| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५४५] ८. महानारदकस्सपजातकवण्णना
[545] 8. Mahānāradakassapajātakavaṇṇanā
अहु राजा विदेहानन्ति इदं सत्था लट्ठिवनुय्याने विहरन्तो उरुवेलकस्सपदमनं आरब्भ कथेसि। यदा हि सत्था पवत्तितवरधम्मचक्को उरुवेलकस्सपादयो जटिले दमेत्वा मगधराजस्स पटिस्सवं लोचेतुं पुराणजटिलसहस्सपरिवुतो लट्ठिवनुय्यानं अगमासि। तदा द्वादसनहुताय परिसाय सद्धिं आगन्त्वा दसबलं वन्दित्वा निसिन्नस्स मगधरञ्ञो परिसन्तरे ब्राह्मणगहपतिकानं वितक्को उप्पज्जि ‘‘किं नु खो उरुवेलकस्सपो महासमणे ब्रह्मचरियं चरति, उदाहु महासमणो उरुवेलकस्सपे’’ति। अथ खो भगवा तेसं द्वादसनहुतानं चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय ‘‘कस्सपस्स मम सन्तिके पब्बजितभावं जानापेस्सामी’’ति इमं गाथमाह –
Ahurājā videhānanti idaṃ satthā laṭṭhivanuyyāne viharanto uruvelakassapadamanaṃ ārabbha kathesi. Yadā hi satthā pavattitavaradhammacakko uruvelakassapādayo jaṭile dametvā magadharājassa paṭissavaṃ locetuṃ purāṇajaṭilasahassaparivuto laṭṭhivanuyyānaṃ agamāsi. Tadā dvādasanahutāya parisāya saddhiṃ āgantvā dasabalaṃ vanditvā nisinnassa magadharañño parisantare brāhmaṇagahapatikānaṃ vitakko uppajji ‘‘kiṃ nu kho uruvelakassapo mahāsamaṇe brahmacariyaṃ carati, udāhu mahāsamaṇo uruvelakassape’’ti. Atha kho bhagavā tesaṃ dvādasanahutānaṃ cetasā cetoparivitakkamaññāya ‘‘kassapassa mama santike pabbajitabhāvaṃ jānāpessāmī’’ti imaṃ gāthamāha –
‘‘किमेव दिस्वा उरुवेलवासि, पहासि अग्गिं किसकोवदानो।
‘‘Kimeva disvā uruvelavāsi, pahāsi aggiṃ kisakovadāno;
पुच्छामि तं कस्सप एतमत्थं, कथं पहीनं तव अग्गिहुत्त’’न्ति॥ (महाव॰ ५५)।
Pucchāmi taṃ kassapa etamatthaṃ, kathaṃ pahīnaṃ tava aggihutta’’nti. (mahāva. 55);
थेरोपि भगवतो अधिप्पायं विदित्वा –
Theropi bhagavato adhippāyaṃ viditvā –
‘‘रूपे च सद्दे च अथो रसे च, कामित्थियो चाभिवदन्ति यञ्ञा।
‘‘Rūpe ca sadde ca atho rase ca, kāmitthiyo cābhivadanti yaññā;
एतं मलन्ति उपधीसु ञत्वा, तस्मा न यिट्ठे न हुते अरञ्जि’’न्ति॥ (महाव॰ ५५)। –
Etaṃ malanti upadhīsu ñatvā, tasmā na yiṭṭhe na hute arañji’’nti. (mahāva. 55); –
इमं गाथं वत्वा अत्तनो सावकभावं पकासनत्थं तथागतस्स पादपिट्ठे सीसं ठपेत्वा ‘‘सत्था मे, भन्ते, भगवा, सावकोहमस्मी’’ति वत्वा एकतालं द्वितालं तितालन्ति याव सत्ततालप्पमाणं सत्तक्खत्तुं वेहासं अब्भुग्गन्त्वा ओरुय्ह तथागतं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। तं पाटिहारियं दिस्वा महाजनो ‘‘अहो महानुभावो बुद्धो, एवं थामगतदिट्ठिको नाम अत्तानं ‘अरहा’ति मञ्ञमानो उरुवेलकस्सपोपि दिट्ठिजालं भिन्दित्वा तथागतेन दमितो’’ति सत्थु गुणकथञ्ञेव कथेसि। तं सुत्वा सत्था ‘‘अनच्छरियं इदानि सब्बञ्ञुतप्पत्तेन मया इमस्स दमनं, स्वाहं पुब्बे सरागकालेपि नारदो नाम ब्रह्मा हुत्वा इमस्स दिट्ठिजालं भिन्दित्वा इमं निब्बिसेवनमकासि’’न्ति वत्वा ताय परिसाय याचितो अतीतं आहरि।
Imaṃ gāthaṃ vatvā attano sāvakabhāvaṃ pakāsanatthaṃ tathāgatassa pādapiṭṭhe sīsaṃ ṭhapetvā ‘‘satthā me, bhante, bhagavā, sāvakohamasmī’’ti vatvā ekatālaṃ dvitālaṃ titālanti yāva sattatālappamāṇaṃ sattakkhattuṃ vehāsaṃ abbhuggantvā oruyha tathāgataṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Taṃ pāṭihāriyaṃ disvā mahājano ‘‘aho mahānubhāvo buddho, evaṃ thāmagatadiṭṭhiko nāma attānaṃ ‘arahā’ti maññamāno uruvelakassapopi diṭṭhijālaṃ bhinditvā tathāgatena damito’’ti satthu guṇakathaññeva kathesi. Taṃ sutvā satthā ‘‘anacchariyaṃ idāni sabbaññutappattena mayā imassa damanaṃ, svāhaṃ pubbe sarāgakālepi nārado nāma brahmā hutvā imassa diṭṭhijālaṃ bhinditvā imaṃ nibbisevanamakāsi’’nti vatvā tāya parisāya yācito atītaṃ āhari.
अतीते विदेहरट्ठे मिथिलायं अङ्गति नाम राजा रज्जं कारेसि धम्मिको धम्मराजा। तस्स रुचा नाम धीता अहोसि अभिरूपा दस्सनीया पासादिका कप्पसतसहस्सं पत्थितपत्थना महापुञ्ञा अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं निब्बत्ता। सेसा पनस्स सोळससहस्सा इत्थियो वञ्झा अहेसुं। तस्स सा धीता पिया अहोसि मनापा। सो तस्सा नानापुप्फपूरे पञ्चवीसतिपुप्फसमुग्गे अनग्घानि सुखुमानि वत्थानि च ‘‘इमेहि अत्तानं अलङ्करोतू’’ति देवसिकं पहिणि। खादनीयभोजनीयस्स पन पमाणं नत्थि। अन्वड्ढमासं ‘‘दानं देतू’’ति सहस्सं सहस्सं पेसेसि। तस्स खो पन विजयो च सुनामो च अलातो चाति तयो अमच्चा अहेसुं। सो कोमुदिया चातुमासिनिया छणे पवत्तमाने देवनगरं विय नगरे च अन्तेपुरे च अलङ्कते सुन्हातो सुविलित्तो सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितो भुत्तसायमासो विवटसीहपञ्जरे महातले अमच्चगणपरिवुतो विसुद्धं गगनतलं अभिलङ्घमानं चन्दमण्डलं दिस्वा ‘‘रमणीया वत भो दोसिना रत्ति, काय नु खो अज्ज रतिया अभिरमेय्यामा’’ति अमच्चे पुच्छि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atīte videharaṭṭhe mithilāyaṃ aṅgati nāma rājā rajjaṃ kāresi dhammiko dhammarājā. Tassa rucā nāma dhītā ahosi abhirūpā dassanīyā pāsādikā kappasatasahassaṃ patthitapatthanā mahāpuññā aggamahesiyā kucchismiṃ nibbattā. Sesā panassa soḷasasahassā itthiyo vañjhā ahesuṃ. Tassa sā dhītā piyā ahosi manāpā. So tassā nānāpupphapūre pañcavīsatipupphasamugge anagghāni sukhumāni vatthāni ca ‘‘imehi attānaṃ alaṅkarotū’’ti devasikaṃ pahiṇi. Khādanīyabhojanīyassa pana pamāṇaṃ natthi. Anvaḍḍhamāsaṃ ‘‘dānaṃ detū’’ti sahassaṃ sahassaṃ pesesi. Tassa kho pana vijayo ca sunāmo ca alāto cāti tayo amaccā ahesuṃ. So komudiyā cātumāsiniyā chaṇe pavattamāne devanagaraṃ viya nagare ca antepure ca alaṅkate sunhāto suvilitto sabbālaṅkārappaṭimaṇḍito bhuttasāyamāso vivaṭasīhapañjare mahātale amaccagaṇaparivuto visuddhaṃ gaganatalaṃ abhilaṅghamānaṃ candamaṇḍalaṃ disvā ‘‘ramaṇīyā vata bho dosinā ratti, kāya nu kho ajja ratiyā abhirameyyāmā’’ti amacce pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११५३.
1153.
‘‘अहु राजा विदेहानं, अङ्गति नाम खत्तियो।
‘‘Ahu rājā videhānaṃ, aṅgati nāma khattiyo;
पहूतयोग्गो धनिमा, अनन्तबलपोरिसो॥
Pahūtayoggo dhanimā, anantabalaporiso.
११५४.
1154.
‘‘सो च पन्नरसिं रत्तिं, पुरिमयामे अनागते।
‘‘So ca pannarasiṃ rattiṃ, purimayāme anāgate;
चातुमासा कोमुदिया, अमच्चे सन्निपातयि॥
Cātumāsā komudiyā, amacce sannipātayi.
११५५.
1155.
‘‘पण्डिते सुतसम्पन्ने, म्हितपुब्बे विचक्खणे।
‘‘Paṇḍite sutasampanne, mhitapubbe vicakkhaṇe;
विजयञ्च सुनामञ्च, सेनापतिं अलातकं॥
Vijayañca sunāmañca, senāpatiṃ alātakaṃ.
११५६.
1156.
‘‘तमनुपुच्छि वेदेहो, पच्चेकं ब्रूथ सं रुचिं।
‘‘Tamanupucchi vedeho, paccekaṃ brūtha saṃ ruciṃ;
चातुमासा कोमुदज्ज, जुण्हं ब्यपहतं तमं।
Cātumāsā komudajja, juṇhaṃ byapahataṃ tamaṃ;
कायज्ज रतिया रत्तिं, विहरेमु इमं उतु’’न्ति॥
Kāyajja ratiyā rattiṃ, viharemu imaṃ utu’’nti.
तत्थ पहूतयोग्गोति बहुकेन हत्थियोग्गादिना समन्नागतो। अनन्तबलपोरिसोति अनन्तबलकायो। अनागतेति परियोसानं अप्पत्ते, अनतिक्कन्तेति अत्थो। चातुमासाति चतुन्नं वस्सिकमासानं पच्छिमदिवसभूताय रत्तिया। कोमुदियाति फुल्लकुमुदाय। म्हितपुब्बेति पठमं सितं कत्वा पच्छा कथनसीले। तमनुपुच्छीति तं तेसु अमच्चेसु एकेकं अमच्चं अनुपुच्छि। पच्चेकं ब्रूथ सं रुचिन्ति सब्बेपि तुम्हे अत्तनो अत्तनो अज्झासयानुरूपं रुचिं पच्चेकं मय्हं कथेथ। कोमुदज्जाति कोमुदी अज्ज। जुण्हन्ति जुण्हाय निस्सयभूतं चन्दमण्डलं अब्भुग्गच्छति। ब्यपहतं तमन्ति तेन सब्बं अन्धकारं विहतं। उतुन्ति अज्ज रत्तिं इमं एवरूपं उतुं कायरतिया विहरेय्यामाति।
Tattha pahūtayoggoti bahukena hatthiyoggādinā samannāgato. Anantabalaporisoti anantabalakāyo. Anāgateti pariyosānaṃ appatte, anatikkanteti attho. Cātumāsāti catunnaṃ vassikamāsānaṃ pacchimadivasabhūtāya rattiyā. Komudiyāti phullakumudāya. Mhitapubbeti paṭhamaṃ sitaṃ katvā pacchā kathanasīle. Tamanupucchīti taṃ tesu amaccesu ekekaṃ amaccaṃ anupucchi. Paccekaṃ brūtha saṃ rucinti sabbepi tumhe attano attano ajjhāsayānurūpaṃ ruciṃ paccekaṃ mayhaṃ kathetha. Komudajjāti komudī ajja. Juṇhanti juṇhāya nissayabhūtaṃ candamaṇḍalaṃ abbhuggacchati. Byapahataṃ tamanti tena sabbaṃ andhakāraṃ vihataṃ. Utunti ajja rattiṃ imaṃ evarūpaṃ utuṃ kāyaratiyā vihareyyāmāti.
इति राजा अमच्चे पुच्छि। तेन ते पुच्छिता अत्तनो अत्तनो अज्झासयानुरूपं कथं कथयिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti rājā amacce pucchi. Tena te pucchitā attano attano ajjhāsayānurūpaṃ kathaṃ kathayiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११५७.
1157.
‘‘ततो सेनापति रञ्ञो, अलातो एतदब्रवि।
‘‘Tato senāpati rañño, alāto etadabravi;
‘हट्ठं योग्गं बलं सब्बं, सेनं सन्नाहयामसे॥
‘Haṭṭhaṃ yoggaṃ balaṃ sabbaṃ, senaṃ sannāhayāmase.
११५८.
1158.
‘निय्याम देव युद्धाय, अनन्तबलपोरिसा।
‘Niyyāma deva yuddhāya, anantabalaporisā;
ये ते वसं न आयन्ति, वसं उपनयामसे।
Ye te vasaṃ na āyanti, vasaṃ upanayāmase;
एसा मय्हं सका दिट्ठि, अजितं ओजिनामसे’॥
Esā mayhaṃ sakā diṭṭhi, ajitaṃ ojināmase’.
११५९.
1159.
अलातस्स वचो सुत्वा, सुनामो एतदब्रवि।
Alātassa vaco sutvā, sunāmo etadabravi;
‘सब्बे तुय्हं महाराज, अमित्ता वसमागता॥
‘Sabbe tuyhaṃ mahārāja, amittā vasamāgatā.
११६०.
1160.
‘निक्खित्तसत्था पच्चत्था, निवातमनुवत्तरे।
‘Nikkhittasatthā paccatthā, nivātamanuvattare;
उत्तमो उस्सवो अज्ज, न युद्धं मम रुच्चति॥
Uttamo ussavo ajja, na yuddhaṃ mama ruccati.
११६१.
1161.
‘अन्नपानञ्च खज्जञ्च, खिप्पं अभिहरन्तु ते।
‘Annapānañca khajjañca, khippaṃ abhiharantu te;
रमस्सु देव कामेहि, नच्चगीते सुवादिते’॥
Ramassu deva kāmehi, naccagīte suvādite’.
११६२.
1162.
सुनामस्स वचो सुत्वा, विजयो एतदब्रवि।
Sunāmassa vaco sutvā, vijayo etadabravi;
‘सब्बे कामा महाराज, निच्चं तव मुपट्ठिता॥
‘Sabbe kāmā mahārāja, niccaṃ tava mupaṭṭhitā.
११६३.
1163.
‘न हेते दुल्लभा देव, तव कामेहि मोदितुं।
‘Na hete dullabhā deva, tava kāmehi modituṃ;
सदापि कामा सुलभा, नेतं चित्तमतं मम॥
Sadāpi kāmā sulabhā, netaṃ cittamataṃ mama.
११६४.
1164.
‘समणं ब्राह्मणं वापि, उपासेमु बहुस्सुतं।
‘Samaṇaṃ brāhmaṇaṃ vāpi, upāsemu bahussutaṃ;
यो नज्ज विनये कङ्खं, अत्थधम्मविदू इसे’॥
Yo najja vinaye kaṅkhaṃ, atthadhammavidū ise’.
११६५.
1165.
विजयस्स वचो सुत्वा, राजा अङ्गति मब्रवि।
Vijayassa vaco sutvā, rājā aṅgati mabravi;
‘यथा विजयो भणति, मय्हम्पेतंव रुच्चति।
‘Yathā vijayo bhaṇati, mayhampetaṃva ruccati;
११६६.
1166.
‘समणं ब्राह्मणं वापि, उपासेमु बहुस्सुतं।
‘Samaṇaṃ brāhmaṇaṃ vāpi, upāsemu bahussutaṃ;
यो नज्ज विनये कङ्खं, अत्थधम्मविदू इसे॥
Yo najja vinaye kaṅkhaṃ, atthadhammavidū ise.
११६७.
1167.
‘सब्बेव सन्ता करोथ मतिं, कं उपासेमु पण्डितं।
‘Sabbeva santā karotha matiṃ, kaṃ upāsemu paṇḍitaṃ;
यो नज्ज विनये कङ्खं, अत्थधम्मविदू इसे’॥
Yo najja vinaye kaṅkhaṃ, atthadhammavidū ise’.
११६८.
1168.
वेदेहस्स वचो सुत्वा, अलातो एतदब्रवि।
Vedehassa vaco sutvā, alāto etadabravi;
‘अत्थायं मिगदायस्मिं, अचेलो धीरसम्मतो॥
‘Atthāyaṃ migadāyasmiṃ, acelo dhīrasammato.
११६९.
1169.
‘गुणो कस्सपगोत्तायं, सुतो चित्रकथी गणी।
‘Guṇo kassapagottāyaṃ, suto citrakathī gaṇī;
तं देव पयिरुपासेमु, सो नो कङ्खं विनेस्सति’॥
Taṃ deva payirupāsemu, so no kaṅkhaṃ vinessati’.
११७०.
1170.
‘‘अलातस्स वचो सुत्वा, राजा चोदेसि सारथिं।
‘‘Alātassa vaco sutvā, rājā codesi sārathiṃ;
मिगदायं गमिस्साम, युत्तं यानं इधा नया’’ति॥
Migadāyaṃ gamissāma, yuttaṃ yānaṃ idhā nayā’’ti.
तत्थ हट्ठन्ति तुट्ठपहट्ठं। ओजिनामसेति यं नो अजितं, तं जिनाम। एसो मम अज्झासयोति। राजा तस्स कथं नेव पटिक्कोसि, नाभिनन्दि। एतदब्रवीति राजानं अलातस्स वचनं अनभिनन्दन्तं अप्पटिक्कोसन्तं दिस्वा ‘‘नायं युद्धज्झासयो, अहमस्स चित्तं गण्हन्तो कामगुणाभिरतिं वण्णयिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा एतं ‘‘सब्बे तुय्ह’’न्तिआदिवचनं अब्रवि।
Tattha haṭṭhanti tuṭṭhapahaṭṭhaṃ. Ojināmaseti yaṃ no ajitaṃ, taṃ jināma. Eso mama ajjhāsayoti. Rājā tassa kathaṃ neva paṭikkosi, nābhinandi. Etadabravīti rājānaṃ alātassa vacanaṃ anabhinandantaṃ appaṭikkosantaṃ disvā ‘‘nāyaṃ yuddhajjhāsayo, ahamassa cittaṃ gaṇhanto kāmaguṇābhiratiṃ vaṇṇayissāmī’’ti cintetvā etaṃ ‘‘sabbe tuyha’’ntiādivacanaṃ abravi.
विजयो एतदब्रवीति राजा सुनामस्सपि वचनं नाभिनन्दि, न पटिक्कोसि। ततो विजयो ‘‘अयं राजा इमेसं द्विन्नम्पि वचनं सुत्वा तुण्हीयेव ठितो, पण्डिता नाम धम्मस्सवनसोण्डा होन्ति, धम्मस्सवनमस्स वण्णयिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा एतं ‘‘सब्बे कामा’’तिआदिवचनं अब्रवि। तत्थ तव मुपट्ठिताति तव उपट्ठिता। मोदितुन्ति तव कामेहि मोदितुं अभिरमितुं इच्छाय सति न हि एते कामा दुल्लभा। नेतं चित्तमतं ममाति एतं तव कामेहि अभिरमणं मम चित्तमतं न होति, न मे एत्थ चित्तं पक्खन्दति। यो नज्जाति यो नो अज्ज। अत्थधम्मविदूति पाळिअत्थञ्चेव पाळिधम्मञ्च जानन्तो। इसेति इसि एसितगुणो।
Vijayoetadabravīti rājā sunāmassapi vacanaṃ nābhinandi, na paṭikkosi. Tato vijayo ‘‘ayaṃ rājā imesaṃ dvinnampi vacanaṃ sutvā tuṇhīyeva ṭhito, paṇḍitā nāma dhammassavanasoṇḍā honti, dhammassavanamassa vaṇṇayissāmī’’ti cintetvā etaṃ ‘‘sabbe kāmā’’tiādivacanaṃ abravi. Tattha tavamupaṭṭhitāti tava upaṭṭhitā. Moditunti tava kāmehi modituṃ abhiramituṃ icchāya sati na hi ete kāmā dullabhā. Netaṃ cittamataṃ mamāti etaṃ tava kāmehi abhiramaṇaṃ mama cittamataṃ na hoti, na me ettha cittaṃ pakkhandati. Yo najjāti yo no ajja. Atthadhammavidūti pāḷiatthañceva pāḷidhammañca jānanto. Iseti isi esitaguṇo.
अङ्गति मब्रवीति अङ्गति अब्रवि। मय्हम्पेतंव रुच्चतीति मय्हम्पि एतञ्ञेव रुच्चति। सब्बेव सन्ताति सब्बेव तुम्हे इध विज्जमाना मतिं करोथ चिन्तेथ। अलातो एतदब्रवीति रञ्ञो कथं सुत्वा अलातो ‘‘अयं मम कुलूपको गुणो नाम आजीवको राजुय्याने वसति, तं पसंसित्वा राजकुलूपकं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा एतं ‘‘अत्थाय’’न्तिआदिवचनं अब्रवि। तत्थ धीरसम्मतोति पण्डितोति सम्मतो। कस्सपगोत्तायन्ति कस्सपगोत्तो अयं। सुतोति बहुस्सुतो। गणीति गणसत्था। चोदेसीति आणापेसि।
Aṅgati mabravīti aṅgati abravi. Mayhampetaṃva ruccatīti mayhampi etaññeva ruccati. Sabbeva santāti sabbeva tumhe idha vijjamānā matiṃ karotha cintetha. Alāto etadabravīti rañño kathaṃ sutvā alāto ‘‘ayaṃ mama kulūpako guṇo nāma ājīvako rājuyyāne vasati, taṃ pasaṃsitvā rājakulūpakaṃ karissāmī’’ti cintetvā etaṃ ‘‘atthāya’’ntiādivacanaṃ abravi. Tattha dhīrasammatoti paṇḍitoti sammato. Kassapagottāyanti kassapagotto ayaṃ. Sutoti bahussuto. Gaṇīti gaṇasatthā. Codesīti āṇāpesi.
रञ्ञो तं कथं सुत्वा सारथिनो तथा करिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Rañño taṃ kathaṃ sutvā sārathino tathā kariṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११७१.
1171.
‘‘तस्स यानं अयोजेसुं, दन्तं रूपियपक्खरं।
‘‘Tassa yānaṃ ayojesuṃ, dantaṃ rūpiyapakkharaṃ;
सुक्कमट्ठपरिवारं, पण्डरं दोसिना मुखं॥
Sukkamaṭṭhaparivāraṃ, paṇḍaraṃ dosinā mukhaṃ.
११७२.
1172.
‘‘तत्रासुं कुमुदायुत्ता, चत्तारो सिन्धवा हया।
‘‘Tatrāsuṃ kumudāyuttā, cattāro sindhavā hayā;
अनिलूपमसमुप्पाता, सुदन्ता सोण्णमालिनो॥
Anilūpamasamuppātā, sudantā soṇṇamālino.
११७३.
1173.
‘‘सेतच्छत्तं सेतरथो, सेतस्सा सेतबीजनी।
‘‘Setacchattaṃ setaratho, setassā setabījanī;
वेदेहो सहमच्चेहि, निय्यं चन्दोव सोभति॥
Vedeho sahamaccehi, niyyaṃ candova sobhati.
११७४.
1174.
‘‘तमनुयायिंसु बहवो, इन्दिखग्गधरा बली।
‘‘Tamanuyāyiṃsu bahavo, indikhaggadharā balī;
अस्सपिट्ठिगता वीरा, नरा नरवराधिपं॥
Assapiṭṭhigatā vīrā, narā naravarādhipaṃ.
११७५.
1175.
‘‘सो मुहुत्तंव यायित्वा, याना ओरुय्ह खत्तियो।
‘‘So muhuttaṃva yāyitvā, yānā oruyha khattiyo;
वेदेहो सहमच्चेहि, पत्ती गुणमुपागमि॥
Vedeho sahamaccehi, pattī guṇamupāgami.
११७६.
1176.
‘‘येपि तत्थ तदा आसुं, ब्राह्मणिब्भा समागता।
‘‘Yepi tattha tadā āsuṃ, brāhmaṇibbhā samāgatā;
न ते अपनयी राजा, अकतं भूमिमागते’’ति॥
Na te apanayī rājā, akataṃ bhūmimāgate’’ti.
