| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
३-२. महामोग्गल्लानत्थेरअपदानवण्णना
3-2. Mahāmoggallānattheraapadānavaṇṇanā
अनोमदस्सी भगवात्यादिकं आयस्मतो मोग्गल्लानत्थेरस्स अपदानं। अयञ्च थेरो पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयानि पुञ्ञानि उपचिनन्तो अनोमदस्सिस्स भगवतो कालेतिआदि सारिपुत्तत्थेरस्स धम्मसेनापतिनो वत्थुम्हि वुत्तमेव। थेरो हि पब्बजितदिवसतो पट्ठाय सत्तमे दिवसे मगधरट्ठे कल्लवालगामकं उपनिस्साय समणधम्मं करोन्तो थिनमिद्धे ओक्कमन्ते सत्थारा ‘‘मोग्गल्लान, मा तुच्छो तव वायामो’’तिआदिना संवेजितो थिनमिद्धं विनोदेत्वा भगवता वुच्चमानं धातुकम्मट्ठानं सुणन्तो एव विपस्सनापटिपाटिया उपरिमग्गत्तयं अधिगन्त्वा अग्गफलक्खणे सावकञाणस्स मत्थकं पापुणि।
Anomadassībhagavātyādikaṃ āyasmato moggallānattherassa apadānaṃ. Ayañca thero purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayāni puññāni upacinanto anomadassissa bhagavato kāletiādi sāriputtattherassa dhammasenāpatino vatthumhi vuttameva. Thero hi pabbajitadivasato paṭṭhāya sattame divase magadharaṭṭhe kallavālagāmakaṃ upanissāya samaṇadhammaṃ karonto thinamiddhe okkamante satthārā ‘‘moggallāna, mā tuccho tava vāyāmo’’tiādinā saṃvejito thinamiddhaṃ vinodetvā bhagavatā vuccamānaṃ dhātukammaṭṭhānaṃ suṇanto eva vipassanāpaṭipāṭiyā uparimaggattayaṃ adhigantvā aggaphalakkhaṇe sāvakañāṇassa matthakaṃ pāpuṇi.
३७५. एवं दुतियसावकभावं पत्वा आयस्मा महामोग्गल्लानत्थेरो अत्तनो पुब्बकम्मं सरित्वा सोमनस्सवसेन पुब्बचरियं अपदानं पकासेन्तो अनोमदस्सी भगवातिआदिमाह। तत्थ न ओमं अलामकं दस्सनं पस्सनं अस्साति अनोमदस्सी। तस्स हि द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणपटिमण्डितसरीरत्ता सकलं दिवसं सकलं मासं सकलं संवच्छरं संवच्छरसतसहस्सम्पि पस्सन्तानं देवमनुस्सानं अतित्तिकरं दस्सनन्ति, अनोमं अलामकं निब्बानं दस्सनसीलोति वा ‘‘अनोमदस्सी’’ति लद्धनामो भाग्यवन्ततादीहि कारणेहि भगवा। लोकजेट्ठोति सकलसत्तलोकस्स जेट्ठो पधानो। आसभसदिसत्ता आसभो, नरानं आसभो नरासभो। सो लोकजेट्ठो नरासभो अनोमदस्सी भगवा देवसङ्घपुरक्खतो देवसमूहेहि परिवारितो। हिमवन्तम्हि विहासीति सम्बन्धो।
375. Evaṃ dutiyasāvakabhāvaṃ patvā āyasmā mahāmoggallānatthero attano pubbakammaṃ saritvā somanassavasena pubbacariyaṃ apadānaṃ pakāsento anomadassī bhagavātiādimāha. Tattha na omaṃ alāmakaṃ dassanaṃ passanaṃ assāti anomadassī. Tassa hi dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitasarīrattā sakalaṃ divasaṃ sakalaṃ māsaṃ sakalaṃ saṃvaccharaṃ saṃvaccharasatasahassampi passantānaṃ devamanussānaṃ atittikaraṃ dassananti, anomaṃ alāmakaṃ nibbānaṃ dassanasīloti vā ‘‘anomadassī’’ti laddhanāmo bhāgyavantatādīhi kāraṇehi bhagavā. Lokajeṭṭhoti sakalasattalokassa jeṭṭho padhāno. Āsabhasadisattā āsabho, narānaṃ āsabho narāsabho. So lokajeṭṭho narāsabho anomadassī bhagavā devasaṅghapurakkhato devasamūhehi parivārito. Himavantamhi vihāsīti sambandho.
३७६. यदा दुतियसावकभावाय दुतियवारे पत्थनं अकासि, तदा नामेन वरुणो नाम अहं नागराजा हुत्वा निब्बत्तो अहोसिन्ति अत्थो। तेन वुत्तं – ‘‘वरुणो नाम नामेन, नागराजा अहं तदा’’ति। कामरूपीति यदिच्छितकामनिम्मानसीलो। विकुब्बामीति विविधं इद्धिविकुब्बनं करोमि। महोदधिनिवासहन्ति मञ्जेरिका नागा, भूमिगता नागा, पब्बतट्ठा नागा, गङ्गावहेय्या नागा, सामुद्दिका नागाति इमेसं नागानं अन्तरे सामुद्दिकनागो अहं महोदधिम्हि समुद्दे निवासिं, वासं कप्पेसिन्ति अत्थो।
376. Yadā dutiyasāvakabhāvāya dutiyavāre patthanaṃ akāsi, tadā nāmena varuṇo nāma ahaṃ nāgarājā hutvā nibbatto ahosinti attho. Tena vuttaṃ – ‘‘varuṇo nāma nāmena, nāgarājā ahaṃ tadā’’ti. Kāmarūpīti yadicchitakāmanimmānasīlo. Vikubbāmīti vividhaṃ iddhivikubbanaṃ karomi. Mahodadhinivāsahanti mañjerikā nāgā, bhūmigatā nāgā, pabbataṭṭhā nāgā, gaṅgāvaheyyā nāgā, sāmuddikā nāgāti imesaṃ nāgānaṃ antare sāmuddikanāgo ahaṃ mahodadhimhi samudde nivāsiṃ, vāsaṃ kappesinti attho.
३७७. सङ्गणियं गणं हित्वाति निच्चपरिवारभूतं सकपरिवारं नागसमूहं हित्वा विना हुत्वा । तूरियं पट्ठपेसहन्ति अहं तूरियं पट्ठपेसिं, वज्जापेसिन्ति अत्थो। सम्बुद्धं परिवारेत्वाति अनोमदस्सिसम्बुद्धं समन्ततो सेवमाना अच्छरा नागमाणविका वादेसुं दिब्बवादेहि गीता वाक्यादीहि वादेसुं लद्धानुरूपतो वज्जेसुं तदाति अत्थो।
377.Saṅgaṇiyaṃ gaṇaṃ hitvāti niccaparivārabhūtaṃ sakaparivāraṃ nāgasamūhaṃ hitvā vinā hutvā . Tūriyaṃ paṭṭhapesahanti ahaṃ tūriyaṃ paṭṭhapesiṃ, vajjāpesinti attho. Sambuddhaṃ parivāretvāti anomadassisambuddhaṃ samantato sevamānā accharā nāgamāṇavikā vādesuṃ dibbavādehi gītā vākyādīhi vādesuṃ laddhānurūpato vajjesuṃ tadāti attho.
३७८. वज्जमानेसु तूरेसूति मनुस्सनागतूरियेसु पञ्चङ्गिकेसु वज्जमानेसु । देवा तूरानि वज्जयुन्ति चातुमहाराजिका देवा दिब्बतूरियानि वज्जिंसु वादेसुन्ति अत्थो। उभिन्नं सद्दं सुत्वानाति उभिन्नं देवमनुस्सानं भेरिसद्दं सुत्वा। तिलोकगरुसमानोपि बुद्धो सम्पबुज्झथ जानाति सुणातीति अत्थो।
378.Vajjamānesu tūresūti manussanāgatūriyesu pañcaṅgikesu vajjamānesu . Devā tūrāni vajjayunti cātumahārājikā devā dibbatūriyāni vajjiṃsu vādesunti attho. Ubhinnaṃ saddaṃ sutvānāti ubhinnaṃ devamanussānaṃ bherisaddaṃ sutvā. Tilokagarusamānopi buddho sampabujjhatha jānāti suṇātīti attho.
३७९. निमन्तेत्वान सम्बुद्धन्ति ससावकसङ्घं सम्बुद्धं स्वातनाय निमन्तेत्वा परिवारेत्वा। सकभवनन्ति अत्तनो नागभवनं उपागमिं। गन्त्वा च आसनं पञ्ञपेत्वानाति रत्तिट्ठानदिवाट्ठानकुटिमण्डपसयननिसीदनट्ठानानि पञ्ञापेत्वा सज्जेत्वाति अत्थो। कालमारोचयिं अहन्ति एवं कतपुब्बविधानो अहं ‘‘कालो, भन्ते, निट्ठितं भत्त’’न्ति कालं आरोचयिं विञ्ञापेसिं।
379.Nimantetvāna sambuddhanti sasāvakasaṅghaṃ sambuddhaṃ svātanāya nimantetvā parivāretvā. Sakabhavananti attano nāgabhavanaṃ upāgamiṃ. Gantvā ca āsanaṃ paññapetvānāti rattiṭṭhānadivāṭṭhānakuṭimaṇḍapasayananisīdanaṭṭhānāni paññāpetvā sajjetvāti attho. Kālamārocayiṃ ahanti evaṃ katapubbavidhāno ahaṃ ‘‘kālo, bhante, niṭṭhitaṃ bhatta’’nti kālaṃ ārocayiṃ viññāpesiṃ.
३८०. खीणासवसहस्सेहीति तदा सो भगवा अरहन्तसहस्सेहि परिवुतो लोकनायको सब्बा दिसा ओभासेन्तो मे भवनं उपागमि सम्पत्तोति अत्थो।
380.Khīṇāsavasahassehīti tadā so bhagavā arahantasahassehi parivuto lokanāyako sabbā disā obhāsento me bhavanaṃ upāgami sampattoti attho.
३८१. अत्तनो भवनं पविट्ठं भगवन्तं भोजनाकारं दस्सेन्तो उपविट्ठं महावीरन्तिआदिमाह। तं सुविञ्ञेय्यमेव।
381. Attano bhavanaṃ paviṭṭhaṃ bhagavantaṃ bhojanākāraṃ dassento upaviṭṭhaṃ mahāvīrantiādimāha. Taṃ suviññeyyameva.
३८६. ओक्काककुलसम्भवोति ओक्काकरञ्ञो परम्परागतराजकुले उप्पन्नो सकलजम्बुदीपे पाकटराजकुले उप्पन्नो वा गोत्तेन गोत्तवसेन गोतमो नाम सत्था मनुस्सलोके भविस्सति।
386.Okkākakulasambhavoti okkākarañño paramparāgatarājakule uppanno sakalajambudīpe pākaṭarājakule uppanno vā gottena gottavasena gotamo nāma satthā manussaloke bhavissati.
