| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४९१] ८. महामोरजातकवण्णना
[491] 8. Mahāmorajātakavaṇṇanā
सचे हि त्याहं धनहेतु गाहितोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं उक्कण्ठितभिक्खुं आरब्भ कथेसि। तञ्हि भिक्खुं सत्था ‘‘सच्चं किर त्वं उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु अयं नन्दीरागो तादिसं किं नाम नालोलेस्सति, न हि सिनेरुउब्बाहनकवातो सामन्ते पुराणपण्णस्स लज्जति, पुब्बे सत्त वस्ससतानि अन्तोकिलेससमुदाचारं वारेत्वा विहरन्ते विसुद्धसत्तेपेस आलोलेसियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Sacehi tyāhaṃ dhanahetu gāhitoti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Tañhi bhikkhuṃ satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu ayaṃ nandīrāgo tādisaṃ kiṃ nāma nālolessati, na hi sineruubbāhanakavāto sāmante purāṇapaṇṇassa lajjati, pubbe satta vassasatāni antokilesasamudācāraṃ vāretvā viharante visuddhasattepesa ālolesiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो पच्चन्तपदेसे मोरसकुणिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं अग्गहेसि। गब्भे परिपाकगते माता गोचरभूमियं अण्डं पातेत्वा पक्कामि। अण्डञ्च नाम मातु अरोगभावे सति अञ्ञस्मिं दीघजातिकादिपरिपन्थे च अविज्जमाने न नस्सति। तस्मा तं अण्डं कणिकारमकुलं विय सुवण्णवण्णं हुत्वा परिणतकाले अत्तनो धम्मताय भिज्जि, सुवण्णवण्णो मोरच्छापो निक्खमि। तस्स द्वे अक्खीनि जिञ्जुकाफलसदिसानि, तुण्डं पवाळवण्णं, तिस्सो रत्तराजियो गीवं परिक्खिपित्वा पिट्ठिमज्झेन अगमंसु। सो वयप्पत्तो भण्डसकटमत्तसरीरो अभिरूपो अहोसि। तं सब्बे नीलमोरा सन्निपतित्वा राजानं कत्वा परिवारयिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto paccantapadese morasakuṇiyā kucchimhi paṭisandhiṃ aggahesi. Gabbhe paripākagate mātā gocarabhūmiyaṃ aṇḍaṃ pātetvā pakkāmi. Aṇḍañca nāma mātu arogabhāve sati aññasmiṃ dīghajātikādiparipanthe ca avijjamāne na nassati. Tasmā taṃ aṇḍaṃ kaṇikāramakulaṃ viya suvaṇṇavaṇṇaṃ hutvā pariṇatakāle attano dhammatāya bhijji, suvaṇṇavaṇṇo moracchāpo nikkhami. Tassa dve akkhīni jiñjukāphalasadisāni, tuṇḍaṃ pavāḷavaṇṇaṃ, tisso rattarājiyo gīvaṃ parikkhipitvā piṭṭhimajjhena agamaṃsu. So vayappatto bhaṇḍasakaṭamattasarīro abhirūpo ahosi. Taṃ sabbe nīlamorā sannipatitvā rājānaṃ katvā parivārayiṃsu.
सो एकदिवसं उदकसोण्डियं पानीयं पिवन्तो अत्तनो रूपसम्पत्तिं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘अहं सब्बमोरेहि अतिरेकरूपसोभो, सचाहं इमेहि सद्धिं मनुस्सपथे वसिस्सामि, परिपन्थो मे उप्पज्जिस्सति, हिमवन्तं गन्त्वा एककोव फासुकट्ठाने वसिस्सामी’’ति। सो रत्तिभागे मोरेसु पटिसल्लीनेसु कञ्चि अजानापेत्वा उप्पतित्वा हिमवन्तं पविसित्वा तिस्सो पब्बतराजियो अतिक्कम्म चतुत्थाय पब्बतराजिया एकस्मिं अरञ्ञे पदुमसञ्छन्नो जातस्सरो अत्थि, तस्स अविदूरे एकं पब्बतं निस्साय ठितो महानिग्रोधरुक्खो अत्थि, तस्स साखाय निलीयि। तस्स पन पब्बतस्स वेमज्झे मनापा गुहा अत्थि। सो तत्थ वसितुकामो हुत्वा तस्सा पमुखे पब्बततले निलीयि। तं पन ठानं नेव हेट्ठाभागेन अभिरुहितुं, न उपरिभागेन ओतरितुं सक्का, बिळालदीघजातिकमनुस्सभयेहि विमुत्तं। सो ‘‘इदं मे फासुकट्ठान’’न्ति तं दिवसं तत्थेव वसित्वा पुनदिवसे पब्बतगुहातो उट्ठाय पब्बतमत्थके पुरत्थाभिमुखो निसिन्नो उदेन्तं सूरियमण्डलं दिस्वा अत्तनो दिवारक्खावरणत्थाय ‘‘उदेतयं चक्खुमा एकराजा’’ति परित्तं कत्वा गोचरभूमियं ओतरित्वा गोचरं गहेत्वा सायं आगन्त्वा पब्बतमत्थके पच्छाभिमुखो निसिन्नो अत्थङ्गतं सूरियमण्डलं दिस्वा अत्तनो रत्तिरक्खावरणत्थाय ‘‘अपेतयं चक्खुमा एकराजा’’ति परित्तं कत्वा एतेनुपायेन वसति।
So ekadivasaṃ udakasoṇḍiyaṃ pānīyaṃ pivanto attano rūpasampattiṃ disvā cintesi ‘‘ahaṃ sabbamorehi atirekarūpasobho, sacāhaṃ imehi saddhiṃ manussapathe vasissāmi, paripantho me uppajjissati, himavantaṃ gantvā ekakova phāsukaṭṭhāne vasissāmī’’ti. So rattibhāge moresu paṭisallīnesu kañci ajānāpetvā uppatitvā himavantaṃ pavisitvā tisso pabbatarājiyo atikkamma catutthāya pabbatarājiyā ekasmiṃ araññe padumasañchanno jātassaro atthi, tassa avidūre ekaṃ pabbataṃ nissāya ṭhito mahānigrodharukkho atthi, tassa sākhāya nilīyi. Tassa pana pabbatassa vemajjhe manāpā guhā atthi. So tattha vasitukāmo hutvā tassā pamukhe pabbatatale nilīyi. Taṃ pana ṭhānaṃ neva heṭṭhābhāgena abhiruhituṃ, na uparibhāgena otarituṃ sakkā, biḷāladīghajātikamanussabhayehi vimuttaṃ. So ‘‘idaṃ me phāsukaṭṭhāna’’nti taṃ divasaṃ tattheva vasitvā punadivase pabbataguhāto uṭṭhāya pabbatamatthake puratthābhimukho nisinno udentaṃ sūriyamaṇḍalaṃ disvā attano divārakkhāvaraṇatthāya ‘‘udetayaṃ cakkhumā ekarājā’’ti parittaṃ katvā gocarabhūmiyaṃ otaritvā gocaraṃ gahetvā sāyaṃ āgantvā pabbatamatthake pacchābhimukho nisinno atthaṅgataṃ sūriyamaṇḍalaṃ disvā attano rattirakkhāvaraṇatthāya ‘‘apetayaṃ cakkhumā ekarājā’’ti parittaṃ katvā etenupāyena vasati.
