| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
५. महामोग्गल्लानसुत्तवण्णना
5. Mahāmoggallānasuttavaṇṇanā
२५. पञ्चमे कायगताय सतियाति कायानुपस्सनावसेन काये गताय कायारम्मणाय सतिया, इत्थम्भूतलक्खणे इदं करणवचनं । अज्झत्तन्ति इध अज्झत्तं नाम नियकज्झत्तं, तस्मा अत्तनि अत्तसन्तानेति अत्थो। अथ वा यस्मा कम्मट्ठानभूतो केसादिको द्वत्तिंसकोट्ठाससमुदायो इध कायोति अधिप्पेतो, तस्मा अज्झत्तन्ति पदस्स गोचरज्झत्तन्ति अत्थो वेदितब्बो। सूपट्ठितायाति नियकज्झत्तभूते गोचरज्झत्तभूते वा काये सुट्ठु उपट्ठिताय। का पनायं सति, या ‘‘अज्झत्तं सूपट्ठिता’’ति वुत्ता? य्वायं भगवता ‘‘अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा’’तिआदिना (दी॰ नि॰ २.३७७; म॰ नि॰ १.११०; खु॰ पा॰ ३.द्वत्तिंसाकार) अज्झत्तकेसादिको द्वत्तिंसाकारो कायो वुत्तो, तत्थ या पटिकूलमनसिकारं पवत्तेन्तस्स उपचारप्पनावसेन काये उपट्ठिता सति, सा ‘‘कायगता सती’’ति वुच्चति। यथा चायं, एवं आनापानचतुइरियापथसतिसम्पजञ्ञानं वसेन उद्धुमातकविनीलकादिवसेन च मनसिकारं पवत्तेन्तस्स यथारहं उपचारप्पनावसेन काये उपट्ठिता सति ‘‘कायगता सती’’ति वुच्चति। इध पन अज्झत्तं कायगता सति पथवीआदिका चतस्सो धातुयो ससम्भारसङ्खेपादीसु चतूसु येन केनचि एकेनाकारेन ववत्थपेत्वा तेसं अनिच्चादिलक्खणसल्लक्खणवसेन उपट्ठिता विपस्सनासम्पयुत्ता सति ‘‘कायगता सती’’ति अधिप्पेता। थेरो पन तथा विपस्सित्वा अत्तनो फलसमापत्तिमेव समापज्जित्वा निसीदि। इधापि गाथाय एवं इमस्स अत्थस्स विञ्ञातब्बता ‘‘न चायं निसज्जा’’तिआदिना वुत्तनयानुसारेन योजेतब्बा।
25. Pañcame kāyagatāya satiyāti kāyānupassanāvasena kāye gatāya kāyārammaṇāya satiyā, itthambhūtalakkhaṇe idaṃ karaṇavacanaṃ . Ajjhattanti idha ajjhattaṃ nāma niyakajjhattaṃ, tasmā attani attasantāneti attho. Atha vā yasmā kammaṭṭhānabhūto kesādiko dvattiṃsakoṭṭhāsasamudāyo idha kāyoti adhippeto, tasmā ajjhattanti padassa gocarajjhattanti attho veditabbo. Sūpaṭṭhitāyāti niyakajjhattabhūte gocarajjhattabhūte vā kāye suṭṭhu upaṭṭhitāya. Kā panāyaṃ sati, yā ‘‘ajjhattaṃ sūpaṭṭhitā’’ti vuttā? Yvāyaṃ bhagavatā ‘‘atthi imasmiṃ kāye kesā lomā’’tiādinā (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110; khu. pā. 3.dvattiṃsākāra) ajjhattakesādiko dvattiṃsākāro kāyo vutto, tattha yā paṭikūlamanasikāraṃ pavattentassa upacārappanāvasena kāye upaṭṭhitā sati, sā ‘‘kāyagatā satī’’ti vuccati. Yathā cāyaṃ, evaṃ ānāpānacatuiriyāpathasatisampajaññānaṃ vasena uddhumātakavinīlakādivasena ca manasikāraṃ pavattentassa yathārahaṃ upacārappanāvasena kāye upaṭṭhitā sati ‘‘kāyagatā satī’’ti vuccati. Idha pana ajjhattaṃ kāyagatā sati pathavīādikā catasso dhātuyo sasambhārasaṅkhepādīsu catūsu yena kenaci ekenākārena vavatthapetvā tesaṃ aniccādilakkhaṇasallakkhaṇavasena upaṭṭhitā vipassanāsampayuttā sati ‘‘kāyagatā satī’’ti adhippetā. Thero pana tathā vipassitvā attano phalasamāpattimeva samāpajjitvā nisīdi. Idhāpi gāthāya evaṃ imassa atthassa viññātabbatā ‘‘na cāyaṃ nisajjā’’tiādinā vuttanayānusārena yojetabbā.