३८८. सो पच्छा पब्बजित्वानाति सो नागराजा पच्छा पच्छिमभवे कुसलमूलेन पुञ्ञसम्भारेन चोदितो उय्योजितो सासने पब्बजित्वा गोतमस्स भगवतो दुतियो अग्गसावको हेस्सतीति ब्याकरणमकासि।
388.So pacchā pabbajitvānāti so nāgarājā pacchā pacchimabhave kusalamūlena puññasambhārena codito uyyojito sāsane pabbajitvā gotamassa bhagavato dutiyo aggasāvako hessatīti byākaraṇamakāsi.
३८९. आरद्धवीरियोति ठाननिसज्जादीसु इरियापथेसु वीरियवा। पहितत्तोति निब्बाने पेसितचित्तो । इद्धिया पारमिं गतोति ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं इद्धिमन्तानं यदिदं महामोग्गल्लानो’’ति (अ॰ नि॰ १.१८०, १९०) अधिट्ठानिद्धिविकुब्बनिद्धिकम्मविपाकजिद्धिआदीसु पारमिं परियोसानं गतो पत्तो। सब्बासवेति आ समन्ततो सवनतो पवत्तनतो ‘‘आसवा’’ति लद्धनामे कामभवदिट्ठिअविज्जाधम्मे सब्बे परिञ्ञाय समन्ततो अञ्ञाय जानित्वा पजहित्वा अनासवो निक्किलेसो। निब्बायिस्सतीति किलेसखन्धपरिनिब्बानेन निब्बायिस्सतीति सम्बन्धो।
389.Āraddhavīriyoti ṭhānanisajjādīsu iriyāpathesu vīriyavā. Pahitattoti nibbāne pesitacitto . Iddhiyā pāramiṃ gatoti ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ iddhimantānaṃ yadidaṃ mahāmoggallāno’’ti (a. ni. 1.180, 190) adhiṭṭhāniddhivikubbaniddhikammavipākajiddhiādīsu pāramiṃ pariyosānaṃ gato patto. Sabbāsaveti ā samantato savanato pavattanato ‘‘āsavā’’ti laddhanāme kāmabhavadiṭṭhiavijjādhamme sabbe pariññāya samantato aññāya jānitvā pajahitvā anāsavo nikkileso. Nibbāyissatīti kilesakhandhaparinibbānena nibbāyissatīti sambandho.
३९०. एवं थेरो अत्तनो पुञ्ञवसेन लद्धब्याकरणं वत्वा पुन पापचरियं पकासेन्तो पापमित्तोपनिस्सायातिआदिमाह। तत्थ पापमित्ते पापके लामके मित्ते उपनिस्साय निस्सये कत्वा तेहि संसग्गो हुत्वाति अत्थो।
390. Evaṃ thero attano puññavasena laddhabyākaraṇaṃ vatvā puna pāpacariyaṃ pakāsento pāpamittopanissāyātiādimāha. Tattha pāpamitte pāpake lāmake mitte upanissāya nissaye katvā tehi saṃsaggo hutvāti attho.
तत्रायमनुपुब्बी कथा – एकस्मिं समये तित्थिया सन्निपतित्वा मन्तेसुं – ‘‘जानाथावुसो, केन कारणेन समणस्स गोतमस्स लाभसक्कारो महा हुत्वा निब्बत्तो’’ति? ‘‘न जानाम’’। ‘‘तुम्हे पन न जानाथा’’ति? ‘‘आम, जानाम’’ – मोग्गल्लानं नाम एकं भिक्खुं निस्साय उप्पन्नो । सो हि देवलोकं गन्त्वा देवताहि कतकम्मं पुच्छित्वा आगन्त्वा मनुस्सानं कथेसि – ‘‘इदं नाम कत्वा एवरूपं सम्पत्तिं लभन्ती’’ति। निरये निब्बत्तानम्पि कम्मं पुच्छित्वा आगन्त्वा मनुस्सानं कथेसि – ‘‘इदं नाम कत्वा एवरूपं दुक्खं अनुभवन्ती’’ति। मनुस्सा तस्स कथं सुत्वा महन्तं लाभसक्कारं अभिहरन्ति। सचे तं मारेतुं सक्खिस्साम, सो लाभसक्कारो अम्हाकं निब्बत्तिस्सति, अत्थेसो उपायोति सब्बे एकच्छन्दा हुत्वा ‘‘यंकिञ्चि कत्वा तं मारेस्सामा’’ति अत्तनो उपट्ठाके समादपेत्वा कहापणसहस्सं लभित्वा पुरिसघातके चोरे पक्कोसापेत्वा ‘‘महामोग्गल्लानत्थेरो नाम समणस्स गोतमस्स सावको काळसिलायं वसति, तुम्हे तत्थ गन्त्वा तं मारेथा’’ति तेसं तं सहस्सं अदंसु। चोरा धनलाभेन सम्पटिच्छित्वा ‘‘थेरं मारेस्सामा’’ति गन्त्वा तस्स वसनट्ठानं परिवारेसुं। थेरो तेहि परिक्खित्तभावं ञत्वा कुञ्चिकच्छिद्देन निक्खमित्वा पक्कामि। चोरा तं दिवसं थेरं अदिस्वा पुनेकदिवसं तस्स वसनट्ठानं परिक्खिपिंसु। थेरो ञत्वा कण्णिकामण्डलं भिन्दित्वा आकासं पक्खन्दि। एवं ते पठममासेपि, मज्झिममासेपि थेरं गहेतुं नासक्खिंसु। पच्छिममासे पन सम्पत्ते थेरो अत्तना कतकम्मस्स आकड्ढनभावं ञत्वा न अपगच्छि। चोरा तं पहरन्ता तण्डुलकमत्तानि अट्ठीनि करोन्ता भिन्दिंसु। अथ नं ‘‘मतो’’ति सञ्ञाय एकस्मिं गुम्बपिट्ठे खिपित्वा पक्कमिंसु।
Tatrāyamanupubbī kathā – ekasmiṃ samaye titthiyā sannipatitvā mantesuṃ – ‘‘jānāthāvuso, kena kāraṇena samaṇassa gotamassa lābhasakkāro mahā hutvā nibbatto’’ti? ‘‘Na jānāma’’. ‘‘Tumhe pana na jānāthā’’ti? ‘‘Āma, jānāma’’ – moggallānaṃ nāma ekaṃ bhikkhuṃ nissāya uppanno . So hi devalokaṃ gantvā devatāhi katakammaṃ pucchitvā āgantvā manussānaṃ kathesi – ‘‘idaṃ nāma katvā evarūpaṃ sampattiṃ labhantī’’ti. Niraye nibbattānampi kammaṃ pucchitvā āgantvā manussānaṃ kathesi – ‘‘idaṃ nāma katvā evarūpaṃ dukkhaṃ anubhavantī’’ti. Manussā tassa kathaṃ sutvā mahantaṃ lābhasakkāraṃ abhiharanti. Sace taṃ māretuṃ sakkhissāma, so lābhasakkāro amhākaṃ nibbattissati, attheso upāyoti sabbe ekacchandā hutvā ‘‘yaṃkiñci katvā taṃ māressāmā’’ti attano upaṭṭhāke samādapetvā kahāpaṇasahassaṃ labhitvā purisaghātake core pakkosāpetvā ‘‘mahāmoggallānatthero nāma samaṇassa gotamassa sāvako kāḷasilāyaṃ vasati, tumhe tattha gantvā taṃ mārethā’’ti tesaṃ taṃ sahassaṃ adaṃsu. Corā dhanalābhena sampaṭicchitvā ‘‘theraṃ māressāmā’’ti gantvā tassa vasanaṭṭhānaṃ parivāresuṃ. Thero tehi parikkhittabhāvaṃ ñatvā kuñcikacchiddena nikkhamitvā pakkāmi. Corā taṃ divasaṃ theraṃ adisvā punekadivasaṃ tassa vasanaṭṭhānaṃ parikkhipiṃsu. Thero ñatvā kaṇṇikāmaṇḍalaṃ bhinditvā ākāsaṃ pakkhandi. Evaṃ te paṭhamamāsepi, majjhimamāsepi theraṃ gahetuṃ nāsakkhiṃsu. Pacchimamāse pana sampatte thero attanā katakammassa ākaḍḍhanabhāvaṃ ñatvā na apagacchi. Corā taṃ paharantā taṇḍulakamattāni aṭṭhīni karontā bhindiṃsu. Atha naṃ ‘‘mato’’ti saññāya ekasmiṃ gumbapiṭṭhe khipitvā pakkamiṃsu.
थेरो , ‘‘सत्थारं पस्सित्वा वन्दित्वाव परिनिब्बायिस्सामी’’ति अत्तभावं झानवेठनेन वेठेत्वा आकासेन सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा ‘‘भन्ते, परिनिब्बायिस्सामी’’ति आह। ‘‘परिनिब्बायिस्ससि, मोग्गल्लाना’’ति? ‘‘आम, भन्ते’’ति। ‘‘कत्थ गन्त्वा परिनिब्बायिस्ससी’’ति? ‘‘काळसिलापदेसं, भन्ते’’ति। ‘‘तेन हि, मोग्गल्लान, मय्हं धम्मं कथेत्वा याहि। तादिसस्स हि मे सावकस्स न दानि दस्सनं अत्थी’’ति। सो ‘‘एवं करिस्सामि, भन्ते’’ति सत्थारं वन्दित्वा आकासं उप्पतित्वा सारिपुत्तत्थेरो विय परिनिब्बानदिवसे नानप्पकारा इद्धियो कत्वा धम्मं कथेत्वा सत्थारं वन्दित्वा काळसिलापदेसं गन्त्वा परिनिब्बायि। ‘‘थेरं किर चोरा मारेसु’’न्ति अयं कथा सकलजम्बुदीपे पत्थरि।
Thero , ‘‘satthāraṃ passitvā vanditvāva parinibbāyissāmī’’ti attabhāvaṃ jhānaveṭhanena veṭhetvā ākāsena satthu santikaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā ‘‘bhante, parinibbāyissāmī’’ti āha. ‘‘Parinibbāyissasi, moggallānā’’ti? ‘‘Āma, bhante’’ti. ‘‘Kattha gantvā parinibbāyissasī’’ti? ‘‘Kāḷasilāpadesaṃ, bhante’’ti. ‘‘Tena hi, moggallāna, mayhaṃ dhammaṃ kathetvā yāhi. Tādisassa hi me sāvakassa na dāni dassanaṃ atthī’’ti. So ‘‘evaṃ karissāmi, bhante’’ti satthāraṃ vanditvā ākāsaṃ uppatitvā sāriputtatthero viya parinibbānadivase nānappakārā iddhiyo katvā dhammaṃ kathetvā satthāraṃ vanditvā kāḷasilāpadesaṃ gantvā parinibbāyi. ‘‘Theraṃ kira corā māresu’’nti ayaṃ kathā sakalajambudīpe patthari.