अथ नं एकदिवसं एको लुद्दपुत्तो अरञ्ञे विचरन्तो पब्बतमत्थके निसिन्नं मोरं दिस्वा अत्तनो निवेसनं आगन्त्वा मरणासन्नकाले पुत्तं आह – ‘‘तात, चतुत्थाय पब्बतराजिया अरञ्ञे सुवण्णवण्णो मोरो अत्थि, सचे राजा पुच्छति, आचिक्खेय्यासी’’ति। अथेकस्मिं दिवसे बाराणसिरञ्ञो खेमा नाम अग्गमहेसी पच्चूसकाले सुपिनं पस्सि। एवरूपो सुपिनो अहोसि – ‘‘सुवण्णवण्णो मोरो धम्मं देसेति, सा साधुकारं दत्वा धम्मं सुणाति, मोरो धम्मं देसेत्वा उट्ठाय पक्कामि’’। सा ‘‘मोरराजा गच्छति, गण्हथ न’’न्ति वदन्तीयेव पबुज्झि, पबुज्झित्वा च पन सुपिनभावं ञत्वा ‘‘सुपिनोति वुत्ते राजा न आदरं करिस्सति, ‘दोहळो मे’ति वुत्ते करिस्सती’’ति चिन्तेत्वा दोहळिनी विय हुत्वा निपज्जि। अथ नं राजा उपसङ्कमित्वा पुच्छि ‘‘भद्दे, किं ते अफासुक’’न्ति। ‘‘दोहळो मे उप्पन्नो’’ति। ‘‘किं इच्छसि भद्दे’’ति? ‘‘सुवण्णवण्णस्स मोरस्स धम्मं सोतुं देवा’’ति। ‘‘भद्दे, कुतो एवरूपं मोरं लच्छामी’’ति? ‘‘देव, सचे न लभामि, जीवितं मे नत्थी’’ति। ‘‘भद्दे, मा चिन्तयि, सचे कत्थचि अत्थि, लभिस्ससी’’ति राजा नं अस्सासेत्वा गन्त्वा राजासने निसिन्नो अमच्चे पुच्छि ‘‘अम्भो, देवी सुवण्णवण्णस्स मोरस्स धम्मं सोतुकामा, मोरा नाम सुवण्णवण्णा होन्ती’’ति? ‘‘ब्राह्मणा जानिस्सन्ति देवा’’ति।
Atha naṃ ekadivasaṃ eko luddaputto araññe vicaranto pabbatamatthake nisinnaṃ moraṃ disvā attano nivesanaṃ āgantvā maraṇāsannakāle puttaṃ āha – ‘‘tāta, catutthāya pabbatarājiyā araññe suvaṇṇavaṇṇo moro atthi, sace rājā pucchati, ācikkheyyāsī’’ti. Athekasmiṃ divase bārāṇasirañño khemā nāma aggamahesī paccūsakāle supinaṃ passi. Evarūpo supino ahosi – ‘‘suvaṇṇavaṇṇo moro dhammaṃ deseti, sā sādhukāraṃ datvā dhammaṃ suṇāti, moro dhammaṃ desetvā uṭṭhāya pakkāmi’’. Sā ‘‘morarājā gacchati, gaṇhatha na’’nti vadantīyeva pabujjhi, pabujjhitvā ca pana supinabhāvaṃ ñatvā ‘‘supinoti vutte rājā na ādaraṃ karissati, ‘dohaḷo me’ti vutte karissatī’’ti cintetvā dohaḷinī viya hutvā nipajji. Atha naṃ rājā upasaṅkamitvā pucchi ‘‘bhadde, kiṃ te aphāsuka’’nti. ‘‘Dohaḷo me uppanno’’ti. ‘‘Kiṃ icchasi bhadde’’ti? ‘‘Suvaṇṇavaṇṇassa morassa dhammaṃ sotuṃ devā’’ti. ‘‘Bhadde, kuto evarūpaṃ moraṃ lacchāmī’’ti? ‘‘Deva, sace na labhāmi, jīvitaṃ me natthī’’ti. ‘‘Bhadde, mā cintayi, sace katthaci atthi, labhissasī’’ti rājā naṃ assāsetvā gantvā rājāsane nisinno amacce pucchi ‘‘ambho, devī suvaṇṇavaṇṇassa morassa dhammaṃ sotukāmā, morā nāma suvaṇṇavaṇṇā hontī’’ti? ‘‘Brāhmaṇā jānissanti devā’’ti.