एतमत्थन्ति एतं थेरस्स चतुधातुववत्थानमुखेन कायानुपस्सनासतिपट्ठानेन विपस्सनं ओगाहेत्वा फलसमापत्तिसमापज्जनसङ्खातं अत्थं विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं सतिपट्ठानभावनाय निब्बानाधिगमदीपकं उदानं उदानेसि।
Etamatthanti etaṃ therassa catudhātuvavatthānamukhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānena vipassanaṃ ogāhetvā phalasamāpattisamāpajjanasaṅkhātaṃ atthaṃ viditvā. Imaṃ udānanti imaṃ satipaṭṭhānabhāvanāya nibbānādhigamadīpakaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ सति कायगता उपट्ठिताति पुब्बे वुत्तलक्खणा सति सद्धापुब्बङ्गमानं समाधिवीरियपञ्ञानं यथासकं किच्चनिप्फादनेन सहायभावं आपन्नत्ता पहीनप्पटिपक्खा ततो एव तिक्खविसदभूता च यथावुत्तकायसंवरणवसेन एकत्थसमोसरणवसेन च अविपरीतसभावं सल्लक्खेन्ती उपगन्त्वा ठिता होति, एतेन कायसङ्खातानं चतुन्नं धातूनं तन्निस्सितानञ्च उपादारूपानं सल्लक्खणवसेन, पच्चये ववत्थपेत्वा ततो परं तेसं अनिच्चादिलक्खणसल्लक्खणवसेन च पवत्तं ञाणपरम्परागतं सतिं दस्सेति, सतिसीसेन वा तंसम्पयुत्तं परिञ्ञात्तयपरियापन्नञाणपरम्परमेव दस्सेति। छसु फस्सायतनेसु संवुतोति यथावुत्ताय काये उपट्ठिताय सतिया समन्नागतो चक्खादीसु फस्सस्स कारणभूतेसु छसु द्वारेसु कायानुपस्सनाय अभाविताय उप्पज्जनारहानं अभिज्झादीनं तस्सा भावितत्ता ञाणप्पवत्तिं पटिवेधेन्तो ते पिदहन्तो ‘‘तत्थ संवुतो’’ति वुच्चति, एतेन ञाणसंवरं दस्सेति।
Tattha sati kāyagatā upaṭṭhitāti pubbe vuttalakkhaṇā sati saddhāpubbaṅgamānaṃ samādhivīriyapaññānaṃ yathāsakaṃ kiccanipphādanena sahāyabhāvaṃ āpannattā pahīnappaṭipakkhā tato eva tikkhavisadabhūtā ca yathāvuttakāyasaṃvaraṇavasena ekatthasamosaraṇavasena ca aviparītasabhāvaṃ sallakkhentī upagantvā ṭhitā hoti, etena kāyasaṅkhātānaṃ catunnaṃ dhātūnaṃ tannissitānañca upādārūpānaṃ sallakkhaṇavasena, paccaye vavatthapetvā tato paraṃ tesaṃ aniccādilakkhaṇasallakkhaṇavasena ca pavattaṃ ñāṇaparamparāgataṃ satiṃ dasseti, satisīsena vā taṃsampayuttaṃ pariññāttayapariyāpannañāṇaparamparameva dasseti. Chasu phassāyatanesu saṃvutoti yathāvuttāya kāye upaṭṭhitāya satiyā samannāgato cakkhādīsu phassassa kāraṇabhūtesu chasu dvāresu kāyānupassanāya abhāvitāya uppajjanārahānaṃ abhijjhādīnaṃ tassā bhāvitattā ñāṇappavattiṃ paṭivedhento te pidahanto ‘‘tattha saṃvuto’’ti vuccati, etena ñāṇasaṃvaraṃ dasseti.