राजा अजातसत्तु चोरे परियेसनत्थाय चरपुरिसे पयोजेसि। तेसु चोरेसु सुरापाने सुरं पिवन्तेसु मद्देसु एको एकस्स पिट्ठिं पहरित्वा पातेसि। सो तं सन्तज्जेन्तो ‘‘अम्भो दुब्बिनीत त्वं, कस्मा मे पिट्ठिं पहरित्वा पातेसि, किं पन, अरे दुट्ठचोर, तया महामोग्गल्लानत्थेरो पठमं पहतो’’ति आह। ‘‘किं पन त्वं मया पठमं पहतभावं न जानासी’’ति? एवं एतेसं ‘‘मया पहतो, मया पहतो’’ति वदन्तानं सुत्वा ते चरपुरिसा सब्बे ते चोरे गहेत्वा रञ्ञो आरोचेसुं। राजा ते चोरे पक्कोसापेत्वा पुच्छि – ‘‘तुम्हेहि थेरो मारितो’’ति? ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘केहि तुम्हे उय्योजिता’’ति? ‘‘नग्गसमणेहि, देवा’’ति। राजा पञ्चसते नग्गसमणे गाहापेत्वा पञ्चसतेहि चोरेहि सद्धिं राजङ्गणे नाभिपमाणेसु आवाटेसु निखणापेत्वा पलालेहि पटिच्छादेत्वा अग्गिं दापेसि। अथ नेसं झामभावं जानित्वा अयनङ्गलेहि कसापेत्वा सब्बे खण्डाखण्डं कारापेसि। तदा भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘महामोग्गल्लानत्थेरो अत्तनो अननुरूपमरणं पत्तो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नाम, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘मोग्गल्लानस्स, भिक्खवे, इमस्सेव अत्तभावस्स अननुरूपं मरणं, पुब्बे पन तेन कतकम्मस्स अनुरूपमेवा’’ति वत्वा ‘‘किं पनस्स, भन्ते, पुब्बकम्म’’न्ति पुट्ठो तं वित्थारेत्वा कथेसि।
Rājā ajātasattu core pariyesanatthāya carapurise payojesi. Tesu coresu surāpāne suraṃ pivantesu maddesu eko ekassa piṭṭhiṃ paharitvā pātesi. So taṃ santajjento ‘‘ambho dubbinīta tvaṃ, kasmā me piṭṭhiṃ paharitvā pātesi, kiṃ pana, are duṭṭhacora, tayā mahāmoggallānatthero paṭhamaṃ pahato’’ti āha. ‘‘Kiṃ pana tvaṃ mayā paṭhamaṃ pahatabhāvaṃ na jānāsī’’ti? Evaṃ etesaṃ ‘‘mayā pahato, mayā pahato’’ti vadantānaṃ sutvā te carapurisā sabbe te core gahetvā rañño ārocesuṃ. Rājā te core pakkosāpetvā pucchi – ‘‘tumhehi thero mārito’’ti? ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Kehi tumhe uyyojitā’’ti? ‘‘Naggasamaṇehi, devā’’ti. Rājā pañcasate naggasamaṇe gāhāpetvā pañcasatehi corehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nābhipamāṇesu āvāṭesu nikhaṇāpetvā palālehi paṭicchādetvā aggiṃ dāpesi. Atha nesaṃ jhāmabhāvaṃ jānitvā ayanaṅgalehi kasāpetvā sabbe khaṇḍākhaṇḍaṃ kārāpesi. Tadā bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘mahāmoggallānatthero attano ananurūpamaraṇaṃ patto’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāma, bhante’’ti vutte ‘‘moggallānassa, bhikkhave, imasseva attabhāvassa ananurūpaṃ maraṇaṃ, pubbe pana tena katakammassa anurūpamevā’’ti vatvā ‘‘kiṃ panassa, bhante, pubbakamma’’nti puṭṭho taṃ vitthāretvā kathesi.
अतीते, भिक्खवे, बाराणसियं एको कुलपुत्तो सयमेव कोट्टनपचनादीनि करोन्तो मातापितरो पटिजग्गि। अथस्स मातापितरो ‘‘तात, त्वं एककोव गेहे च अरञ्ञे च कम्मं करोन्तो किलमसि, एकं ते कुमारिकं आनेस्सामा’’ति वत्वा ‘‘अम्मताता, याव तुम्हे जीवथ, ताव वो सहत्था उपट्ठहिस्सामी’’ति तेन पटिक्खित्तापि पुनप्पुनं याचित्वा कुमारिकं आनेसुं। सा कतिपाहमेव ते उपट्ठहित्वा पच्छा तेसं दस्सनमपि अनिच्छन्ती – ‘‘न सक्का तव मातापितूहि सद्धिं एकट्ठाने वसितु’’न्ति उज्झायित्वा तस्मिं अत्तनो कथं अग्गण्हन्ते तस्स बहिगतकाले मकचिवाकखण्डानि च यागुफेणके च गहेत्वा तत्थ तत्थ आकिरित्वा तेनागन्त्वा ‘‘किं इद’’न्ति पुट्ठा ‘‘इमेसं महल्लकअन्धानं एतं कम्मं, सब्बं गेहं किलिट्ठा करोन्ता विचरन्ति, न सक्का एतेहि सद्धिं एकट्ठाने वसितु’’न्ति एवं ताय पुनप्पुनं कथियमानाय एवरूपोपि पूरितपारमी सत्तो मातापितूहि सद्धिं भिज्जि। सो ‘‘होतु, जानिस्सामि नेसं कत्तब्बकम्म’’न्ति ते भोजेत्वा ‘‘अम्मताता, असुकट्ठाने नाम तुम्हाकं ञातका आगमनं पच्चासीसन्ति, तत्थ गमिस्सामा’’ति ते यानकं आरोपेत्वा आदाय गच्छन्तो अटविमज्झं पत्तकाले ‘‘तात, रस्मियो गण्हथ, गोणा दण्डसञ्ञाय गमिस्सन्ति, इमस्मिं ठाने चोरा वसन्ति, अहं ओतरित्वा चरामी’’ति पितु हत्थे रस्मियो दत्वा ओतरित्वा गच्छन्तो सद्दं परिवत्तेत्वा चोरानं उट्ठितसद्दमकासि। मातापितरो सद्दं सुत्वा ‘‘चोरा उट्ठिता’’ति सञ्ञाय ‘‘तात, चोरा उट्ठिता, महल्लका मयं, त्वं अत्तानमेव रक्खाही’’ति आहंसु। सो मातापितरो विरवन्तेपि चोरसद्दं करोन्तो कोट्टेत्वा मारेत्वा अटवियं खिपित्वा पच्चागमि।
Atīte, bhikkhave, bārāṇasiyaṃ eko kulaputto sayameva koṭṭanapacanādīni karonto mātāpitaro paṭijaggi. Athassa mātāpitaro ‘‘tāta, tvaṃ ekakova gehe ca araññe ca kammaṃ karonto kilamasi, ekaṃ te kumārikaṃ ānessāmā’’ti vatvā ‘‘ammatātā, yāva tumhe jīvatha, tāva vo sahatthā upaṭṭhahissāmī’’ti tena paṭikkhittāpi punappunaṃ yācitvā kumārikaṃ ānesuṃ. Sā katipāhameva te upaṭṭhahitvā pacchā tesaṃ dassanamapi anicchantī – ‘‘na sakkā tava mātāpitūhi saddhiṃ ekaṭṭhāne vasitu’’nti ujjhāyitvā tasmiṃ attano kathaṃ aggaṇhante tassa bahigatakāle makacivākakhaṇḍāni ca yāgupheṇake ca gahetvā tattha tattha ākiritvā tenāgantvā ‘‘kiṃ ida’’nti puṭṭhā ‘‘imesaṃ mahallakaandhānaṃ etaṃ kammaṃ, sabbaṃ gehaṃ kiliṭṭhā karontā vicaranti, na sakkā etehi saddhiṃ ekaṭṭhāne vasitu’’nti evaṃ tāya punappunaṃ kathiyamānāya evarūpopi pūritapāramī satto mātāpitūhi saddhiṃ bhijji. So ‘‘hotu, jānissāmi nesaṃ kattabbakamma’’nti te bhojetvā ‘‘ammatātā, asukaṭṭhāne nāma tumhākaṃ ñātakā āgamanaṃ paccāsīsanti, tattha gamissāmā’’ti te yānakaṃ āropetvā ādāya gacchanto aṭavimajjhaṃ pattakāle ‘‘tāta, rasmiyo gaṇhatha, goṇā daṇḍasaññāya gamissanti, imasmiṃ ṭhāne corā vasanti, ahaṃ otaritvā carāmī’’ti pitu hatthe rasmiyo datvā otaritvā gacchanto saddaṃ parivattetvā corānaṃ uṭṭhitasaddamakāsi. Mātāpitaro saddaṃ sutvā ‘‘corā uṭṭhitā’’ti saññāya ‘‘tāta, corā uṭṭhitā, mahallakā mayaṃ, tvaṃ attānameva rakkhāhī’’ti āhaṃsu. So mātāpitaro viravantepi corasaddaṃ karonto koṭṭetvā māretvā aṭaviyaṃ khipitvā paccāgami.
सत्था इदं तस्स पुब्बकम्मं कथेत्वा ‘‘भिक्खवे, मोग्गल्लानो एत्तकं कम्मं कत्वा अनेकवस्ससतसहस्सानि निरये पच्चित्वा ताव पक्कावसेसेन अत्तभावसते एवमेव कोट्टेत्वा संचुण्णो मरणं पत्तो, एवं मोग्गल्लानेन अत्तनो कम्मानुरूपमेव मरणं लद्धं। पञ्चहि चोरसतेहि सद्धिं पञ्चतित्थियसतानिपि मम पुत्तं अप्पदुट्ठं दुस्सेत्वा अनुरूपमेव मरणं लभिंसु। अप्पदुट्ठेसु हि पदुस्सन्तो दसहि कारणेहि अनयब्यसनं पापुणातियेवा’’ति अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –
Satthā idaṃ tassa pubbakammaṃ kathetvā ‘‘bhikkhave, moggallāno ettakaṃ kammaṃ katvā anekavassasatasahassāni niraye paccitvā tāva pakkāvasesena attabhāvasate evameva koṭṭetvā saṃcuṇṇo maraṇaṃ patto, evaṃ moggallānena attano kammānurūpameva maraṇaṃ laddhaṃ. Pañcahi corasatehi saddhiṃ pañcatitthiyasatānipi mama puttaṃ appaduṭṭhaṃ dussetvā anurūpameva maraṇaṃ labhiṃsu. Appaduṭṭhesu hi padussanto dasahi kāraṇehi anayabyasanaṃ pāpuṇātiyevā’’ti anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –
‘‘यो दण्डेन अदण्डेसु, अप्पदुट्ठेसु दुस्सति।
‘‘Yo daṇḍena adaṇḍesu, appaduṭṭhesu dussati;
दसन्नमञ्ञतरं ठानं, खिप्पमेव निगच्छति॥
Dasannamaññataraṃ ṭhānaṃ, khippameva nigacchati.
‘‘वेदनं फरुसं जानिं, सरीरस्स व भेदनं।
‘‘Vedanaṃ pharusaṃ jāniṃ, sarīrassa va bhedanaṃ;
गरुकं वापि आबाधं, चित्तक्खेपं व पापुणे॥
Garukaṃ vāpi ābādhaṃ, cittakkhepaṃ va pāpuṇe.