राजा ब्राह्मणे पक्कोसापेत्वा पुच्छि। ब्राह्मणा एवमाहंसु ‘‘महाराज जलजेसु मच्छकच्छपकक्कटका, थलजेसु मिगा हंसा मोरा तित्तिरा एते तिरच्छानगता च मनुस्सा च सुवण्णवण्णा होन्तीति अम्हाकं लक्खणमन्तेसु आगत’’न्ति। राजा अत्तनो विजिते लुद्दपुत्ते सन्निपातेत्वा ‘‘सुवण्णवण्णो मोरो वो दिट्ठपुब्बो’’ति पुच्छि। सेसा ‘‘न दिट्ठपुब्बो’’ति आहंसु। यस्स पन पितरा आचिक्खितं, सो आह – ‘‘मयापि न दिट्ठपुब्बो, पिता पन मे ‘असुकट्ठाने नाम सुवण्णवण्णो मोरो अत्थी’ति कथेसी’’ति। अथ नं राजा ‘‘सम्म, मय्हञ्च देविया च जीवितं दिन्नं भविस्सति, गन्त्वा तं बन्धित्वा आनेही’’ति बहुं धनं दत्वा उय्योजेसि। सो पुत्तदारस्स धनं दत्वा तत्थ गन्त्वा महासत्तं दिस्वा पासे ओड्डेत्वा ‘‘अज्ज बज्झिस्सति, अज्ज बज्झिस्सती’’ति अबज्झित्वाव मतो, देवीपि पत्थनं अलभन्ती मता। राजा ‘‘तं मोरं निस्साय पियभरिया मे मता’’ति कुज्झित्वा कोधवसिको हुत्वा ‘‘हिमवन्ते चतुत्थाय पब्बतराजिया सुवण्णवण्णो मोरो चरति, तस्स मंसं खादित्वा अजरा अमरा होन्ती’’ति सुवण्णपट्टे लिखापेत्वा तं पट्टं सारमञ्जूसायं ठपेत्वा कालमकासि।
Rājā brāhmaṇe pakkosāpetvā pucchi. Brāhmaṇā evamāhaṃsu ‘‘mahārāja jalajesu macchakacchapakakkaṭakā, thalajesu migā haṃsā morā tittirā ete tiracchānagatā ca manussā ca suvaṇṇavaṇṇā hontīti amhākaṃ lakkhaṇamantesu āgata’’nti. Rājā attano vijite luddaputte sannipātetvā ‘‘suvaṇṇavaṇṇo moro vo diṭṭhapubbo’’ti pucchi. Sesā ‘‘na diṭṭhapubbo’’ti āhaṃsu. Yassa pana pitarā ācikkhitaṃ, so āha – ‘‘mayāpi na diṭṭhapubbo, pitā pana me ‘asukaṭṭhāne nāma suvaṇṇavaṇṇo moro atthī’ti kathesī’’ti. Atha naṃ rājā ‘‘samma, mayhañca deviyā ca jīvitaṃ dinnaṃ bhavissati, gantvā taṃ bandhitvā ānehī’’ti bahuṃ dhanaṃ datvā uyyojesi. So puttadārassa dhanaṃ datvā tattha gantvā mahāsattaṃ disvā pāse oḍḍetvā ‘‘ajja bajjhissati, ajja bajjhissatī’’ti abajjhitvāva mato, devīpi patthanaṃ alabhantī matā. Rājā ‘‘taṃ moraṃ nissāya piyabhariyā me matā’’ti kujjhitvā kodhavasiko hutvā ‘‘himavante catutthāya pabbatarājiyā suvaṇṇavaṇṇo moro carati, tassa maṃsaṃ khāditvā ajarā amarā hontī’’ti suvaṇṇapaṭṭe likhāpetvā taṃ paṭṭaṃ sāramañjūsāyaṃ ṭhapetvā kālamakāsi.
अथ अञ्ञो राजा अहोसि। सो सुवण्णपट्टे अक्खरानि दिस्वा ‘‘अजरो अमरो भविस्सामी’’ति तस्स गहणत्थाय एकं लुद्दपुत्तं पेसेसि। सोपि तत्थेव मतो। एवं छ राजपरिवट्टा गता, छ लुद्दपुत्ता हिमवन्तेयेव मता। सत्तमेन पन रञ्ञा पेसितो सत्तमो लुद्दो ‘‘अज्ज अज्जेवा’’ति सत्त संवच्छरानि बज्झितुं असक्कोन्तो चिन्तेसि ‘‘किं नु खो इमस्स मोरराजस्स पादे पासस्स असञ्चरणकारण’’न्ति? अथ नं परिग्गण्हन्तो सायंपातं परित्तं करोन्तं दिस्वा ‘‘इमस्मिं ठाने अञ्ञो मोरो नत्थि, इमिना ब्रह्मचारिना भवितब्बं, ब्रह्मचरियानुभावेन चेव परित्तानुभावेन चस्स पादो पासे न बज्झती’’ति नयतो परिग्गहेत्वा पच्चन्तजनपदं गन्त्वा एकं मोरिं बन्धित्वा यथा सा अच्छराय पहटाय वस्सति, पाणिम्हि पहटे नच्चति, एवं सिक्खापेत्वा आदाय गन्त्वा बोधिसत्तस्स परित्तकरणतो पुरेतरमेव पासं ओड्डेत्वा अच्छरं पहरित्वा मोरिं वस्सापेसि। मोरो तस्सा सद्दं सुणि, तावदेवस्स सत्त वस्ससतानि सन्निसिन्नकिलेसो फणं करित्वा दण्डेन पहटासीविसो विय उट्ठहि। सो किलेसातुरो हुत्वा परित्तं कातुं असक्कुणित्वाव वेगेन तस्सा सन्तिकं गन्त्वा पासे पादं पवेसेन्तोयेव आकासा ओतरि। सत्त वस्ससतानि असञ्चरणकपासो तङ्खणञ्ञेव सञ्चरित्वा पादं बन्धि।
Atha añño rājā ahosi. So suvaṇṇapaṭṭe akkharāni disvā ‘‘ajaro amaro bhavissāmī’’ti tassa gahaṇatthāya ekaṃ luddaputtaṃ pesesi. Sopi tattheva mato. Evaṃ cha rājaparivaṭṭā gatā, cha luddaputtā himavanteyeva matā. Sattamena pana raññā pesito sattamo luddo ‘‘ajja ajjevā’’ti satta saṃvaccharāni bajjhituṃ asakkonto cintesi ‘‘kiṃ nu kho imassa morarājassa pāde pāsassa asañcaraṇakāraṇa’’nti? Atha naṃ pariggaṇhanto sāyaṃpātaṃ parittaṃ karontaṃ disvā ‘‘imasmiṃ ṭhāne añño moro natthi, iminā brahmacārinā bhavitabbaṃ, brahmacariyānubhāvena ceva parittānubhāvena cassa pādo pāse na bajjhatī’’ti nayato pariggahetvā paccantajanapadaṃ gantvā ekaṃ moriṃ bandhitvā yathā sā accharāya pahaṭāya vassati, pāṇimhi pahaṭe naccati, evaṃ sikkhāpetvā ādāya gantvā bodhisattassa parittakaraṇato puretarameva pāsaṃ oḍḍetvā accharaṃ paharitvā moriṃ vassāpesi. Moro tassā saddaṃ suṇi, tāvadevassa satta vassasatāni sannisinnakileso phaṇaṃ karitvā daṇḍena pahaṭāsīviso viya uṭṭhahi. So kilesāturo hutvā parittaṃ kātuṃ asakkuṇitvāva vegena tassā santikaṃ gantvā pāse pādaṃ pavesentoyeva ākāsā otari. Satta vassasatāni asañcaraṇakapāso taṅkhaṇaññeva sañcaritvā pādaṃ bandhi.