सततं भिक्खु समाहितोति सो भिक्खु एवं उपट्ठितस्सति सब्बत्थ च संवुतो पुथुत्तारम्मणे चित्तं अविस्सज्जेत्वा अनिच्चादिवसेन सम्मसन्तो विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा ञाणे तिक्खे सूरे वहन्ते विपस्सनासमाधिना ताव सततं निरन्तरं समाहितो अनुलोमञाणानन्तरं गोत्रभुञाणोदयतो पट्ठाय। जञ्ञा निब्बानमत्तनोति अञ्ञेसं पुथुज्जनानं सुपिनन्तेपि अगोचरभावतो, अरियानं पन तस्स तस्सेव आवेणिकत्ता अत्तसदिसत्ता च ‘‘अत्ता’’ति लद्धवोहारस्स मग्गफलञाणस्स सातिसयविसयभावतो एकन्तसुखावहं निब्बानं असङ्खतधातु ‘‘अत्तनो’’ति वुत्तं, तं निब्बानं जञ्ञा जानेय्य, मग्गफलञाणेहि पटिविज्झेय्य, सच्छिकरेय्याति अत्थो। एतेन अरियानं निब्बाने अधिमुत्ततं दस्सेति। अरिया हि अधिचित्तप्पवत्तिकालेपि एकन्तेनेव निब्बाने निन्नपोणपब्भारभावेन विहरन्ति। एत्थ च यस्स सति कायगता उपट्ठिता, सो भिक्खु छसु फस्सायतनेसु संवुतो, ततो एव सततं समाहितो अत्तपच्चक्खकरणेन निब्बानं अत्तनो जानेय्याति एवं गाथापदानं सम्बन्धो वेदितब्बो। एवं कायानुपस्सनासतिपट्ठानमुखेन याव अरहत्ता एकस्स भिक्खुनो निय्यानमग्गं दस्सेति धम्मराजा।
Satataṃ bhikkhu samāhitoti so bhikkhu evaṃ upaṭṭhitassati sabbattha ca saṃvuto puthuttārammaṇe cittaṃ avissajjetvā aniccādivasena sammasanto vipassanaṃ ussukkāpetvā ñāṇe tikkhe sūre vahante vipassanāsamādhinā tāva satataṃ nirantaraṃ samāhito anulomañāṇānantaraṃ gotrabhuñāṇodayato paṭṭhāya. Jaññā nibbānamattanoti aññesaṃ puthujjanānaṃ supinantepi agocarabhāvato, ariyānaṃ pana tassa tasseva āveṇikattā attasadisattā ca ‘‘attā’’ti laddhavohārassa maggaphalañāṇassa sātisayavisayabhāvato ekantasukhāvahaṃ nibbānaṃ asaṅkhatadhātu ‘‘attano’’ti vuttaṃ, taṃ nibbānaṃ jaññā jāneyya, maggaphalañāṇehi paṭivijjheyya, sacchikareyyāti attho. Etena ariyānaṃ nibbāne adhimuttataṃ dasseti. Ariyā hi adhicittappavattikālepi ekanteneva nibbāne ninnapoṇapabbhārabhāvena viharanti. Ettha ca yassa sati kāyagatā upaṭṭhitā, so bhikkhu chasu phassāyatanesu saṃvuto, tato eva satataṃ samāhito attapaccakkhakaraṇena nibbānaṃ attano jāneyyāti evaṃ gāthāpadānaṃ sambandho veditabbo. Evaṃ kāyānupassanāsatipaṭṭhānamukhena yāva arahattā ekassa bhikkhuno niyyānamaggaṃ dasseti dhammarājā.