तत्थ तस्स यानन्ति तस्स रञ्ञो रथं योजयिंसु। दन्तन्ति दन्तमयं। रूपियपक्खरन्ति रजतमयउपक्खरं। सुक्कमट्ठपरिवारन्ति परिसुद्धाफरुसपरिवारं। दोसिना मुखन्ति विगतदोसाय रत्तिया मुखं विय, चन्दसदिसन्ति अत्थो। तत्रासुन्ति तत्र अहेसुं। कुमुदाति कुमुदवण्णा। सिन्धवाति सिन्धवजातिका। अनिलूपमसमुप्पाताति वातसदिसवेगा। सेतच्छत्तन्ति तस्मिं रथे समुस्सापितं छत्तम्पि सेतं अहोसि। सेतरथोति सोपि रथो सेतोयेव। सेतस्साति अस्सापि सेता। सेतबीजनीति बीजनीपि सेता। निय्यन्ति तेन रथेन निग्गच्छन्तो अमच्चगणपरिवुतो वेदेहराजा चन्दो विय सोभति।
Tattha tassa yānanti tassa rañño rathaṃ yojayiṃsu. Dantanti dantamayaṃ. Rūpiyapakkharanti rajatamayaupakkharaṃ. Sukkamaṭṭhaparivāranti parisuddhāpharusaparivāraṃ. Dosinā mukhanti vigatadosāya rattiyā mukhaṃ viya, candasadisanti attho. Tatrāsunti tatra ahesuṃ. Kumudāti kumudavaṇṇā. Sindhavāti sindhavajātikā. Anilūpamasamuppātāti vātasadisavegā. Setacchattanti tasmiṃ rathe samussāpitaṃ chattampi setaṃ ahosi. Setarathoti sopi ratho setoyeva. Setassāti assāpi setā. Setabījanīti bījanīpi setā. Niyyanti tena rathena niggacchanto amaccagaṇaparivuto vedeharājā cando viya sobhati.
नरवराधिपन्ति नरवरानं अधिपतिं राजाधिराजानं। सो मुहुत्तंव यायित्वाति सो राजा मुहुत्तेनेव उय्यानं गन्त्वा। पत्ती गुणमुपागमीति पत्तिकोव गुणं आजीवकं उपागमि। येपि तत्थ तदा आसुन्ति येपि तस्मिं उय्याने तदा पुरेतरं गन्त्वा तं आजीवकं पयिरुपासमाना निसिन्ना अहेसुं। न ते अपनयीति अम्हाकमेव दोसो, ये मयं पच्छा अगमिम्हा, तुम्हे मा चिन्तयित्थाति ते ब्राह्मणे च इब्भे च रञ्ञोयेव अत्थाय अकतं अकतोकासं भूमिं समागते न उस्सारणं कारेत्वा अपनयीति।
Naravarādhipanti naravarānaṃ adhipatiṃ rājādhirājānaṃ. So muhuttaṃva yāyitvāti so rājā muhutteneva uyyānaṃ gantvā. Pattī guṇamupāgamīti pattikova guṇaṃ ājīvakaṃ upāgami. Yepi tattha tadā āsunti yepi tasmiṃ uyyāne tadā puretaraṃ gantvā taṃ ājīvakaṃ payirupāsamānā nisinnā ahesuṃ. Na te apanayīti amhākameva doso, ye mayaṃ pacchā agamimhā, tumhe mā cintayitthāti te brāhmaṇe ca ibbhe ca raññoyeva atthāya akataṃ akatokāsaṃ bhūmiṃ samāgate na ussāraṇaṃ kāretvā apanayīti.
ताय पन ओमिस्सकपरिसाय परिवुतोव एकमन्तं निसीदित्वा पटिसन्थारमकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tāya pana omissakaparisāya parivutova ekamantaṃ nisīditvā paṭisanthāramakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११७७.
1177.
‘‘ततो सो मुदुका भिसिया, मुदुचित्तकसन्थते।
‘‘Tato so mudukā bhisiyā, muducittakasanthate;
मुदुपच्चत्थते राजा, एकमन्तं उपाविसि॥
Mudupaccatthate rājā, ekamantaṃ upāvisi.
११७८.
1178.
‘‘निसज्ज राजा सम्मोदि, कथं सारणियं ततो।
‘‘Nisajja rājā sammodi, kathaṃ sāraṇiyaṃ tato;
‘कच्चि यापनियं भन्ते, वातानमवियग्गता॥
‘Kacci yāpaniyaṃ bhante, vātānamaviyaggatā.
११७९.
1179.
‘कच्चि अकसिरा वुत्ति, लभसि पिण्डयापनं।
‘Kacci akasirā vutti, labhasi piṇḍayāpanaṃ;
अप्पाबाधो चसि कच्चि, चक्खुं न परिहायति’॥
Appābādho casi kacci, cakkhuṃ na parihāyati’.
११८०.
1180.
तं गुणो पटिसम्मोदि, वेदेहं विनये रतं।
Taṃ guṇo paṭisammodi, vedehaṃ vinaye rataṃ;
‘यापनीयं महाराज, सब्बमेतं तदूभयं॥
‘Yāpanīyaṃ mahārāja, sabbametaṃ tadūbhayaṃ.
११८१.
1181.
‘कच्चि तुय्हम्पि वेदेह, पच्चन्ता न बलीयरे।
‘Kacci tuyhampi vedeha, paccantā na balīyare;
कच्चि अरोगं योग्गं ते, कच्चि वहति वाहनं।
Kacci arogaṃ yoggaṃ te, kacci vahati vāhanaṃ;
कच्चि ते ब्याधयो नत्थि, सरीरस्सुपतापिया’॥
Kacci te byādhayo natthi, sarīrassupatāpiyā’.
११८२.
1182.
‘‘पटिसम्मोदितो राजा, ततो पुच्छि अनन्तरा।
‘‘Paṭisammodito rājā, tato pucchi anantarā;
अत्थं धम्मञ्च ञायञ्च, धम्मकामो रथेसभो॥
Atthaṃ dhammañca ñāyañca, dhammakāmo rathesabho.
११८३.
1183.
‘कथं धम्मं चरे मच्चो, मातापितूसु कस्सप।
‘Kathaṃ dhammaṃ care macco, mātāpitūsu kassapa;
कथं चरे आचरिये, पुत्तदारे कथं चरे॥
Kathaṃ care ācariye, puttadāre kathaṃ care.
११८४.
1184.
‘कथं चरेय्य वुड्ढेसु, कथं समणब्राह्मणे।
‘Kathaṃ careyya vuḍḍhesu, kathaṃ samaṇabrāhmaṇe;
कथञ्च बलकायस्मिं, कथं जनपदे चरे॥
Kathañca balakāyasmiṃ, kathaṃ janapade care.
११८५.
1185.
‘कथं धम्मं चरित्वान, मच्चा गच्छन्ति सुग्गतिं।
‘Kathaṃ dhammaṃ caritvāna, maccā gacchanti suggatiṃ;
कथञ्चेके अधम्मट्ठा, पतन्ति निरयं अथो’’’ति॥
Kathañceke adhammaṭṭhā, patanti nirayaṃ atho’’’ti.
तत्थ मुदुका भिसियाति मुदुकाय सुखसम्फस्साय भिसिया। मुदुचित्तकसन्थतेति सुखसम्फस्से चित्तत्थरणे। मुदुपच्चत्थतेति मुदुना पच्चत्थरणेन पच्चत्थते। सम्मोदीति आजीवकेन सद्धिं सम्मोदनीयं कथं कथेसि। ततोति ततो निसज्जनतो अनन्तरमेव सारणीयं कथं कथेसीति अत्थो। तत्थ कच्चि यापनियन्ति कच्चि ते, भन्ते, सरीरं पच्चयेहि यापेतुं सक्का। वातानमवियग्गताति कच्चि ते सरीरे धातुयो समप्पवत्ता, वातानं ब्यग्गता नत्थि, तत्थ तत्थ वग्गवग्गा हुत्वा वाता न बाधयन्तीति अत्थो।
Tattha mudukā bhisiyāti mudukāya sukhasamphassāya bhisiyā. Muducittakasanthateti sukhasamphasse cittattharaṇe. Mudupaccatthateti mudunā paccattharaṇena paccatthate. Sammodīti ājīvakena saddhiṃ sammodanīyaṃ kathaṃ kathesi. Tatoti tato nisajjanato anantarameva sāraṇīyaṃ kathaṃ kathesīti attho. Tattha kacci yāpaniyanti kacci te, bhante, sarīraṃ paccayehi yāpetuṃ sakkā. Vātānamaviyaggatāti kacci te sarīre dhātuyo samappavattā, vātānaṃ byaggatā natthi, tattha tattha vaggavaggā hutvā vātā na bādhayantīti attho.
अकसिराति निद्दुक्खा। वुत्तीति जीवितवुत्ति। अप्पाबाधोति इरियापथभञ्जकेनाबाधेन विरहितो । चक्खुन्ति कच्चि ते चक्खुआदीनि इन्द्रियानि न परिहायन्तीति पुच्छति। पटिसम्मोदीति सम्मोदनीयकथाय पटिकथेसि। तत्थ सब्बमेतन्ति यं तया वुत्तं वातानमवियग्गतादि, तं सब्बं तथेव। तदुभयन्ति यम्पि तया ‘‘अप्पाबाधो चसि कच्चि, चक्खुं न परिहायती’’ति वुत्तं, तम्पि उभयं तथेव।
Akasirāti niddukkhā. Vuttīti jīvitavutti. Appābādhoti iriyāpathabhañjakenābādhena virahito . Cakkhunti kacci te cakkhuādīni indriyāni na parihāyantīti pucchati. Paṭisammodīti sammodanīyakathāya paṭikathesi. Tattha sabbametanti yaṃ tayā vuttaṃ vātānamaviyaggatādi, taṃ sabbaṃ tatheva. Tadubhayanti yampi tayā ‘‘appābādho casi kacci, cakkhuṃ na parihāyatī’’ti vuttaṃ, tampi ubhayaṃ tatheva.
न बलीयरेति नाभिभवन्ति न कुप्पन्ति। अनन्तराति पटिसन्थारतो अनन्तरा पञ्हं पुच्छि। तत्थ अत्थं धम्मञ्च ञायञ्चाति पाळिअत्थञ्च पाळिञ्च कारणयुत्तिञ्च । सो हि ‘‘कथं धम्मं चरे’’ति पुच्छन्तो मातापितुआदीसु पटिपत्तिदीपकं पाळिञ्च पाळिअत्थञ्च कारणयुत्तिञ्च मे कथेथाति इमं अत्थञ्च धम्मञ्च ञायञ्च पुच्छति। तत्थ कथञ्चेके अधम्मट्ठाति एकच्चे अधम्मे ठिता कथं निरयञ्चेव अथो सेसअपाये च पतन्तीति सब्बञ्ञुबुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकमहाबोधिसत्तेसु पुरिमस्स पुरिमस्स अलाभेन पच्छिमं पच्छिमं पुच्छितब्बकं महेसक्खपञ्हं राजा किञ्चि अजानन्तं नग्गभोग्गं निस्सिरिकं अन्धबालं आजीवकं पुच्छि।
Na balīyareti nābhibhavanti na kuppanti. Anantarāti paṭisanthārato anantarā pañhaṃ pucchi. Tattha atthaṃ dhammañca ñāyañcāti pāḷiatthañca pāḷiñca kāraṇayuttiñca . So hi ‘‘kathaṃ dhammaṃ care’’ti pucchanto mātāpituādīsu paṭipattidīpakaṃ pāḷiñca pāḷiatthañca kāraṇayuttiñca me kathethāti imaṃ atthañca dhammañca ñāyañca pucchati. Tattha kathañceke adhammaṭṭhāti ekacce adhamme ṭhitā kathaṃ nirayañceva atho sesaapāye ca patantīti sabbaññubuddhapaccekabuddhabuddhasāvakamahābodhisattesu purimassa purimassa alābhena pacchimaṃ pacchimaṃ pucchitabbakaṃ mahesakkhapañhaṃ rājā kiñci ajānantaṃ naggabhoggaṃ nissirikaṃ andhabālaṃ ājīvakaṃ pucchi.
सोपि एवं पुच्छितो पुच्छानुरूपं ब्याकरणं अदिस्वा चरन्तं गोणं दण्डेन पहरन्तो विय भत्तपातियं कचवरं खिपन्तो विय च ‘‘सुण, महाराजा’’ति ओकासं कारेत्वा अत्तनो मिच्छावादं पट्ठपेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sopi evaṃ pucchito pucchānurūpaṃ byākaraṇaṃ adisvā carantaṃ goṇaṃ daṇḍena paharanto viya bhattapātiyaṃ kacavaraṃ khipanto viya ca ‘‘suṇa, mahārājā’’ti okāsaṃ kāretvā attano micchāvādaṃ paṭṭhapesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११८६.
1186.
‘‘वेदेहस्स वचो सुत्वा, कस्सपो एतदब्रवि।
‘‘Vedehassa vaco sutvā, kassapo etadabravi;
‘सुणोहि मे महाराज, सच्चं अवितथं पदं॥
‘Suṇohi me mahārāja, saccaṃ avitathaṃ padaṃ.
११८७.
1187.
‘नत्थि धम्मचरितस्स, फलं कल्याणपापकं।
‘Natthi dhammacaritassa, phalaṃ kalyāṇapāpakaṃ;
नत्थि देव परो लोको, को ततो हि इधागतो॥
Natthi deva paro loko, ko tato hi idhāgato.
११८८.
1188.
‘नत्थि देव पितरो वा, कुतो माता कुतो पिता।
‘Natthi deva pitaro vā, kuto mātā kuto pitā;
नत्थि आचरियो नाम, अदन्तं को दमेस्सति॥
Natthi ācariyo nāma, adantaṃ ko damessati.
११८९.
1189.
‘समतुल्यानि भूतानि, नत्थि जेट्ठापचायिका।
‘Samatulyāni bhūtāni, natthi jeṭṭhāpacāyikā;
नत्थि बलं वीरियं वा, कुतो उट्ठानपोरिसं।
Natthi balaṃ vīriyaṃ vā, kuto uṭṭhānaporisaṃ;
नियतानि हि भूतानि, यथा गोटविसो तथा॥
Niyatāni hi bhūtāni, yathā goṭaviso tathā.
११९०.
1190.
‘लद्धेय्यं लभते मच्चो, तत्थ दानफलं कुतो।
‘Laddheyyaṃ labhate macco, tattha dānaphalaṃ kuto;
नत्थि दानफलं देव, अवसो देववीरियो॥
Natthi dānaphalaṃ deva, avaso devavīriyo.
११९१.
1191.
‘बालेहि दानं पञ्ञत्तं, पण्डितेहि पटिच्छितं।
‘Bālehi dānaṃ paññattaṃ, paṇḍitehi paṭicchitaṃ;
अवसा देन्ति धीरानं, बाला पण्डितमानिनो’’’ति॥
Avasā denti dhīrānaṃ, bālā paṇḍitamānino’’’ti.
तत्थ इधागतोति ततो परलोकतो इधागतो नाम नत्थि। नत्थि देव पितरो वाति देव, अय्यकपेय्यकादयो वा नत्थि, तेसु असन्तेसु कुतो माता कुतो पिता। यथा गोटविसो तथाति गोटविसो वुच्चति पच्छाबन्धो, यथा नावाय पच्छाबन्धो नावमेव अनुगच्छति, तथा इमे सत्ता नियतमेव अनुगच्छन्तीति वदति। अवसो देववीरियोति एवं दानफले असति यो कोचि बालो दानं देति, सो अवसो अवीरियो न अत्तनो वसेन बलेन देति, दानफलं पन अत्थीति सञ्ञाय अञ्ञेसं अन्धबालानं सद्दहित्वा देतीति दीपेति। बालेहि दानं पञ्ञत्तन्ति ‘‘दानं दातब्ब’’न्ति अन्धबालेहि पञ्ञत्तं अनुञ्ञातं, तं दानं बालायेव देन्ति, पण्डिता पटिग्गण्हन्ति।
Tattha idhāgatoti tato paralokato idhāgato nāma natthi. Natthi deva pitaro vāti deva, ayyakapeyyakādayo vā natthi, tesu asantesu kuto mātā kuto pitā. Yathā goṭavisotathāti goṭaviso vuccati pacchābandho, yathā nāvāya pacchābandho nāvameva anugacchati, tathā ime sattā niyatameva anugacchantīti vadati. Avaso devavīriyoti evaṃ dānaphale asati yo koci bālo dānaṃ deti, so avaso avīriyo na attano vasena balena deti, dānaphalaṃ pana atthīti saññāya aññesaṃ andhabālānaṃ saddahitvā detīti dīpeti. Bālehi dānaṃ paññattanti ‘‘dānaṃ dātabba’’nti andhabālehi paññattaṃ anuññātaṃ, taṃ dānaṃ bālāyeva denti, paṇḍitā paṭiggaṇhanti.
एवं दानस्स निप्फलतं वण्णेत्वा इदानि पापस्स निप्फलभावं वण्णेतुं आह –
Evaṃ dānassa nipphalataṃ vaṇṇetvā idāni pāpassa nipphalabhāvaṃ vaṇṇetuṃ āha –
११९२.
1192.
‘‘सत्तिमे सस्सता काया, अच्छेज्जा अविकोपिनो।
‘‘Sattime sassatā kāyā, acchejjā avikopino;
तेजो पथवी आपो च, वायो सुखं दुखञ्चिमे।
Tejo pathavī āpo ca, vāyo sukhaṃ dukhañcime;
जीवे च सत्तिमे काया, येसं छेत्ता न विज्जति॥
Jīve ca sattime kāyā, yesaṃ chettā na vijjati.
११९३.
1193.
‘‘नत्थि हन्ता व छेत्ता वा, हञ्ञे येवापि कोचि नं।
‘‘Natthi hantā va chettā vā, haññe yevāpi koci naṃ;
अन्तरेनेव कायानं, सत्थानि वीतिवत्तरे॥
Antareneva kāyānaṃ, satthāni vītivattare.
११९४.
1194.
‘‘यो चापि सिरमादाय, परेसं निसितासिना।
‘‘Yo cāpi siramādāya, paresaṃ nisitāsinā;
न सो छिन्दति ते काये, तत्थ पापफलं कुतो॥
Na so chindati te kāye, tattha pāpaphalaṃ kuto.
११९५.
1195.
‘‘चुल्लासीतिमहाकप्पे, सब्बे सुज्झन्ति संसरं।
‘‘Cullāsītimahākappe, sabbe sujjhanti saṃsaraṃ;
अनागते तम्हि काले, सञ्ञतोपि न सुज्झति॥
Anāgate tamhi kāle, saññatopi na sujjhati.
११९६.
1196.
‘‘चरित्वापि बहुं भद्रं, नेव सुज्झन्तिनागते।
‘‘Caritvāpi bahuṃ bhadraṃ, neva sujjhantināgate;
पापञ्चेपि बहुं कत्वा, तं खणं नातिवत्तरे॥
Pāpañcepi bahuṃ katvā, taṃ khaṇaṃ nātivattare.
११९७.
1197.
‘‘अनुपुब्बेन नो सुद्धि, कप्पानं चुल्लसीतिया।
‘‘Anupubbena no suddhi, kappānaṃ cullasītiyā;
नियतिं नातिवत्ताम, वेलन्तमिव सागरो’’ति॥
Niyatiṃ nātivattāma, velantamiva sāgaro’’ti.
तत्थ कायाति समूहा। अविकोपिनोति विकोपेतुं न सक्का। जीवेति जीवो। ‘‘जीवो’’तिपि पाठो, अयमेव अत्थो। सत्तिमे कायाति इमे सत्त काया। हञ्ञे येवापि कोचि नन्ति यो हञ्ञेय्य, सोपि नत्थेव। वीतिवत्तरेति इमेसं सत्तन्नं कायानं अन्तरेयेव चरन्ति , छिन्दितुं न सक्कोन्ति। सिरमादायाति परेसं सीसं गहेत्वा। निसितासिनाति निसितेन असिना छिन्दति, न सो छिन्दतीति सोपि ते काये न छिन्दति, पथवी पथविमेव उपेति, आपादयो आपादिके, सुखदुक्खजीवा आकासं पक्खन्दन्तीति दस्सेति।
Tattha kāyāti samūhā. Avikopinoti vikopetuṃ na sakkā. Jīveti jīvo. ‘‘Jīvo’’tipi pāṭho, ayameva attho. Sattime kāyāti ime satta kāyā. Haññe yevāpi koci nanti yo haññeyya, sopi nattheva. Vītivattareti imesaṃ sattannaṃ kāyānaṃ antareyeva caranti , chindituṃ na sakkonti. Siramādāyāti paresaṃ sīsaṃ gahetvā. Nisitāsināti nisitena asinā chindati, na so chindatīti sopi te kāye na chindati, pathavī pathavimeva upeti, āpādayo āpādike, sukhadukkhajīvā ākāsaṃ pakkhandantīti dasseti.
संसरन्ति महाराज, इमे सत्ता इमं पथविं एकमंसखलं कत्वापि एत्तके कप्पे संसरन्ता सुज्झन्ति। अञ्ञत्र हि संसारा सत्ते सोधेतुं समत्थो नाम नत्थि, सब्बे संसारेनेव सुज्झन्ति। अनागते तम्हि कालेति यथावुत्ते पन एतस्मिं काले अनागते अप्पत्ते अन्तरा सञ्ञतोपि परिसुद्धसीलोपि न सुज्झति। तं खणन्ति तं वुत्तप्पकारं कालं। अनुपुब्बेन नो सुद्धीति अम्हाकं वादे अनुपुब्बेन सुद्धि, सब्बेसं अम्हाकं अनुपुब्बेन सुद्धि भविस्सतीति अत्थो। इति सो उच्छेदवादो अत्तनो थामेन सकवादं निप्पदेसतो कथेसीति।
Saṃsaranti mahārāja, ime sattā imaṃ pathaviṃ ekamaṃsakhalaṃ katvāpi ettake kappe saṃsarantā sujjhanti. Aññatra hi saṃsārā satte sodhetuṃ samattho nāma natthi, sabbe saṃsāreneva sujjhanti. Anāgate tamhi kāleti yathāvutte pana etasmiṃ kāle anāgate appatte antarā saññatopi parisuddhasīlopi na sujjhati. Taṃkhaṇanti taṃ vuttappakāraṃ kālaṃ. Anupubbena no suddhīti amhākaṃ vāde anupubbena suddhi, sabbesaṃ amhākaṃ anupubbena suddhi bhavissatīti attho. Iti so ucchedavādo attano thāmena sakavādaṃ nippadesato kathesīti.
११९८.
1198.
‘‘कस्सपस्स वचो सुत्वा, अलातो एतदब्रवि।
‘‘Kassapassa vaco sutvā, alāto etadabravi;
‘‘यथा भदन्तो भणति, मय्हम्पेतंव रुच्चति॥
‘‘Yathā bhadanto bhaṇati, mayhampetaṃva ruccati.
११९९.
1199.
‘अहम्पि पुरिमं जातिं, सरे संसरितत्तनो।
‘Ahampi purimaṃ jātiṃ, sare saṃsaritattano;
पिङ्गलो नामहं आसिं, लुद्दो गोघातको पुरे॥
Piṅgalo nāmahaṃ āsiṃ, luddo goghātako pure.
१२००.
1200.
‘बाराणसियं फीतायं, बहुं पापं मया कतं।
‘Bārāṇasiyaṃ phītāyaṃ, bahuṃ pāpaṃ mayā kataṃ;
बहू मया हता पाणा, महिंसा सूकरा अजा॥
Bahū mayā hatā pāṇā, mahiṃsā sūkarā ajā.
१२०१.
1201.
‘ततो चुतो इध जातो, इद्धे सेनापतीकुले।
‘Tato cuto idha jāto, iddhe senāpatīkule;
नत्थि नून फलं पापं, योहं न निरयं गतो’’’ति॥
Natthi nūna phalaṃ pāpaṃ, yohaṃ na nirayaṃ gato’’’ti.
तत्थ अलातो एतदब्रवीति सो किर कस्सपदसबलस्स चेतिये अनोजपुप्फदामेन पूजं कत्वा मरणसमये अञ्ञेन कम्मेन यथानुभावं खित्तो संसारे संसरन्तो एकस्स पापकम्मस्स निस्सन्देन गोघातककुले निब्बत्तित्वा बहुं पापमकासि। अथस्स मरणकाले भस्मपटिच्छन्नो विय अग्गि एत्तकं कालं ठितं तं पुञ्ञकम्मं ओकासमकासि। सो तस्सानुभावेन इध निब्बत्तित्वा तं विभूतिं पत्तो, जातिं सरन्तो पन अतीतानन्तरतो परं परिसरितुं असक्कोन्तो ‘‘गोघातककम्मं कत्वा इध निब्बत्तोस्मी’’ति सञ्ञाय तस्स वादं उपत्थम्भेन्तो इदं ‘‘यथा भदन्तो भणती’’तिआदिवचनं अब्रवि। तत्थ सरे संसरितत्तनोति अत्तनो संसरितं सरामि। सेनापतीकुलेति सेनापतिकुलम्हि।
Tattha alāto etadabravīti so kira kassapadasabalassa cetiye anojapupphadāmena pūjaṃ katvā maraṇasamaye aññena kammena yathānubhāvaṃ khitto saṃsāre saṃsaranto ekassa pāpakammassa nissandena goghātakakule nibbattitvā bahuṃ pāpamakāsi. Athassa maraṇakāle bhasmapaṭicchanno viya aggi ettakaṃ kālaṃ ṭhitaṃ taṃ puññakammaṃ okāsamakāsi. So tassānubhāvena idha nibbattitvā taṃ vibhūtiṃ patto, jātiṃ saranto pana atītānantarato paraṃ parisarituṃ asakkonto ‘‘goghātakakammaṃ katvā idha nibbattosmī’’ti saññāya tassa vādaṃ upatthambhento idaṃ ‘‘yathā bhadanto bhaṇatī’’tiādivacanaṃ abravi. Tattha sare saṃsaritattanoti attano saṃsaritaṃ sarāmi. Senāpatīkuleti senāpatikulamhi.
१२०२.
1202.
‘‘अथेत्थ बीजको नाम, दासो आसि पटच्चरी।
‘‘Athettha bījako nāma, dāso āsi paṭaccarī;
उपोसथं उपवसन्तो, गुणसन्तिकुपागमि॥
Uposathaṃ upavasanto, guṇasantikupāgami.
१२०३.
1203.