अथ नं लुद्दपुत्तो यट्ठिअग्गे ओलम्बन्तं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘इमं मोरराजं छ लुद्दपुत्ता बन्धितुं नासक्खिंसु, अहम्पि सत्त वस्सानि नासक्खिं, अज्ज पनेस इमं मोरिं निस्साय किलेसातुरो हुत्वा परित्तं कातुं असक्कुणित्वा आगम्म पासे बद्धो हेट्ठासीसको ओलम्बति, एवरूपो मे सीलवा किलमितो, एवरूपं रञ्ञो पण्णाकारत्थाय नेतुं अयुत्तं, किं मे रञ्ञा दिन्नेन सक्कारेन, विस्सज्जेस्सामि न’’न्ति। पुन चिन्तेसि ‘‘अयं नागबलो थामसम्पन्नो मयि उपसङ्कमन्ते ‘एस मं मारेतुं आगच्छती’ति मरणभयतज्जितो फन्दमानो पादं वा पक्खं वा भिन्देय्य, अनुपगन्त्वा पन पटिच्छन्ने ठत्वा खुरप्पेनस्स पासं छिन्दिस्सामि, ततो सयमेव यथारुचिया गमिस्सती’’ति। सो पटिच्छन्ने ठत्वा धनुं आरोपेत्वा खुरप्पं सन्नय्हित्वा आकड्ढि। मोरोपि ‘‘अयं लुद्दको मं किलेसातुरं कत्वा बद्धभावं ञत्वा निरासङ्को आगच्छिस्सति, कहं नु खो सो’’ति चिन्तेत्वा इतो चितो च विलोकेत्वा धनुं आरोपेत्वा ठितं दिस्वा ‘‘मारेत्वा मं आदाय गन्तुकामो भविस्सती’’ति मञ्ञमानो मरणभयतज्जितो हुत्वा जीवितं याचन्तो पठमं गाथमाह –
Atha naṃ luddaputto yaṭṭhiagge olambantaṃ disvā cintesi ‘‘imaṃ morarājaṃ cha luddaputtā bandhituṃ nāsakkhiṃsu, ahampi satta vassāni nāsakkhiṃ, ajja panesa imaṃ moriṃ nissāya kilesāturo hutvā parittaṃ kātuṃ asakkuṇitvā āgamma pāse baddho heṭṭhāsīsako olambati, evarūpo me sīlavā kilamito, evarūpaṃ rañño paṇṇākāratthāya netuṃ ayuttaṃ, kiṃ me raññā dinnena sakkārena, vissajjessāmi na’’nti. Puna cintesi ‘‘ayaṃ nāgabalo thāmasampanno mayi upasaṅkamante ‘esa maṃ māretuṃ āgacchatī’ti maraṇabhayatajjito phandamāno pādaṃ vā pakkhaṃ vā bhindeyya, anupagantvā pana paṭicchanne ṭhatvā khurappenassa pāsaṃ chindissāmi, tato sayameva yathāruciyā gamissatī’’ti. So paṭicchanne ṭhatvā dhanuṃ āropetvā khurappaṃ sannayhitvā ākaḍḍhi. Moropi ‘‘ayaṃ luddako maṃ kilesāturaṃ katvā baddhabhāvaṃ ñatvā nirāsaṅko āgacchissati, kahaṃ nu kho so’’ti cintetvā ito cito ca viloketvā dhanuṃ āropetvā ṭhitaṃ disvā ‘‘māretvā maṃ ādāya gantukāmo bhavissatī’’ti maññamāno maraṇabhayatajjito hutvā jīvitaṃ yācanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१४३.
143.
‘‘सचे हि त्याहं धनहेतु गाहितो, मा मं वधी जीवगाहं गहेत्वा।
‘‘Sace hi tyāhaṃ dhanahetu gāhito, mā maṃ vadhī jīvagāhaṃ gahetvā;
रञ्ञो च मं सम्म उपन्तिकं नेहि, मञ्ञे धनं लच्छसिनप्परूप’’न्ति॥
Rañño ca maṃ samma upantikaṃ nehi, maññe dhanaṃ lacchasinapparūpa’’nti.
तत्थ सचे हि त्याहन्ति सचे हि ते अहं। उपन्तिकं नेहीति उपसन्तिकं नेहि। लच्छसिनप्परूपन्ति लच्छसि अनप्पकरूपं।
Tattha sace hi tyāhanti sace hi te ahaṃ. Upantikaṃ nehīti upasantikaṃ nehi. Lacchasinapparūpanti lacchasi anappakarūpaṃ.