‘‘राजतो वा उपसग्गं, अब्भक्खानं व दारुणं।
‘‘Rājato vā upasaggaṃ, abbhakkhānaṃ va dāruṇaṃ;
परिक्खयं व ञातीनं, भोगानं व पभङ्गुनं॥
Parikkhayaṃ va ñātīnaṃ, bhogānaṃ va pabhaṅgunaṃ.
‘‘अथवस्स अगारानि, अग्गि डहति पावको।
‘‘Athavassa agārāni, aggi ḍahati pāvako;
कायस्स भेदा दुप्पञ्ञो, निरयं सोपपज्जती’’ति॥ (ध॰ प॰ १३७-१४०)।
Kāyassa bhedā duppañño, nirayaṃ sopapajjatī’’ti. (dha. pa. 137-140);
३९३. पविवेकमनुयुत्तोति पकारेन विवेकं एकीभावं अनुयुत्तो योजितो युत्तप्पयुत्तो। समाधिभावनारतोति पठमज्झानादिभावनाय रतो अल्लीनो च। सब्बासवे सकलकिलेसे, परिञ्ञाय जानित्वा पजहित्वा, अनासवो निक्किलेसो विहरामीति सम्बन्धो।
393.Pavivekamanuyuttoti pakārena vivekaṃ ekībhāvaṃ anuyutto yojito yuttappayutto. Samādhibhāvanāratoti paṭhamajjhānādibhāvanāya rato allīno ca. Sabbāsave sakalakilese, pariññāya jānitvā pajahitvā, anāsavo nikkileso viharāmīti sambandho.
३९४. इदानि अत्तनो पुञ्ञसम्भारवसेन पुब्बचरितस्स फलं दस्सेन्तो धरणिम्पि सुगम्भीरन्तिआदिमाह।
394. Idāni attano puññasambhāravasena pubbacaritassa phalaṃ dassento dharaṇimpi sugambhīrantiādimāha.
तत्रायमनुपुब्बीकथा – बुद्धेन चोदितोति सम्मासम्बुद्धेन चोदितो उय्योजितो। भिक्खुसङ्घस्स पेक्खतोति महतो भिक्खुसङ्घस्स पस्सन्तस्स। मिगारमातुपासादं, पादङ्गुट्ठेन कम्पयीति पुब्बारामे विसाखाय महाउपासिकाय कारितं सहस्सत्थम्भपटिमण्डितं महापासादं अत्तनो पादङ्गुट्ठेन कम्पेसिं। एकस्मिञ्हि समये पुब्बारामे यथावुत्तपासादे भगवति विहरन्ते सम्बहुला नवकतरा भिक्खू उपरिपासादे निसिन्ना सत्थारम्पि अचिन्तेत्वा तिरच्छानकथं कथेतुमारद्धा। तं सुत्वा भगवा ते संवेजेत्वा अत्तनो धम्मदेसनाय भाजनभूते कातुकामो आयस्मन्तं महामोग्गल्लानत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘पस्ससि त्वं, मोग्गल्लान, नवे भिक्खू तिरच्छानकथमनुयुत्ते’’ति तं सुत्वा थेरो सत्थु अज्झासयं ञत्वा अभिञ्ञापादकं आपोकसिणारम्मणं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय ‘‘पासादस्स पतिट्ठितोकासं उदकं होतू’’ति अधिट्ठाय पासादमत्थके थुपिकं पादङ्गुट्ठेन पहरि, पासादो ओनमित्वा एकेन पस्सेन अट्ठासि। पुनपि पहरि, अपरेनपि पस्सेन अट्ठासि। ते भिक्खू भीता संविग्गा पासादस्स पतनभयेन ततो निक्खमित्वा भगवतो समीपे अट्ठंसु। सत्था तेसं अज्झासयं ओलोकेत्वा धम्मं देसेसि। तं सुत्वा तेसु केचि सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु, केचि सकदागामिफले, केचि अनागामिफले, केचि अरहत्तफले पतिट्ठहिंसु। स्वायमत्थो पासादकम्पनसुत्तेन दीपेतब्बो।
Tatrāyamanupubbīkathā – buddhena coditoti sammāsambuddhena codito uyyojito. Bhikkhusaṅghassa pekkhatoti mahato bhikkhusaṅghassa passantassa. Migāramātupāsādaṃ, pādaṅguṭṭhena kampayīti pubbārāme visākhāya mahāupāsikāya kāritaṃ sahassatthambhapaṭimaṇḍitaṃ mahāpāsādaṃ attano pādaṅguṭṭhena kampesiṃ. Ekasmiñhi samaye pubbārāme yathāvuttapāsāde bhagavati viharante sambahulā navakatarā bhikkhū uparipāsāde nisinnā satthārampi acintetvā tiracchānakathaṃ kathetumāraddhā. Taṃ sutvā bhagavā te saṃvejetvā attano dhammadesanāya bhājanabhūte kātukāmo āyasmantaṃ mahāmoggallānattheraṃ āmantesi – ‘‘passasi tvaṃ, moggallāna, nave bhikkhū tiracchānakathamanuyutte’’ti taṃ sutvā thero satthu ajjhāsayaṃ ñatvā abhiññāpādakaṃ āpokasiṇārammaṇaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya ‘‘pāsādassa patiṭṭhitokāsaṃ udakaṃ hotū’’ti adhiṭṭhāya pāsādamatthake thupikaṃ pādaṅguṭṭhena pahari, pāsādo onamitvā ekena passena aṭṭhāsi. Punapi pahari, aparenapi passena aṭṭhāsi. Te bhikkhū bhītā saṃviggā pāsādassa patanabhayena tato nikkhamitvā bhagavato samīpe aṭṭhaṃsu. Satthā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā dhammaṃ desesi. Taṃ sutvā tesu keci sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu, keci sakadāgāmiphale, keci anāgāmiphale, keci arahattaphale patiṭṭhahiṃsu. Svāyamattho pāsādakampanasuttena dīpetabbo.
वेजयन्तपासादन्ति सो वेजयन्तपासादो तावतिंसभवने योजनसहस्सुब्बेधो अनेकसहस्सनिय्यूहकूटागारपटिमण्डितो देवासुरसङ्गामे असुरे जिनित्वा सक्के देवानमिन्दे नगरमज्झे ठिते उट्ठितो विजयन्तेन निब्बत्तत्ता ‘‘वेजयन्तो’’ति लद्धनामो पासादो, तं सन्धायाह – ‘‘वेजयन्तपासाद’’न्ति, तम्पि अयं थेरो पादङ्गुट्ठेन कम्पेति। एकस्मिञ्हि समये भगवन्तं पुब्बारामे विहरन्तं सक्को देवराजा उपसङ्कमित्वा तण्हासङ्खयविमुत्तिं पुच्छि। तस्स भगवा विस्सज्जेसि। सो तं सुत्वा अत्तमनो पमुदितो अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा अत्तनो देवलोकमेव गतो। अथायस्मा महामोग्गल्लानो एवं चिन्तेसि – ‘‘अयं सक्को भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एवरूपं गम्भीरनिब्बानपटिसंयुत्तं पञ्हं पुच्छि, भगवता च पञ्हो विस्सज्जितो, किं नु खो जानित्वा गतो, उदाहु अजानित्वा । यंनूनाहं देवलोकं गन्त्वा तमत्थं जानेय्य’’न्ति? सो तावदेव तावतिंसभवनं गन्त्वा सक्कं देवानमिन्दं तमत्थं पुच्छि। सक्को दिब्बसम्पत्तिया पमत्तो हुत्वा विक्खेपं अकासि। थेरो तस्स संवेगजननत्थं वेजयन्तपासादं पादङ्गुट्ठेन कम्पेसि। तेन वुत्तं –
Vejayantapāsādanti so vejayantapāsādo tāvatiṃsabhavane yojanasahassubbedho anekasahassaniyyūhakūṭāgārapaṭimaṇḍito devāsurasaṅgāme asure jinitvā sakke devānaminde nagaramajjhe ṭhite uṭṭhito vijayantena nibbattattā ‘‘vejayanto’’ti laddhanāmo pāsādo, taṃ sandhāyāha – ‘‘vejayantapāsāda’’nti, tampi ayaṃ thero pādaṅguṭṭhena kampeti. Ekasmiñhi samaye bhagavantaṃ pubbārāme viharantaṃ sakko devarājā upasaṅkamitvā taṇhāsaṅkhayavimuttiṃ pucchi. Tassa bhagavā vissajjesi. So taṃ sutvā attamano pamudito abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā attano devalokameva gato. Athāyasmā mahāmoggallāno evaṃ cintesi – ‘‘ayaṃ sakko bhagavantaṃ upasaṅkamitvā evarūpaṃ gambhīranibbānapaṭisaṃyuttaṃ pañhaṃ pucchi, bhagavatā ca pañho vissajjito, kiṃ nu kho jānitvā gato, udāhu ajānitvā . Yaṃnūnāhaṃ devalokaṃ gantvā tamatthaṃ jāneyya’’nti? So tāvadeva tāvatiṃsabhavanaṃ gantvā sakkaṃ devānamindaṃ tamatthaṃ pucchi. Sakko dibbasampattiyā pamatto hutvā vikkhepaṃ akāsi. Thero tassa saṃvegajananatthaṃ vejayantapāsādaṃ pādaṅguṭṭhena kampesi. Tena vuttaṃ –
‘‘यो वेजयन्तपासादं, पादङ्गुट्ठेन कम्पयि।
‘‘Yo vejayantapāsādaṃ, pādaṅguṭṭhena kampayi;
इद्धिबलेनुपत्थद्धो, संवेजेसि च देवता’’ति॥ (म॰ नि॰ १.५१३)।
Iddhibalenupatthaddho, saṃvejesi ca devatā’’ti. (ma. ni. 1.513);
अयं पनत्थो – चूळतण्हासङ्खयविमुत्तिसुत्तेन (म॰ नि॰ १.३९० आदयो) दीपेतब्बो। कम्पिताकारो हेट्ठा वुत्तोयेव। ‘‘सक्कं सो परिपुच्छती’’ति (म॰ नि॰ १.५१३) यथावुत्तमेव थेरस्स तण्हासङ्खयविमुत्तिपुच्छं सन्धाय वुत्तं। तेनाह – ‘‘अपावुसो, जानासि, तण्हक्खयविमुत्तियो’’ति? तस्स सक्को वियाकासि। इदं थेरेन पासादकम्पने कते संविग्गहदयेन पमादं पहाय योनिसो मनसि करित्वा पञ्हस्स ब्याकतभावं सन्धाय वुत्तं। सत्थारा देसितनियामेनेव हि सो तदा कथेसि। तेनाह – ‘‘पञ्हं पुट्ठो यथातथ’’न्ति (म॰ नि॰ १.५१३)। तत्थ सक्कं सो परिपुच्छतीति सक्कं देवराजं महामोग्गल्लानत्थेरो सत्थारा देसिताय तण्हासङ्खयविमुत्तिया सम्मदेव गहितभावं पुच्छि। अतीतत्थे हि इदं वत्तमानवचनं। अपावुसो, जानासीति आवुसो, अपि जानासि, किं जानासि? तण्हक्खयविमुत्तियोति (म॰ नि॰ १.५१३) तण्हासङ्खयविमुत्तियो सत्थारा तुय्हं देसिता, तथा ‘‘किं जानासी’’ति पुच्छति। तण्हक्खयविमुत्तियोति वा तण्हासङ्खयविमुत्तिसुत्तस्स देसनं पुच्छति।
Ayaṃ panattho – cūḷataṇhāsaṅkhayavimuttisuttena (ma. ni. 1.390 ādayo) dīpetabbo. Kampitākāro heṭṭhā vuttoyeva. ‘‘Sakkaṃ so paripucchatī’’ti (ma. ni. 1.513) yathāvuttameva therassa taṇhāsaṅkhayavimuttipucchaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenāha – ‘‘apāvuso, jānāsi, taṇhakkhayavimuttiyo’’ti? Tassa sakko viyākāsi. Idaṃ therena pāsādakampane kate saṃviggahadayena pamādaṃ pahāya yoniso manasi karitvā pañhassa byākatabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Satthārā desitaniyāmeneva hi so tadā kathesi. Tenāha – ‘‘pañhaṃ puṭṭho yathātatha’’nti (ma. ni. 1.513). Tattha sakkaṃ so paripucchatīti sakkaṃ devarājaṃ mahāmoggallānatthero satthārā desitāya taṇhāsaṅkhayavimuttiyā sammadeva gahitabhāvaṃ pucchi. Atītatthe hi idaṃ vattamānavacanaṃ. Apāvuso, jānāsīti āvuso, api jānāsi, kiṃ jānāsi? Taṇhakkhayavimuttiyoti (ma. ni. 1.513) taṇhāsaṅkhayavimuttiyo satthārā tuyhaṃ desitā, tathā ‘‘kiṃ jānāsī’’ti pucchati. Taṇhakkhayavimuttiyoti vā taṇhāsaṅkhayavimuttisuttassa desanaṃ pucchati.