‘‘कस्सपस्स वचो सुत्वा, अलातस्स च भासितं।
‘‘Kassapassa vaco sutvā, alātassa ca bhāsitaṃ;
पस्ससन्तो मुहुं उण्हं, रुदं अस्सूनि वत्तयी’’ति॥
Passasanto muhuṃ uṇhaṃ, rudaṃ assūni vattayī’’ti.
तत्थ अथेत्थाति अथ एत्थ एतिस्सं मिथिलायं। पटच्चरीति दलिद्दो कपणो अहोसि। गुणसन्तिकुपागमीति गुणस्स सन्तिकं किञ्चिदेव कारणं सोस्सामीति उपगतोति वेदितब्बो।
Tattha athetthāti atha ettha etissaṃ mithilāyaṃ. Paṭaccarīti daliddo kapaṇo ahosi. Guṇasantikupāgamīti guṇassa santikaṃ kiñcideva kāraṇaṃ sossāmīti upagatoti veditabbo.
१२०४.
1204.
‘‘तमनुपुच्छि वेदेहो, ‘किमत्थं सम्म रोदसि।
‘‘Tamanupucchi vedeho, ‘kimatthaṃ samma rodasi;
किं ते सुतं वा दिट्ठं वा, किं मं वेदेसि वेदन’’’न्ति॥
Kiṃ te sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā, kiṃ maṃ vedesi vedana’’’nti.
तत्थ किं मं वेदेसि वेदनन्ति किं नाम त्वं कायिकं वा चेतसिकं वा वेदनं पत्तोयं, एवं रोदन्तो मं वेदेसि जानापेसि, उत्तानमेव नं कत्वा मय्हं आचिक्खाहीति।
Tattha kiṃ maṃ vedesi vedananti kiṃ nāma tvaṃ kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā vedanaṃ pattoyaṃ, evaṃ rodanto maṃ vedesi jānāpesi, uttānameva naṃ katvā mayhaṃ ācikkhāhīti.
१२०५.
1205.
‘‘वेदेहस्स वचो सुत्वा, बीजको एतदब्रवि।
‘‘Vedehassa vaco sutvā, bījako etadabravi;
‘नत्थि मे वेदना दुक्खा, महाराज सुणोहि मे॥
‘Natthi me vedanā dukkhā, mahārāja suṇohi me.
१२०६.
1206.
‘अहम्पि पुरिमं जातिं, सरामि सुखमत्तनो।
‘Ahampi purimaṃ jātiṃ, sarāmi sukhamattano;
साकेताहं पुरे आसिं, भावसेट्ठि गुणे रतो॥
Sāketāhaṃ pure āsiṃ, bhāvaseṭṭhi guṇe rato.
१२०७.
1207.
‘सम्मतो ब्राह्मणिब्भानं, संविभागरतो सुचि।
‘Sammato brāhmaṇibbhānaṃ, saṃvibhāgarato suci;
न चापि पापकं कम्मं, सरामि कतमत्तनो॥
Na cāpi pāpakaṃ kammaṃ, sarāmi katamattano.
१२०८.
1208.
‘ततो चुताहं वेदेह, इध जातो दुरित्थिया।
‘Tato cutāhaṃ vedeha, idha jāto duritthiyā;
गब्भम्हि कुम्भदासिया, यतो जातो सुदुग्गतो॥
Gabbhamhi kumbhadāsiyā, yato jāto suduggato.
१२०९.
1209.
‘एवम्पि दुग्गतो सन्तो, समचरियं अधिट्ठितो।
‘Evampi duggato santo, samacariyaṃ adhiṭṭhito;
उपड्ढभागं भत्तस्स, ददामि यो मे इच्छति॥
Upaḍḍhabhāgaṃ bhattassa, dadāmi yo me icchati.
१२१०.
1210.
‘चातुद्दसिं पञ्चदसिं, सदा उपवसामहं।
‘Cātuddasiṃ pañcadasiṃ, sadā upavasāmahaṃ;
न चापि भूते हिंसामि, थेय्यं चापि विवज्जयिं॥
Na cāpi bhūte hiṃsāmi, theyyaṃ cāpi vivajjayiṃ.
१२११.
1211.
‘सब्बमेव हि नूनेतं, सुचिण्णं भवति निप्फलं।
‘Sabbameva hi nūnetaṃ, suciṇṇaṃ bhavati nipphalaṃ;
निरत्थं मञ्ञिदं सीलं, अलातो भासती यथा॥
Niratthaṃ maññidaṃ sīlaṃ, alāto bhāsatī yathā.
१२१२.
1212.
‘कलिमेव नून गण्हामि, असिप्पो धुत्तको यथा।
‘Kalimeva nūna gaṇhāmi, asippo dhuttako yathā;
कटं अलातो गण्हाति, कितवोसिक्खितो यथा॥
Kaṭaṃ alāto gaṇhāti, kitavosikkhito yathā.
१२१३.
1213.
‘द्वारं नप्पटिपस्सामि, येन गच्छामि सुग्गतिं।
‘Dvāraṃ nappaṭipassāmi, yena gacchāmi suggatiṃ;
तस्मा राज परोदामि, सुत्वा कस्सपभासित’’’न्ति॥
Tasmā rāja parodāmi, sutvā kassapabhāsita’’’nti.
तत्थ भावसेट्ठीति एवंनामको असीतिकोटिविभवो सेट्ठि। गुणे रतोति गुणम्हि रतो। सम्मतोति सम्भावितो संवण्णितो। सुचीति सुचिकम्मो। इध जातो दुरित्थियाति इमस्मिं मिथिलनगरे दलिद्दिया कपणाय कुम्भदासिया कुच्छिम्हि जातोस्मीति। सो किर पुब्बे कस्सपबुद्धकाले अरञ्ञे नट्ठं बलिबद्दं गवेसमानो एकेन मग्गमूळ्हेन भिक्खुना मग्गं पुट्ठो तुण्ही हुत्वा पुन तेन पुच्छितो कुज्झित्वा ‘‘समण, दासा नाम मुखरा होन्ति, दासेन तया भवितब्बं, अतिमुखरोसी’’ति आह। तं कम्मं तदा विपाकं अदत्वा भस्मच्छन्नो विय पावको ठितं। मरणसमये अञ्ञं कम्मं उपट्ठासि। सो यथाकम्मं संसारे संसरन्तो एकस्स कुसलकम्मस्स बलेन साकेते वुत्तप्पकारो सेट्ठि हुत्वा दानादीनि पुञ्ञानि अकासि। तं पनस्स कम्मं पथवियं निहितनिधि विय ठितं ओकासं लभित्वा विपाकं दस्सति। यं पन तेन तं भिक्खुं अक्कोसन्तेन कतं पापकम्मं, तमस्स तस्मिं अत्तभावे विपाकं अदासि। सो अजानन्तो ‘‘इतरस्स कल्याणकम्मस्स बलेन कुम्भदासिया कुच्छिम्हि निब्बत्तोस्मी’’ति सञ्ञाय एवमाह। यतो जातो सुदुग्गतोति सोहं जातकालतो पट्ठाय अतिदुग्गतोति दीपेति।
Tattha bhāvaseṭṭhīti evaṃnāmako asītikoṭivibhavo seṭṭhi. Guṇe ratoti guṇamhi rato. Sammatoti sambhāvito saṃvaṇṇito. Sucīti sucikammo. Idha jāto duritthiyāti imasmiṃ mithilanagare daliddiyā kapaṇāya kumbhadāsiyā kucchimhi jātosmīti. So kira pubbe kassapabuddhakāle araññe naṭṭhaṃ balibaddaṃ gavesamāno ekena maggamūḷhena bhikkhunā maggaṃ puṭṭho tuṇhī hutvā puna tena pucchito kujjhitvā ‘‘samaṇa, dāsā nāma mukharā honti, dāsena tayā bhavitabbaṃ, atimukharosī’’ti āha. Taṃ kammaṃ tadā vipākaṃ adatvā bhasmacchanno viya pāvako ṭhitaṃ. Maraṇasamaye aññaṃ kammaṃ upaṭṭhāsi. So yathākammaṃ saṃsāre saṃsaranto ekassa kusalakammassa balena sākete vuttappakāro seṭṭhi hutvā dānādīni puññāni akāsi. Taṃ panassa kammaṃ pathaviyaṃ nihitanidhi viya ṭhitaṃ okāsaṃ labhitvā vipākaṃ dassati. Yaṃ pana tena taṃ bhikkhuṃ akkosantena kataṃ pāpakammaṃ, tamassa tasmiṃ attabhāve vipākaṃ adāsi. So ajānanto ‘‘itarassa kalyāṇakammassa balena kumbhadāsiyā kucchimhi nibbattosmī’’ti saññāya evamāha. Yato jāto suduggatoti sohaṃ jātakālato paṭṭhāya atiduggatoti dīpeti.
समचरियमधिट्ठितोति समचरियायमेव पतिट्ठितोम्हि। नूनेतन्ति एकंसेन एतं। मञ्ञिदं सीलन्ति देव, इदं सीलं नाम निरत्थकं मञ्ञे। अलातोति यथा अयं अलातसेनापति ‘‘मया पुरिमभवे बहुं पाणातिपातकम्मं कत्वा सेनापतिट्ठानं लद्ध’’न्ति भासति, तेन कारणेनाहं निरत्थकं सीलन्ति मञ्ञामि। कलिमेवाति यथा असिप्पो असिक्खितो अक्खधुत्तो पराजयग्गाहं गण्हाति, तथा नून गण्हामि, पुरिमभवे अत्तनो सापतेय्यं नासेत्वा इदानि दुक्खं अनुभवामि। कस्सपभासितन्ति कस्सपगोत्तस्स अचेलकस्स भासितं सुत्वाति वदति।
Samacariyamadhiṭṭhitoti samacariyāyameva patiṭṭhitomhi. Nūnetanti ekaṃsena etaṃ. Maññidaṃ sīlanti deva, idaṃ sīlaṃ nāma niratthakaṃ maññe. Alātoti yathā ayaṃ alātasenāpati ‘‘mayā purimabhave bahuṃ pāṇātipātakammaṃ katvā senāpatiṭṭhānaṃ laddha’’nti bhāsati, tena kāraṇenāhaṃ niratthakaṃ sīlanti maññāmi. Kalimevāti yathā asippo asikkhito akkhadhutto parājayaggāhaṃ gaṇhāti, tathā nūna gaṇhāmi, purimabhave attano sāpateyyaṃ nāsetvā idāni dukkhaṃ anubhavāmi. Kassapabhāsitanti kassapagottassa acelakassa bhāsitaṃ sutvāti vadati.
१२१४.
1214.
‘‘बीजकस्स वचो सुत्वा, राजा अङ्गति मब्रवि।
‘‘Bījakassa vaco sutvā, rājā aṅgati mabravi;
‘नत्थि द्वारं सुगतिया, नियतिं कङ्ख बीजक॥
‘Natthi dvāraṃ sugatiyā, niyatiṃ kaṅkha bījaka.
१२१५.
1215.
‘सुखं वा यदि वा दुक्खं, नियतिया किर लब्भति।
‘Sukhaṃ vā yadi vā dukkhaṃ, niyatiyā kira labbhati;
संसारसुद्धि सब्बेसं, मा तुरित्थो अनागते॥
Saṃsārasuddhi sabbesaṃ, mā turittho anāgate.
१२१६.
1216.
‘अहम्पि पुब्बे कल्याणो, ब्राह्मणिब्भेसु ब्यावटो।
‘Ahampi pubbe kalyāṇo, brāhmaṇibbhesu byāvaṭo;
वोहारमनुसासन्तो, रतिहीनो तदन्तरा’’’ति॥
Vohāramanusāsanto, ratihīno tadantarā’’’ti.
तत्थ अङ्गति मब्रवीति पठममेव इतरेसं द्विन्नं, पच्छा बीजकस्साति तिण्णं वचनं सुत्वा दळ्हं मिच्छादिट्ठिं गहेत्वा एतं ‘‘नत्थि द्वार’’न्तिआदिवचनमब्रवि। नियतिं कङ्खाति सम्म बीजक, नियतिमेव ओलोकेहि। चुल्लासीतिमहाकप्पप्पमाणो कालोयेव हि सत्ते सोधेति, त्वं अतितुरितोति अधिप्पायेनेवमाह। अनागतेति तस्मिं काले असम्पत्ते अन्तराव देवलोकं गच्छामीति मा तुरित्थो। ब्यावटोति ब्राह्मणेसु च गहपतिकेसु च तेसंयेव कायवेय्यावच्चदानादिकम्मकरणेन ब्यावटो अहोसिं। वोहारन्ति विनिच्छयट्ठाने निसीदित्वा राजकिच्चं वोहारं अनुसासन्तोव। रतिहीनो तदन्तराति एत्तकं कालं कामगुणरतिया परिहीनोति।
Tattha aṅgati mabravīti paṭhamameva itaresaṃ dvinnaṃ, pacchā bījakassāti tiṇṇaṃ vacanaṃ sutvā daḷhaṃ micchādiṭṭhiṃ gahetvā etaṃ ‘‘natthi dvāra’’ntiādivacanamabravi. Niyatiṃ kaṅkhāti samma bījaka, niyatimeva olokehi. Cullāsītimahākappappamāṇo kāloyeva hi satte sodheti, tvaṃ atituritoti adhippāyenevamāha. Anāgateti tasmiṃ kāle asampatte antarāva devalokaṃ gacchāmīti mā turittho. Byāvaṭoti brāhmaṇesu ca gahapatikesu ca tesaṃyeva kāyaveyyāvaccadānādikammakaraṇena byāvaṭo ahosiṃ. Vohāranti vinicchayaṭṭhāne nisīditvā rājakiccaṃ vohāraṃ anusāsantova. Ratihīno tadantarāti ettakaṃ kālaṃ kāmaguṇaratiyā parihīnoti.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘भन्ते कस्सप, मयं एत्तकं कालं पमज्जिम्हा, इदानि पन अम्हेहि आचरियो लद्धो, इतो पट्ठाय कामरतिमेव अनुभविस्साम, तुम्हाकं सन्तिके इतो उत्तरि धम्मस्सवनम्पि नो पपञ्चो भविस्सति, तिट्ठथ तुम्हे, मयं गमिस्सामा’’ति आपुच्छन्तो आह –
Evañca pana vatvā ‘‘bhante kassapa, mayaṃ ettakaṃ kālaṃ pamajjimhā, idāni pana amhehi ācariyo laddho, ito paṭṭhāya kāmaratimeva anubhavissāma, tumhākaṃ santike ito uttari dhammassavanampi no papañco bhavissati, tiṭṭhatha tumhe, mayaṃ gamissāmā’’ti āpucchanto āha –
१२१७.
1217.
‘‘पुनपि भन्ते दक्खेमु, सङ्गति चे भविस्सती’’ति॥
‘‘Punapi bhante dakkhemu, saṅgati ce bhavissatī’’ti.
तत्थ सङ्गति चेति एकस्मिं ठाने चे नो समागमो भविस्सति,नो चे, असति पुञ्ञफले किं तया दिट्ठेनाति।
Tattha saṅgati ceti ekasmiṃ ṭhāne ce no samāgamo bhavissati,no ce, asati puññaphale kiṃ tayā diṭṭhenāti.
‘‘इदं वत्वान वेदेहो, पच्चगा सनिवेसन’’न्ति।
‘‘Idaṃ vatvāna vedeho, paccagā sanivesana’’nti;
तत्थ सनिवेसनन्ति भिक्खवे, इदं वचनं वेदेहराजा वत्वा रथं अभिरुय्ह अत्तनो निवेसनं चन्दकपासादतलमेव पटिगतो।
Tattha sanivesananti bhikkhave, idaṃ vacanaṃ vedeharājā vatvā rathaṃ abhiruyha attano nivesanaṃ candakapāsādatalameva paṭigato.
राजा पठमं गुणसन्तिकं गन्त्वा तं वन्दित्वा पञ्हं पुच्छि। आगच्छन्तो पन अवन्दित्वाव आगतो। गुणो अत्तनो अगुणताय वन्दनम्पि नालत्थ, पिण्डादिकं सक्कारं किमेव लच्छति। राजापि तं रत्तिं वीतिनामेत्वा पुनदिवसे अमच्चे सन्निपातेत्वा ‘‘कामगुणे मे उपट्ठापेथ, अहं इतो पट्ठाय कामगुणसुखमेव अनुभविस्सामि, न मे अञ्ञानि किच्चानि आरोचेतब्बानि, विनिच्छयकिच्चं असुको च असुको च करोतू’’ति वत्वा कामरतिमत्तो अहोसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Rājā paṭhamaṃ guṇasantikaṃ gantvā taṃ vanditvā pañhaṃ pucchi. Āgacchanto pana avanditvāva āgato. Guṇo attano aguṇatāya vandanampi nālattha, piṇḍādikaṃ sakkāraṃ kimeva lacchati. Rājāpi taṃ rattiṃ vītināmetvā punadivase amacce sannipātetvā ‘‘kāmaguṇe me upaṭṭhāpetha, ahaṃ ito paṭṭhāya kāmaguṇasukhameva anubhavissāmi, na me aññāni kiccāni ārocetabbāni, vinicchayakiccaṃ asuko ca asuko ca karotū’’ti vatvā kāmaratimatto ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१२१८.
1218.
‘‘ततो रत्या विवसाने, उपट्ठानम्हि अङ्गति।
‘‘Tato ratyā vivasāne, upaṭṭhānamhi aṅgati;
अमच्चे सन्निपातेत्वा, इदं वचनमब्रवि॥
Amacce sannipātetvā, idaṃ vacanamabravi.
१२१९.
1219.
‘चन्दके मे विमानस्मिं, सदा कामे विधेन्तु मे।
‘Candake me vimānasmiṃ, sadā kāme vidhentu me;
मा उपगच्छुं अत्थेसु, गुय्हप्पकासियेसु च॥
Mā upagacchuṃ atthesu, guyhappakāsiyesu ca.
१२२०.
1220.
‘विजयो च सुनामो च, सेनापति अलातको।
‘Vijayo ca sunāmo ca, senāpati alātako;
एते अत्थे निसीदन्तु, वोहारकुसला तयो’॥
Ete atthe nisīdantu, vohārakusalā tayo’.
१२२१.
1221.
‘‘इदं वत्वान वेदेहो, कामेव बहुमञ्ञथ।
‘‘Idaṃ vatvāna vedeho, kāmeva bahumaññatha;
न चापि ब्राह्मणिब्भेसु, अत्थे किस्मिञ्चि ब्यावटो’’ति॥
Na cāpi brāhmaṇibbhesu, atthe kismiñci byāvaṭo’’ti.
तत्थ उपट्ठानम्हीति अत्तनो उपट्ठानट्ठाने। चन्दके मेति मम सन्तके चन्दकपासादे। विधेन्तु मेति निच्चं मय्हं कामे संविदहन्तु उपट्ठपेन्तु। गुय्हप्पकासियेसूति गुय्हेसुपि पकासियेसुपि अत्थेसु उप्पन्नेसु मं केचि मा उपगच्छुं। अत्थेति अत्थकरणे विनिच्छयट्ठाने। निसीदन्तूति मया कत्तब्बकिच्चस्स करणत्थं सेसअमच्चेहि सद्धिं निसीदन्तूति।
Tattha upaṭṭhānamhīti attano upaṭṭhānaṭṭhāne. Candake meti mama santake candakapāsāde. Vidhentu meti niccaṃ mayhaṃ kāme saṃvidahantu upaṭṭhapentu. Guyhappakāsiyesūti guyhesupi pakāsiyesupi atthesu uppannesu maṃ keci mā upagacchuṃ. Attheti atthakaraṇe vinicchayaṭṭhāne. Nisīdantūti mayā kattabbakiccassa karaṇatthaṃ sesaamaccehi saddhiṃ nisīdantūti.
१२२२.
1222.
‘‘ततो द्वेसत्तरत्तस्स, वेदेहस्सत्रजा पिया।
‘‘Tato dvesattarattassa, vedehassatrajā piyā;
राजधीता रुचा नाम, धातिमातरमब्रवि॥
Rājadhītā rucā nāma, dhātimātaramabravi.
१२२३.
1223.
‘‘अलङ्करोथ मं खिप्पं, सखियो चालङ्करोन्तु मे।
‘‘Alaṅkarotha maṃ khippaṃ, sakhiyo cālaṅkarontu me;
सुवे पन्नरसो दिब्यो, गच्छं इस्सरसन्तिके॥
Suve pannaraso dibyo, gacchaṃ issarasantike.
१२२४.
1224.
‘‘तस्सा माल्यं अभिहरिंसु, चन्दनञ्च महारहं।
‘‘Tassā mālyaṃ abhihariṃsu, candanañca mahārahaṃ;
मणिसङ्खमुत्तारतनं, नानारत्ते च अम्बरे॥
Maṇisaṅkhamuttāratanaṃ, nānāratte ca ambare.
१२२५.
1225.
‘‘तञ्च सोण्णमये पीठे, निसिन्नं बहुकित्थियो।
‘‘Tañca soṇṇamaye pīṭhe, nisinnaṃ bahukitthiyo;
परिकिरिय असोभिंसु, रुचं रुचिरवण्णिनि’’न्ति॥
Parikiriya asobhiṃsu, rucaṃ ruciravaṇṇini’’nti.
तत्थ ततोति ततो रञ्ञो कामपङ्के लग्गितदिवसतो पट्ठाय। द्वेसत्तरत्तस्साति चुद्दसमे दिवसे। धातिमातरमब्रवीति पितु सन्तिकं गन्तुकामा हुत्वा धातिमातरमाह। सा किर चातुद्दसे चातुद्दसे पञ्चसतकुमारिकाहि परिवुता धातिगणं आदाय महन्तेन सिरिविलासेन अत्तनो सत्तभूमिका रतिवड्ढनपासादा ओरुय्ह पितु दस्सनत्थं चन्दकपासादं गच्छति। अथ नं पिता दिस्वा तुट्ठमानसो हुत्वा महासक्कारं कारेत्वा उय्योजेन्तो ‘‘अम्म, दानं देही’’ति सहस्सं दत्वा उय्योजेति। सा अत्तनो निवेसनं आगन्त्वा पुनदिवसे उपोसथिका हुत्वा कपणद्धिकवणिब्बकयाचकानं महादानं देति। रञ्ञा किरस्सा एको जनपदोपि दिन्नो। ततो आयेन सब्बकिच्चानि करोति। तदा पन ‘‘रञ्ञा किर गुणं आजीवकं निस्साय मिच्छादस्सनं गहित’’न्ति सकलनगरे एककोलाहलं अहोसि। तं पवत्तिं रुचाय धातियो सुत्वा राजधीताय आरोचयिंसु ‘‘अय्ये, पितरा किर ते आजीवकस्स कथं सुत्वा मिच्छादस्सनं गहितं, सो किर चतूसु नगरद्वारेसु दानसालायो विद्धंसापेत्वा परपरिग्गहिता इत्थियो च कुमारिकायो च पसय्हकारेन गण्हितुं आणापेति, रज्जं न विचारेति, काममत्तोयेव किर जातो’’ति। सा तं कथं सुत्वा अनत्तमना हुत्वा ‘‘कथञ्हि नाम मे तातो अपगतसुक्कधम्मं निल्लज्जं नग्गभोग्गं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छिस्सति, ननु धम्मिकसमणब्राह्मणे कम्मवादिनो उपसङ्कमित्वा पुच्छितब्बो सिया, ठपेत्वा खो पन मं अञ्ञो मय्हं पितरं मिच्छादस्सना अपनेत्वा सम्मादस्सने पतिट्ठापेतुं समत्थो नाम नत्थि। अहञ्हि अतीता सत्त, अनागता सत्ताति चुद्दस जातियो अनुस्सरामि, तस्मा पुब्बे मया कतं पापकम्मं कथेत्वा पापकम्मस्स फलं दस्सेन्ती मम पितरं मिच्छादस्सना मोचेस्सामि। सचे पन अज्जेव गमिस्सामि, अथ मं पिता ‘अम्म, त्वं पुब्बे अड्ढमासे आगच्छसि, अज्ज कस्मा एवं लहु आगतासी’ति वक्खति। तत्र सचे अहं ‘तुम्हेहि किर मिच्छादस्सनं गहित’न्ति सुत्वा ‘आगतम्ही’ति वक्खामि, न मे वचनं गरुं कत्वा गण्हिस्सति, तस्मा अज्ज अगन्त्वा इतो चुद्दसमे दिवसे काळपक्खेयेव किञ्चि अजानन्ती विय पुब्बे गमनाकारेन्तेव गन्त्वा आगमनकाले दानवत्तत्थाय सहस्सं याचिस्सामि, तदा मे पिता दिट्ठिया गहितभावं कथेस्सति। अथ नं अहं अत्तनो बलेन मिच्छादिट्ठिं छड्डापेस्सामी’’ति चिन्तेसि। तस्मा चुद्दसमे दिवसे पितु सन्तिकं गन्तुकामा हुत्वा एवमाह।
Tattha tatoti tato rañño kāmapaṅke laggitadivasato paṭṭhāya. Dvesattarattassāti cuddasame divase. Dhātimātaramabravīti pitu santikaṃ gantukāmā hutvā dhātimātaramāha. Sā kira cātuddase cātuddase pañcasatakumārikāhi parivutā dhātigaṇaṃ ādāya mahantena sirivilāsena attano sattabhūmikā rativaḍḍhanapāsādā oruyha pitu dassanatthaṃ candakapāsādaṃ gacchati. Atha naṃ pitā disvā tuṭṭhamānaso hutvā mahāsakkāraṃ kāretvā uyyojento ‘‘amma, dānaṃ dehī’’ti sahassaṃ datvā uyyojeti. Sā attano nivesanaṃ āgantvā punadivase uposathikā hutvā kapaṇaddhikavaṇibbakayācakānaṃ mahādānaṃ deti. Raññā kirassā eko janapadopi dinno. Tato āyena sabbakiccāni karoti. Tadā pana ‘‘raññā kira guṇaṃ ājīvakaṃ nissāya micchādassanaṃ gahita’’nti sakalanagare ekakolāhalaṃ ahosi. Taṃ pavattiṃ rucāya dhātiyo sutvā rājadhītāya ārocayiṃsu ‘‘ayye, pitarā kira te ājīvakassa kathaṃ sutvā micchādassanaṃ gahitaṃ, so kira catūsu nagaradvāresu dānasālāyo viddhaṃsāpetvā parapariggahitā itthiyo ca kumārikāyo ca pasayhakārena gaṇhituṃ āṇāpeti, rajjaṃ na vicāreti, kāmamattoyeva kira jāto’’ti. Sā taṃ kathaṃ sutvā anattamanā hutvā ‘‘kathañhi nāma me tāto apagatasukkadhammaṃ nillajjaṃ naggabhoggaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchissati, nanu dhammikasamaṇabrāhmaṇe kammavādino upasaṅkamitvā pucchitabbo siyā, ṭhapetvā kho pana maṃ añño mayhaṃ pitaraṃ micchādassanā apanetvā sammādassane patiṭṭhāpetuṃ samattho nāma natthi. Ahañhi atītā satta, anāgatā sattāti cuddasa jātiyo anussarāmi, tasmā pubbe mayā kataṃ pāpakammaṃ kathetvā pāpakammassa phalaṃ dassentī mama pitaraṃ micchādassanā mocessāmi. Sace pana ajjeva gamissāmi, atha maṃ pitā ‘amma, tvaṃ pubbe aḍḍhamāse āgacchasi, ajja kasmā evaṃ lahu āgatāsī’ti vakkhati. Tatra sace ahaṃ ‘tumhehi kira micchādassanaṃ gahita’nti sutvā ‘āgatamhī’ti vakkhāmi, na me vacanaṃ garuṃ katvā gaṇhissati, tasmā ajja agantvā ito cuddasame divase kāḷapakkheyeva kiñci ajānantī viya pubbe gamanākārenteva gantvā āgamanakāle dānavattatthāya sahassaṃ yācissāmi, tadā me pitā diṭṭhiyā gahitabhāvaṃ kathessati. Atha naṃ ahaṃ attano balena micchādiṭṭhiṃ chaḍḍāpessāmī’’ti cintesi. Tasmā cuddasame divase pitu santikaṃ gantukāmā hutvā evamāha.