तं सुत्वा लुद्दपुत्तो चिन्तेसि – ‘‘मोरराजा, ‘अयं मं विज्झितुकामताय खुरप्पं सन्नय्ही’ति मञ्ञति, अस्सासेस्सामि न’’न्ति। सो अस्सासेन्तो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā luddaputto cintesi – ‘‘morarājā, ‘ayaṃ maṃ vijjhitukāmatāya khurappaṃ sannayhī’ti maññati, assāsessāmi na’’nti. So assāsento dutiyaṃ gāthamāha –
१४४.
144.
‘‘न मे अयं तुय्ह वधाय अज्ज, समाहितो चापधुरे खुरप्पो।
‘‘Na me ayaṃ tuyha vadhāya ajja, samāhito cāpadhure khurappo;
पासञ्च त्याहं अधिपातयिस्सं, यथासुखं गच्छतु मोरराजा’’ति॥
Pāsañca tyāhaṃ adhipātayissaṃ, yathāsukhaṃ gacchatu morarājā’’ti.
तत्थ अधिपातयिस्सन्ति छिन्दयिस्सं।
Tattha adhipātayissanti chindayissaṃ.
ततो मोरराजा द्वे गाथा अभासि –
Tato morarājā dve gāthā abhāsi –
१४५.
145.
‘‘यं सत्त वस्सानि ममानुबन्धि, रत्तिन्दिवं खुप्पिपासं सहन्तो।
‘‘Yaṃ satta vassāni mamānubandhi, rattindivaṃ khuppipāsaṃ sahanto;
अथ किस्स मं पासवसूपनीतं, पमुत्तवे इच्छसि बन्धनस्मा॥
Atha kissa maṃ pāsavasūpanītaṃ, pamuttave icchasi bandhanasmā.
१४६.
146.
‘‘पाणातिपाता विरतो नुसज्ज, अभयं नु ते सब्बभूतेसु दिन्नं।
‘‘Pāṇātipātā virato nusajja, abhayaṃ nu te sabbabhūtesu dinnaṃ;
यं मं तुवं पासवसूपनीतं, पमुत्तवे इच्छसि बन्धनस्मा’’ति॥
Yaṃ maṃ tuvaṃ pāsavasūpanītaṃ, pamuttave icchasi bandhanasmā’’ti.
तत्थ यन्ति यस्मा मं एत्तकं कालं त्वं अनुबन्धि, तस्मा तं पुच्छामि, अथ किस्स मं पासवसं उपनीतं बन्धनस्मा पमोचेतुं इच्छसीति अत्थो। विरतो नुसज्जाति विरतो नुसि अज्ज। सब्बभूतेसूति सब्बसत्तानं।
Tattha yanti yasmā maṃ ettakaṃ kālaṃ tvaṃ anubandhi, tasmā taṃ pucchāmi, atha kissa maṃ pāsavasaṃ upanītaṃ bandhanasmā pamocetuṃ icchasīti attho. Virato nusajjāti virato nusi ajja. Sabbabhūtesūti sabbasattānaṃ.
इतो परं –
Ito paraṃ –
१४७.
147.
‘‘पाणातिपाता विरतस्स ब्रूहि, अभयञ्च यो सब्बभूतेसु देति।
‘‘Pāṇātipātā viratassa brūhi, abhayañca yo sabbabhūtesu deti;
पुच्छामि तं मोरराजेतमत्थं, इतो चुतो किं लभते सुखं सो॥
Pucchāmi taṃ morarājetamatthaṃ, ito cuto kiṃ labhate sukhaṃ so.
१४८.
148.
‘‘पाणातिपाता विरतस्स ब्रूमि, अभयञ्च यो सब्बभूतेसु देति।
‘‘Pāṇātipātā viratassa brūmi, abhayañca yo sabbabhūtesu deti;
दिट्ठेव धम्मे लभते पसंसं, सग्गञ्च सो याति सरीरभेदा॥
Diṭṭheva dhamme labhate pasaṃsaṃ, saggañca so yāti sarīrabhedā.
१४९.
149.
‘‘न सन्ति देवा इति आहु एके, इधेव जीवो विभवं उपेति।
‘‘Na santi devā iti āhu eke, idheva jīvo vibhavaṃ upeti;
तथा फलं सुकतदुक्कटानं, दत्तुपञ्ञत्तञ्च वदन्ति दानं।
Tathā phalaṃ sukatadukkaṭānaṃ, dattupaññattañca vadanti dānaṃ;
तेसं वचो अरहतं सद्दहानो, तस्मा अहं सकुणे बाधयामी’’ति॥ –
Tesaṃ vaco arahataṃ saddahāno, tasmā ahaṃ sakuṇe bādhayāmī’’ti. –
इमा उत्तानसम्बन्धगाथा पाळिनयेन वेदितब्बा।
Imā uttānasambandhagāthā pāḷinayena veditabbā.
तत्थ इति आहु एकेति एकच्चे समणब्राह्मणा एवं कथेन्ति। तेसं वचो अरहतं सद्दहानोति तस्स किर कुलूपका उच्छेदवादिनो नग्गसमणका। ते तं पच्चेकबोधिञाणस्स उपनिस्सयसम्पन्नम्पि सत्तं उच्छेदवादं गण्हापेसुं। सो तेहि संसग्गेन ‘‘कुसलाकुसलं नत्थी’’ति गहेत्वा सकुणे मारेति। एवं महासावज्जा एसा असप्पुरिससेवना नाम। तेयेव अयं ‘‘अरहन्तो’’ति मञ्ञमानो एवमाह।
Tattha iti āhu eketi ekacce samaṇabrāhmaṇā evaṃ kathenti. Tesaṃ vaco arahataṃ saddahānoti tassa kira kulūpakā ucchedavādino naggasamaṇakā. Te taṃ paccekabodhiñāṇassa upanissayasampannampi sattaṃ ucchedavādaṃ gaṇhāpesuṃ. So tehi saṃsaggena ‘‘kusalākusalaṃ natthī’’ti gahetvā sakuṇe māreti. Evaṃ mahāsāvajjā esā asappurisasevanā nāma. Teyeva ayaṃ ‘‘arahanto’’ti maññamāno evamāha.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘तस्सेव परलोकस्स अत्थिभावं कथेस्सामी’’ति पासयट्ठियं अधोसिरो ओलम्बमानोव इमं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘tasseva paralokassa atthibhāvaṃ kathessāmī’’ti pāsayaṭṭhiyaṃ adhosiro olambamānova imaṃ gāthamāha –
१५०.
