्मं रोचेति। पजाताति विजायिनी, न वञ्झा। दारेसूति एतेहि सीलगुणेहि समन्नागते मातुगामे गेहे वसन्ते सामिकस्स सोत्थि होतीति पण्डिता कथेन्ति। तत्थ सीलवन्तं मातुगामं निस्साय सोत्थिभावो मणिचोरजातक- (जा॰ १.२.८७ आदयो) सम्बूलजातक- (जा॰ १.१६.२९७ आदयो) खण्डहालजातकेहि (जा॰ २.२२.९८२ आदयो) कथेतब्बो।
Tulyavayāti samānavayā. Samaggāti samaggavāsā. Anubbatāti anuvattitā. Dhammakāmāti tividhasucaritadhammaṃ roceti. Pajātāti vijāyinī, na vañjhā. Dāresūti etehi sīlaguṇehi samannāgate mātugāme gehe vasante sāmikassa sotthi hotīti paṇḍitā kathenti. Tattha sīlavantaṃ mātugāmaṃ nissāya sotthibhāvo maṇicorajātaka- (jā. 1.2.87 ādayo) sambūlajātaka- (jā. 1.16.297 ādayo) khaṇḍahālajātakehi (jā. 2.22.982 ādayo) kathetabbo.
सोचेय्यन्ति सुचिभावं। अद्वेज्झताति अद्वेज्झताय न एस मया सद्धिं भिज्जित्वा द्विधा भविस्सतीति एवं अद्वेज्झभावेन यं जानाति। सुहदयं ममन्ति सुहदो अयं ममन्ति च यं जानाति। राजूसु वेति एवं राजूसु सेवकानं सोत्थानं नामाति पण्डिता कथेन्ति। ददाति सद्धोति कम्मञ्च फलञ्च सद्दहित्वा ददाति। सग्गेसु वेति एवं सग्गे देवलोके सोत्थानं निरपराधमङ्गलन्ति पण्डिता कथेन्ति, तं पेतवत्थुविमानवत्थूहि वित्थारेत्वा कथेतब्बं।
Soceyyanti sucibhāvaṃ. Advejjhatāti advejjhatāya na esa mayā saddhiṃ bhijjitvā dvidhā bhavissatīti evaṃ advejjhabhāvena yaṃ jānāti. Suhadayaṃ mamanti suhado ayaṃ mamanti ca yaṃ jānāti. Rājūsu veti evaṃ rājūsu sevakānaṃ sotthānaṃ nāmāti paṇḍitā kathenti. Dadātisaddhoti kammañca phalañca saddahitvā dadāti. Saggesu veti evaṃ sagge devaloke sotthānaṃ niraparādhamaṅgalanti paṇḍitā kathenti, taṃ petavatthuvimānavatthūhi vitthāretvā kathetabbaṃ.
पुनन्ति वुद्धाति यं पुग्गलं ञाणवुद्धा अरियधम्मेन पुनन्ति परिसोधेन्ति। समचरियायाति सम्मापटिपत्तिया। बहुस्सुताति पटिवेधबहुस्सुता। इसयोति एसितगुणा। सीलवन्तोति अरियसीलेन समन्नागता। अरहन्तमज्झेति अरहन्तानं मज्झे पटिलभितब्बं तं सोत्थानन्ति पण्डिता कथेन्ति। अरहन्तो हि अत्तना पटिविद्धमग्गं आचिक्खित्वा पटिपादेन्ता आराधकं पुग्गलं अरियमग्गेन पुनन्ति, सोपि अरहाव होति।
Punantivuddhāti yaṃ puggalaṃ ñāṇavuddhā ariyadhammena punanti parisodhenti. Samacariyāyāti sammāpaṭipattiyā. Bahussutāti paṭivedhabahussutā. Isayoti esitaguṇā. Sīlavantoti ariyasīlena samannāgatā. Arahantamajjheti arahantānaṃ majjhe paṭilabhitabbaṃ taṃ sotthānanti paṇḍitā kathenti. Arahanto hi attanā paṭividdhamaggaṃ ācikkhitvā paṭipādentā ārādhakaṃ puggalaṃ ariyamaggena punanti, sopi arahāva hoti.