तत्थ सखियो चाति सहायिकायोपि मे पञ्चसता कुमारिकायो एकायेकं असदिसं कत्वा नानालङ्कारेहि नानावण्णेहि पुप्फगन्धविलेपनेहि अलङ्करोन्तूति। दिब्योति दिब्बसदिसो, देवतासन्निपातपटिमण्डितोतिपि दिब्बो। गच्छन्ति मम दानवत्तं आहरापेतुं विदेहिस्सरस्स पितु सन्तिकं गमिस्सामीति। अभिहरिंसूति सोळसहि गन्धोदकघटेहि न्हापेत्वा मण्डनत्थाय अभिहरिंसु। परिकिरियाति परिवारेत्वा। असोभिंसूति सुजं परिवारेत्वा ठिता देवकञ्ञा विय तं दिवसं अतिविय असोभिंसूति।
Tattha sakhiyo cāti sahāyikāyopi me pañcasatā kumārikāyo ekāyekaṃ asadisaṃ katvā nānālaṅkārehi nānāvaṇṇehi pupphagandhavilepanehi alaṅkarontūti. Dibyoti dibbasadiso, devatāsannipātapaṭimaṇḍitotipi dibbo. Gacchanti mama dānavattaṃ āharāpetuṃ videhissarassa pitu santikaṃ gamissāmīti. Abhihariṃsūti soḷasahi gandhodakaghaṭehi nhāpetvā maṇḍanatthāya abhihariṃsu. Parikiriyāti parivāretvā. Asobhiṃsūti sujaṃ parivāretvā ṭhitā devakaññā viya taṃ divasaṃ ativiya asobhiṃsūti.
१२२६.
1226.
‘‘सा च सखिमज्झगता, सब्बाभरणभूसिता।
‘‘Sā ca sakhimajjhagatā, sabbābharaṇabhūsitā;
सतेरता अब्भमिव, चन्दकं पाविसी रुचा॥
Sateratā abbhamiva, candakaṃ pāvisī rucā.
१२२७.
1227.
‘‘उपसङ्कमित्वा वेदेहं, वन्दित्वा विनये रतं।
‘‘Upasaṅkamitvā vedehaṃ, vanditvā vinaye rataṃ;
सुवण्णखचिते पीठे, एकमन्तं उपाविसी’’ति॥
Suvaṇṇakhacite pīṭhe, ekamantaṃ upāvisī’’ti.
तत्थ उपाविसीति पितु वसनट्ठानं चन्दकपासादं पाविसि। सुवण्णखचितेति सत्तरतनखचिते सुवण्णमये पीठे।
Tattha upāvisīti pitu vasanaṭṭhānaṃ candakapāsādaṃ pāvisi. Suvaṇṇakhaciteti sattaratanakhacite suvaṇṇamaye pīṭhe.
१२२८.
1228.
‘‘तञ्च दिस्वान वेदेहो, अच्छरानंव सङ्गमं।
‘‘Tañca disvāna vedeho, accharānaṃva saṅgamaṃ;
रुचं सखिमज्झगतं, इदं वचनमब्रवि॥
Rucaṃ sakhimajjhagataṃ, idaṃ vacanamabravi.
१२२९.
1229.
‘‘‘कच्चि रमसि पासादे, अन्तोपोक्खरणिं पति।
‘‘‘Kacci ramasi pāsāde, antopokkharaṇiṃ pati;
कच्चि बहुविधं खज्जं, सदा अभिहरन्ति ते॥
Kacci bahuvidhaṃ khajjaṃ, sadā abhiharanti te.
१२३०.
1230.
‘कच्चि बहुविधं माल्यं, ओचिनित्वा कुमारियो।
‘Kacci bahuvidhaṃ mālyaṃ, ocinitvā kumāriyo;
घरके करोथ पच्चेकं, खिड्डारतिरता मुहुं॥
Gharake karotha paccekaṃ, khiḍḍāratiratā muhuṃ.
१२३१.
1231.
‘केन वा विकलं तुय्हं, किं खिप्पं आहरन्ति ते।
‘Kena vā vikalaṃ tuyhaṃ, kiṃ khippaṃ āharanti te;
मनो करस्सु कुड्डमुखी, अपि चन्दसमम्हिपी’’’ति॥
Mano karassu kuḍḍamukhī, api candasamamhipī’’’ti.
तत्थ सङ्गमन्ति अच्छरानं सङ्गमं विय समागमं दिस्वा। पासादेति अम्म मया तुय्हं वेजयन्तसदिसो रतिवड्ढनपासादो कारितो, कच्चि तत्थ रमसि। अन्तोपोक्खरणिं पतीति अन्तोवत्थुस्मिञ्ञेव ते मया नन्दापोक्खरणीपटिभागापोक्खरणी कारिता, कच्चि तं पोक्खरणिं पटिच्च उदककीळं कीळन्ती रमसि। माल्यन्ति अम्म, अहं तुय्हं देवसिकं पञ्चवीसति पुप्फसमुग्गे पहिणामि, कच्चि तुम्हे सब्बापि कुमारिकायो तं माल्यं ओचिनित्वा गन्थित्वा अभिण्हं खिड्डारतिरता हुत्वा पच्चेकं घरके करोथ, ‘‘इदं सुन्दरं, इदं सुन्दरतर’’न्ति पाटियेक्कं सारम्भेन वायपुप्फघरकानि पुप्फगब्भे च पुप्फासनपुप्फसयनानि च कच्चि करोथाति पुच्छति।
Tattha saṅgamanti accharānaṃ saṅgamaṃ viya samāgamaṃ disvā. Pāsādeti amma mayā tuyhaṃ vejayantasadiso rativaḍḍhanapāsādo kārito, kacci tattha ramasi. Antopokkharaṇiṃ patīti antovatthusmiññeva te mayā nandāpokkharaṇīpaṭibhāgāpokkharaṇī kāritā, kacci taṃ pokkharaṇiṃ paṭicca udakakīḷaṃ kīḷantī ramasi. Mālyanti amma, ahaṃ tuyhaṃ devasikaṃ pañcavīsati pupphasamugge pahiṇāmi, kacci tumhe sabbāpi kumārikāyo taṃ mālyaṃ ocinitvā ganthitvā abhiṇhaṃ khiḍḍāratiratā hutvā paccekaṃ gharake karotha, ‘‘idaṃ sundaraṃ, idaṃ sundaratara’’nti pāṭiyekkaṃ sārambhena vāyapupphagharakāni pupphagabbhe ca pupphāsanapupphasayanāni ca kacci karothāti pucchati.
विकलन्ति वेकल्लं। मनो करस्सूति चित्तं उप्पादेहि। कुड्डमुखीति सासपकक्केहि पसादितमुखताय तं एवमाह। इत्थियो हि मुखवण्णं पसादेन्तियो दुट्ठलोहितमुखदूसितपीळकाहरणत्थं पठमं सासपकक्केन मुखं विलिम्पन्ति, ततो लोहितस्स समकरणत्थं मत्तिकाकक्केन, ततो छविपसादनत्थं तिलकक्केन। चन्दसमम्हिपीति चन्दतो दुल्लभतरो नाम नत्थि, तादिसेपि रुचिं कत्वा ममाचिक्ख, सम्पादेस्सामि तेति।
Vikalanti vekallaṃ. Mano karassūti cittaṃ uppādehi. Kuḍḍamukhīti sāsapakakkehi pasāditamukhatāya taṃ evamāha. Itthiyo hi mukhavaṇṇaṃ pasādentiyo duṭṭhalohitamukhadūsitapīḷakāharaṇatthaṃ paṭhamaṃ sāsapakakkena mukhaṃ vilimpanti, tato lohitassa samakaraṇatthaṃ mattikākakkena, tato chavipasādanatthaṃ tilakakkena. Candasamamhipīti candato dullabhataro nāma natthi, tādisepi ruciṃ katvā mamācikkha, sampādessāmi teti.
१२३२.
1232.
‘‘वेदेहस्स वचो सुत्वा, रुचा पितर मब्रवि।
‘‘Vedehassa vaco sutvā, rucā pitara mabravi;
‘सब्बमेतं महाराज, लब्भतिस्सरसन्तिके॥
‘Sabbametaṃ mahārāja, labbhatissarasantike.
१२३३.
1233.
‘सुवे पन्नरसो दिब्यो, सहस्सं आहरन्तु मे।
‘Suve pannaraso dibyo, sahassaṃ āharantu me;
यथादिन्नञ्च दस्सामि, दानं सब्बवणीस्वह’’’न्ति॥
Yathādinnañca dassāmi, dānaṃ sabbavaṇīsvaha’’’nti.
तत्थ सब्बवणीस्वहन्ति सब्बवणिब्बकेसु अहं दस्सामि।
Tattha sabbavaṇīsvahanti sabbavaṇibbakesu ahaṃ dassāmi.
१२३४.
1234.
‘‘रुचाय वचनं सुत्वा, राजा अङ्गति मब्रवि।
‘‘Rucāya vacanaṃ sutvā, rājā aṅgati mabravi;
‘बहुं विनासितं वित्तं, निरत्थं अफलं तया॥
‘Bahuṃ vināsitaṃ vittaṃ, niratthaṃ aphalaṃ tayā.
१२३५.
1235.
‘उपोसथे वसं निच्चं, अन्नपानं न भुञ्जसि।
‘Uposathe vasaṃ niccaṃ, annapānaṃ na bhuñjasi;
नियतेतं अभुत्तब्बं, नत्थि पुञ्ञं अभुञ्जतो’’’ति॥
Niyatetaṃ abhuttabbaṃ, natthi puññaṃ abhuñjato’’’ti.
तत्थ अङ्गति मब्रवीति भिक्खवे, सो अङ्गतिराजा पुब्बे अयाचितोपि ‘‘अम्म, दानं देही’’ति सहस्सं दत्वा तं दिवसं याचितोपि मिच्छादस्सनस्स गहितत्ता अदत्वा इदं ‘‘बहुं विनासित’’न्तिआदिवचनं अब्रवि। नियतेतं अभुत्तब्बन्ति एतं नियतिवसेन तया अभुञ्जितब्बं भविस्सति, भुञ्जन्तानम्पि अभुञ्जन्तानम्पि पुञ्ञं नत्थि। सब्बे हि चुल्लासीतिमहाकप्पे अतिक्कमित्वाव सुज्झन्ति।
Tattha aṅgati mabravīti bhikkhave, so aṅgatirājā pubbe ayācitopi ‘‘amma, dānaṃ dehī’’ti sahassaṃ datvā taṃ divasaṃ yācitopi micchādassanassa gahitattā adatvā idaṃ ‘‘bahuṃ vināsita’’ntiādivacanaṃ abravi. Niyatetaṃ abhuttabbanti etaṃ niyativasena tayā abhuñjitabbaṃ bhavissati, bhuñjantānampi abhuñjantānampi puññaṃ natthi. Sabbe hi cullāsītimahākappe atikkamitvāva sujjhanti.
१२३६.
1236.
‘‘बीजकोपि हि सुत्वान, तदा कस्सपभासितं।
‘‘Bījakopi hi sutvāna, tadā kassapabhāsitaṃ;
‘पस्ससन्तो मुहुं उण्हं, रुदं अस्सूनि वत्तयि॥
‘Passasanto muhuṃ uṇhaṃ, rudaṃ assūni vattayi.
१२३७.
1237.
‘याव रुचे जीवमाना, मा भत्तमपनामयि।
‘Yāva ruce jīvamānā, mā bhattamapanāmayi;
नत्थि भद्दे परो लोको, किं निरत्थं विहञ्ञसी’’’ति॥
Natthi bhadde paro loko, kiṃ niratthaṃ vihaññasī’’’ti.
तत्थ बीजकोपीति बीजकोपि पुब्बे कल्याणकम्मं कत्वा तस्स निस्सन्देन दासिकुच्छियं निब्बत्तोति बीजकवत्थुम्पिस्सा उदाहरणत्थं आहरि। नत्थि भद्देति भद्दे, गुणाचरियो एवमाह ‘‘नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना’’ति। परलोके हि सति इधलोकोपि नाम भवेय्य, सोयेव च नत्थि। मातापितूसु सन्तेसु पुत्तधीतरो नाम भवेय्यूउं, तेयेव च नत्थि। धम्मे सति धम्मिकसमणब्राह्मणा भवेय्यूं, तेयेव च नत्थि। किं दानं देन्ती सीलं रक्खन्ती निरत्थं विहञ्ञसीति।
Tattha bījakopīti bījakopi pubbe kalyāṇakammaṃ katvā tassa nissandena dāsikucchiyaṃ nibbattoti bījakavatthumpissā udāharaṇatthaṃ āhari. Natthi bhaddeti bhadde, guṇācariyo evamāha ‘‘natthi ayaṃ loko, natthi paro loko, natthi mātā, natthi pitā, natthi sattā opapātikā, natthi loke samaṇabrāhmaṇā sammaggatā sammāpaṭipannā’’ti. Paraloke hi sati idhalokopi nāma bhaveyya, soyeva ca natthi. Mātāpitūsu santesu puttadhītaro nāma bhaveyyūuṃ, teyeva ca natthi. Dhamme sati dhammikasamaṇabrāhmaṇā bhaveyyūṃ, teyeva ca natthi. Kiṃ dānaṃ dentī sīlaṃ rakkhantī niratthaṃ vihaññasīti.
१२३८.
1238.
‘‘वेदेहस्स वचो सुत्वा, रुचा रुचिरवण्णिनी।
‘‘Vedehassa vaco sutvā, rucā ruciravaṇṇinī;
जानं पुब्बापरं धम्मं, पितरं एतदब्रवि॥
Jānaṃ pubbāparaṃ dhammaṃ, pitaraṃ etadabravi.
१२३९.
1239.
‘सुतमेव पुरे आसि, सक्खि दिट्ठमिदं मया।
‘Sutameva pure āsi, sakkhi diṭṭhamidaṃ mayā;
बालूपसेवी यो होति, बालोव समपज्जथ॥
Bālūpasevī yo hoti, bālova samapajjatha.
१२४०.
1240.
‘मूळ्हो हि मूळ्हमागम्म, भिय्यो मोहं निगच्छति।
‘Mūḷho hi mūḷhamāgamma, bhiyyo mohaṃ nigacchati;
पतिरूपं अलातेन, बीजकेन च मुय्हितु’’’न्ति॥
Patirūpaṃ alātena, bījakena ca muyhitu’’’nti.
तत्थ पुब्बापरं धम्मन्ति भिक्खवे, पितु वचनं सुत्वा रुचा राजधीता अतीते सत्तजातिवसेन पुब्बधम्मं, अनागते सत्तजातिवसेन अनागतधम्मञ्च जानन्ती पितरं मिच्छादिट्ठितो मोचेतुकामा एतं ‘‘सुतमेवा’’तिआदिमाह। तत्थ समपज्जथाति यो पुग्गलो बालूपसेवी होति, सो बालोव समपज्जतीति एतं मया पुब्बे सुतमेव, अज्ज पन पच्चक्खतो दिट्ठं। मूळ्होति मग्गमूळ्हं आगम्म मग्गमूळ्हो विय दिट्ठिमूळ्हं आगम्म दिट्ठिमूळ्होपि उत्तरि मोहं निगच्छति, मूळ्हतरो होति। अलातेनाति देव, तुम्हेहि जातिगोत्तकुलपदेसइस्सरियपुञ्ञपञ्ञाहीनेन अलातसेनापतिना अच्चन्तहीनेन दुप्पञ्ञेन बीजकदासेन च गामदारकसदिसं अहिरिकं बालं गुणं आजीवकं आगम्म मुय्हितुं पतिरूपं अनुच्छविकं। किं ते न मुय्हिस्सन्तीति?
Tattha pubbāparaṃ dhammanti bhikkhave, pitu vacanaṃ sutvā rucā rājadhītā atīte sattajātivasena pubbadhammaṃ, anāgate sattajātivasena anāgatadhammañca jānantī pitaraṃ micchādiṭṭhito mocetukāmā etaṃ ‘‘sutamevā’’tiādimāha. Tattha samapajjathāti yo puggalo bālūpasevī hoti, so bālova samapajjatīti etaṃ mayā pubbe sutameva, ajja pana paccakkhato diṭṭhaṃ. Mūḷhoti maggamūḷhaṃ āgamma maggamūḷho viya diṭṭhimūḷhaṃ āgamma diṭṭhimūḷhopi uttari mohaṃ nigacchati, mūḷhataro hoti. Alātenāti deva, tumhehi jātigottakulapadesaissariyapuññapaññāhīnena alātasenāpatinā accantahīnena duppaññena bījakadāsena ca gāmadārakasadisaṃ ahirikaṃ bālaṃ guṇaṃ ājīvakaṃ āgamma muyhituṃ patirūpaṃ anucchavikaṃ. Kiṃ te na muyhissantīti?
एवं ते उभोपि गरहित्वा दिट्ठितो मोचेतुकामताय पितरं वण्णेन्ती आह –
Evaṃ te ubhopi garahitvā diṭṭhito mocetukāmatāya pitaraṃ vaṇṇentī āha –
१२४१.
1241.
‘‘त्वञ्च देवासि सप्पञ्ञो, धीरो अत्थस्स कोविदो।
‘‘Tvañca devāsi sappañño, dhīro atthassa kovido;
कथं बालेभि सदिसं, हीनदिट्ठिं उपागमि॥
Kathaṃ bālebhi sadisaṃ, hīnadiṭṭhiṃ upāgami.
१२४२.
1242.
‘‘सचेपि संसारपथेन सुज्झति, निरत्थिया पब्बज्जा गुणस्स।
‘‘Sacepi saṃsārapathena sujjhati, niratthiyā pabbajjā guṇassa;
कीटोव अग्गिं जलितं अपापतं, उपपज्जति मोहमूळ्हो नग्गभावं॥
Kīṭova aggiṃ jalitaṃ apāpataṃ, upapajjati mohamūḷho naggabhāvaṃ.
१२४३.
1243.
‘‘संसारसुद्धीति पुरे निविट्ठा, कम्मं विदूसेन्ति बहू अजानं।
‘‘Saṃsārasuddhīti pure niviṭṭhā, kammaṃ vidūsenti bahū ajānaṃ;
पुब्बे कली दुग्गहितोवनत्था, दुम्मोचया बलिसा अम्बुजोवा’’ति॥
Pubbe kalī duggahitovanatthā, dummocayā balisā ambujovā’’ti.
तत्थ सप्पञ्ञोति यसवयपुञ्ञतित्थावासयोनिसोमनसिकारसाकच्छावसेन लद्धाय पञ्ञाय सप्पञ्ञो, तेनेव कारणेन धीरो, धीरताय अत्थानत्थस्स कारणाकारणस्स कोविदो। बालेभि सदिसन्ति यथा ते बाला उपगता, तथा कथं त्वं हीनदिट्ठिं उपगतो। अपापतन्ति अपि आपतं, पतन्तोति अत्थो। इदं वुत्तं होति – तात, संसारेन सुद्धीति लद्धिया सति यथा पटङ्गकीटो रत्तिभागे जलितं अग्गिं दिस्वा तप्पच्चयं दुक्खं अजानित्वा मोहेन तत्थ पतन्तो महादुक्खं आपज्जति, तथा गुणोपि पञ्च कामगुणे पहाय मोहमूळ्हो निरस्सादं नग्गभावं उपपज्जति।
Tattha sappaññoti yasavayapuññatitthāvāsayonisomanasikārasākacchāvasena laddhāya paññāya sappañño, teneva kāraṇena dhīro, dhīratāya atthānatthassa kāraṇākāraṇassa kovido. Bālebhi sadisanti yathā te bālā upagatā, tathā kathaṃ tvaṃ hīnadiṭṭhiṃ upagato. Apāpatanti api āpataṃ, patantoti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, saṃsārena suddhīti laddhiyā sati yathā paṭaṅgakīṭo rattibhāge jalitaṃ aggiṃ disvā tappaccayaṃ dukkhaṃ ajānitvā mohena tattha patanto mahādukkhaṃ āpajjati, tathā guṇopi pañca kāmaguṇe pahāya mohamūḷho nirassādaṃ naggabhāvaṃ upapajjati.
पुरे निविट्ठाति तात, संसारेन सुद्धीति कस्सचि वचनं असुत्वा पठममेव निविट्ठो नत्थि, सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलन्ति गहितत्ता बहू जना अजानन्ता कम्मं विदूसेन्ता कम्मफलम्पि विदूसेन्तियेव, एवं तेसं पुब्बे गहितो कलि पराजयगाहो दुग्गहितोव होतीति अत्थो। दुम्मोचया बलिसा अम्बुजोवाति ते पन एवं अजानन्ता मिच्छादस्सनेन अनत्थं गहेत्वा ठिता बाला यथा नाम बलिसं गिलित्वा ठितो मच्छो बलिसा दुम्मोचयो होति, एवं तम्हा अनत्था दुम्मोचया होन्ति।
Pure niviṭṭhāti tāta, saṃsārena suddhīti kassaci vacanaṃ asutvā paṭhamameva niviṭṭho natthi, sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalanti gahitattā bahū janā ajānantā kammaṃ vidūsentā kammaphalampi vidūsentiyeva, evaṃ tesaṃ pubbe gahito kali parājayagāho duggahitova hotīti attho. Dummocayā balisā ambujovāti te pana evaṃ ajānantā micchādassanena anatthaṃ gahetvā ṭhitā bālā yathā nāma balisaṃ gilitvā ṭhito maccho balisā dummocayo hoti, evaṃ tamhā anatthā dummocayā honti.
उत्तरिपि उदाहरणं आहरन्ती आह –
Uttaripi udāharaṇaṃ āharantī āha –
१२४४.
1244.
‘‘उपमं ते करिस्सामि, महाराज तवत्थिया।
‘‘Upamaṃ te karissāmi, mahārāja tavatthiyā;
उपमाय मिधेकच्चे, अत्थं जानन्ति पण्डिता॥
Upamāya midhekacce, atthaṃ jānanti paṇḍitā.
१२४५.
1245.
‘‘वाणिजानं यथा नावा, अप्पमाणभरा गरु।
‘‘Vāṇijānaṃ yathā nāvā, appamāṇabharā garu;
अतिभारं समादाय, अण्णवे अवसीदति॥
Atibhāraṃ samādāya, aṇṇave avasīdati.
१२४६.
1246.
‘‘एवमेव नरो पापं, थोकं थोकम्पि आचिनं।
‘‘Evameva naro pāpaṃ, thokaṃ thokampi ācinaṃ;
अतिभारं समादाय, निरये अवसीदति॥
Atibhāraṃ samādāya, niraye avasīdati.
१२४७.
1247.
‘‘न ताव भारो परिपूरो, अलातस्स महीपति।
‘‘Na tāva bhāro paripūro, alātassa mahīpati;
आचिनाति च तं पापं, येन गच्छति दुग्गतिं॥
Ācināti ca taṃ pāpaṃ, yena gacchati duggatiṃ.
१२४८.
1248.
‘‘पुब्बेवस्स कतं पुञ्ञं, अलातस्स महीपति।
‘‘Pubbevassa kataṃ puññaṃ, alātassa mahīpati;
तस्सेव देव निस्सन्दो, यञ्चेसो लभते सुखं॥
Tasseva deva nissando, yañceso labhate sukhaṃ.
१२४९.
1249.
‘‘खीयते चस्स तं पुञ्ञं, तथा हि अगुणे रतो।
‘‘Khīyate cassa taṃ puññaṃ, tathā hi aguṇe rato;
उजुमग्गं अवहाय, कुम्मग्गमनुधावति॥
Ujumaggaṃ avahāya, kummaggamanudhāvati.