150.
‘‘चन्दो च सुरियो च उभो सुदस्सना, गच्छन्ति ओभासयमन्तलिक्खे।
‘‘Cando ca suriyo ca ubho sudassanā, gacchanti obhāsayamantalikkhe;
इमस्स लोकस्स परस्स वा ते, कथं नु ते आहु मनुस्सलोके’’ति॥
Imassa lokassa parassa vā te, kathaṃ nu te āhu manussaloke’’ti.
तत्थ इमस्साति किं नु ते इमस्स लोकस्स सन्ति, उदाहु परलोकस्साति। भुम्मत्थे वा एतं सामिवचनं। कथं नु तेति एतेसु विमानेसु चन्दिमसूरियदेवपुत्ते कथं नु कथेन्ति, किं अत्थीति कथेन्ति, उदाहु नत्थीति, किं वा देवा, उदाहु मनुस्साति?
Tattha imassāti kiṃ nu te imassa lokassa santi, udāhu paralokassāti. Bhummatthe vā etaṃ sāmivacanaṃ. Kathaṃ nu teti etesu vimānesu candimasūriyadevaputte kathaṃ nu kathenti, kiṃ atthīti kathenti, udāhu natthīti, kiṃ vā devā, udāhu manussāti?
लुद्दपुत्तो गाथमाह –
Luddaputto gāthamāha –
१५१.
151.
‘‘चन्दो च सुरियो च उभो सुदस्सना, गच्छन्ति ओभासयमन्तलिक्खे।
‘‘Cando ca suriyo ca ubho sudassanā, gacchanti obhāsayamantalikkhe;
परस्स लोकस्स न ते इमस्स, देवाति ते आहु मनुस्सलोके’’ति॥
Parassa lokassa na te imassa, devāti te āhu manussaloke’’ti.
अथ नं महासत्तो आह –
Atha naṃ mahāsatto āha –
१५२.
152.
‘‘एत्थेव ते नीहता हीनवादा, अहेतुका ये न वदन्ति कम्मं।
‘‘Ettheva te nīhatā hīnavādā, ahetukā ye na vadanti kammaṃ;
तथा फलं सुकतदुक्कटानं, दत्तुपञ्ञत्तं ये च वदन्ति दान’’न्ति॥
Tathā phalaṃ sukatadukkaṭānaṃ, dattupaññattaṃ ye ca vadanti dāna’’nti.
तत्थ एत्थेव ते निहता हीनवादाति सचे चन्दिमसूरिया देवलोके ठिता, न मनुस्सलोके, सचे च ते देवा, न मनुस्सा, एत्थेव एत्तके ब्याकरणे ते तव कुलूपका हीनवादा नीहता होन्ति। अहेतुका ‘‘विसुद्धिया वा संकिलेसस्स वा हेतुभूतं कम्मं नत्थी’’ति एवंवादा। दत्तुपञ्ञत्तन्ति ये च दानं ‘‘बालकेहि पञ्ञत्त’’न्ति वदन्ति।
Tattha ettheva te nihatā hīnavādāti sace candimasūriyā devaloke ṭhitā, na manussaloke, sace ca te devā, na manussā, ettheva ettake byākaraṇe te tava kulūpakā hīnavādā nīhatā honti. Ahetukā ‘‘visuddhiyā vā saṃkilesassa vā hetubhūtaṃ kammaṃ natthī’’ti evaṃvādā. Dattupaññattanti ye ca dānaṃ ‘‘bālakehi paññatta’’nti vadanti.
सो महासत्ते कथेन्ते सल्लक्खेत्वा गाथाद्वयमाह –
So mahāsatte kathente sallakkhetvā gāthādvayamāha –
१५३.
153.
‘‘अद्धा हि सच्चं वचनं तवेदं, कथञ्हि दानं अफलं भवेय्य।
‘‘Addhā hi saccaṃ vacanaṃ tavedaṃ, kathañhi dānaṃ aphalaṃ bhaveyya;
तथा फलं सुकतदुक्कटानं, दत्तुपञ्ञत्तञ्च कथं भवेय्य॥
Tathā phalaṃ sukatadukkaṭānaṃ, dattupaññattañca kathaṃ bhaveyya.
१५४.
154.
‘‘कथंकरो किन्तिकरो किमाचरं, किं सेवमानो केन तपोगुणेन।
‘‘Kathaṃkaro kintikaro kimācaraṃ, kiṃ sevamāno kena tapoguṇena;
अक्खाहि मे मोरराजेतमत्थं, यथा अहं नो निरयं पतेय्य’’न्ति॥
Akkhāhi me morarājetamatthaṃ, yathā ahaṃ no nirayaṃ pateyya’’nti.
तत्थ दत्तुपञ्ञत्तञ्चाति दानञ्च दत्तुपञ्ञत्तं नाम कथं भवेय्याति अत्थो। कथंकरोति कतरकम्मं करोन्तो। किन्तिकरोति केन कारणेन करोन्तो अहं निरयं न गच्छेय्यं। इतरानि तस्सेव वेवचनानि।
Tattha dattupaññattañcāti dānañca dattupaññattaṃ nāma kathaṃ bhaveyyāti attho. Kathaṃkaroti katarakammaṃ karonto. Kintikaroti kena kāraṇena karonto ahaṃ nirayaṃ na gaccheyyaṃ. Itarāni tasseva vevacanāni.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘सचाहं इमं पञ्हं न कथेस्सामि, मनुस्सलोको तुच्छो विय कतो भविस्सति, तथेवस्स धम्मिकानं समणब्राह्मणानं अत्थिभावं कथेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘sacāhaṃ imaṃ pañhaṃ na kathessāmi, manussaloko tuccho viya kato bhavissati, tathevassa dhammikānaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ atthibhāvaṃ kathessāmī’’ti cintetvā dve gāthā abhāsi –
१५५.