ब्रह्मानन्ति महाब्रह्मानं। सुधम्मायाभितो सभन्ति (म॰ नि॰ १.५१३) सुधम्माय सभाय। अयं पन ब्रह्मलोके सुधम्मा सभा, न तावतिंसभवने। सुधम्मासभाविरहितो देवलोको नाम नत्थि। ‘‘अज्जापि ते, आवुसो, सा दिट्ठि, या ते दिट्ठि पुरे अहू’’ति इमं ब्रह्मलोकं उपगन्तुं समत्थो नत्थि कोचि समणो वा ब्राह्मणो वा। सत्थु इधागमनतो पुब्बे या तुय्हं दिट्ठि अहोसि, किं अज्जापि इदानिपि सा दिट्ठि न विगताति? पस्ससि वीतिवत्तन्तं ब्रह्मलोके पभस्सरन्ति ब्रह्मलोके वीतिपतन्तं महाकप्पिनमहाकस्सपादीहि सावकेहि परिवारितस्स तेजोधातुं समापज्जित्वा निसिन्नस्स ससावकस्स भगवतो ओकासं पस्ससीति अत्थो। एकस्मिञ्हि समये भगवा ब्रह्मलोके सुधम्माय सभाय सन्निपतित्वा सन्निसिन्नस्स ‘‘अत्थि नु खो कोचि समणो वा ब्राह्मणो वा एवंमहिद्धिको, सो इध आगन्तुं सक्कुणेय्या’’ति चिन्तेन्तस्स ब्रह्मुनो चित्तमञ्ञाय तत्थ गन्त्वा ब्रह्मुनो मत्थके आकासे निसिन्नो तेजोधातुं समापज्जित्वा ओभासं मुञ्चन्तो महामोग्गल्लानादीनं आगमनं चिन्तेसि। सह चिन्तनेन तेपि तत्थ गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा सत्थु अज्झासयं ञत्वा तेजोधातुं समापज्जित्वा पच्चेकदिसासु निसीदित्वा ओभासं विस्सज्जेसुं। सकलब्रह्मलोको एकोभासो अहोसि। सत्था ब्रह्मुनो कल्लचित्ततं ञत्वा चतुसच्चपकासनं धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने अनेकानि ब्रह्मसहस्सानि मग्गफलेसु पतिट्ठहिंसु। तं सन्धाय चोदेन्तो अज्जापि ते, आवुसो, सा दिट्ठीति गाथमाह। अयं पनत्थो बकब्रह्मसुत्तेन (सं॰ नि॰ १.१७५) दीपेतब्बो। वुत्तं हेतं (सं॰ नि॰ १.१७६) –
Brahmānanti mahābrahmānaṃ. Sudhammāyābhito sabhanti (ma. ni. 1.513) sudhammāya sabhāya. Ayaṃ pana brahmaloke sudhammā sabhā, na tāvatiṃsabhavane. Sudhammāsabhāvirahito devaloko nāma natthi. ‘‘Ajjāpi te, āvuso, sā diṭṭhi, yā te diṭṭhi pure ahū’’ti imaṃ brahmalokaṃ upagantuṃ samattho natthi koci samaṇo vā brāhmaṇo vā. Satthu idhāgamanato pubbe yā tuyhaṃ diṭṭhi ahosi, kiṃ ajjāpi idānipi sā diṭṭhi na vigatāti? Passasi vītivattantaṃbrahmaloke pabhassaranti brahmaloke vītipatantaṃ mahākappinamahākassapādīhi sāvakehi parivāritassa tejodhātuṃ samāpajjitvā nisinnassa sasāvakassa bhagavato okāsaṃ passasīti attho. Ekasmiñhi samaye bhagavā brahmaloke sudhammāya sabhāya sannipatitvā sannisinnassa ‘‘atthi nu kho koci samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃmahiddhiko, so idha āgantuṃ sakkuṇeyyā’’ti cintentassa brahmuno cittamaññāya tattha gantvā brahmuno matthake ākāse nisinno tejodhātuṃ samāpajjitvā obhāsaṃ muñcanto mahāmoggallānādīnaṃ āgamanaṃ cintesi. Saha cintanena tepi tattha gantvā satthāraṃ vanditvā satthu ajjhāsayaṃ ñatvā tejodhātuṃ samāpajjitvā paccekadisāsu nisīditvā obhāsaṃ vissajjesuṃ. Sakalabrahmaloko ekobhāso ahosi. Satthā brahmuno kallacittataṃ ñatvā catusaccapakāsanaṃ dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne anekāni brahmasahassāni maggaphalesu patiṭṭhahiṃsu. Taṃ sandhāya codento ajjāpi te, āvuso, sā diṭṭhīti gāthamāha. Ayaṃ panattho bakabrahmasuttena (saṃ. ni. 1.175) dīpetabbo. Vuttaṃ hetaṃ (saṃ. ni. 1.176) –
‘‘एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तेन खो पन समयेन अञ्ञतरस्स ब्रह्मुनो एवरूपं पापकं दिट्ठिगतं उप्पन्नं होति – ‘नत्थि समणो वा ब्राह्मणो वा यो इध आगच्छेय्या’ति। अथ खो भगवा तस्स ब्रह्मुनो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य , पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य; एवमेव जेतवने अन्तरहितो तस्मिं ब्रह्मलोके पातुरहोसि। अथ खो भगवा तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसीदि तेजोधातुं समापज्जित्वा।
‘‘Ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme. Tena kho pana samayena aññatarassa brahmuno evarūpaṃ pāpakaṃ diṭṭhigataṃ uppannaṃ hoti – ‘natthi samaṇo vā brāhmaṇo vā yo idha āgaccheyyā’ti. Atha kho bhagavā tassa brahmuno cetasā cetoparivitakkamaññāya seyyathāpi nāma balavā puriso samiñjitaṃ vā bāhaṃ pasāreyya , pasāritaṃ vā bāhaṃ samiñjeyya; evameva jetavane antarahito tasmiṃ brahmaloke pāturahosi. Atha kho bhagavā tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisīdi tejodhātuṃ samāpajjitvā.
‘‘अथ खो आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स एतदहोसि ‘कहं नु खो भगवा एतरहि विहरती’ति? अद्दस खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भगवन्तं दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसिन्नं तेजोधातुं समापन्नं। दिस्वान सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य; एवमेव जेतवने अन्तरहितो तस्मिं ब्रह्मलोके पातुरहोसि। अथ खो आयस्मा महामोग्गल्लानो पुरत्थिमं दिसं निस्साय तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसीदि तेजोधातुं समापज्जित्वा नीचतरं भगवतो।
‘‘Atha kho āyasmato mahāmoggallānassa etadahosi ‘kahaṃ nu kho bhagavā etarahi viharatī’ti? Addasa kho āyasmā mahāmoggallāno bhagavantaṃ dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisinnaṃ tejodhātuṃ samāpannaṃ. Disvāna seyyathāpi nāma balavā puriso samiñjitaṃ vā bāhaṃ pasāreyya, pasāritaṃ vā bāhaṃ samiñjeyya; evameva jetavane antarahito tasmiṃ brahmaloke pāturahosi. Atha kho āyasmā mahāmoggallāno puratthimaṃ disaṃ nissāya tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisīdi tejodhātuṃ samāpajjitvā nīcataraṃ bhagavato.
‘‘अथ खो आयस्मतो महाकस्सपस्स एतदहोसि – ‘कहं नु खो भगवा एतरहि विहरती’ति? अद्दस खो आयस्मा महाकस्सपो भगवन्तं दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसिन्नं तेजोधातुं समापन्नं। दिस्वान सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो…पे॰… एवमेव जेतवने अन्तरहितो तस्मिं ब्रह्मलोके पातुरहोसि। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो दक्खिणं दिसं निस्साय तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसीदि तेजोधातुं समापज्जित्वा नीचतरं भगवतो।
‘‘Atha kho āyasmato mahākassapassa etadahosi – ‘kahaṃ nu kho bhagavā etarahi viharatī’ti? Addasa kho āyasmā mahākassapo bhagavantaṃ dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisinnaṃ tejodhātuṃ samāpannaṃ. Disvāna seyyathāpi nāma balavā puriso…pe… evameva jetavane antarahito tasmiṃ brahmaloke pāturahosi. Atha kho āyasmā mahākassapo dakkhiṇaṃ disaṃ nissāya tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisīdi tejodhātuṃ samāpajjitvā nīcataraṃ bhagavato.
‘‘अथ खो आयस्मतो महाकप्पिनस्स एतदहोसि – ‘कहं नु खो भगवा एतरहि विहरती’ति? अद्दस खो आयस्मा महाकप्पिनो भगवन्तं दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसिन्नं तेजोधातुं समापन्नं। दिस्वान सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो…पे॰… एवमेव जेतवने अन्तरहितो तस्मिं ब्रह्मलोके पातुरहोसि। अथ खो आयस्मा महाकप्पिनो पच्छिमं दिसं निस्साय तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसीदि तेजोधातुं समापज्जित्वा नीचतरं भगवतो।
‘‘Atha kho āyasmato mahākappinassa etadahosi – ‘kahaṃ nu kho bhagavā etarahi viharatī’ti? Addasa kho āyasmā mahākappino bhagavantaṃ dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisinnaṃ tejodhātuṃ samāpannaṃ. Disvāna seyyathāpi nāma balavā puriso…pe… evameva jetavane antarahito tasmiṃ brahmaloke pāturahosi. Atha kho āyasmā mahākappino pacchimaṃ disaṃ nissāya tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisīdi tejodhātuṃ samāpajjitvā nīcataraṃ bhagavato.