१२५०.
1250.
‘‘तुला यथा पग्गहिता, ओहिते तुलमण्डले।
‘‘Tulā yathā paggahitā, ohite tulamaṇḍale;
उन्नमेति तुलासीसं, भारे ओरोपिते सति॥
Unnameti tulāsīsaṃ, bhāre oropite sati.
१२५१.
1251.
‘‘एवमेव नरो पुञ्ञं, थोकं थोकम्पि आचिनं।
‘‘Evameva naro puññaṃ, thokaṃ thokampi ācinaṃ;
सग्गातिमानो दासोव, बीजको सातवे रतो’’ति॥
Saggātimāno dāsova, bījako sātave rato’’ti.
तत्थ निरयेति अट्ठविधे महानिरये, सोळसविधे उस्सदनिरये, लोकन्तरनिरये च। भारोति तात, न ताव अलातस्स अकुसलभारो पूरति। तस्सेवाति तस्स पुब्बे कतस्स पुञ्ञस्सेव निस्सन्दो, यं सो अलातसेनापति अज्ज सुखं लभति। न हि तात, एतं गोघातककम्मस्स फलं। पापकम्मस्स हि नाम विपाको इट्ठो कन्तो भविस्सतीति अट्ठानमेतं। अगुणे रतोति तथाहेस इदानि अकुसलकम्मे रतो। उजुमग्गन्ति दसकुसलकम्मपथमग्गं। कुम्मग्गन्ति निरयगामिअकुसलमग्गं।
Tattha nirayeti aṭṭhavidhe mahāniraye, soḷasavidhe ussadaniraye, lokantaraniraye ca. Bhāroti tāta, na tāva alātassa akusalabhāro pūrati. Tassevāti tassa pubbe katassa puññasseva nissando, yaṃ so alātasenāpati ajja sukhaṃ labhati. Na hi tāta, etaṃ goghātakakammassa phalaṃ. Pāpakammassa hi nāma vipāko iṭṭho kanto bhavissatīti aṭṭhānametaṃ. Aguṇe ratoti tathāhesa idāni akusalakamme rato. Ujumagganti dasakusalakammapathamaggaṃ. Kummagganti nirayagāmiakusalamaggaṃ.
ओहिते तुलमण्डलेति भण्डपटिच्छनत्थाय तुलमण्डले लग्गेत्वा ठपिते। उन्नमेतीति उद्धं उक्खिपति। आचिनन्ति थोकं थोकम्पि पुञ्ञं आचिनन्तो पापभारं ओतारेत्वा नरो कल्याणकम्मस्स सीसं उक्खिपित्वा देवलोकं गच्छति। सग्गातिमानोति सग्गे अतिमानो सग्गसम्पापके सातफले कल्याणकम्मे अभिरतो। ‘‘सग्गाधिमानो’’तिपि पाठो, सग्गं अधिकारं कत्वा ठितचित्तोति अत्थो। सातवे रतोति एस बीजकदासो सातवे मधुरविपाके कुसलधम्मेयेव रतो। सो इमस्स पापकम्मस्स खीणकाले, कल्याणकम्मस्स फलेन देवलोके निब्बत्तिस्सति।
Ohite tulamaṇḍaleti bhaṇḍapaṭicchanatthāya tulamaṇḍale laggetvā ṭhapite. Unnametīti uddhaṃ ukkhipati. Ācinanti thokaṃ thokampi puññaṃ ācinanto pāpabhāraṃ otāretvā naro kalyāṇakammassa sīsaṃ ukkhipitvā devalokaṃ gacchati. Saggātimānoti sagge atimāno saggasampāpake sātaphale kalyāṇakamme abhirato. ‘‘Saggādhimāno’’tipi pāṭho, saggaṃ adhikāraṃ katvā ṭhitacittoti attho. Sātave ratoti esa bījakadāso sātave madhuravipāke kusaladhammeyeva rato. So imassa pāpakammassa khīṇakāle, kalyāṇakammassa phalena devaloke nibbattissati.
यञ्चेस इदानि दासत्तं उपगतो, न तं कल्याणकम्मस्स फलेन। दासत्तसंवत्तनिकञ्हिस्स पुब्बे कतं पापं भविस्सतीति निट्ठमेत्थ गन्तब्बन्ति इममत्थं पकासेन्ती आह –
Yañcesa idāni dāsattaṃ upagato, na taṃ kalyāṇakammassa phalena. Dāsattasaṃvattanikañhissa pubbe kataṃ pāpaṃ bhavissatīti niṭṭhamettha gantabbanti imamatthaṃ pakāsentī āha –
१२५२.
1252.
‘‘यमज्ज बीजको दासो, दुक्खं पस्सति अत्तनि।
‘‘Yamajja bījako dāso, dukkhaṃ passati attani;
पुब्बेवस्स कतं पापं, तमेसो पटिसेवति॥
Pubbevassa kataṃ pāpaṃ, tameso paṭisevati.
१२५३.
1253.
‘‘खीयते चस्स तं पापं, तथा हि विनये रतो।
‘‘Khīyate cassa taṃ pāpaṃ, tathā hi vinaye rato;
कस्सपञ्च समापज्ज, मा हेवुप्पथमागमा’’ति॥
Kassapañca samāpajja, mā hevuppathamāgamā’’ti.
तत्थ मा हेवुप्पथमागमाति तात, त्वं इमं नग्गं कस्सपाजीवकं उपगन्त्वा मा हेव निरयगामिं उप्पथं अगमा, मा पापमकासीति पितरं ओवदति।
Tattha mā hevuppathamāgamāti tāta, tvaṃ imaṃ naggaṃ kassapājīvakaṃ upagantvā mā heva nirayagāmiṃ uppathaṃ agamā, mā pāpamakāsīti pitaraṃ ovadati.
इदानिस्स पापूपसेवनाय दोसं कल्याणमित्तूपसेवनाय च गुणं दस्सेन्ती आह –
Idānissa pāpūpasevanāya dosaṃ kalyāṇamittūpasevanāya ca guṇaṃ dassentī āha –
१२५४.
1254.
‘‘यं यञ्हि राज भजति, सन्तं वा यदि वा असं।
‘‘Yaṃ yañhi rāja bhajati, santaṃ vā yadi vā asaṃ;
सीलवन्तं विसीलं वा, वसं तस्सेव गच्छति॥
Sīlavantaṃ visīlaṃ vā, vasaṃ tasseva gacchati.
१२५५.
1255.
‘‘यादिसं कुरुते मित्तं, यादिसं चूपसेवति।
‘‘Yādisaṃ kurute mittaṃ, yādisaṃ cūpasevati;
सोपि तादिसको होति, सहवासो हि तादिसो॥
Sopi tādisako hoti, sahavāso hi tādiso.
१२५६.
1256.
‘‘सेवमानो सेवमानं, सम्फुट्ठो सम्फुसं परं।
‘‘Sevamāno sevamānaṃ, samphuṭṭho samphusaṃ paraṃ;
सरो दिद्धो कलापंव, अलित्तमुपलिम्पति।
Saro diddho kalāpaṃva, alittamupalimpati;
उपलेपभया धीरो, नेव पापसखा सिया॥
Upalepabhayā dhīro, neva pāpasakhā siyā.
१२५७.
1257.
‘‘पूतिमच्छं कुसग्गेन, यो नरो उपनय्हति।
‘‘Pūtimacchaṃ kusaggena, yo naro upanayhati;
कुसापि पूति वायन्ति, एवं बालूपसेवना॥
Kusāpi pūti vāyanti, evaṃ bālūpasevanā.
१२५८.
1258.
‘‘तगरञ्च पलासेन, यो नरो उपनय्हति।
‘‘Tagarañca palāsena, yo naro upanayhati;
पत्तापि सुरभि वायन्ति, एवं धीरूपसेवना॥
Pattāpi surabhi vāyanti, evaṃ dhīrūpasevanā.
१२५९.
1259.
‘‘तस्मा पत्तपुटस्सेव, ञत्वा सम्पाकमत्तनो
‘‘Tasmā pattapuṭasseva, ñatvā sampākamattano
असन्ते नोपसेवेय्य, सन्ते सेवेय्य पण्डितो।
Asante nopaseveyya, sante seveyya paṇḍito;
असन्तो निरयं नेन्ति, सन्तो पापेन्ति सुग्गति’’न्ति॥
Asanto nirayaṃ nenti, santo pāpenti suggati’’nti.
तत्थ सन्तं वाति सप्पुरिसं वा। यदि वा असन्ति असप्पुरिसं वा। सरो दिद्धो कलापंवाति महाराज, यथा नाम हलाहलविसलित्तो सरो सरकलापे खित्तो सब्बं तं विसेन अलित्तम्पि सरकलापं लिम्पति, विसदिद्धमेव करोति, एवमेव पापमित्तो पापं सेवमानो अत्तानं सेवमानं परं, तेन सम्फुट्ठो तं सम्फुसं अलित्तं पापेन पुरिसं अत्तना एकज्झासयं करोन्तो उपलिम्पति। पूति वायन्तीति तस्स ते कुसापि दुग्गन्धा वायन्ति। तगरञ्चाति तगरञ्च अञ्ञञ्च गन्धसम्पन्नं गन्धजातं। एवन्ति एवरूपा धीरूपसेवना। धीरो हि अत्तानं सेवमानं धीरमेव करोति।
Tattha santaṃ vāti sappurisaṃ vā. Yadi vā asanti asappurisaṃ vā. Saro diddho kalāpaṃvāti mahārāja, yathā nāma halāhalavisalitto saro sarakalāpe khitto sabbaṃ taṃ visena alittampi sarakalāpaṃ limpati, visadiddhameva karoti, evameva pāpamitto pāpaṃ sevamāno attānaṃ sevamānaṃ paraṃ, tena samphuṭṭho taṃ samphusaṃ alittaṃ pāpena purisaṃ attanā ekajjhāsayaṃ karonto upalimpati. Pūti vāyantīti tassa te kusāpi duggandhā vāyanti. Tagarañcāti tagarañca aññañca gandhasampannaṃ gandhajātaṃ. Evanti evarūpā dhīrūpasevanā. Dhīro hi attānaṃ sevamānaṃ dhīrameva karoti.
तस्मा पत्तपुटस्सेवाति यस्मा तगरादिपलिवेठमानानि पण्णानिपि सुगन्धानि होन्ति, तस्मा पलासपत्तपुटस्सेव पण्डितूपसेवनेन अहम्पि पण्डितो भविस्सामीति एवं। ञत्वा सम्पाकमत्तनोति अत्तनो परिपाकं पण्डितभावं परिमाणं ञत्वा असन्ते पहाय पण्डिते सन्ते सेवेय्य। ‘‘निरयं नेन्ती’’ति एत्थ देवदत्तादीहि निरयं, ‘‘पापेन्ति सुग्गति’’न्ति एत्थ सारिपुत्तत्थेरादीहि सुगतिं नीतानं वसेन उदाहरणानि आहरितब्बानि।
Tasmāpattapuṭassevāti yasmā tagarādipaliveṭhamānāni paṇṇānipi sugandhāni honti, tasmā palāsapattapuṭasseva paṇḍitūpasevanena ahampi paṇḍito bhavissāmīti evaṃ. Ñatvā sampākamattanoti attano paripākaṃ paṇḍitabhāvaṃ parimāṇaṃ ñatvā asante pahāya paṇḍite sante seveyya. ‘‘Nirayaṃ nentī’’ti ettha devadattādīhi nirayaṃ, ‘‘pāpenti suggati’’nti ettha sāriputtattherādīhi sugatiṃ nītānaṃ vasena udāharaṇāni āharitabbāni.
एवं राजधीता छहि गाथाहि पितु धम्मं कथेत्वा इदानि अतीते अत्तना अनुभूतं दुक्खं दस्सेन्ती आह –
Evaṃ rājadhītā chahi gāthāhi pitu dhammaṃ kathetvā idāni atīte attanā anubhūtaṃ dukkhaṃ dassentī āha –
१२६०.
1260.
‘‘अहम्पि जातियो सत्त, सरे संसरितत्तनो।
‘‘Ahampi jātiyo satta, sare saṃsaritattano;
अनागतापि सत्तेव, या गमिस्सं इतो चुता॥
Anāgatāpi satteva, yā gamissaṃ ito cutā.
१२६१.
1261.
‘‘या मे सा सत्तमी जाति, अहु पुब्बे जनाधिप।
‘‘Yā me sā sattamī jāti, ahu pubbe janādhipa;
कम्मारपुत्तो मगधेसु, अहुं राजगहे पुरे॥
Kammāraputto magadhesu, ahuṃ rājagahe pure.
१२६२.
1262.
‘‘पापं सहायमागम्म, बहुं पापं कतं मया।
‘‘Pāpaṃ sahāyamāgamma, bahuṃ pāpaṃ kataṃ mayā;
परदारस्स हेठेन्तो, चरिम्हा अमरा विय॥
Paradārassa heṭhento, carimhā amarā viya.
१२६३.
1263.
‘‘तं कम्मं निहितं अट्ठा, भस्मच्छन्नोव पावको।
‘‘Taṃ kammaṃ nihitaṃ aṭṭhā, bhasmacchannova pāvako;
अथ अञ्ञेहि कम्मेहि, अजायिं वंसभूमियं॥
Atha aññehi kammehi, ajāyiṃ vaṃsabhūmiyaṃ.
१२६४.
1264.
‘‘कोसम्बियं सेट्ठिकुले, इद्धे फीते महद्धने।
‘‘Kosambiyaṃ seṭṭhikule, iddhe phīte mahaddhane;
एकपुत्तो महाराज, निच्चं सक्कतपूजितो॥
Ekaputto mahārāja, niccaṃ sakkatapūjito.
१२६५.
1265.
‘‘तत्थ मित्तं असेविस्सं, सहायं सातवे रतं।
‘‘Tattha mittaṃ asevissaṃ, sahāyaṃ sātave rataṃ;
पण्डितं सुतसम्पन्नं, सो मं अत्थे निवेसयि॥
Paṇḍitaṃ sutasampannaṃ, so maṃ atthe nivesayi.
१२६६.
1266.
‘‘चातुद्दसिं पञ्चदसिं, बहुं रत्तिं उपावसिं।
‘‘Cātuddasiṃ pañcadasiṃ, bahuṃ rattiṃ upāvasiṃ;
तं कम्मं निहितं अट्ठा, निधीव उदकन्तिके॥
Taṃ kammaṃ nihitaṃ aṭṭhā, nidhīva udakantike.
१२६७.
1267.
‘‘अथ पापान कम्मानं, यमेतं मगधे कतं।
‘‘Atha pāpāna kammānaṃ, yametaṃ magadhe kataṃ;
फलं परियाग मं पच्छा, भुत्वा दुट्ठविसं यथा॥
Phalaṃ pariyāga maṃ pacchā, bhutvā duṭṭhavisaṃ yathā.
१२६८.
1268.
‘‘ततो चुताहं वेदेह, रोरुवे निरये चिरं।
‘‘Tato cutāhaṃ vedeha, roruve niraye ciraṃ;
सकम्मुना अपच्चिस्सं, तं सरं न सुखं लभे॥
Sakammunā apaccissaṃ, taṃ saraṃ na sukhaṃ labhe.
१२६९.
1269.
‘‘बहुवस्सगणे तत्थ, खेपयित्वा बहुं दुखं।
‘‘Bahuvassagaṇe tattha, khepayitvā bahuṃ dukhaṃ;
भिन्नागते अहुं राज, छगलो उद्धतप्फलो’’ति॥
Bhinnāgate ahuṃ rāja, chagalo uddhatapphalo’’ti.
तत्थ सत्ताति महाराज, इधलोकपरलोका नाम सुकतदुक्कटानञ्च फलं नाम अत्थि। न हि संसारो सत्ते सोधेतुं सक्कोति, सकम्मुना एव सत्ता सुज्झन्ति। अलातसेनापति च बीजकदासो च एकमेव जातिं अनुस्सरन्ति। न केवलं एतेव जातिं सरन्ति, अहम्पि अतीते सत्त जातियो अत्तनो संसरितं सरामि, अनागतेपि इतो गन्तब्बा सत्तेव जानामि। या मे साति या सा मम अतीते सत्तमी जाति आसि। कम्मारपुत्तोति ताय जातिया अहं मगधेसु राजगहनगरे सुवण्णकारपुत्तो अहोसिं।
Tattha sattāti mahārāja, idhalokaparalokā nāma sukatadukkaṭānañca phalaṃ nāma atthi. Na hi saṃsāro satte sodhetuṃ sakkoti, sakammunā eva sattā sujjhanti. Alātasenāpati ca bījakadāso ca ekameva jātiṃ anussaranti. Na kevalaṃ eteva jātiṃ saranti, ahampi atīte satta jātiyo attano saṃsaritaṃ sarāmi, anāgatepi ito gantabbā satteva jānāmi. Yā me sāti yā sā mama atīte sattamī jāti āsi. Kammāraputtoti tāya jātiyā ahaṃ magadhesu rājagahanagare suvaṇṇakāraputto ahosiṃ.
परदारस्स हेठेन्तोति परदारं हेठेन्ता परेसं रक्खितगोपिते वरभण्डे अपरज्झन्ता। अट्ठाति तं तदा मया कतं पापकम्मं ओकासं अलभित्वा ओकासे सति विपाकदायकं हुत्वा भस्मपटिच्छन्नो अग्गि विय निहितं अट्ठासि। वंसभूमियन्ति वंसरट्ठे। एकपुत्तोति असीतिकोटिविभवे सेट्ठिकुले अहं एकपुत्तकोव अहोसिं। सातवे रतन्ति कल्याणकम्मे अभिरतं। सो मन्ति सो सहायको मं अत्थे कुसलकम्मे पतिट्ठापेसि।
Paradārassaheṭhentoti paradāraṃ heṭhentā paresaṃ rakkhitagopite varabhaṇḍe aparajjhantā. Aṭṭhāti taṃ tadā mayā kataṃ pāpakammaṃ okāsaṃ alabhitvā okāse sati vipākadāyakaṃ hutvā bhasmapaṭicchanno aggi viya nihitaṃ aṭṭhāsi. Vaṃsabhūmiyanti vaṃsaraṭṭhe. Ekaputtoti asītikoṭivibhave seṭṭhikule ahaṃ ekaputtakova ahosiṃ. Sātave ratanti kalyāṇakamme abhirataṃ. So manti so sahāyako maṃ atthe kusalakamme patiṭṭhāpesi.
तं कम्मन्ति तम्पि मे कतं कल्याणकम्मं तदा ओकासं अलभित्वा ओकासे सति विपाकदायकं हुत्वा उदकन्तिके निधि विय निहितं अट्ठासि। यमेतन्ति अथ मम सन्तकेसु पापकम्मेसु यं एतं मया मगधेसु परदारिककम्मं कतं, तस्स फलं पच्छा मं परियागं उपगतन्ति अत्थो। यथा किं? भुत्वा दुट्ठविसं यथा, यथा सविसं भोजनं भुञ्जित्वा ठितस्स तं दुट्ठं कक्खळं हलाहलं विसं कुप्पति, तथा मं परियागतन्ति अत्थो। ततोति ततो कोसम्बियं सेट्ठिकुलतो। तं सरन्ति तं तस्मिं निरये अनुभूतदुक्खं सरन्ती चित्तसुखं नाम न लभामि, भयमेव मे उप्पज्जति। भिन्नागतेति भिन्नागते नाम रट्ठे। उद्धतप्फलोति उद्धतबीजो।
Taṃ kammanti tampi me kataṃ kalyāṇakammaṃ tadā okāsaṃ alabhitvā okāse sati vipākadāyakaṃ hutvā udakantike nidhi viya nihitaṃ aṭṭhāsi. Yametanti atha mama santakesu pāpakammesu yaṃ etaṃ mayā magadhesu paradārikakammaṃ kataṃ, tassa phalaṃ pacchā maṃ pariyāgaṃ upagatanti attho. Yathā kiṃ? Bhutvā duṭṭhavisaṃ yathā, yathā savisaṃ bhojanaṃ bhuñjitvā ṭhitassa taṃ duṭṭhaṃ kakkhaḷaṃ halāhalaṃ visaṃ kuppati, tathā maṃ pariyāgatanti attho. Tatoti tato kosambiyaṃ seṭṭhikulato. Taṃ saranti taṃ tasmiṃ niraye anubhūtadukkhaṃ sarantī cittasukhaṃ nāma na labhāmi, bhayameva me uppajjati. Bhinnāgateti bhinnāgate nāma raṭṭhe. Uddhatapphaloti uddhatabījo.
सो पन छगलको बलसम्पन्नो अहोसि। पिट्ठियं अभिरुय्हपि नं वाहयिंसु, यानकेपि योजयिंसु। इममत्थं पकासेन्ती आह –
So pana chagalako balasampanno ahosi. Piṭṭhiyaṃ abhiruyhapi naṃ vāhayiṃsu, yānakepi yojayiṃsu. Imamatthaṃ pakāsentī āha –
१२७०.
1270.
‘‘सातपुत्ता मया वूळ्हा, पिट्ठिया च रथेन च।
‘‘Sātaputtā mayā vūḷhā, piṭṭhiyā ca rathena ca;
तस्स कम्मस्स निस्सन्दो, परदारगमनस्स मे’’ति॥
Tassa kammassa nissando, paradāragamanassa me’’ti.
तत्थ सातपुत्ताति अमच्चपुत्ता। तस्स कम्मस्साति देव, रोरुवे महानिरये पच्चनञ्च छगलककाले बीजुप्पाटनञ्च पिट्ठिवाहनयानकयोजनानि च सब्बोपेस तस्स निस्सन्दो परदारगमनस्स मेति।
Tattha sātaputtāti amaccaputtā. Tassa kammassāti deva, roruve mahāniraye paccanañca chagalakakāle bījuppāṭanañca piṭṭhivāhanayānakayojanāni ca sabbopesa tassa nissando paradāragamanassa meti.
ततो पन चवित्वा अरञ्ञे कपियोनियं पटिसन्धिं गण्हि। अथ नं जातदिवसे यूथपतिनो दस्सेसुं। सो ‘‘आनेथ मे, पुत्त’’न्ति दळ्हं गहेत्वा तस्स विरवन्तस्स दन्तेहि फलानि उप्पाटेसि। तमत्थं पकासेन्ती आह –
Tato pana cavitvā araññe kapiyoniyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Atha naṃ jātadivase yūthapatino dassesuṃ. So ‘‘ānetha me, putta’’nti daḷhaṃ gahetvā tassa viravantassa dantehi phalāni uppāṭesi. Tamatthaṃ pakāsentī āha –
१२७१.
1271.
‘‘ततो चुताहं वेदेह, कपि आसिं ब्रहावने।
‘‘Tato cutāhaṃ vedeha, kapi āsiṃ brahāvane;
निलुञ्चितफलोयेव, यूथपेन पगब्भिना।
Niluñcitaphaloyeva, yūthapena pagabbhinā;
तस्स कम्मस्स निस्सन्दो, परदारगमनस्स मे’’ति॥
Tassa kammassa nissando, paradāragamanassa me’’ti.
तत्थ निलुञ्चितफलोयेवाति तत्रपाहं पगब्भेन यूथपतिना लुञ्चित्वा उप्पाटितफलोयेव अहोसिन्ति अत्थो।
Tattha niluñcitaphaloyevāti tatrapāhaṃ pagabbhena yūthapatinā luñcitvā uppāṭitaphaloyeva ahosinti attho.
अथ अपरापि जातियो दस्सेन्ती आह –
Atha aparāpi jātiyo dassentī āha –
१२७२.
1272.
‘‘ततो चुताहं वेदेह, दस्सनेसु पसू अहुं।
‘‘Tato cutāhaṃ vedeha, dassanesu pasū ahuṃ;
निलुञ्चितो जवो भद्रो, योग्गं वूळ्हं चिरं मया।
Niluñcito javo bhadro, yoggaṃ vūḷhaṃ ciraṃ mayā;
तस्स कम्मस्स निस्सन्दो, परदारगमनस्स मे॥
Tassa kammassa nissando, paradāragamanassa me.
१२७३.
1273.
‘‘ततो चुताहं वेदेह, वज्जीसु कुलमागमा।
‘‘Tato cutāhaṃ vedeha, vajjīsu kulamāgamā;
नेवित्थी न पुमा आसिं, मनुस्सत्ते सुदुल्लभे।
Nevitthī na pumā āsiṃ, manussatte sudullabhe;
तस्स कम्मस्स निस्सन्दो, परदारगमनस्स मे॥
Tassa kammassa nissando, paradāragamanassa me.
१२७४.
1274.
‘‘ततो चुताहं वेदेह, अजायिं नन्दने वने।
‘‘Tato cutāhaṃ vedeha, ajāyiṃ nandane vane;
भवने तावतिंसाहं, अच्छरा कामवण्णिनी॥
Bhavane tāvatiṃsāhaṃ, accharā kāmavaṇṇinī.
१२७५.
1275.
‘‘विचित्रवत्थाभरणा, आमुत्तमणिकुण्डला।
‘‘Vicitravatthābharaṇā, āmuttamaṇikuṇḍalā;
कुसला नच्चगीतस्स, सक्कस्स परिचारिका॥
Kusalā naccagītassa, sakkassa paricārikā.
१२७६.
1276.
‘‘तत्थ ठिताहं वेदेह, सरामि जातियो इमा।
‘‘Tattha ṭhitāhaṃ vedeha, sarāmi jātiyo imā;
अनागतापि सत्तेव, या गमिस्सं इतो चुता॥
Anāgatāpi satteva, yā gamissaṃ ito cutā.
१२७७.
1277.
‘‘परियागतं तं कुसलं, यं मे कोसम्बियं कतं।
‘‘Pariyāgataṃ taṃ kusalaṃ, yaṃ me kosambiyaṃ kataṃ;
देवे चेव मनुस्से च, सन्धाविस्सं इतो चुता॥
Deve ceva manusse ca, sandhāvissaṃ ito cutā.