अपरो नयो – सति कायगता उपट्ठिताति एतेन कायानुपस्सनासतिपट्ठानं दस्सेति। छसु फस्सायतनेसु संवुतोति फस्सो आयतनं कारणं एतेसन्ति फस्सायतनानि, तेसु फस्सायतनेसु। फस्सहेतुकेसु फस्सपच्चया निब्बत्तेसु छसु चक्खुसम्फस्सजादिवेदयितेसु तण्हादीनं अप्पवत्तिया संवुतो, एतेन वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानं दस्सेति। सततं भिक्खु समाहितोति सततं निच्चकालं निरन्तरं विक्खेपाभावतो समाहितो भिक्खु। सो चायं अविक्खेपो सब्बसो सतिपट्ठानभावनाय मत्थकप्पत्ताय होति। सम्मसन्तो हि अतीतादिभेदभिन्नेसु पञ्चुपादानक्खन्धेसु अनवसेसतोव परिग्गहेत्वा सम्मसतीति। एतेन सेससतिपट्ठाने दस्सेति। जञ्ञा निब्बानमत्तनोति एवं चतुसतिपट्ठानभावनं मत्थकं पापेत्वा ठितो भिन्नकिलेसो भिक्खु अत्तनो किलेसनिब्बानं पच्चवेक्खणञाणेन सयमेव जानेय्याति अत्थो।
Aparo nayo – sati kāyagatā upaṭṭhitāti etena kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ dasseti. Chasu phassāyatanesu saṃvutoti phasso āyatanaṃ kāraṇaṃ etesanti phassāyatanāni, tesu phassāyatanesu. Phassahetukesu phassapaccayā nibbattesu chasu cakkhusamphassajādivedayitesu taṇhādīnaṃ appavattiyā saṃvuto, etena vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ dasseti. Satataṃ bhikkhu samāhitoti satataṃ niccakālaṃ nirantaraṃ vikkhepābhāvato samāhito bhikkhu. So cāyaṃ avikkhepo sabbaso satipaṭṭhānabhāvanāya matthakappattāya hoti. Sammasanto hi atītādibhedabhinnesu pañcupādānakkhandhesu anavasesatova pariggahetvā sammasatīti. Etena sesasatipaṭṭhāne dasseti. Jaññā nibbānamattanoti evaṃ catusatipaṭṭhānabhāvanaṃ matthakaṃ pāpetvā ṭhito bhinnakileso bhikkhu attano kilesanibbānaṃ paccavekkhaṇañāṇena sayameva jāneyyāti attho.
अथ वा सति कायगता उपट्ठिताति अत्तनो परेसञ्च कायस्स यथासभावपरिञ्ञादीपनेन थेरस्स सतिवेपुल्लप्पत्ति दीपिता। छसु फस्सायतनेसु संवुतोति चक्खादीसु छसु द्वारेसु अच्चन्तसंवरदीपनेन सततविहारिवसेन थेरस्स सम्पजञ्ञप्पकासिनी पञ्ञावेपुल्लप्पत्ति दीपिता। सततं भिक्खु समाहितोति समापत्तिबहुलतादस्सनेन नवानुपुब्बविहारसमापत्तियो दस्सिता। एवंभूतो पन भिक्खु जञ्ञा निब्बानमत्तनोति कतकिच्चत्ता उत्तरि करणीयाभावतो केवलं अत्तनो अनुपादिसेसनिब्बानमेव जानेय्य चिन्तेय्य, अञ्ञम्पि तस्स चिन्तेतब्बं नत्थीति अधिप्पायो।
Atha vā sati kāyagatā upaṭṭhitāti attano paresañca kāyassa yathāsabhāvapariññādīpanena therassa sativepullappatti dīpitā. Chasu phassāyatanesu saṃvutoti cakkhādīsu chasu dvāresu accantasaṃvaradīpanena satatavihārivasena therassa sampajaññappakāsinī paññāvepullappatti dīpitā. Satataṃ bhikkhu samāhitoti samāpattibahulatādassanena navānupubbavihārasamāpattiyo dassitā. Evaṃbhūto pana bhikkhu jaññā nibbānamattanoti katakiccattā uttari karaṇīyābhāvato kevalaṃ attano anupādisesanibbānameva jāneyya cinteyya, aññampi tassa cintetabbaṃ natthīti adhippāyo.
पञ्चमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pañcamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ५. महामोग्गल्लानसुत्तं • 5. Mahāmoggallānasuttaṃ