155.
‘‘ये केचि अत्थि समणा पथब्या, कासायवत्था अनगारिया ते।
‘‘Ye keci atthi samaṇā pathabyā, kāsāyavatthā anagāriyā te;
पातोव पिण्डाय चरन्ति काले, विकालचरिया विरता हि सन्तो॥
Pātova piṇḍāya caranti kāle, vikālacariyā viratā hi santo.
१५६.
156.
‘‘ते तत्थ कालेनुपसङ्कमित्वा, पुच्छाहि यं ते मनसो पियं सिया।
‘‘Te tattha kālenupasaṅkamitvā, pucchāhi yaṃ te manaso piyaṃ siyā;
ते ते पवक्खन्ति यथापजानं, इमस्स लोकस्स परस्स चत्थ’’न्ति॥
Te te pavakkhanti yathāpajānaṃ, imassa lokassa parassa cattha’’nti.
तत्थ सन्तोति सन्तपापा पण्डिता पच्चेकबुद्धा। यथापजानन्ति ते तुय्हं अत्तनो पजानननियामेन वक्खन्ति, कङ्खं ते छिन्दित्वा कथेस्सन्ति। इमस्स लोकस्स परस्स चत्थन्ति इमिना नाम कम्मेन मनुस्सलोके निब्बत्तन्ति, इमिना देवलोके, इमिना निरयादीसूति एवं इमस्स च परस्स च लोकस्स अत्थं आचिक्खिस्सन्ति, ते पुच्छाति।
Tattha santoti santapāpā paṇḍitā paccekabuddhā. Yathāpajānanti te tuyhaṃ attano pajānananiyāmena vakkhanti, kaṅkhaṃ te chinditvā kathessanti. Imassa lokassa parassa catthanti iminā nāma kammena manussaloke nibbattanti, iminā devaloke, iminā nirayādīsūti evaṃ imassa ca parassa ca lokassa atthaṃ ācikkhissanti, te pucchāti.
एवञ्च पन वत्वा निरयभयेन तज्जेसि। सो पन पूरितपारमी पच्चेकबोधिसत्तो सूरियरस्मिसम्फस्सं ओलोकेत्वा ठितं परिणतपदुमं विय परिपाकगतञाणो विचरति। सो तस्स धम्मकथं सुणन्तो ठितपदेनेव ठितो सङ्खारे परिग्गण्हित्वा तिलक्खणं सम्मसन्तो पच्चेकबोधिञाणं पटिविज्झि। तस्स पटिवेधो च महासत्तस्स पासतो मोक्खो च एकक्खणेयेव अहोसि। पच्चेकबुद्धो सब्बकिलेसे पदालेत्वा भवपरियन्ते ठितोव उदानं उदानन्तो गाथमाह –
Evañca pana vatvā nirayabhayena tajjesi. So pana pūritapāramī paccekabodhisatto sūriyarasmisamphassaṃ oloketvā ṭhitaṃ pariṇatapadumaṃ viya paripākagatañāṇo vicarati. So tassa dhammakathaṃ suṇanto ṭhitapadeneva ṭhito saṅkhāre pariggaṇhitvā tilakkhaṇaṃ sammasanto paccekabodhiñāṇaṃ paṭivijjhi. Tassa paṭivedho ca mahāsattassa pāsato mokkho ca ekakkhaṇeyeva ahosi. Paccekabuddho sabbakilese padāletvā bhavapariyante ṭhitova udānaṃ udānanto gāthamāha –
१५७.
157.
‘‘तचंव जिण्णं उरगो पुराणं, पण्डूपलासं हरितो दुमोव।
‘‘Tacaṃva jiṇṇaṃ urago purāṇaṃ, paṇḍūpalāsaṃ harito dumova;
एसप्पहीनो मम लुद्दभावो, जहामहं लुद्दकभावमज्जा’’ति॥
Esappahīno mama luddabhāvo, jahāmahaṃ luddakabhāvamajjā’’ti.
तस्सत्थो – यथा जिण्णं पुराणं तचं उरगो जहति, यथा च हरितो सम्पज्जमाननीलपत्तो दुमो कत्थचि ठितं पण्डुपलासं जहति, एवं अहम्पि अज्ज लुद्दभावं दारुणभावं जहित्वा ठितो, सो दानि एस पहीनो मम लुद्दभावो, साधु वत जहामहं लुद्दकभावमज्जाति। जहामहन्ति पजहिं अहन्ति अत्थो।
Tassattho – yathā jiṇṇaṃ purāṇaṃ tacaṃ urago jahati, yathā ca harito sampajjamānanīlapatto dumo katthaci ṭhitaṃ paṇḍupalāsaṃ jahati, evaṃ ahampi ajja luddabhāvaṃ dāruṇabhāvaṃ jahitvā ṭhito, so dāni esa pahīno mama luddabhāvo, sādhu vata jahāmahaṃ luddakabhāvamajjāti. Jahāmahanti pajahiṃ ahanti attho.
सो इमं उदानं उदानेत्वा ‘‘अहं ताव सब्बकिलेसबन्धनेहि मुत्तो, निवेसने पन मे बन्धित्वा ठपिता बहू सकुणा अत्थि, ते कथं मोचेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा महासत्तं पुच्छि – ‘‘मोरराज, निवेसने मे बहू सकुणा बद्धा अत्थि, ते कथं मोचेस्सामी’’ति? पच्चेकबुद्धतोपि सब्बञ्ञुबोधिसत्तानञ्ञेव उपायपरिग्गहञाणं महन्ततरं होति, तेन नं आह ‘‘यं वो मग्गेन किलेसे खण्डेत्वा पच्चेकबोधिञाणं पटिविद्धं, तं आरब्भ सच्चकिरियं करोथ, सकलजम्बुदीपे बन्धनगतो सत्तो नाम न भविस्सती’’ति। सो बोधिसत्तेन दिन्ननयद्वारे ठत्वा सच्चकिरियं करोन्तो गाथमाह –
So imaṃ udānaṃ udānetvā ‘‘ahaṃ tāva sabbakilesabandhanehi mutto, nivesane pana me bandhitvā ṭhapitā bahū sakuṇā atthi, te kathaṃ mocessāmī’’ti cintetvā mahāsattaṃ pucchi – ‘‘morarāja, nivesane me bahū sakuṇā baddhā atthi, te kathaṃ mocessāmī’’ti? Paccekabuddhatopi sabbaññubodhisattānaññeva upāyapariggahañāṇaṃ mahantataraṃ hoti, tena naṃ āha ‘‘yaṃ vo maggena kilese khaṇḍetvā paccekabodhiñāṇaṃ paṭividdhaṃ, taṃ ārabbha saccakiriyaṃ karotha, sakalajambudīpe bandhanagato satto nāma na bhavissatī’’ti. So bodhisattena dinnanayadvāre ṭhatvā saccakiriyaṃ karonto gāthamāha –
१५८.