१२७८.
1278.
‘‘सत्त जच्चो महाराज, निच्चं सक्कतपूजिता।
‘‘Satta jacco mahārāja, niccaṃ sakkatapūjitā;
थीभावापि न मुच्चिस्सं, छट्ठा निगतियो इमा॥
Thībhāvāpi na muccissaṃ, chaṭṭhā nigatiyo imā.
१२७९.
1279.
‘‘सत्तमी च गति देव, देवपुत्तो महिद्धिको।
‘‘Sattamī ca gati deva, devaputto mahiddhiko;
पुमा देवो भविस्सामि, देवकायस्मिमुत्तमो॥
Pumā devo bhavissāmi, devakāyasmimuttamo.
१२८०.
1280.
‘‘अज्जापि सन्तानमयं, मालं गन्थेन्ति नन्दने।
‘‘Ajjāpi santānamayaṃ, mālaṃ ganthenti nandane;
देवपुत्तो जवो नाम, यो मे मालं पटिच्छति॥
Devaputto javo nāma, yo me mālaṃ paṭicchati.
१२८१.
1281.
‘‘मुहुत्तो विय सो दिब्यो, इध वस्सानि सोळस।
‘‘Muhutto viya so dibyo, idha vassāni soḷasa;
रत्तिन्दिवो च सो दिब्यो, मानुसिं सरदोसतं॥
Rattindivo ca so dibyo, mānusiṃ saradosataṃ.
१२८२.
1282.
‘‘इति कम्मानि अन्वेन्ति, असङ्खेय्यापि जातियो।
‘‘Iti kammāni anventi, asaṅkheyyāpi jātiyo;
कल्याणं यदि वा पापं, न हि कम्मं विनस्सती’’ति॥
Kalyāṇaṃ yadi vā pāpaṃ, na hi kammaṃ vinassatī’’ti.
तत्थ दस्सनेसूति दस्सनरट्ठेसु। पसूति गोणो अहोसिं। निलुञ्चितोति वच्छकालेयेव मं एवं मनापो भविस्सतीति निब्बीजकमकंसु। सोहं निलुञ्चितो उद्धतबीजो जवो भद्रो अहोसिं। वज्जीसु कुलमागमाति गोयोनितो चवित्वा वज्जिरट्ठे एकस्मिं महाभोगकुले निब्बत्तिन्ति दस्सेति। नेवित्थी न पुमाति नपुंसकत्तं सन्धाय आह। भवने तावतिंसाहन्ति तावतिंसभवने अहं।
Tattha dassanesūti dassanaraṭṭhesu. Pasūti goṇo ahosiṃ. Niluñcitoti vacchakāleyeva maṃ evaṃ manāpo bhavissatīti nibbījakamakaṃsu. Sohaṃ niluñcito uddhatabījo javo bhadro ahosiṃ. Vajjīsu kulamāgamāti goyonito cavitvā vajjiraṭṭhe ekasmiṃ mahābhogakule nibbattinti dasseti. Nevitthī na pumāti napuṃsakattaṃ sandhāya āha. Bhavane tāvatiṃsāhanti tāvatiṃsabhavane ahaṃ.
तत्थ ठिताहं, वेदेह, सरामि जातियो इमाति सा किर तस्मिं देवलोके ठिता ‘‘अहं एवरूपं देवलोकं आगच्छन्ती कुतो नु खो आगता’’ति ओलोकेन्ती वज्जिरट्ठे महाभोगकुले नपुंसकत्तभावतो चवित्वा तत्थ निब्बत्तभावं पस्सि। ततो ‘‘केन नु खो कम्मेन एवरूपे रमणीये ठाने निब्बत्ताम्ही’’ति ओलोकेन्ती कोसम्बियं सेट्ठिकुले निब्बत्तित्वा कतं दानादिकुसलं दिस्वा ‘‘एतस्स फलेन निब्बत्ताम्ही’’ति ञत्वा ‘‘अनन्तरातीते नपुंसकत्तभावे निब्बत्तमाना कुतो आगताम्ही’’ति ओलोकेन्ती दस्सनरट्ठेसु गोयोनियं महादुक्खस्स अनुभूतभावं अञ्ञासि। ततो अनन्तरं जातिं अनुस्सरमाना वानरयोनियं उद्धतफलभावं अद्दस। ततो अनन्तरं अनुस्सरन्ती भिन्नागते छगलकयोनियं उद्धतबीजभावं अनुस्सरि। ततो परं अनुस्सरमाना रोरुवे निब्बत्तभावं अनुस्सरि।
Tattha ṭhitāhaṃ, vedeha, sarāmi jātiyo imāti sā kira tasmiṃ devaloke ṭhitā ‘‘ahaṃ evarūpaṃ devalokaṃ āgacchantī kuto nu kho āgatā’’ti olokentī vajjiraṭṭhe mahābhogakule napuṃsakattabhāvato cavitvā tattha nibbattabhāvaṃ passi. Tato ‘‘kena nu kho kammena evarūpe ramaṇīye ṭhāne nibbattāmhī’’ti olokentī kosambiyaṃ seṭṭhikule nibbattitvā kataṃ dānādikusalaṃ disvā ‘‘etassa phalena nibbattāmhī’’ti ñatvā ‘‘anantarātīte napuṃsakattabhāve nibbattamānā kuto āgatāmhī’’ti olokentī dassanaraṭṭhesu goyoniyaṃ mahādukkhassa anubhūtabhāvaṃ aññāsi. Tato anantaraṃ jātiṃ anussaramānā vānarayoniyaṃ uddhataphalabhāvaṃ addasa. Tato anantaraṃ anussarantī bhinnāgate chagalakayoniyaṃ uddhatabījabhāvaṃ anussari. Tato paraṃ anussaramānā roruve nibbattabhāvaṃ anussari.
अथस्सा निरये तिरच्छानयोनियञ्च अनुभूतं दुक्खं अनुस्सरन्तिया भयं उप्पज्जि। ततो ‘‘केन नु खो कम्मेन एवरूपं दुक्खं अनुभूतं मया’’ति छट्ठं जातिं ओलोकेन्ती ताय जातिया कोसम्बिनगरे कतं कल्याणकम्मं दिस्वा सत्तमं ओलोकेन्ती मगधरट्ठे पापसहायं निस्साय कतं परदारिककम्मं दिस्वा ‘‘एतस्स फलेन मे तं महादुक्खं अनुभूत’’न्ति अञ्ञासि। अथ ‘‘इतो चवित्वा अनागते कुहिं निब्बत्तिस्सामी’’ति ओलोकेन्ती ‘‘यावतायुकं ठत्वा पुन सक्कस्सेव परिचारिका हुत्वा निब्बत्तिस्सामी’’ति अञ्ञासि। एवं पुनप्पुनं ओलोकयमाना ‘‘ततियेपि अत्तभावे सक्कस्सेव परिचारिका हुत्वा निब्बत्तिस्सामि, तथा चतुत्थे, पञ्चमे पन तस्मिंयेव देवलोके जवनदेवपुत्तस्स अग्गमहेसी हुत्वा निब्बत्तिस्सामी’’ति ञत्वा ततो अनन्तरं ओलोकेन्ती ‘‘छट्ठे अत्तभावे इतो तावतिंसभवनतो चवित्वा अङ्गतिरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्तिस्सामि, ‘रुचा’ति मे नामं भविस्सती’’ति ञत्वा ‘‘ततो अनन्तरा कुहिं निब्बत्तिस्सामी’’ति ओलोकेन्ती ‘‘सत्तमाय जातिया ततो चवित्वा तावतिंसभवने महिद्धिको देवपुत्तो हुत्वा निब्बत्तिस्सामि, इत्थिभावतो मुच्चिस्सामी’’ति अञ्ञासि। तस्मा –
Athassā niraye tiracchānayoniyañca anubhūtaṃ dukkhaṃ anussarantiyā bhayaṃ uppajji. Tato ‘‘kena nu kho kammena evarūpaṃ dukkhaṃ anubhūtaṃ mayā’’ti chaṭṭhaṃ jātiṃ olokentī tāya jātiyā kosambinagare kataṃ kalyāṇakammaṃ disvā sattamaṃ olokentī magadharaṭṭhe pāpasahāyaṃ nissāya kataṃ paradārikakammaṃ disvā ‘‘etassa phalena me taṃ mahādukkhaṃ anubhūta’’nti aññāsi. Atha ‘‘ito cavitvā anāgate kuhiṃ nibbattissāmī’’ti olokentī ‘‘yāvatāyukaṃ ṭhatvā puna sakkasseva paricārikā hutvā nibbattissāmī’’ti aññāsi. Evaṃ punappunaṃ olokayamānā ‘‘tatiyepi attabhāve sakkasseva paricārikā hutvā nibbattissāmi, tathā catutthe, pañcame pana tasmiṃyeva devaloke javanadevaputtassa aggamahesī hutvā nibbattissāmī’’ti ñatvā tato anantaraṃ olokentī ‘‘chaṭṭhe attabhāve ito tāvatiṃsabhavanato cavitvā aṅgatirañño aggamahesiyā kucchimhi nibbattissāmi, ‘rucā’ti me nāmaṃ bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘tato anantarā kuhiṃ nibbattissāmī’’ti olokentī ‘‘sattamāya jātiyā tato cavitvā tāvatiṃsabhavane mahiddhiko devaputto hutvā nibbattissāmi, itthibhāvato muccissāmī’’ti aññāsi. Tasmā –
‘‘तत्थ ठिताहं वेदेह, सरामि सत्त जातियो।
‘‘Tattha ṭhitāhaṃ vedeha, sarāmi satta jātiyo;
अनागतापि सत्तेव, या गमिस्सं इतो चुता’’ति॥ – आदिमाह।
Anāgatāpi satteva, yā gamissaṃ ito cutā’’ti. – ādimāha;
तत्थ परियागतन्ति परियायेन अत्तनो वारेन आगतं। सत्त जच्चोति वज्जिरट्ठे नपुंसकजातिया सद्धिं देवलोके पञ्च, अयञ्च छट्ठाति सत्त जातियोति वुच्चन्ति। एता सत्त जातियो निच्चं सक्कतपूजिता अहोसिन्ति दस्सेति। छट्ठा निगतियोति देवलोके पन पञ्च, अयञ्च एकाति इमा छ गतियो इत्थिभावान मुच्चिस्सन्ति वदति। सत्तमी चाति इतो चवित्वा अनन्तरं। सन्तानमयन्ति एकतोवण्टकादिवसेन कतसन्तानं। गन्थेन्तीति यथा सन्तानमया होन्ति, एवं अज्जपि मम परिचारिका नन्दनवने मालं गन्थेन्तियेव। यो मे मालं पटिच्छतीति महाराज, अनन्तरजातियं मम सामिको जवो नाम देवपुत्तो यो रुक्खतो पतितपतितं मालं पटिच्छति।
Tattha pariyāgatanti pariyāyena attano vārena āgataṃ. Satta jaccoti vajjiraṭṭhe napuṃsakajātiyā saddhiṃ devaloke pañca, ayañca chaṭṭhāti satta jātiyoti vuccanti. Etā satta jātiyo niccaṃ sakkatapūjitā ahosinti dasseti. Chaṭṭhā nigatiyoti devaloke pana pañca, ayañca ekāti imā cha gatiyo itthibhāvāna muccissanti vadati. Sattamī cāti ito cavitvā anantaraṃ. Santānamayanti ekatovaṇṭakādivasena katasantānaṃ. Ganthentīti yathā santānamayā honti, evaṃ ajjapi mama paricārikā nandanavane mālaṃ ganthentiyeva. Yo me mālaṃ paṭicchatīti mahārāja, anantarajātiyaṃ mama sāmiko javo nāma devaputto yo rukkhato patitapatitaṃ mālaṃ paṭicchati.
सोळसाति महाराज, मम जातिया इमानि सोळस वस्सानि, एत्तको पन कालो देवानं एको मुहुत्तो, तेन ता मम चुतभावम्पि अजानन्ता ममत्थाय मालं गन्थेन्तियेव। मानुसिन्ति मनुस्सानं वस्सगणनं आगम्म एस सरदोसतं वस्ससतं होति, एवं दीघायुका देवा । इमिना पन कारणेन परलोकस्स च कल्याणपापकानञ्च कम्मानं अत्थितं जानाहि, देवाति।
Soḷasāti mahārāja, mama jātiyā imāni soḷasa vassāni, ettako pana kālo devānaṃ eko muhutto, tena tā mama cutabhāvampi ajānantā mamatthāya mālaṃ ganthentiyeva. Mānusinti manussānaṃ vassagaṇanaṃ āgamma esa saradosataṃ vassasataṃ hoti, evaṃ dīghāyukā devā . Iminā pana kāraṇena paralokassa ca kalyāṇapāpakānañca kammānaṃ atthitaṃ jānāhi, devāti.
अन्वेन्तीति यथा मं अनुबन्धिंसु, एवं अनुबन्धन्ति। न हि कम्मं विनस्सतीति दिट्ठधम्मवेदनीयं तस्मिंयेव अत्तभावे, उपपज्जवेदनीयं अनन्तरभवे विपाकं देति, अपरापरियवेदनीयं पन विपाकं अदत्वा न नस्सति। तं सन्धाय ‘‘न हि कम्मं विनस्सती’’ति वत्वा ‘‘देव, अहं परदारिककम्मस्स निस्सन्देन निरये च तिरच्छानयोनियञ्च महन्तं दुक्खं अनुभविं। सचे पन तुम्हेपि इदानि गुणस्स कथं गहेत्वा एवं करिस्सथ, मया अनुभूतसदिसमेव दुक्खं अनुभविस्सथ, तस्मा एवं मा करित्था’’ति आह।
Anventīti yathā maṃ anubandhiṃsu, evaṃ anubandhanti. Na hi kammaṃ vinassatīti diṭṭhadhammavedanīyaṃ tasmiṃyeva attabhāve, upapajjavedanīyaṃ anantarabhave vipākaṃ deti, aparāpariyavedanīyaṃ pana vipākaṃ adatvā na nassati. Taṃ sandhāya ‘‘na hi kammaṃ vinassatī’’ti vatvā ‘‘deva, ahaṃ paradārikakammassa nissandena niraye ca tiracchānayoniyañca mahantaṃ dukkhaṃ anubhaviṃ. Sace pana tumhepi idāni guṇassa kathaṃ gahetvā evaṃ karissatha, mayā anubhūtasadisameva dukkhaṃ anubhavissatha, tasmā evaṃ mā karitthā’’ti āha.
अथस्स उत्तरि धम्मं देसेन्ती आह –
Athassa uttari dhammaṃ desentī āha –
१२८३.
1283.
‘‘यो इच्छे पुरिसो होतुं, जातिं जातिं पुनप्पुनं।
‘‘Yo icche puriso hotuṃ, jātiṃ jātiṃ punappunaṃ;
परदारं विवज्जेय्य, धोतपादोव कद्दमं॥
Paradāraṃ vivajjeyya, dhotapādova kaddamaṃ.
१२८४.
1284.
‘‘या इच्छे पुरिसो होतुं, जातिं जातिं पुनप्पुनं।
‘‘Yā icche puriso hotuṃ, jātiṃ jātiṃ punappunaṃ;
सामिकं अपचायेय्य, इन्दंव परिचारिका॥
Sāmikaṃ apacāyeyya, indaṃva paricārikā.
१२८५.
1285.
‘‘यो इच्छे दिब्यभोगञ्च, दिब्बमायुं यसं सुखं।
‘‘Yo icche dibyabhogañca, dibbamāyuṃ yasaṃ sukhaṃ;
पापानि परिवज्जेत्वा, तिविधं धम्ममाचरे॥
Pāpāni parivajjetvā, tividhaṃ dhammamācare.
१२८६.
1286.
‘‘कायेन वाचा मनसा, अप्पमत्तो विचक्खणो।
‘‘Kāyena vācā manasā, appamatto vicakkhaṇo;
अत्तनो होति अत्थाय, इत्थी वा यदि वा पुमा॥
Attano hoti atthāya, itthī vā yadi vā pumā.
१२८७.
1287.
‘‘ये केचिमे मानुजा जीवलोके, यसस्सिनो सब्बसमन्तभोगा।
‘‘Ye kecime mānujā jīvaloke, yasassino sabbasamantabhogā;
असंसयं तेहि पुरे सुचिण्णं, कम्मस्सकासे पुथु सब्बसत्ता॥
Asaṃsayaṃ tehi pure suciṇṇaṃ, kammassakāse puthu sabbasattā.
१२८८.
1288.
‘‘इङ्घानुचिन्तेसि सयम्पि देव, कुतोनिदाना ते इमा जनिन्द।
‘‘Iṅghānucintesi sayampi deva, kutonidānā te imā janinda;
या ते इमा अच्छरासन्निकासा, अलङ्कता कञ्चनजालछन्ना’’ति॥
Yā te imā accharāsannikāsā, alaṅkatā kañcanajālachannā’’ti.
तत्थ होतुन्ति भवितुं। सब्बसमन्तभोगाति परिपुण्णसब्बभोगा। सुचिण्णन्ति सुट्ठु चिण्णं कल्याणकम्मं कतं। कम्मस्सकासेति कम्मस्सका अत्तना कतकम्मस्सेव विपाकपटिसंवेदिनो। न हि मातापितूहि कतं कम्मं पुत्तधीतानं विपाकं देति, न ताहि पुत्तधीताहि कतं कम्मं मातापितूनं विपाकं देति। सेसेहि कतं सेसानं किमेव दस्सति? इङ्घाति चोदनत्थे निपातो। अनुचिन्तेसीति पुनप्पुनं चिन्तेय्यासि। या ते इमाति या इमा सोळससहस्सा इत्थियो तं उपट्ठहन्ति, इमा ते कुतोनिदाना, किं निपज्जित्वा निद्दायन्तेन लद्धा, उदाहु पन्थदूसनसन्धिच्छेदादीनि पापानि कत्वा, अदु कल्याणकम्मं निस्साय लद्धाति इदं ताव अत्तनापि चिन्तेय्यासि, देवाति।
Tattha hotunti bhavituṃ. Sabbasamantabhogāti paripuṇṇasabbabhogā. Suciṇṇanti suṭṭhu ciṇṇaṃ kalyāṇakammaṃ kataṃ. Kammassakāseti kammassakā attanā katakammasseva vipākapaṭisaṃvedino. Na hi mātāpitūhi kataṃ kammaṃ puttadhītānaṃ vipākaṃ deti, na tāhi puttadhītāhi kataṃ kammaṃ mātāpitūnaṃ vipākaṃ deti. Sesehi kataṃ sesānaṃ kimeva dassati? Iṅghāti codanatthe nipāto. Anucintesīti punappunaṃ cinteyyāsi. Yā te imāti yā imā soḷasasahassā itthiyo taṃ upaṭṭhahanti, imā te kutonidānā, kiṃ nipajjitvā niddāyantena laddhā, udāhu panthadūsanasandhicchedādīni pāpāni katvā, adu kalyāṇakammaṃ nissāya laddhāti idaṃ tāva attanāpi cinteyyāsi, devāti.
एवं सा पितरं अनुसासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ sā pitaraṃ anusāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१२८९.
1289.
‘‘इच्चेवं पितरं कञ्ञा, रुचा तोसेसि अङ्गतिं।
‘‘Iccevaṃ pitaraṃ kaññā, rucā tosesi aṅgatiṃ;
मूळ्हस्स मग्गमाचिक्खि, धम्ममक्खासि सुब्बता’’ति॥
Mūḷhassa maggamācikkhi, dhammamakkhāsi subbatā’’ti.
तत्थ इच्चेवन्ति भिक्खवे, इति इमेहि एवरूपेहि मधुरेहि वचनेहि रुचाकञ्ञा पितरं तोसेसि, मूळ्हस्स मग्गं विय तस्स सुगतिमग्गं आचिक्खि, नानानयेहि सुचरितधम्मं अक्खासि। धम्मं कथेन्तीयेव सा सुब्बता सुन्दरवता अत्तनो अतीतजातियोपि कथेसि।
Tattha iccevanti bhikkhave, iti imehi evarūpehi madhurehi vacanehi rucākaññā pitaraṃ tosesi, mūḷhassa maggaṃ viya tassa sugatimaggaṃ ācikkhi, nānānayehi sucaritadhammaṃ akkhāsi. Dhammaṃ kathentīyeva sā subbatā sundaravatā attano atītajātiyopi kathesi.
एवं पुब्बण्हतो पट्ठाय सब्बरत्तिं पितु धम्मं देसेत्वा ‘‘मा, देव, नग्गस्स मिच्छादिट्ठिकस्स वचनं गण्हि, ‘अत्थि अयं लोको, अत्थि परलोको , अत्थि सुकटदुक्कटकम्मानं फल’न्ति वदन्तस्स मादिसस्स कल्याणमित्तस्स वचनं गण्ह, मा अतित्थेन पक्खन्दी’’ति आह। एवं सन्तेपि पितरं मिच्छादस्सना मोचेतुं नासक्खि। सो हि केवलं तस्सा मधुरवचनं सुत्वा तुस्सि। मातापितरो हि पियपुत्तानं वचनं पियायन्ति, न पन तं मिच्छादस्सनं विस्सज्जेसि। नगरेपि ‘‘रुचा किर राजधीता पितु धम्मं देसेत्वा मिच्छादस्सनं विस्सज्जापेसी’’ति एककोलाहलं अहोसि। ‘‘पण्डिता राजधीता अज्ज पितरं मिच्छादस्सना मोचेत्वा नगरवासीनं सोत्थिभावं करिस्सती’’ति महाजनो तुस्सि। सा पितरं बोधेतुं असक्कोन्ती वीरियं अविस्सज्जेत्वाव ‘‘येन केनचि उपायेन पितु सोत्थिभावं करिस्सामी’’ति सिरस्मिं अञ्जलिं पतिट्ठपेत्वा दसदिसा नमस्सित्वा ‘‘इमस्मिं लोके लोकसन्धारका धम्मिकसमणब्राह्मणा नाम लोकपालदेवता नाम महाब्रह्मानो नाम अत्थि, ते इधागन्त्वा अत्तनो बलेन मम पितरं मिच्छादस्सनं विस्सज्जापेन्तु , एतस्स गुणे असतिपि मम गुणेन मम सीलेन मम सच्चेन इधागन्त्वा इमं मिच्छादस्सनं विस्सज्जापेत्वा सकललोकस्स सोत्थिं करोन्तू’’ति अधिट्ठहित्वा नमस्सि।
Evaṃ pubbaṇhato paṭṭhāya sabbarattiṃ pitu dhammaṃ desetvā ‘‘mā, deva, naggassa micchādiṭṭhikassa vacanaṃ gaṇhi, ‘atthi ayaṃ loko, atthi paraloko , atthi sukaṭadukkaṭakammānaṃ phala’nti vadantassa mādisassa kalyāṇamittassa vacanaṃ gaṇha, mā atitthena pakkhandī’’ti āha. Evaṃ santepi pitaraṃ micchādassanā mocetuṃ nāsakkhi. So hi kevalaṃ tassā madhuravacanaṃ sutvā tussi. Mātāpitaro hi piyaputtānaṃ vacanaṃ piyāyanti, na pana taṃ micchādassanaṃ vissajjesi. Nagarepi ‘‘rucā kira rājadhītā pitu dhammaṃ desetvā micchādassanaṃ vissajjāpesī’’ti ekakolāhalaṃ ahosi. ‘‘Paṇḍitā rājadhītā ajja pitaraṃ micchādassanā mocetvā nagaravāsīnaṃ sotthibhāvaṃ karissatī’’ti mahājano tussi. Sā pitaraṃ bodhetuṃ asakkontī vīriyaṃ avissajjetvāva ‘‘yena kenaci upāyena pitu sotthibhāvaṃ karissāmī’’ti sirasmiṃ añjaliṃ patiṭṭhapetvā dasadisā namassitvā ‘‘imasmiṃ loke lokasandhārakā dhammikasamaṇabrāhmaṇā nāma lokapāladevatā nāma mahābrahmāno nāma atthi, te idhāgantvā attano balena mama pitaraṃ micchādassanaṃ vissajjāpentu , etassa guṇe asatipi mama guṇena mama sīlena mama saccena idhāgantvā imaṃ micchādassanaṃ vissajjāpetvā sakalalokassa sotthiṃ karontū’’ti adhiṭṭhahitvā namassi.