‘‘अथ खो आयस्मतो अनुरुद्धस्स एतदहोसि – ‘कहं नु खो भगवा एतरहि विहरती’ति? अद्दस खो आयस्मा अनुरुद्धो भगवन्तं दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसिन्नं तेजोधातुं समापन्नं। दिस्वान सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो…पे॰… एवमेव जेतवने अन्तरहितो तस्मिं ब्रह्मलोके पातुरहोसि। अथ खो आयस्मा अनुरुद्धो उत्तरं दिसं निस्साय तस्स ब्रह्मुनो उपरिवेहासं पल्लङ्केन निसीदि तेजोधातुं समापज्जित्वा नीचतरं भगवतो’’।
‘‘Atha kho āyasmato anuruddhassa etadahosi – ‘kahaṃ nu kho bhagavā etarahi viharatī’ti? Addasa kho āyasmā anuruddho bhagavantaṃ dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisinnaṃ tejodhātuṃ samāpannaṃ. Disvāna seyyathāpi nāma balavā puriso…pe… evameva jetavane antarahito tasmiṃ brahmaloke pāturahosi. Atha kho āyasmā anuruddho uttaraṃ disaṃ nissāya tassa brahmuno uparivehāsaṃ pallaṅkena nisīdi tejodhātuṃ samāpajjitvā nīcataraṃ bhagavato’’.
अथ खो आयस्मा महामोग्गल्लानो तं ब्रह्मानं गाथाय अज्झभासि –
Atha kho āyasmā mahāmoggallāno taṃ brahmānaṃ gāthāya ajjhabhāsi –
‘‘अज्जापि ते आवुसो सा दिट्ठि, या ते दिट्ठि पुरे अहु।
‘‘Ajjāpi te āvuso sā diṭṭhi, yā te diṭṭhi pure ahu;
पस्ससि वीतिवत्तन्तं, ब्रह्मलोके पभस्सर’’न्ति॥
Passasi vītivattantaṃ, brahmaloke pabhassara’’nti.
‘‘न मे मारिस सा दिट्ठि, या मे दिट्ठि पुरे अहु।
‘‘Na me mārisa sā diṭṭhi, yā me diṭṭhi pure ahu;
पस्सामि वीतिवत्तन्तं, ब्रह्मलोके पभस्सरं।
Passāmi vītivattantaṃ, brahmaloke pabhassaraṃ;
स्वाहं अज्ज कथं वज्जं, अहं निच्चोम्हि सस्सतो’’ति॥
Svāhaṃ ajja kathaṃ vajjaṃ, ahaṃ niccomhi sassato’’ti.
‘‘अथ खो भगवा तं ब्रह्मानं संवेजेत्वा सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो…पे॰… एवमेव तस्मिं ब्रह्मलोके अन्तरहितो जेतवने पातुरहोसि। अथ खो सो ब्रह्मा अञ्ञतरं ब्रह्मपारिसज्जं आमन्तेसि – ‘एहि त्वं, मारिस, येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कम, उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं एवं वदेहि – ‘‘अत्थि नु खो, मारिस मोग्गल्लान, अञ्ञेपि तस्स भगवतो सावका एवंमहिद्धिका एवंमहानुभावा सेय्यथापि भवं मोग्गल्लानो कस्सपो कप्पिनो अनुरुद्धो’’ति? ‘एवं, मारिसा’ति खो सो ब्रह्मपारिसज्जो तस्स ब्रह्मुनो पटिस्सुत्वा येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं एतदवोच – ‘अत्थि नु खो, मारिस मोग्गल्लान, अञ्ञेपि तस्स भगवतो सावका एवंमहिद्धिका एवंमहानुभावा सेय्यथापि भवं मोग्गल्लानो कस्सपो कप्पिनो अनुरुद्धो’ति ? अथ खो आयस्मा महामोग्गल्लानो तं ब्रह्मपारिसज्जं गाथाय अज्झभासि –
‘‘Atha kho bhagavā taṃ brahmānaṃ saṃvejetvā seyyathāpi nāma balavā puriso…pe… evameva tasmiṃ brahmaloke antarahito jetavane pāturahosi. Atha kho so brahmā aññataraṃ brahmapārisajjaṃ āmantesi – ‘ehi tvaṃ, mārisa, yenāyasmā mahāmoggallāno tenupasaṅkama, upasaṅkamitvā āyasmantaṃ mahāmoggallānaṃ evaṃ vadehi – ‘‘atthi nu kho, mārisa moggallāna, aññepi tassa bhagavato sāvakā evaṃmahiddhikā evaṃmahānubhāvā seyyathāpi bhavaṃ moggallāno kassapo kappino anuruddho’’ti? ‘Evaṃ, mārisā’ti kho so brahmapārisajjo tassa brahmuno paṭissutvā yenāyasmā mahāmoggallāno tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā āyasmantaṃ mahāmoggallānaṃ etadavoca – ‘atthi nu kho, mārisa moggallāna, aññepi tassa bhagavato sāvakā evaṃmahiddhikā evaṃmahānubhāvā seyyathāpi bhavaṃ moggallāno kassapo kappino anuruddho’ti ? Atha kho āyasmā mahāmoggallāno taṃ brahmapārisajjaṃ gāthāya ajjhabhāsi –
‘‘तेविज्जा इद्धिपत्ता च, चेतोपरियायकोविदा।
‘‘Tevijjā iddhipattā ca, cetopariyāyakovidā;
खीणासवा अरहन्तो, बहू बुद्धस्स सावका’’ति॥
Khīṇāsavā arahanto, bahū buddhassa sāvakā’’ti.
‘‘अथ खो सो ब्रह्मपारिसज्जो आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा येन सो ब्रह्मा तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा तं ब्रह्मानं एतदवोच – ‘आयस्मा मारिस महामोग्गल्लानो एवमाह –
‘‘Atha kho so brahmapārisajjo āyasmato mahāmoggallānassa bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā yena so brahmā tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā taṃ brahmānaṃ etadavoca – ‘āyasmā mārisa mahāmoggallāno evamāha –
‘‘‘तेविज्जा इद्धिपत्ता च, चेतोपरियायकोविदा।
‘‘‘Tevijjā iddhipattā ca, cetopariyāyakovidā;
खीणासवा अरहन्तो, बहू बुद्धस्स सावका’’’ति॥ –
Khīṇāsavā arahanto, bahū buddhassa sāvakā’’’ti. –
इदमवोच सो ब्रह्मपारिसज्जो। अत्तमनो च सो ब्रह्मा तस्स ब्रह्मपारिसज्जस्स भासितं अभिनन्दीति (सं॰ नि॰ १.१७६)।
Idamavoca so brahmapārisajjo. Attamano ca so brahmā tassa brahmapārisajjassa bhāsitaṃ abhinandīti (saṃ. ni. 1.176).
इदं सन्धाय वुत्तं – ‘‘अयं पनत्थो बकब्रह्मसुत्तेन दीपेतब्बो’’ति।
Idaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘ayaṃ panattho bakabrahmasuttena dīpetabbo’’ti.
महानेरुनो कूटन्ति (म॰ नि॰ १.५१३) कूटसीसेन सकलमेव सिनेरुपब्बतराजं वदसि। विमोक्खेन अपस्सयीति (म॰ नि॰ १.५१३) झानविमोक्खेन निस्सयेन अभिञ्ञायेन पस्सयीति अधिप्पायो। वनन्ति (म॰ नि॰ १.५१३) जम्बुदीपं। सो हि वनबाहुल्लताय ‘‘वन’’न्ति वुत्तो। तेनाह ‘‘जम्बुमण्डस्स इस्सरो’’ति। पुब्बविदेहानन्ति (म॰ नि॰ १.५१३) पुब्बविदेहट्ठानञ्च पुब्बविदेहन्ति अत्थो। ये च भूमिसया नराति (म॰ नि॰ १.५१३) भूमिसया नरा नाम अपरगोयानउत्तरकुरुका च मनुस्सा। ते हि गेहाभावतो ‘‘भूमिसया’’ति वुत्ता। तेपि सब्बे अपस्सयीति सम्बन्धो। अयं पनत्थो नन्दोपनन्ददमनेन दीपेतब्बो – एकस्मिं किर समये अनाथपिण्डिको गहपति भगवतो धम्मदेसनं सुत्वा ‘‘स्वे, भन्ते, पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं मय्हं गेहे भिक्खं गण्हथा’’ति निमन्तेत्वा पक्कामि। तंदिवसञ्च भगवतो पच्चूससमये दससहस्सिलोकधातुं ओलोकेन्तस्स नन्दोपनन्दो नाम नागराजा ञाणमुखे आपाथं आगच्छि। भगवा ‘‘अयं नागराजा मय्हं ञाणमुखे आपाथं आगच्छति, किं नु खो भविस्सती’’ति आवज्जेन्तो सरणगमनस्स उपनिस्सयं दिस्वा ‘‘अयं मिच्छादिट्ठिको तीसु रतनेसु अप्पसन्नो, को नु खो इमं मिच्छादिट्ठिको विमोचेय्या’’ति आवज्जेन्तो महामोग्गल्लानत्थेरं अद्दस। ततो पभाताय रत्तिया सरीरपटिजग्गनं कत्वा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि – ‘‘आनन्द, पञ्चन्नं भिक्खुसतानं आरोचेहि – ‘तथागतो देवचारिकं गच्छती’’’ति। तंदिवसञ्च नन्दोपनन्दस्स आपानभूमिं सज्जयिंसु। सो दिब्बरतनपल्लङ्के दिब्बेन सेतच्छत्तेन धारियमानो तिविधनाटकेहि चेव नागपरिसाय च परिवुतो दिब्बभाजनेसु उपट्ठापितअन्नपानं ओलोकयमानो निसिन्नो होति। अथ खो भगवा यथा नागराजा पस्सति, तथा कत्वा तस्स विमानमत्थकेनेव पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं तावतिंसदेवलोकाभिमुखो पायासि।
Mahānerunokūṭanti (ma. ni. 1.513) kūṭasīsena sakalameva sinerupabbatarājaṃ vadasi. Vimokkhena apassayīti (ma. ni. 1.513) jhānavimokkhena nissayena abhiññāyena passayīti adhippāyo. Vananti (ma. ni. 1.513) jambudīpaṃ. So hi vanabāhullatāya ‘‘vana’’nti vutto. Tenāha ‘‘jambumaṇḍassa issaro’’ti. Pubbavidehānanti (ma. ni. 1.513) pubbavidehaṭṭhānañca pubbavidehanti attho. Ye ca bhūmisayā narāti (ma. ni. 1.513) bhūmisayā narā nāma aparagoyānauttarakurukā ca manussā. Te hi gehābhāvato ‘‘bhūmisayā’’ti vuttā. Tepi sabbe apassayīti sambandho. Ayaṃ panattho nandopanandadamanena dīpetabbo – ekasmiṃ kira samaye anāthapiṇḍiko gahapati bhagavato dhammadesanaṃ sutvā ‘‘sve, bhante, pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ mayhaṃ gehe bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti nimantetvā pakkāmi. Taṃdivasañca bhagavato paccūsasamaye dasasahassilokadhātuṃ olokentassa nandopanando nāma nāgarājā ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchi. Bhagavā ‘‘ayaṃ nāgarājā mayhaṃ ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchati, kiṃ nu kho bhavissatī’’ti āvajjento saraṇagamanassa upanissayaṃ disvā ‘‘ayaṃ micchādiṭṭhiko tīsu ratanesu appasanno, ko nu kho imaṃ micchādiṭṭhiko vimoceyyā’’ti āvajjento mahāmoggallānattheraṃ addasa. Tato pabhātāya rattiyā sarīrapaṭijagganaṃ katvā āyasmantaṃ ānandaṃ āmantesi – ‘‘ānanda, pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ ārocehi – ‘tathāgato devacārikaṃ gacchatī’’’ti. Taṃdivasañca nandopanandassa āpānabhūmiṃ sajjayiṃsu. So dibbaratanapallaṅke dibbena setacchattena dhāriyamāno tividhanāṭakehi ceva nāgaparisāya ca parivuto dibbabhājanesu upaṭṭhāpitaannapānaṃ olokayamāno nisinno hoti. Atha kho bhagavā yathā nāgarājā passati, tathā katvā tassa vimānamatthakeneva pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ tāvatiṃsadevalokābhimukho pāyāsi.