158.
‘‘ये चापि मे सकुणा अत्थि बद्धा, सतानिनेकानि निवेसनस्मिं।
‘‘Ye cāpi me sakuṇā atthi baddhā, satāninekāni nivesanasmiṃ;
तेसम्पहं जीवितमज्ज दम्मि, मोक्खञ्च ते पत्ता सकं निकेत’’न्ति॥
Tesampahaṃ jīvitamajja dammi, mokkhañca te pattā sakaṃ niketa’’nti.
तत्थ मोक्खञ्च ते पत्ताति स्वाहं मोक्खं पत्तो पच्चेकबोधिञाणं पटिविज्झित्वा ठितो, ते सत्ते जीवितदानेन अनुकम्पामि, एतेन सच्चेन। सकं निकेतन्ति सब्बेपि ते सत्ता अत्तनो अत्तनो वसनट्ठानं गच्छन्तूति वदति।
Tattha mokkhañca te pattāti svāhaṃ mokkhaṃ patto paccekabodhiñāṇaṃ paṭivijjhitvā ṭhito, te satte jīvitadānena anukampāmi, etena saccena. Sakaṃ niketanti sabbepi te sattā attano attano vasanaṭṭhānaṃ gacchantūti vadati.
अथस्स सच्चकिरियासमकालमेव सब्बे बन्धना मुच्चित्वा तुट्ठिरवं रवन्ता सकट्ठानमेव अगमिंसु। तस्मिं खणे तेसं तेसं गेहेसु बिळाले आदिं कत्वा सकलजम्बुदीपे बन्धनगतो सत्तो नाम नाहोसि। पच्चेकबुद्धो हत्थं उक्खिपित्वा सीसं परामसि। तावदेव गिहिलिङ्गं अन्तरधायि, पब्बजितलिङ्गं पातुरहोसि। सो सट्ठिवस्सिकत्थेरो विय आकप्पसम्पन्नो अट्ठपरिक्खारधरो हुत्वा ‘‘त्वमेव मम पतिट्ठा अहोसी’’ति मोरराजस्स अञ्जलिं पग्गय्ह पदक्खिणं कत्वा आकासे उप्पतित्वा नन्दमूलकपब्भारं अगमासि। मोरराजापि यट्ठिअग्गतो उप्पतित्वा गोचरं गहेत्वा अत्तनो वसनट्ठानं गतो। इदानि लुद्दस्स सत्त वस्सानि पासहत्थस्स चरित्वापि मोरराजानं निस्साय दुक्खा मुत्तभावं पकासेन्तो सत्था ओसानगाथमाह –
Athassa saccakiriyāsamakālameva sabbe bandhanā muccitvā tuṭṭhiravaṃ ravantā sakaṭṭhānameva agamiṃsu. Tasmiṃ khaṇe tesaṃ tesaṃ gehesu biḷāle ādiṃ katvā sakalajambudīpe bandhanagato satto nāma nāhosi. Paccekabuddho hatthaṃ ukkhipitvā sīsaṃ parāmasi. Tāvadeva gihiliṅgaṃ antaradhāyi, pabbajitaliṅgaṃ pāturahosi. So saṭṭhivassikatthero viya ākappasampanno aṭṭhaparikkhāradharo hutvā ‘‘tvameva mama patiṭṭhā ahosī’’ti morarājassa añjaliṃ paggayha padakkhiṇaṃ katvā ākāse uppatitvā nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Morarājāpi yaṭṭhiaggato uppatitvā gocaraṃ gahetvā attano vasanaṭṭhānaṃ gato. Idāni luddassa satta vassāni pāsahatthassa caritvāpi morarājānaṃ nissāya dukkhā muttabhāvaṃ pakāsento satthā osānagāthamāha –
१५९.
159.
‘‘लुद्दो चरी पासहत्थो अरञ्ञे, बाधेतु मोराधिपतिं यसस्सिं।
‘‘Luddo carī pāsahattho araññe, bādhetu morādhipatiṃ yasassiṃ;
बन्धित्वा मोराधिपतिं यसस्सिं, दुक्खा स पमुच्चि यथाहं पमुत्तो’’ति॥
Bandhitvā morādhipatiṃ yasassiṃ, dukkhā sa pamucci yathāhaṃ pamutto’’ti.
तत्थ बाधेतूति मारेतुं, अयमेव वा पाठो। बन्धित्वाति बन्धित्वा ठितस्स धम्मकथं सुत्वा पटिलद्धसंवेगो हुत्वाति अत्थो। यथाहन्ति यथा अहं सयम्भुञाणेन मुत्तो, एवमेव सोपि मुत्तोति।
Tattha bādhetūti māretuṃ, ayameva vā pāṭho. Bandhitvāti bandhitvā ṭhitassa dhammakathaṃ sutvā paṭiladdhasaṃvego hutvāti attho. Yathāhanti yathā ahaṃ sayambhuñāṇena mutto, evameva sopi muttoti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु अरहत्तं पापुणि। तदा मोरराजा अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu arahattaṃ pāpuṇi. Tadā morarājā ahameva ahosinti.
महामोरजातकवण्णना अट्ठमा।
Mahāmorajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४९१. महामोरजातकं • 491. Mahāmorajātakaṃ