तदा बोधिसत्तो नारदो नाम महाब्रह्मा अहोसि। बोधिसत्ता च नाम अत्तनो मेत्ताभावनाय अनुद्दयाय महन्तभावेन सुप्पटिपन्नदुप्पटिपन्ने सत्ते दस्सनत्थं कालानुकालं लोकं ओलोकेन्ति। सो तं दिवसं लोकं ओलोकेन्तो तं राजधीतरं पितु मिच्छादिट्ठिमोचनत्थं लोकसन्धारकदेवतायो नमस्समानं दिस्वा, ‘‘ठपेत्वा मं अञ्ञो एतं राजानं मिच्छादस्सनं विस्सज्जापेतुं समत्थो नाम नत्थि, अज्ज मया राजधीतु सङ्गहं, रञ्ञो च सपरिजनस्स सोत्थिभावं कत्वा आगन्तुं वट्टति, केन नु खो वेसेन गमिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘मनुस्सानं पब्बजिता पिया चेव गरुनो च आदेय्यवचना च, तस्मा पब्बजितवेसेन गमिस्सामी’’ति सन्निट्ठानं कत्वा पासादिकं सुवण्णवण्णं मनुस्सत्तभावं मापेत्वा मनुञ्ञं जटामण्डलं बन्धित्वा जटन्तरे कञ्चनसूचिं ओदहित्वा अन्तो रत्तपटं उपरि रत्तवाकचीरं निवासेत्वा पारुपित्वा सुवण्णताराखचितं रजतमयं अजिनचम्मं एकंसे कत्वा मुत्तासिक्काय पक्खित्तं सुवण्णमयं भिक्खाभाजनं आदाय तीसु ठानेसु ओनतं सुवण्णकाजं खन्धे कत्वा मुत्तासिक्काय एव पवाळकमण्डलुं आदाय इमिना इसिवेसेन गगनतले चन्दो विय विरोचमानो आकासेन आगन्त्वा अलङ्कतचन्दकपासादमहातलं पविसित्वा रञ्ञो पुरतो आकासे अट्ठासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tadā bodhisatto nārado nāma mahābrahmā ahosi. Bodhisattā ca nāma attano mettābhāvanāya anuddayāya mahantabhāvena suppaṭipannaduppaṭipanne satte dassanatthaṃ kālānukālaṃ lokaṃ olokenti. So taṃ divasaṃ lokaṃ olokento taṃ rājadhītaraṃ pitu micchādiṭṭhimocanatthaṃ lokasandhārakadevatāyo namassamānaṃ disvā, ‘‘ṭhapetvā maṃ añño etaṃ rājānaṃ micchādassanaṃ vissajjāpetuṃ samattho nāma natthi, ajja mayā rājadhītu saṅgahaṃ, rañño ca saparijanassa sotthibhāvaṃ katvā āgantuṃ vaṭṭati, kena nu kho vesena gamissāmī’’ti cintetvā ‘‘manussānaṃ pabbajitā piyā ceva garuno ca ādeyyavacanā ca, tasmā pabbajitavesena gamissāmī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā pāsādikaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ manussattabhāvaṃ māpetvā manuññaṃ jaṭāmaṇḍalaṃ bandhitvā jaṭantare kañcanasūciṃ odahitvā anto rattapaṭaṃ upari rattavākacīraṃ nivāsetvā pārupitvā suvaṇṇatārākhacitaṃ rajatamayaṃ ajinacammaṃ ekaṃse katvā muttāsikkāya pakkhittaṃ suvaṇṇamayaṃ bhikkhābhājanaṃ ādāya tīsu ṭhānesu onataṃ suvaṇṇakājaṃ khandhe katvā muttāsikkāya eva pavāḷakamaṇḍaluṃ ādāya iminā isivesena gaganatale cando viya virocamāno ākāsena āgantvā alaṅkatacandakapāsādamahātalaṃ pavisitvā rañño purato ākāse aṭṭhāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१२९०.
1290.
‘‘अथागमा ब्रह्मलोका, नारदो मानुसिं पजं।
‘‘Athāgamā brahmalokā, nārado mānusiṃ pajaṃ;
जम्बुदीपं अवेक्खन्तो, अद्दा राजानमङ्गतिं॥
Jambudīpaṃ avekkhanto, addā rājānamaṅgatiṃ.
१२९१.
1291.
‘‘ततो पतिट्ठा पासादे, वेदेहस्स पुरत्थतो।
‘‘Tato patiṭṭhā pāsāde, vedehassa puratthato;
तञ्च दिस्वानानुप्पत्तं, रुचा इसिमवन्दथा’’ति॥
Tañca disvānānuppattaṃ, rucā isimavandathā’’ti.
तत्थ अद्दाति ब्रह्मलोके ठितोव जम्बुदीपं अवेक्खन्तो गुणाजीवकस्स सन्तिके गहितमिच्छादस्सनं राजानं अङ्गतिं अद्दस, तस्मा आगतोति अत्थो। ततो पतिट्ठाति ततो सो ब्रह्मा तस्स रञ्ञो अमच्चगणपरिवुतस्स निसिन्नस्स पुरतो तस्मिं पासादे अपदे पदं दस्सेन्तो आकासे पतिट्ठहि। अनुप्पत्तन्ति आगतं। इसिन्ति इसिवेसेन आगतत्ता सत्था ‘‘इसि’’न्ति आह। अवन्दथाति ‘‘ममानुग्गहेन मम पितरि कारुञ्ञं कत्वा एको देवराजा आगतो भविस्सती’’ति हट्ठपहट्ठा वाताभिहटा सुवण्णकदली विय ओनमित्वा नारदब्रह्मानं अवन्दि।
Tattha addāti brahmaloke ṭhitova jambudīpaṃ avekkhanto guṇājīvakassa santike gahitamicchādassanaṃ rājānaṃ aṅgatiṃ addasa, tasmā āgatoti attho. Tato patiṭṭhāti tato so brahmā tassa rañño amaccagaṇaparivutassa nisinnassa purato tasmiṃ pāsāde apade padaṃ dassento ākāse patiṭṭhahi. Anuppattanti āgataṃ. Isinti isivesena āgatattā satthā ‘‘isi’’nti āha. Avandathāti ‘‘mamānuggahena mama pitari kāruññaṃ katvā eko devarājā āgato bhavissatī’’ti haṭṭhapahaṭṭhā vātābhihaṭā suvaṇṇakadalī viya onamitvā nāradabrahmānaṃ avandi.
राजापि तं दिस्वाव ब्रह्मतेजेन तज्जितो अत्तनो आसने सण्ठातुं असक्कोन्तो आसना ओरुय्ह भूमियं ठत्वा आगतट्ठानञ्च नामगोत्तञ्च पुच्छि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Rājāpi taṃ disvāva brahmatejena tajjito attano āsane saṇṭhātuṃ asakkonto āsanā oruyha bhūmiyaṃ ṭhatvā āgataṭṭhānañca nāmagottañca pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१२९२.
1292.
‘‘अथासनम्हा ओरुय्ह, राजा ब्यथितमानसो।
‘‘Athāsanamhā oruyha, rājā byathitamānaso;
नारदं परिपुच्छन्तो, इदं वचनमब्रवि॥
Nāradaṃ paripucchanto, idaṃ vacanamabravi.
१२९३.
1293.
‘कुतो नु आगच्छसि देववण्णि, ओभासयं सब्बदिसा चन्दिमाव।
‘Kuto nu āgacchasi devavaṇṇi, obhāsayaṃ sabbadisā candimāva;
अक्खाहि मे पुच्छितो नामगोत्तं, कथं तं जानन्ति मनुस्सलोके’’’ति॥
Akkhāhi me pucchito nāmagottaṃ, kathaṃ taṃ jānanti manussaloke’’’ti.
तत्थ ब्यथितमानसोति भीतचित्तो। कुतो नूति कच्चि नु खो विज्जाधरो भवेय्याति मञ्ञमानो अवन्दित्वाव एवं पुच्छि।
Tattha byathitamānasoti bhītacitto. Kuto nūti kacci nu kho vijjādharo bhaveyyāti maññamāno avanditvāva evaṃ pucchi.
अथ सो ‘‘अयं राजा ‘परलोको नत्थी’ति मञ्ञति, परलोकमेवस्स ताव आचिक्खिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –
Atha so ‘‘ayaṃ rājā ‘paraloko natthī’ti maññati, paralokamevassa tāva ācikkhissāmī’’ti cintetvā gāthamāha –
१२९४.
1294.
‘‘अहञ्हि देवतो इदानि एमि, ओभासयं सब्बदिसा चन्दिमाव।
‘‘Ahañhi devato idāni emi, obhāsayaṃ sabbadisā candimāva;
अक्खामि ते पुच्छितो नामगोत्तं, जानन्ति मं नारदो कस्सपो चा’’ति॥
Akkhāmi te pucchito nāmagottaṃ, jānanti maṃ nārado kassapo cā’’ti.
तत्थ देवतोति देवलोकतो। नारदो कस्सपो चाति मं नामेन नारदो, गोत्तेन कस्सपोति जानन्ति।
Tattha devatoti devalokato. Nārado kassapo cāti maṃ nāmena nārado, gottena kassapoti jānanti.
अथ राजा ‘‘इमं पच्छापि परलोकं पुच्छिस्सामि, इद्धिया लद्धकारणं ताव पुच्छिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –
Atha rājā ‘‘imaṃ pacchāpi paralokaṃ pucchissāmi, iddhiyā laddhakāraṇaṃ tāva pucchissāmī’’ti cintetvā gāthamāha –
१२९५.
1295.
‘‘अच्छेररूपं तव यादिसञ्च, वेहायसं गच्छसि तिट्ठसी च।
‘‘Accherarūpaṃ tava yādisañca, vehāyasaṃ gacchasi tiṭṭhasī ca;
पुच्छामि तं नारद एतमत्थं, अथ केन वण्णेन तवायमिद्धी’’ति॥
Pucchāmi taṃ nārada etamatthaṃ, atha kena vaṇṇena tavāyamiddhī’’ti.
तत्थ यादिसञ्चाति यादिसञ्च तव सण्ठानं, यञ्च त्वं आकासे गच्छसि तिट्ठसि च, इदं अच्छरियजातं।
Tattha yādisañcāti yādisañca tava saṇṭhānaṃ, yañca tvaṃ ākāse gacchasi tiṭṭhasi ca, idaṃ acchariyajātaṃ.
नारदो आह –
Nārado āha –
१२९६.
1296.
‘‘सच्चञ्च धम्मो च दमो च चागो, गुणा ममेते पकता पुराणा।
‘‘Saccañca dhammo ca damo ca cāgo, guṇā mamete pakatā purāṇā;
तेहेव धम्मेहि सुसेवितेहि, मनोजलो येन कामं गतोस्मी’’ति॥
Teheva dhammehi susevitehi, manojalo yena kāmaṃ gatosmī’’ti.
तत्थ सच्चन्ति मुसावादविरहितं वचीसच्चं। धम्मोति तिविधसुचरितधम्मो चेव कसिणपरिकम्मझानधम्मो च। दमोति इन्द्रियदमनं। चागोति किलेसपरिच्चागो च देय्यधम्मपरिच्चागो च। ममेते गुणाति मम एते गुणसम्पयुत्ता गुणसहगता। पकता पुराणाति मया पुरिमभवे कताति दस्सेति। ‘‘तेहेव धम्मेहि सुसेवितेही’’ति ते सब्बे गुणे सुसेविते परिचारिते दस्सेति। मनोजवोति इद्धिया कारणेन पटिलद्धो। येन कामं गतोस्मीति येन देवट्ठाने च मनुस्सट्ठाने च गन्तुं इच्छनं, तेन गतोस्मीति अत्थो।
Tattha saccanti musāvādavirahitaṃ vacīsaccaṃ. Dhammoti tividhasucaritadhammo ceva kasiṇaparikammajhānadhammo ca. Damoti indriyadamanaṃ. Cāgoti kilesapariccāgo ca deyyadhammapariccāgo ca. Mamete guṇāti mama ete guṇasampayuttā guṇasahagatā. Pakatā purāṇāti mayā purimabhave katāti dasseti. ‘‘Teheva dhammehi susevitehī’’ti te sabbe guṇe susevite paricārite dasseti. Manojavoti iddhiyā kāraṇena paṭiladdho. Yena kāmaṃ gatosmīti yena devaṭṭhāne ca manussaṭṭhāne ca gantuṃ icchanaṃ, tena gatosmīti attho.
राजा एवं तस्मिं कथेन्तेपि मिच्छादस्सनस्स गहितत्ता परलोकं असद्दहन्तो ‘‘अत्थि नु खो पुञ्ञविपाको’’ति वत्वा गाथमाह –
Rājā evaṃ tasmiṃ kathentepi micchādassanassa gahitattā paralokaṃ asaddahanto ‘‘atthi nu kho puññavipāko’’ti vatvā gāthamāha –
१२९७.
1297.
‘‘अच्छेरमाचिक्खसि पुञ्ञसिद्धिं, सचे हि एतेहि यथा वदेसि।
‘‘Accheramācikkhasi puññasiddhiṃ, sace hi etehi yathā vadesi;
पुच्छामि तं नारद एतमत्थं, पुट्ठो च मे साधु वियाकरोही’’ति॥
Pucchāmi taṃ nārada etamatthaṃ, puṭṭho ca me sādhu viyākarohī’’ti.
तत्थ पुञ्ञसिद्धिन्ति पुञ्ञानं सिद्धिं फलदायकत्तं आचिक्खन्तो अच्छरियं आचिक्खसि।
Tattha puññasiddhinti puññānaṃ siddhiṃ phaladāyakattaṃ ācikkhanto acchariyaṃ ācikkhasi.
नारदो आह –
Nārado āha –
१२९८.
1298.
‘‘पुच्छस्सु मं राज तवेस अत्थो, यं संसयं कुरुसे भूमिपाल।
‘‘Pucchassu maṃ rāja tavesa attho, yaṃ saṃsayaṃ kuruse bhūmipāla;
अहं तं निस्संसयतं गमेमि, नयेहि ञायेहि च हेतुभी चा’’ति॥
Ahaṃ taṃ nissaṃsayataṃ gamemi, nayehi ñāyehi ca hetubhī cā’’ti.
तत्थ तवेस अत्थोति पुच्छितब्बको नाम तव एस अत्थो। यं संसयन्ति यं किस्मिञ्चिदेव अत्थे संसयं करोसि, तं मं पुच्छ। निस्संसयतन्ति अहं तं निस्संसयभावं गमेमि। नयेहीति कारणवचनेहि। ञायेहीति ञाणेहि। हेतुभीति पच्चयेहि, पटिञ्ञामत्तेनेव अवत्वा ञाणेन परिच्छिन्दित्वा कारणवचनेन च तेसं धम्मानं समुट्ठापकपच्चयेहि च तं निस्संसयं करिस्सामीति अत्थो।
Tattha tavesa atthoti pucchitabbako nāma tava esa attho. Yaṃ saṃsayanti yaṃ kismiñcideva atthe saṃsayaṃ karosi, taṃ maṃ puccha. Nissaṃsayatanti ahaṃ taṃ nissaṃsayabhāvaṃ gamemi. Nayehīti kāraṇavacanehi. Ñāyehīti ñāṇehi. Hetubhīti paccayehi, paṭiññāmatteneva avatvā ñāṇena paricchinditvā kāraṇavacanena ca tesaṃ dhammānaṃ samuṭṭhāpakapaccayehi ca taṃ nissaṃsayaṃ karissāmīti attho.
राजा आह –
Rājā āha –
१२९९.
1299.
‘‘पुच्छामि तं नारद एतमत्थं, पुट्ठो च मे नारद मा मुसा भणि।
‘‘Pucchāmi taṃ nārada etamatthaṃ, puṭṭho ca me nārada mā musā bhaṇi;
अत्थि नु देवा पितरो नु अत्थि, लोको परो अत्थि जनो यमाहू’’ति॥
Atthi nu devā pitaro nu atthi, loko paro atthi jano yamāhū’’ti.
तत्थ जनो यमाहूति यं जनो एवमाह – ‘‘अत्थि देवा, अत्थि पितरो, अत्थि परो लोको’’ति, तं सब्बं अत्थि नु खोति पुच्छति।
Tattha jano yamāhūti yaṃ jano evamāha – ‘‘atthi devā, atthi pitaro, atthi paro loko’’ti, taṃ sabbaṃ atthi nu khoti pucchati.
नारदो आह –
Nārado āha –
१३००.
1300.
‘‘अत्थेव देवा पितरो च अत्थि, लोको परो अत्थि जनो यमाहु।
‘‘Attheva devā pitaro ca atthi, loko paro atthi jano yamāhu;
कामेसु गिद्धा च नरा पमूळ्हा, लोकं परं न विदू मोहयुत्ता’’ति॥
Kāmesu giddhā ca narā pamūḷhā, lokaṃ paraṃ na vidū mohayuttā’’ti.
तत्थ अत्थेव देवाति महाराज, देवा च पितरो च अत्थि, यम्पि जनो परलोकमाह, सोपि अत्थेव। न विदूति कामगिद्धा पन मोहमूळ्हा जना परलोकं न विदन्ति न जानन्तीति।
Tattha attheva devāti mahārāja, devā ca pitaro ca atthi, yampi jano paralokamāha, sopi attheva. Na vidūti kāmagiddhā pana mohamūḷhā janā paralokaṃ na vidanti na jānantīti.
तं सुत्वा राजा परिहासं करोन्तो एवमाह –
Taṃ sutvā rājā parihāsaṃ karonto evamāha –
१३०१.
1301.
‘‘अत्थीति चे नारद सद्दहासि, निवेसनं परलोके मतानं।
‘‘Atthīti ce nārada saddahāsi, nivesanaṃ paraloke matānaṃ;
इधेव मे पञ्च सतानि देहि, दस्सामि ते परलोके सहस्स’’न्ति॥
Idheva me pañca satāni dehi, dassāmi te paraloke sahassa’’nti.
तत्थ निवेसनन्ति निवासट्ठानं। पञ्च सतानीति पञ्च कहापणसतानि।
Tattha nivesananti nivāsaṭṭhānaṃ. Pañca satānīti pañca kahāpaṇasatāni.
अथ नं महासत्तो परिसमज्झेयेव गरहन्तो आह –
Atha naṃ mahāsatto parisamajjheyeva garahanto āha –
१३०२.
1302.
‘‘दज्जेमु खो पञ्च सतानि भोतो, जञ्ञामु चे सीलवन्तं वदञ्ञुं।
‘‘Dajjemu kho pañca satāni bhoto, jaññāmu ce sīlavantaṃ vadaññuṃ;
लुद्दं तं भोन्तं निरये वसन्तं, को चोदये परलोके सहस्सं॥
Luddaṃ taṃ bhontaṃ niraye vasantaṃ, ko codaye paraloke sahassaṃ.
१३०३.
1303.
‘‘इधेव यो होति अधम्मसीलो, पापाचारो अलसो लुद्दकम्मो।
‘‘Idheva yo hoti adhammasīlo, pāpācāro alaso luddakammo;
न पण्डिता तस्मिं इणं ददन्ति, न हि आगमो होति तथाविधम्हा॥
Na paṇḍitā tasmiṃ iṇaṃ dadanti, na hi āgamo hoti tathāvidhamhā.
१३०४.
1304.
‘‘दक्खञ्च पोसं मनुजा विदित्वा, उट्ठानकं सीलवन्तं वदञ्ञुं।
‘‘Dakkhañca posaṃ manujā viditvā, uṭṭhānakaṃ sīlavantaṃ vadaññuṃ;
सयमेव भोगेहि निमन्तयन्ति, कम्मं करित्वा पुन माहरेसी’’ति॥
Sayameva bhogehi nimantayanti, kammaṃ karitvā puna māharesī’’ti.
तत्थ जञ्ञामु चेति यदि मयं भवन्तं ‘‘सीलवा एस वदञ्ञू, धम्मिकसमणब्राह्मणानं इमस्मिं काले इमिना नामत्थोति जानित्वा तस्स तस्स किच्चस्स कारको वदञ्ञू’’ति जानेय्याम। अथ ते वड्ढिया पञ्च सतानि ददेय्याम, त्वं पन लुद्दो साहसिको मिच्छादस्सनं गहेत्वा दानसालं विद्धंसेत्वा परदारेसु अपरज्झसि, इतो चुतो निरये उप्पज्जिस्ससि, एवं लुद्दं तं निरये वसन्तं भोन्तं तत्थ गन्त्वा को ‘‘सहस्सं मे देही’’ति चोदेस्सति। तथाविधम्हाति तादिसा पुरिसा दिन्नस्स इणस्स पुन आगमो नाम न होति। दक्खन्ति धनुप्पादनकुसलं। पुन माहरेसीति अत्तनो कम्मं करित्वा धनं उप्पादेत्वा पुन अम्हाकं सन्तकं आहरेय्यासि, मा निक्कम्मो वसीति सयमेव भोगेहि निमन्तयन्तीति।
Tattha jaññāmu ceti yadi mayaṃ bhavantaṃ ‘‘sīlavā esa vadaññū, dhammikasamaṇabrāhmaṇānaṃ imasmiṃ kāle iminā nāmatthoti jānitvā tassa tassa kiccassa kārako vadaññū’’ti jāneyyāma. Atha te vaḍḍhiyā pañca satāni dadeyyāma, tvaṃ pana luddo sāhasiko micchādassanaṃ gahetvā dānasālaṃ viddhaṃsetvā paradāresu aparajjhasi, ito cuto niraye uppajjissasi, evaṃ luddaṃ taṃ niraye vasantaṃ bhontaṃ tattha gantvā ko ‘‘sahassaṃ me dehī’’ti codessati. Tathāvidhamhāti tādisā purisā dinnassa iṇassa puna āgamo nāma na hoti. Dakkhanti dhanuppādanakusalaṃ. Puna māharesīti attano kammaṃ karitvā dhanaṃ uppādetvā puna amhākaṃ santakaṃ āhareyyāsi, mā nikkammo vasīti sayameva bhogehi nimantayantīti.
इति राजा तेन निग्गय्हमानो अप्पटिभानो अहोसि। महाजनो हट्ठतुट्ठो हुत्वा ‘‘महिद्धिको देवोपि अज्ज राजानं मिच्छादस्सनं विस्सज्जापेस्सती’’ति सकलनगरं एककोलाहलं अहोसि। महासत्तस्सानुभावेन तदा सत्तयोजनिकाय मिथिलाय तस्स धम्मदेसनं अस्सुणन्तो नाम नाहोसि। अथ महासत्तो ‘‘अयं राजा अतिविय दळ्हं मिच्छादस्सनं गण्हि, निरयभयेन नं सन्तज्जेत्वा मिच्छादिट्ठिं विस्सज्जापेत्वा पुन देवलोकेन अस्सासेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘महाराज, सचे दिट्ठिं न विस्सज्जेस्ससि, एवं अनन्तदुक्खं निरयं गमिस्ससी’’ति वत्वा निरयकथं पट्ठपेसि –
Iti rājā tena niggayhamāno appaṭibhāno ahosi. Mahājano haṭṭhatuṭṭho hutvā ‘‘mahiddhiko devopi ajja rājānaṃ micchādassanaṃ vissajjāpessatī’’ti sakalanagaraṃ ekakolāhalaṃ ahosi. Mahāsattassānubhāvena tadā sattayojanikāya mithilāya tassa dhammadesanaṃ assuṇanto nāma nāhosi. Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ rājā ativiya daḷhaṃ micchādassanaṃ gaṇhi, nirayabhayena naṃ santajjetvā micchādiṭṭhiṃ vissajjāpetvā puna devalokena assāsessāmī’’ti cintetvā ‘‘mahārāja, sace diṭṭhiṃ na vissajjessasi, evaṃ anantadukkhaṃ nirayaṃ gamissasī’’ti vatvā nirayakathaṃ paṭṭhapesi –
१३०५.
1305.
‘‘इतो चुतो दक्खसि तत्थ राज, काकोलसङ्घेहि विकस्समानं।
‘‘Ito cuto dakkhasi tattha rāja, kākolasaṅghehi vikassamānaṃ;
तं खज्जमानं निरये वसन्तं, काकेहि गिज्झेहि च सेनकेहि।
Taṃ khajjamānaṃ niraye vasantaṃ, kākehi gijjhehi ca senakehi;
सञ्छिन्नगत्तं रुहिरं सवन्तं, को चोदये परलोके सहस्स’’न्ति॥
Sañchinnagattaṃ ruhiraṃ savantaṃ, ko codaye paraloke sahassa’’nti.
तत्थ काकोलसङ्घेहीति लोहतुण्डेहि काकसङ्घेहि। विकस्समानन्ति अत्तानं आकड्ढियमानं तत्थ निरये पस्सिस्ससि। तन्ति तं भवन्तं।
Tattha kākolasaṅghehīti lohatuṇḍehi kākasaṅghehi. Vikassamānanti attānaṃ ākaḍḍhiyamānaṃ tattha niraye passissasi. Tanti taṃ bhavantaṃ.
तं पन काकोलनिरयं वण्णेत्वा ‘‘सचेपि एत्थ न निब्बत्तिस्ससि, लोकन्तरनिरये निब्बत्तिस्ससी’’ति वत्वा तं निरयं दस्सेतुं गाथमाह –
Taṃ pana kākolanirayaṃ vaṇṇetvā ‘‘sacepi ettha na nibbattissasi, lokantaraniraye nibbattissasī’’ti vatvā taṃ nirayaṃ dassetuṃ gāthamāha –
१३०६.
1306.
‘‘अन्धंतमं तत्थ न चन्दसूरिया, निरयो सदा तुमुलो घोररूपो।
‘‘Andhaṃtamaṃ tattha na candasūriyā, nirayo sadā tumulo ghorarūpo;
सा नेव रत्ती न दिवा पञ्ञायति, तथाविधे को विचरे धनत्थिको’’ति॥
Sā neva rattī na divā paññāyati, tathāvidhe ko vicare dhanatthiko’’ti.
तत्थ अन्धं तमन्ति महाराज, यम्हि लोकन्तरनिरये मिच्छादिट्ठिका निब्बत्तन्ति, तत्थ चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पत्तिनिवारणं अन्धतमं। सदा तुमुलोति सो निरयो निच्चं बहलन्धकारो। घोररूपोति भीसनकजातिको। सा नेव रत्तीति या इध रत्ति दिवा च, सा नेव तत्थ पञ्ञायति। को विचरेति को उद्धारं सोधेन्तो विचरिस्सति।
Tattha andhaṃ tamanti mahārāja, yamhi lokantaraniraye micchādiṭṭhikā nibbattanti, tattha cakkhuviññāṇassa uppattinivāraṇaṃ andhatamaṃ. Sadā tumuloti so nirayo niccaṃ bahalandhakāro. Ghorarūpoti bhīsanakajātiko. Sā neva rattīti yā idha ratti divā ca, sā neva tattha paññāyati. Ko vicareti ko uddhāraṃ sodhento vicarissati.