तेन खो पन समयेन नन्दोपनन्दस्स नागराजस्स एवरूपं पापकं दिट्ठिगतं उप्पन्नं होति ‘‘इमे हि नाम मुण्डसमणका अम्हाकं उपरिभवनेन देवानं तावतिंसानं भवनं पविसन्तिपि निक्खमन्तिपि, न दानि इतो पट्ठाय इमेसं अम्हाकं मत्थके पादपंसुं ओकिरन्तानं गन्तुं दस्सामी’’ति उट्ठाय सिनेरुपादं गन्त्वा तं अत्तभावं विजहित्वा सिनेरुं सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खिपित्वा उपरि फणं कत्वा तावतिंसभवनं अवकुज्जेन फणेन परिग्गहेत्वा अदस्सनं गमेसि।
Tena kho pana samayena nandopanandassa nāgarājassa evarūpaṃ pāpakaṃ diṭṭhigataṃ uppannaṃ hoti ‘‘ime hi nāma muṇḍasamaṇakā amhākaṃ uparibhavanena devānaṃ tāvatiṃsānaṃ bhavanaṃ pavisantipi nikkhamantipi, na dāni ito paṭṭhāya imesaṃ amhākaṃ matthake pādapaṃsuṃ okirantānaṃ gantuṃ dassāmī’’ti uṭṭhāya sinerupādaṃ gantvā taṃ attabhāvaṃ vijahitvā sineruṃ sattakkhattuṃ bhogehi parikkhipitvā upari phaṇaṃ katvā tāvatiṃsabhavanaṃ avakujjena phaṇena pariggahetvā adassanaṃ gamesi.
अथ खो आयस्मा रट्ठपालो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘पुब्बे, भन्ते, इमस्मिं पदेसे ठितो सिनेरुं पस्सामि, सिनेरुपरिभण्डं पस्सामि, तावतिंसं पस्सामि, वेजयन्तं पस्सामि, वेजयन्तस्स पासादस्स उपरिधजं पस्सामि। को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो, यं एतरहि नेव सिनेरुं पस्सामि…पे॰… न वेजयन्तस्स पासादस्स उपरिधजं पस्सामी’’ति। ‘‘अयं, रट्ठपाल, नन्दोपनन्दो नाम नागराजा तुम्हाकं कुपितो सिनेरुं सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खिपित्वा उपरि फणेन पटिच्छादेत्वा अन्धकारं कत्वा ठितो’’ति। ‘‘दमेमि नं, भन्ते’’ति। न भगवा नं अनुजानि। अथ खो आयस्मा भद्दियो, आयस्मा राहुलोति अनुक्कमेन सब्बेपि भिक्खू उट्ठहिंसु। भगवा अनुजानि।
Atha kho āyasmā raṭṭhapālo bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘pubbe, bhante, imasmiṃ padese ṭhito sineruṃ passāmi, sineruparibhaṇḍaṃ passāmi, tāvatiṃsaṃ passāmi, vejayantaṃ passāmi, vejayantassa pāsādassa uparidhajaṃ passāmi. Ko nu kho, bhante, hetu ko paccayo, yaṃ etarahi neva sineruṃ passāmi…pe… na vejayantassa pāsādassa uparidhajaṃ passāmī’’ti. ‘‘Ayaṃ, raṭṭhapāla, nandopanando nāma nāgarājā tumhākaṃ kupito sineruṃ sattakkhattuṃ bhogehi parikkhipitvā upari phaṇena paṭicchādetvā andhakāraṃ katvā ṭhito’’ti. ‘‘Damemi naṃ, bhante’’ti. Na bhagavā naṃ anujāni. Atha kho āyasmā bhaddiyo, āyasmā rāhuloti anukkamena sabbepi bhikkhū uṭṭhahiṃsu. Bhagavā anujāni.
अवसाने महामोग्गल्लानत्थेरो – ‘‘अहं, भन्ते, दमेमि न’’न्ति आह। ‘‘दमेहि, मोग्गल्लाना’’ति भगवा अनुजानि। थेरो अत्तभावं विजहित्वा महन्तं नागराजवण्णं अभिनिम्मिनित्वा नन्दोपनन्दं चुद्दसक्खत्तुं भोगेहि परिक्खिपित्वा तस्स फणमत्थके अत्तनो फणं ठपेत्वा सिनेरुना सद्धिं अभिनिप्पीळेसि। नागराजा धूमायि। थेरोपि ‘‘न तुय्हंयेव सरीरे धूमो अत्थि, मय्हम्पि अत्थी’’ति धूमायि। नागराजस्स धूमो थेरं न बाधति, थेरस्स पन धूमो नागराजं बाधति। ततो नागराजा पज्जलि, थेरोपि ‘‘न तुय्हंयेव सरीरे अग्गि अत्थि, मय्हम्पि अत्थी’’ति पज्जलि। नागराजस्स तेजो थेरं न बाधति, थेरस्स पन तेजो नागराजानं बाधति। नागराजा – ‘‘अयं मं सिनेरुना अभिनिप्पीळेत्वा धूमायति चेव पज्जलति चा’’ति चिन्तेत्वा ‘‘भो, तुवं कोसी’’ति पटिपुच्छि। ‘‘अहं खो, नन्द, मोग्गल्लानो’’ति। ‘‘भन्ते, अत्तनो भिक्खुभावेन तिट्ठाही’’ति।
Avasāne mahāmoggallānatthero – ‘‘ahaṃ, bhante, damemi na’’nti āha. ‘‘Damehi, moggallānā’’ti bhagavā anujāni. Thero attabhāvaṃ vijahitvā mahantaṃ nāgarājavaṇṇaṃ abhinimminitvā nandopanandaṃ cuddasakkhattuṃ bhogehi parikkhipitvā tassa phaṇamatthake attano phaṇaṃ ṭhapetvā sinerunā saddhiṃ abhinippīḷesi. Nāgarājā dhūmāyi. Theropi ‘‘na tuyhaṃyeva sarīre dhūmo atthi, mayhampi atthī’’ti dhūmāyi. Nāgarājassa dhūmo theraṃ na bādhati, therassa pana dhūmo nāgarājaṃ bādhati. Tato nāgarājā pajjali, theropi ‘‘na tuyhaṃyeva sarīre aggi atthi, mayhampi atthī’’ti pajjali. Nāgarājassa tejo theraṃ na bādhati, therassa pana tejo nāgarājānaṃ bādhati. Nāgarājā – ‘‘ayaṃ maṃ sinerunā abhinippīḷetvā dhūmāyati ceva pajjalati cā’’ti cintetvā ‘‘bho, tuvaṃ kosī’’ti paṭipucchi. ‘‘Ahaṃ kho, nanda, moggallāno’’ti. ‘‘Bhante, attano bhikkhubhāvena tiṭṭhāhī’’ti.
थेरो तं अत्तभावं विजहित्वा तस्स दक्खिणकण्णसोतेन पविसित्वा वामकण्णसोतेन निक्खमि, वामकण्णसोतेन पविसित्वा दक्खिणकण्णसोतेन निक्खमि। तथा दक्खिणनाससोतेन पविसित्वा वामनाससोतेन निक्खमि, वामनाससोतेन पविसित्वा दक्खिणनाससोतेन निक्खमि। ततो नागराजा मुखं विवरि, थेरो मुखेन पविसित्वा अन्तोकुच्छियं पाचीनेन च पच्छिमेन च चङ्कमति। भगवा – ‘‘मोग्गल्लान, मनसि करोहि, महिद्धिको नागो’’ति आह। थेरो ‘‘मय्हं खो, भन्ते, चत्तारो इद्धिपादा भाविता बहुलीकता यानीकता वत्थुकता अनुट्ठिता परिचिता सुसमारद्धा, तिट्ठतु, भन्ते, नन्दोपनन्दो, अहं नन्दोपनन्दसदिसानं नागराजानं सतम्पि सहस्सम्पि दमेय्य’’न्तिआदिमाह।
Thero taṃ attabhāvaṃ vijahitvā tassa dakkhiṇakaṇṇasotena pavisitvā vāmakaṇṇasotena nikkhami, vāmakaṇṇasotena pavisitvā dakkhiṇakaṇṇasotena nikkhami. Tathā dakkhiṇanāsasotena pavisitvā vāmanāsasotena nikkhami, vāmanāsasotena pavisitvā dakkhiṇanāsasotena nikkhami. Tato nāgarājā mukhaṃ vivari, thero mukhena pavisitvā antokucchiyaṃ pācīnena ca pacchimena ca caṅkamati. Bhagavā – ‘‘moggallāna, manasi karohi, mahiddhiko nāgo’’ti āha. Thero ‘‘mayhaṃ kho, bhante, cattāro iddhipādā bhāvitā bahulīkatā yānīkatā vatthukatā anuṭṭhitā paricitā susamāraddhā, tiṭṭhatu, bhante, nandopanando, ahaṃ nandopanandasadisānaṃ nāgarājānaṃ satampi sahassampi dameyya’’ntiādimāha.