एवं महासत्तो अरहत्तेन देसनाय कूटं गण्हन्तो अट्ठहि गाथाहि अट्ठ महामङ्गलानि कथेत्वा तेसञ्ञेव मङ्गलानं थुतिं करोन्तो ओसानगाथमाह –
Evaṃ mahāsatto arahattena desanāya kūṭaṃ gaṇhanto aṭṭhahi gāthāhi aṭṭha mahāmaṅgalāni kathetvā tesaññeva maṅgalānaṃ thutiṃ karonto osānagāthamāha –
१६४.
164.
‘‘एतानि खो सोत्थानानि लोके, विञ्ञुप्पसत्थानि सुखुद्रयानि।
‘‘Etāni kho sotthānāni loke, viññuppasatthāni sukhudrayāni;
तानीध सेवेथ नरो सपञ्ञो, न हि मङ्गले किञ्चनमत्थि सच्च’’न्ति॥
Tānīdha sevetha naro sapañño, na hi maṅgale kiñcanamatthi sacca’’nti.
तत्थ न हि मङ्गलेति तस्मिं पन दिट्ठसुतमुतप्पभेदे मङ्गले किञ्चनं एकमङ्गलम्पि सच्चं नाम नत्थि, निब्बानमेव पनेकं परमत्थसच्चन्ति।
Tattha na hi maṅgaleti tasmiṃ pana diṭṭhasutamutappabhede maṅgale kiñcanaṃ ekamaṅgalampi saccaṃ nāma natthi, nibbānameva panekaṃ paramatthasaccanti.
इसयो तानि मङ्गलानि सुत्वा सत्तट्ठदिवसच्चयेन आचरियं आपुच्छित्वा तत्थेव अगमंसु। राजा तेसं सन्तिकं गन्त्वा पुच्छि। ते तस्स आचरियेन कथितनियामेन मङ्गलपञ्हं कथेत्वा हिमवन्तमेव आगमंसु। ततो पट्ठाय लोके मङ्गलं पाकटं अहोसि। मङ्गलेसु वत्तित्वा मतमता सग्गपथं पूरेसुं। बोधिसत्तो चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा इसिगणं आदाय ब्रह्मलोके निब्बत्ति।
Isayo tāni maṅgalāni sutvā sattaṭṭhadivasaccayena ācariyaṃ āpucchitvā tattheva agamaṃsu. Rājā tesaṃ santikaṃ gantvā pucchi. Te tassa ācariyena kathitaniyāmena maṅgalapañhaṃ kathetvā himavantameva āgamaṃsu. Tato paṭṭhāya loke maṅgalaṃ pākaṭaṃ ahosi. Maṅgalesu vattitvā matamatā saggapathaṃ pūresuṃ. Bodhisatto cattāro brahmavihāre bhāvetvā isigaṇaṃ ādāya brahmaloke nibbatti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपाहं मङ्गलपञ्हं कथेसि’’न्ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा इसिगणो बुद्धपरिसा अहोसि , मङ्गलपञ्हपुच्छको जेट्ठन्तेवासिको सारिपुत्तो, आचरियो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepāhaṃ maṅgalapañhaṃ kathesi’’nti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā isigaṇo buddhaparisā ahosi , maṅgalapañhapucchako jeṭṭhantevāsiko sāriputto, ācariyo pana ahameva ahosi’’nti.
महामङ्गलजातकवण्णना पन्नरसमा।
Mahāmaṅgalajātakavaṇṇanā pannarasamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४५३. महामङ्गलजातकं • 453. Mahāmaṅgalajātakaṃ