नागराजा चिन्तेसि – ‘‘पविसन्तो ताव मे न दिट्ठो, निक्खमनकाले दानि नं दाठन्तरे पक्खिपित्वा खादिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘निक्खमथ, भन्ते, मा मं अन्तोकुच्छियं अपरापरं चङ्कमन्तो बाधयित्था’’ति आह। थेरो निक्खमित्वा बहि अट्ठासि। नागराजा ‘‘अयं सो’’ति दिस्वा नासवातं विस्सज्जि, थेरो चतुत्थज्झानं समापज्जि, लोमकूपम्पिस्स वातो चालेतुं नासक्खि। अवसेसा भिक्खू किर आदितो पट्ठाय सब्बपाटिहारियानि कातुं सक्कुणेय्युं, इमं पन ठानं पत्वा एवं खिप्पनिसन्तिनो हुत्वा समापज्जितुं न सक्खिस्सन्तीति नेसं भगवा नागराजदमनं नानुजानि।
Nāgarājā cintesi – ‘‘pavisanto tāva me na diṭṭho, nikkhamanakāle dāni naṃ dāṭhantare pakkhipitvā khādissāmī’’ti cintetvā ‘‘nikkhamatha, bhante, mā maṃ antokucchiyaṃ aparāparaṃ caṅkamanto bādhayitthā’’ti āha. Thero nikkhamitvā bahi aṭṭhāsi. Nāgarājā ‘‘ayaṃ so’’ti disvā nāsavātaṃ vissajji, thero catutthajjhānaṃ samāpajji, lomakūpampissa vāto cāletuṃ nāsakkhi. Avasesā bhikkhū kira ādito paṭṭhāya sabbapāṭihāriyāni kātuṃ sakkuṇeyyuṃ, imaṃ pana ṭhānaṃ patvā evaṃ khippanisantino hutvā samāpajjituṃ na sakkhissantīti nesaṃ bhagavā nāgarājadamanaṃ nānujāni.
नागराजा ‘‘अहं इमस्स समणस्स नासवातेन लोमकूपम्पि चालेतुं नासक्खि, महिद्धिको सो समणो’’ति चिन्तेसि। थेरो अत्तभावं विजहित्वा सुपण्णरूपं अभिनिम्मिनित्वा सुपण्णवातं दस्सेन्तो नागराजानं अनुबन्धि। नागराजा तं अत्तभावं विजहित्वा माणवकवण्णं अभिनिम्मिनित्वा ‘‘भन्ते, तुम्हाकं सरणं गच्छामी’’ति वदन्तो थेरस्स पादे वन्दि। थेरो ‘‘सत्था, नन्द, आगतो, एहि गमिस्सामा’’ति नागराजानं दमेत्वा निब्बिसं कत्वा गहेत्वा भगवतो सन्तिकं अगमासि। नागराजा भगवन्तं वन्दित्वा ‘‘भन्ते, तुम्हाकं सरणं गच्छामी’’ति आह। भगवा ‘‘सुखी होहि, नागराजा’’ति वत्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतो अनाथपिण्डिकस्स निवेसनं अगमासि।
Nāgarājā ‘‘ahaṃ imassa samaṇassa nāsavātena lomakūpampi cāletuṃ nāsakkhi, mahiddhiko so samaṇo’’ti cintesi. Thero attabhāvaṃ vijahitvā supaṇṇarūpaṃ abhinimminitvā supaṇṇavātaṃ dassento nāgarājānaṃ anubandhi. Nāgarājā taṃ attabhāvaṃ vijahitvā māṇavakavaṇṇaṃ abhinimminitvā ‘‘bhante, tumhākaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti vadanto therassa pāde vandi. Thero ‘‘satthā, nanda, āgato, ehi gamissāmā’’ti nāgarājānaṃ dametvā nibbisaṃ katvā gahetvā bhagavato santikaṃ agamāsi. Nāgarājā bhagavantaṃ vanditvā ‘‘bhante, tumhākaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti āha. Bhagavā ‘‘sukhī hohi, nāgarājā’’ti vatvā bhikkhusaṅghaparivuto anāthapiṇḍikassa nivesanaṃ agamāsi.
अनाथपिण्डिको ‘‘किं, भन्ते, अतिदिवा आगतत्था’’ति आह। ‘‘मोग्गल्लानस्स च नन्दोपनन्दस्स च सङ्गामो अहोसी’’ति। ‘‘कस्स पन, भन्ते, जयो, कस्स पराजयो’’ति? ‘‘मोग्गल्लानस्स जयो, नन्दस्स पराजयो’’ति। अनाथपिण्डिको ‘‘अधिवासेतु मे, भन्ते, भगवा सत्ताहं एकपटिपाटिया भत्तं सत्ताहं थेरस्स सक्कारं करिस्सामी’’ति वत्वा सत्ताहं बुद्धप्पमुखानं पञ्चन्नं भिक्खुसतानं महासक्कारं अकासि। तेन वुत्तं – ‘‘नन्दोपनन्ददमनेन दीपेतब्बो’’ति।
Anāthapiṇḍiko ‘‘kiṃ, bhante, atidivā āgatatthā’’ti āha. ‘‘Moggallānassa ca nandopanandassa ca saṅgāmo ahosī’’ti. ‘‘Kassa pana, bhante, jayo, kassa parājayo’’ti? ‘‘Moggallānassa jayo, nandassa parājayo’’ti. Anāthapiṇḍiko ‘‘adhivāsetu me, bhante, bhagavā sattāhaṃ ekapaṭipāṭiyā bhattaṃ sattāhaṃ therassa sakkāraṃ karissāmī’’ti vatvā sattāhaṃ buddhappamukhānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ mahāsakkāraṃ akāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘nandopanandadamanena dīpetabbo’’ti.
एकस्मिञ्हि समये पुब्बारामे विसाखाय महाउपासिकाय कारितसहस्सगब्भपटिमण्डिते पासादे भगवति विहरन्ते…पे॰… संवेजेसि च देवताति। तेन वुत्तं –
Ekasmiñhi samaye pubbārāme visākhāya mahāupāsikāya kāritasahassagabbhapaṭimaṇḍite pāsāde bhagavati viharante…pe… saṃvejesi ca devatāti. Tena vuttaṃ –
‘‘धरणिम्पि सुगम्भीरं, बहलं दुप्पधंसियं।
‘‘Dharaṇimpi sugambhīraṃ, bahalaṃ duppadhaṃsiyaṃ;
वामङ्गुट्ठेन खोभेय्यं, इद्धिया पारमिं गतो’’ति॥
Vāmaṅguṭṭhena khobheyyaṃ, iddhiyā pāramiṃ gato’’ti.
तत्थ इद्धिया पारमिं गतोति विकुब्बनिद्धिआदिइद्धिया परियोसानं गतो पत्तो।
Tattha iddhiyā pāramiṃ gatoti vikubbaniddhiādiiddhiyā pariyosānaṃ gato patto.
३९५. अस्मिमानन्ति अहमस्मि पञ्ञासीलसमाधिसम्पन्नोतिआदि अस्मिमानं न पस्सामि न अक्खामीति अत्थो। तदेव दीपेन्तो मानो मय्हं न विज्जतीति आह। सामणेरे उपादायाति सामणेरे आदिं कत्वा सकले भिक्खुसङ्घे गरुचित्तं गारवचित्तं आदरबहुमानं अहं करोमीति अत्थो।
395.Asmimānanti ahamasmi paññāsīlasamādhisampannotiādi asmimānaṃ na passāmi na akkhāmīti attho. Tadeva dīpento māno mayhaṃ na vijjatīti āha. Sāmaṇere upādāyāti sāmaṇere ādiṃ katvā sakale bhikkhusaṅghe garucittaṃ gāravacittaṃ ādarabahumānaṃ ahaṃ karomīti attho.
३९६. अपरिमेय्ये इतो कप्पेति इतो अम्हाकं उप्पन्नकप्पतो अन्तरकप्पादीहि अपरिमेय्ये एकअसङ्ख्येय्यस्स उपरि सतसहस्सकप्पमत्थकेति अत्थो। यं कम्ममभिनीहरिन्ति अग्गसावकभावस्स पदं पुञ्ञसम्पत्तिं पूरेसिं। ताहं भूमिमनुप्पत्तोति अहं तं सावकभूमिं अनुप्पत्तो आसवक्खयसङ्खातं निब्बानं पत्तो अस्मि अम्हीति अत्थो।
396.Aparimeyye ito kappeti ito amhākaṃ uppannakappato antarakappādīhi aparimeyye ekaasaṅkhyeyyassa upari satasahassakappamatthaketi attho. Yaṃ kammamabhinīharinti aggasāvakabhāvassa padaṃ puññasampattiṃ pūresiṃ. Tāhaṃ bhūmimanuppattoti ahaṃ taṃ sāvakabhūmiṃ anuppatto āsavakkhayasaṅkhātaṃ nibbānaṃ patto asmi amhīti attho.
३९७. अत्थपटिसम्भिदादयो चतस्सो पटिसम्भिदा सोतापत्तिमग्गादयो अट्ठ विमोक्खा इद्धिविधादयो छ अभिञ्ञायो मे मया सच्छिकता पच्चक्खं कता। बुद्धस्स भगवतो ओवादानुसासनीसङ्खातं सासनं मया कतं सीलपटिपत्तिनिप्फादनवसेन परियोसापितन्ति अत्थो।
397. Atthapaṭisambhidādayo catasso paṭisambhidā sotāpattimaggādayo aṭṭha vimokkhā iddhividhādayo cha abhiññāyo me mayā sacchikatā paccakkhaṃ katā. Buddhassa bhagavato ovādānusāsanīsaṅkhātaṃ sāsanaṃ mayā kataṃ sīlapaṭipattinipphādanavasena pariyosāpitanti attho.
इत्थन्ति इमिना पकारेन हेट्ठा वुत्तक्कमेन। एवं सो एकस्सेव अनोमदस्सीबुद्धस्स सन्तिके द्विक्खत्तुं ब्याकरणं लभि। कथं? हेट्ठा वुत्तनयेन सेट्ठि हुत्वा तस्स भगवतो सन्तिके लद्धब्याकरणो ततो चुतो सामुद्दिके नागभवने निब्बत्तो तस्सेव भगवतो सन्तिके दीघायुकभावेन उपहारं कत्वा निमन्तेत्वा भोजेत्वा महापूजं अकासि। तदापि भगवा ब्याकरणं कथेसि। सुदन्ति पदपूरणे निपातो। आयस्माति पियवचनं गरुगारवाधिवचनं। महामोग्गल्लानत्थेरो इमा अपदानगाथायो अभासित्थ कथेसि। इतीति परिसमापनत्थे निपातो।
Itthanti iminā pakārena heṭṭhā vuttakkamena. Evaṃ so ekasseva anomadassībuddhassa santike dvikkhattuṃ byākaraṇaṃ labhi. Kathaṃ? Heṭṭhā vuttanayena seṭṭhi hutvā tassa bhagavato santike laddhabyākaraṇo tato cuto sāmuddike nāgabhavane nibbatto tasseva bhagavato santike dīghāyukabhāvena upahāraṃ katvā nimantetvā bhojetvā mahāpūjaṃ akāsi. Tadāpi bhagavā byākaraṇaṃ kathesi. Sudanti padapūraṇe nipāto. Āyasmāti piyavacanaṃ garugāravādhivacanaṃ. Mahāmoggallānatthero imā apadānagāthāyo abhāsittha kathesi. Itīti parisamāpanatthe nipāto.
महामोग्गल्लानत्थेरअपदानवण्णना समत्ता।
Mahāmoggallānattheraapadānavaṇṇanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / ३-२. महामोग्गल्लानत्थेरअपदानं • 3-2. Mahāmoggallānattheraapadānaṃ