तम्पिस्स लोकन्तरनिरयं वित्थारेन वण्णेत्वा ‘‘महाराज, मिच्छादिट्ठिं अविस्सज्जेन्तो न केवलं एतदेव, अञ्ञम्पि दुक्खं अनुभविस्ससी’’ति दस्सेन्तो गाथमाह –
Tampissa lokantaranirayaṃ vitthārena vaṇṇetvā ‘‘mahārāja, micchādiṭṭhiṃ avissajjento na kevalaṃ etadeva, aññampi dukkhaṃ anubhavissasī’’ti dassento gāthamāha –
१३०७.
1307.
‘‘सबलो च सामो च दुवे सुवाना, पवद्धकाया बलिनो महन्ता।
‘‘Sabalo ca sāmo ca duve suvānā, pavaddhakāyā balino mahantā;
खादन्ति दन्तेहि अयोमयेहि, इतो पणुन्नं परलोकपत्त’’न्ति॥
Khādanti dantehi ayomayehi, ito paṇunnaṃ paralokapatta’’nti.
तत्थ इतो पणुन्नन्ति इमम्हा मनुस्सलोका चुतं। परतो निरयेसुपि एसेव नयो। तस्मा सब्बानि तानि निरयट्ठानानि निरयपालानं उपक्कमेहि सद्धिं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वित्थारेत्वा तासं तासं गाथानं अनुत्तानानि पदानि वण्णेतब्बानि।
Tattha ito paṇunnanti imamhā manussalokā cutaṃ. Parato nirayesupi eseva nayo. Tasmā sabbāni tāni nirayaṭṭhānāni nirayapālānaṃ upakkamehi saddhiṃ heṭṭhā vuttanayeneva vitthāretvā tāsaṃ tāsaṃ gāthānaṃ anuttānāni padāni vaṇṇetabbāni.
१३०८.
1308.
‘‘तं खज्जमानं निरये वसन्तं, लुद्देहि वाळेहि अघम्मिगेहि च।
‘‘Taṃ khajjamānaṃ niraye vasantaṃ, luddehi vāḷehi aghammigehi ca;
सञ्छिन्नगत्तं रुहिरं सवन्तं, को चोदये परलोके सहस्स’’न्ति॥
Sañchinnagattaṃ ruhiraṃ savantaṃ, ko codaye paraloke sahassa’’nti.
तत्थ लुद्देहीति दारुणेहि। वाळेहीति दुट्ठेहि। अघम्मिगेहीति अघावहेहि मिगेहि, दुक्खावहेहि सुनखेहीति अत्थो।
Tattha luddehīti dāruṇehi. Vāḷehīti duṭṭhehi. Aghammigehīti aghāvahehi migehi, dukkhāvahehi sunakhehīti attho.
१३०९.
1309.
‘‘उसूहि सत्तीहि च सुनिसिताहि, हनन्ति विज्झन्ति च पच्चमित्ता।
‘‘Usūhi sattīhi ca sunisitāhi, hananti vijjhanti ca paccamittā;
काळूपकाळा निरयम्हि घोरे, पुब्बे नरं दुक्कटकम्मकारि’’न्ति॥
Kāḷūpakāḷā nirayamhi ghore, pubbe naraṃ dukkaṭakammakāri’’nti.
तत्थ हनन्ति विज्झन्ति चाति जलिताय अयपथवियं पातेत्वा सकलसरीरं छिद्दावछिद्दं करोन्ता पहरन्ति चेव विज्झन्ति च। काळूपकाळाति एवंनामका निरयपाला। निरयम्हीति तस्मिं तेसञ्ञेव वसेन काळूपकाळसङ्खाते निरये। दुक्कटकम्मकारिन्ति मिच्छादिट्ठिवसेन दुक्कटानं कम्मानं कारकं।
Tattha hananti vijjhanti cāti jalitāya ayapathaviyaṃ pātetvā sakalasarīraṃ chiddāvachiddaṃ karontā paharanti ceva vijjhanti ca. Kāḷūpakāḷāti evaṃnāmakā nirayapālā. Nirayamhīti tasmiṃ tesaññeva vasena kāḷūpakāḷasaṅkhāte niraye. Dukkaṭakammakārinti micchādiṭṭhivasena dukkaṭānaṃ kammānaṃ kārakaṃ.
१३१०.
1310.
‘‘तं हञ्ञमानं निरये वजन्तं, कुच्छिस्मिं पस्सस्मिं विप्फालितूदरं।
‘‘Taṃ haññamānaṃ niraye vajantaṃ, kucchismiṃ passasmiṃ vipphālitūdaraṃ;
सञ्छिन्नगत्तं रुहिरं सवन्तं, को चोदये परलोके सहस्स’’न्ति॥
Sañchinnagattaṃ ruhiraṃ savantaṃ, ko codaye paraloke sahassa’’nti.
तत्थ तन्ति तं भवन्तं तत्थ निरये तथा हञ्ञमानं। वजन्तन्ति इतो चितो च धावन्तं। कुच्छिस्मिन्ति कुच्छियञ्च पस्से च हञ्ञमानं विज्झियमानन्ति अत्थो।
Tattha tanti taṃ bhavantaṃ tattha niraye tathā haññamānaṃ. Vajantanti ito cito ca dhāvantaṃ. Kucchisminti kucchiyañca passe ca haññamānaṃ vijjhiyamānanti attho.
१३११.
1311.
‘‘सत्ती उसू तोमरभिण्डिवाला, विविधावुधा वस्सन्ति तत्थ देवा।
‘‘Sattī usū tomarabhiṇḍivālā, vividhāvudhā vassanti tattha devā;
पतन्ति अङ्गारमिवच्चिमन्तो, सिलासनी वस्सति लुद्दकम्मेति॥
Patanti aṅgāramivaccimanto, silāsanī vassati luddakammeti.
तत्थ अङ्गारमिवच्चिमन्तोति जलितअङ्गारा विय अच्चिमन्ता आवुधविसेसा पतन्ति। सिलासनीति जलितसिलासनि। वस्सति लुद्दकम्मेति यथा नाम देवे वस्सन्ते असनि पतति, एवमेव आकासे समुट्ठाय चिच्चिटायमानं जलितसिलावस्सं तेसं लुद्दकम्मानं उपरि पतति।
Tattha aṅgāramivaccimantoti jalitaaṅgārā viya accimantā āvudhavisesā patanti. Silāsanīti jalitasilāsani. Vassati luddakammeti yathā nāma deve vassante asani patati, evameva ākāse samuṭṭhāya cicciṭāyamānaṃ jalitasilāvassaṃ tesaṃ luddakammānaṃ upari patati.
१३१२.
1312.
‘‘उण्हो च वातो निरयम्हि दुस्सहो, न तम्हि सुखं लब्भति इत्तरम्पि।
‘‘Uṇho ca vāto nirayamhi dussaho, na tamhi sukhaṃ labbhati ittarampi;
तं तं विधावन्तमलेनमातुरं, को चोदये परलोके सहस्स’’न्ति॥
Taṃ taṃ vidhāvantamalenamāturaṃ, ko codaye paraloke sahassa’’nti.
तत्थ इत्तरम्पीति परित्तकम्पि। विधावन्तन्ति विविधा धावन्तं।
Tattha ittarampīti parittakampi. Vidhāvantanti vividhā dhāvantaṃ.
१३१३.
1313.
‘‘सन्धावमानम्पि रथेसु युत्तं, सजोतिभूतं पथविं कमन्तं।
‘‘Sandhāvamānampi rathesu yuttaṃ, sajotibhūtaṃ pathaviṃ kamantaṃ;
पतोदलट्ठीहि सुचोदयन्तं, को चोदये परलोके सहस्स’’न्ति॥
Patodalaṭṭhīhi sucodayantaṃ, ko codaye paraloke sahassa’’nti.
तत्थ रथेसु युत्तन्ति वारेन वारं तेसु जलितलोहरथेसु युत्तं। कमन्तन्ति अक्कममानं। सुचोदयन्तन्ति सुट्ठु चोदयन्तं।
Tattha rathesu yuttanti vārena vāraṃ tesu jalitaloharathesu yuttaṃ. Kamantanti akkamamānaṃ. Sucodayantanti suṭṭhu codayantaṃ.
१३१४.
1314.
‘‘तमारुहन्तं खुरसञ्चितं गिरिं, विभिंसनं पज्जलितं भयानकं।
‘‘Tamāruhantaṃ khurasañcitaṃ giriṃ, vibhiṃsanaṃ pajjalitaṃ bhayānakaṃ;
सञ्छिन्नगत्तं रुहिरं सवन्तं, को चोदये परलोके सहस्स’’न्ति॥
Sañchinnagattaṃ ruhiraṃ savantaṃ, ko codaye paraloke sahassa’’nti.
तत्थ तमारुहन्तन्ति तं भवन्तं जलितावुधपहारे असहित्वा जलितखुरेहि सञ्चितं जलितलोहपब्बतं आरुहन्तं।
Tattha tamāruhantanti taṃ bhavantaṃ jalitāvudhapahāre asahitvā jalitakhurehi sañcitaṃ jalitalohapabbataṃ āruhantaṃ.
१३१५.
1315.
‘‘तमारुहन्तं पब्बतसन्निकासं, अङ्गाररासिं जलितं भयानकं।
‘‘Tamāruhantaṃ pabbatasannikāsaṃ, aṅgārarāsiṃ jalitaṃ bhayānakaṃ;
सुदड्ढगत्तं कपणं रुदन्तं, को चोदये परलोके सहस्स’’न्ति॥
Sudaḍḍhagattaṃ kapaṇaṃ rudantaṃ, ko codaye paraloke sahassa’’nti.
तत्थ सुदड्ढगत्तन्ति सुट्ठु दड्ढसरीरं।
Tattha sudaḍḍhagattanti suṭṭhu daḍḍhasarīraṃ.
१३१६.
1316.
‘‘अब्भकूटसमा उच्चा, कण्टकनिचिता दुमा।
‘‘Abbhakūṭasamā uccā, kaṇṭakanicitā dumā;
अयोमयेहि तिक्खेहि, नरलोहितपायिभी’’ति॥
Ayomayehi tikkhehi, naralohitapāyibhī’’ti.
तत्थ कण्टकनिचिताति जलितकण्टकेहि चिता। ‘‘अयोमयेही’’ति इदं येहि कण्टकेहि आचिता, ते दस्सेतुं वुत्तं।
Tattha kaṇṭakanicitāti jalitakaṇṭakehi citā. ‘‘Ayomayehī’’ti idaṃ yehi kaṇṭakehi ācitā, te dassetuṃ vuttaṃ.
१३१७.
1317.
‘‘तमारुहन्ति नारियो, नरा च परदारगू।
‘‘Tamāruhanti nāriyo, narā ca paradāragū;
चोदिता सत्तिहत्थेहि, यमनिद्देसकारिभी’’ति॥
Coditā sattihatthehi, yamaniddesakāribhī’’ti.
तत्थ तमारुहन्तीति तं एवरूपं सिम्बलिरुक्खं आरुहन्ति। यमनिद्देसकारिभीति यमस्स वचनकरेहि, निरयपालेहीति अत्थो।
Tattha tamāruhantīti taṃ evarūpaṃ simbalirukkhaṃ āruhanti. Yamaniddesakāribhīti yamassa vacanakarehi, nirayapālehīti attho.
१३१८.
1318.
‘‘तमारुहन्तं निरयं, सिम्बलिं रुहिरमक्खितं।
‘‘Tamāruhantaṃ nirayaṃ, simbaliṃ ruhiramakkhitaṃ;
विदड्ढकायं वितचं, आतुरं गाळ्हवेदनं॥
Vidaḍḍhakāyaṃ vitacaṃ, āturaṃ gāḷhavedanaṃ.
१३१९.
1319.
‘‘पस्ससन्तं मुहुं उण्हं, पुब्बकम्मापराधिकं।
‘‘Passasantaṃ muhuṃ uṇhaṃ, pubbakammāparādhikaṃ;
दुमग्गे वितचं गत्तं, को तं याचेय्य तं धन’’न्ति॥
Dumagge vitacaṃ gattaṃ, ko taṃ yāceyya taṃ dhana’’nti.
तत्थ विदड्ढकायन्ति विहिंसितकायं। वितचन्ति चम्ममंसानं छिद्दावछिद्दं छिन्नताय कोविळारपुप्फं विय किंसुकपुप्फं विय च।
Tattha vidaḍḍhakāyanti vihiṃsitakāyaṃ. Vitacanti cammamaṃsānaṃ chiddāvachiddaṃ chinnatāya koviḷārapupphaṃ viya kiṃsukapupphaṃ viya ca.
१३२०.
1320.
‘‘अब्भकूटसमा उच्चा, असिपत्ताचिता दुमा।
‘‘Abbhakūṭasamā uccā, asipattācitā dumā;
अयोमयेहि तिक्खेहि, नरलोहितपायिभी’’ति॥
Ayomayehi tikkhehi, naralohitapāyibhī’’ti.
तत्थ असिपत्ताचिताति असिमयेहि पत्तेहि चिता।
Tattha asipattācitāti asimayehi pattehi citā.
१३२१.
1321.
‘‘तमारुहन्तं असिपत्तपादपं, असीहि तिक्खेहि च छिज्जमानं।
‘‘Tamāruhantaṃ asipattapādapaṃ, asīhi tikkhehi ca chijjamānaṃ;
सञ्छिन्नगत्तं रुहिरं सवन्तं, को चोदये परलोके सहस्स’’न्ति॥
Sañchinnagattaṃ ruhiraṃ savantaṃ, ko codaye paraloke sahassa’’nti.
तत्थ तमारुहन्तन्ति तं भवन्तं निरयपालानं आवुधपहारे असहित्वा आरुहन्तं।
Tattha tamāruhantanti taṃ bhavantaṃ nirayapālānaṃ āvudhapahāre asahitvā āruhantaṃ.
१३२२.
1322.
‘‘ततो निक्खन्तमत्तं तं, असिपत्ताचिता दुमा।
‘‘Tato nikkhantamattaṃ taṃ, asipattācitā dumā;
सम्पतितं वेतरणिं, को तं याचेय्य तं धन’’न्ति॥
Sampatitaṃ vetaraṇiṃ, ko taṃ yāceyya taṃ dhana’’nti.
तत्थ सम्पतितन्ति पतितं।
Tattha sampatitanti patitaṃ.
१३२३.
1323.
‘‘खरा खारोदिका तत्ता, दुग्गा वेतरणी नदी।
‘‘Kharā khārodikā tattā, duggā vetaraṇī nadī;
अयोपोक्खरसञ्छन्ना, तिक्खा पत्तेहि सन्दति’’॥
Ayopokkharasañchannā, tikkhā pattehi sandati’’.
तत्थ खराति फरुसा। अयोपोक्खरसञ्छन्नाति अयोमयेहि तिखिणपरियन्तेहि पोक्खरपत्तेहि सञ्छन्ना। पत्तेहीति तेहि पत्तेहि सा नदी तिक्खा हुत्वा सन्दति।
Tattha kharāti pharusā. Ayopokkharasañchannāti ayomayehi tikhiṇapariyantehi pokkharapattehi sañchannā. Pattehīti tehi pattehi sā nadī tikkhā hutvā sandati.
१३२४.
1324.
‘‘तत्थ सञ्छिन्नगत्तं तं, वुय्हन्तं रुहिरमक्खितं।
‘‘Tattha sañchinnagattaṃ taṃ, vuyhantaṃ ruhiramakkhitaṃ;
वेतरञ्ञे अनालम्बे, को तं याचेय्य तं धन’’न्ति॥
Vetaraññe anālambe, ko taṃ yāceyya taṃ dhana’’nti.
तत्थ वेतरञ्ञेति वेतरणीउदके।
Tattha vetaraññeti vetaraṇīudake.
इमं पन महासत्तस्स निरयकथं सुत्वा राजा संविग्गहदयो महासत्तञ्ञेव ताणगवेसी हुत्वा आह –
Imaṃ pana mahāsattassa nirayakathaṃ sutvā rājā saṃviggahadayo mahāsattaññeva tāṇagavesī hutvā āha –
१३२५.
1325.
‘‘वेधामि रुक्खो विय छिज्जमानो, दिसं न जानामि पमूळ्हसञ्ञो।
‘‘Vedhāmi rukkho viya chijjamāno, disaṃ na jānāmi pamūḷhasañño;
भयानुतप्पामि महा च मे भया, सुत्वान कथा तव भासिता इसे॥
Bhayānutappāmi mahā ca me bhayā, sutvāna kathā tava bhāsitā ise.
१३२६.
1326.
‘‘आदित्ते वारिमज्झंव, दीपंवोघे महण्णवे।
‘‘Āditte vārimajjhaṃva, dīpaṃvoghe mahaṇṇave;
अन्धकारेव पज्जोतो, त्वं नोसि सरणं इसे॥
Andhakāreva pajjoto, tvaṃ nosi saraṇaṃ ise.
१३२७.
1327.
‘‘अत्थञ्च धम्मं अनुसास मं इसे, अतीतमद्धा अपराधितं मया।
‘‘Atthañca dhammaṃ anusāsa maṃ ise, atītamaddhā aparādhitaṃ mayā;
आचिक्ख मे नारद सुद्धिमग्गं, यथा अहं नो निरयं पतेय्य’’न्ति॥
Ācikkha me nārada suddhimaggaṃ, yathā ahaṃ no nirayaṃ pateyya’’nti.
तत्थ भयानुतप्पामीति अत्तना कतस्स पापस्स भयेन अनुतप्पामि। महा च मे भयाति महन्तञ्च मे निरयभयं उप्पन्नं। दिपंवोघेति दीपंव ओघे। इदं वुत्तं होति – आदित्ते काले वारिमज्झं विय भिन्ननावानं ओघे अण्णवे पतिट्ठं अलभमानानं दीपं विय अन्धकारगतानं पज्जोतो विय च त्वं नो इसे सरणं भव। अतीतमद्धा अपराधितं मयाति एकंसेन मया अतीतं कम्मं अपराधितं विराधितं, कुसलं अतिक्कमित्वा अकुसलमेव कतन्ति।
Tattha bhayānutappāmīti attanā katassa pāpassa bhayena anutappāmi. Mahā ca me bhayāti mahantañca me nirayabhayaṃ uppannaṃ. Dipaṃvogheti dīpaṃva oghe. Idaṃ vuttaṃ hoti – āditte kāle vārimajjhaṃ viya bhinnanāvānaṃ oghe aṇṇave patiṭṭhaṃ alabhamānānaṃ dīpaṃ viya andhakāragatānaṃ pajjoto viya ca tvaṃ no ise saraṇaṃ bhava. Atītamaddhā aparādhitaṃ mayāti ekaṃsena mayā atītaṃ kammaṃ aparādhitaṃ virādhitaṃ, kusalaṃ atikkamitvā akusalameva katanti.
अथस्स महासत्तो विसुद्धिमग्गं आचिक्खितुं सम्मापटिपन्ने पोराणकराजानो उदाहरणवसेन दस्सेन्तो आह –
Athassa mahāsatto visuddhimaggaṃ ācikkhituṃ sammāpaṭipanne porāṇakarājāno udāharaṇavasena dassento āha –
१३२८.
1328.
‘‘यथा अहू धतरट्ठो, वेस्सामित्तो अट्ठको यामतग्गि।
‘‘Yathā ahū dhataraṭṭho, vessāmitto aṭṭhako yāmataggi;
उसिन्दरो चापि सिवी च राजा, परिचारका समणब्राह्मणानं॥
Usindaro cāpi sivī ca rājā, paricārakā samaṇabrāhmaṇānaṃ.
१३२९.
1329.
‘‘एते चञ्ञे च राजानो, ये सग्गविसयं गता।
‘‘Ete caññe ca rājāno, ye saggavisayaṃ gatā;
अधम्मं परिवज्जेत्वा, धम्मं चर महीपति॥
Adhammaṃ parivajjetvā, dhammaṃ cara mahīpati.
१३३०.
1330.
‘‘अन्नहत्था च ते ब्यम्हे, घोसयन्तु पुरे तव।
‘‘Annahatthā ca te byamhe, ghosayantu pure tava;
‘को छातो को च तसितो, को मालं को विलेपनं।
‘Ko chāto ko ca tasito, ko mālaṃ ko vilepanaṃ;
नानारत्तानं वत्थानं, को नग्गो परिदहिस्सति॥
Nānārattānaṃ vatthānaṃ, ko naggo paridahissati.
१३३१.
1331.
‘को पन्थे छत्तमानेति, पादुका च मुदू सुभा’।
‘Ko panthe chattamāneti, pādukā ca mudū subhā’;
इति सायञ्च पातो च, घोसयन्तु पुरे तव॥
Iti sāyañca pāto ca, ghosayantu pure tava.
१३३२.
1332.
‘‘जिण्णं पोसं गवास्सञ्च, मास्सु युञ्ज यथा पुरे।
‘‘Jiṇṇaṃ posaṃ gavāssañca, māssu yuñja yathā pure;
परिहारञ्च दज्जासि, अधिकारकतो बली’’ति॥
Parihārañca dajjāsi, adhikārakato balī’’ti.
तत्थ एते चाति यथा एते च धतरट्ठो वेस्सामित्तो अट्ठको यामतग्गि उसिन्दरो सिवीति छ राजानो अञ्ञे च धम्मं चरित्वा सग्गविसयं गता, एवं त्वम्पि अधम्मं परिवज्जेत्वा धम्मं चर। को छातोति महाराज, तव ब्यम्हे पुरे राजनिवेसने चेव नगरे च अन्नहत्था पुरिसा ‘‘को छातो, को तसितो’’ति तेसं दातुकामताय घोसेन्तु। को मालन्ति को मालं इच्छति, को विलेपनं इच्छति, नानारत्तानं वत्थानं यं यं इच्छति, तं तं को नग्गो परिदहिस्सतीति घोसेन्तु। को पन्थे छत्तमानेतीति को पन्थे छत्तं धारयिस्सति। पादुका चाति उपाहना च मुदू सुभा को इच्छति।
Tattha ete cāti yathā ete ca dhataraṭṭho vessāmitto aṭṭhako yāmataggi usindaro sivīti cha rājāno aññe ca dhammaṃ caritvā saggavisayaṃ gatā, evaṃ tvampi adhammaṃ parivajjetvā dhammaṃ cara. Ko chātoti mahārāja, tava byamhe pure rājanivesane ceva nagare ca annahatthā purisā ‘‘ko chāto, ko tasito’’ti tesaṃ dātukāmatāya ghosentu. Ko mālanti ko mālaṃ icchati, ko vilepanaṃ icchati, nānārattānaṃ vatthānaṃ yaṃ yaṃ icchati, taṃ taṃ ko naggo paridahissatīti ghosentu. Ko panthe chattamānetīti ko panthe chattaṃ dhārayissati. Pādukā cāti upāhanā ca mudū subhā ko icchati.
जिण्णं पोसन्ति यो ते उपट्ठाकेसु अमच्चो वा अञ्ञो वा पुब्बे कतूपकारो जराजिण्णकाले यथा पोराणकाले कम्मं कातुं न सक्कोति, येपि ते गवास्सादयो जिण्णताय कम्मं कातुं न सक्कोन्ति, तेसु एकम्पि पुब्बे विय कम्मेसु मा योजयि। जिण्णकालस्मिञ्हि ते तानि कम्मानि कातुं न सक्कोन्ति। परिहारञ्चाति इध परिवारो ‘‘परिहारो’’ति वुत्तो। इदं वुत्तं होति – यो च ते बली हुत्वा अधिकारकतो पुब्बे कतूपकारो होति, तस्स जराजिण्णकाले यथापोराणपरिवारं ददेय्यासि। असप्पुरिसा हि अत्तनो उपकारकानं उपकारं कातुं समत्थकालेयेव सम्मानं करोन्ति, समत्थकाले पन न ओलोकेन्ति। सप्पुरिसा पन असमत्थकालेपि तेसं तथेव सक्कारं करोन्ति, तस्मा तुवम्पि एवं करेय्यासीति।
Jiṇṇaṃ posanti yo te upaṭṭhākesu amacco vā añño vā pubbe katūpakāro jarājiṇṇakāle yathā porāṇakāle kammaṃ kātuṃ na sakkoti, yepi te gavāssādayo jiṇṇatāya kammaṃ kātuṃ na sakkonti, tesu ekampi pubbe viya kammesu mā yojayi. Jiṇṇakālasmiñhi te tāni kammāni kātuṃ na sakkonti. Parihārañcāti idha parivāro ‘‘parihāro’’ti vutto. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo ca te balī hutvā adhikārakato pubbe katūpakāro hoti, tassa jarājiṇṇakāle yathāporāṇaparivāraṃ dadeyyāsi. Asappurisā hi attano upakārakānaṃ upakāraṃ kātuṃ samatthakāleyeva sammānaṃ karonti, samatthakāle pana na olokenti. Sappurisā pana asamatthakālepi tesaṃ tatheva sakkāraṃ karonti, tasmā tuvampi evaṃ kareyyāsīti.
इति महासत्तो रञ्ञो दानकथञ्च सीलकथञ्च कथेत्वा इदानि यस्मा अयं राजा अत्तनो अत्तभावे रथेन उपमेत्वा वण्णियमाने तुस्सिस्सति, तस्मास्स सब्बकामदुहरथोपमाय धम्मं देसेन्तो आह –
Iti mahāsatto rañño dānakathañca sīlakathañca kathetvā idāni yasmā ayaṃ rājā attano attabhāve rathena upametvā vaṇṇiyamāne tussissati, tasmāssa sabbakāmaduharathopamāya dhammaṃ desento āha –
१३३३.
1333.
‘‘कायो ते रथसञ्ञातो, मनोसारथिको लहु।
‘‘Kāyo te rathasaññāto, manosārathiko lahu;
अविहिंसासारितक्खो, संविभागपटिच्छदो॥
Avihiṃsāsāritakkho, saṃvibhāgapaṭicchado.
१३३४.
1334.
‘‘पादसञ्ञमनेमियो, हत्थसञ्ञमपक्खरो।
‘‘Pādasaññamanemiyo, hatthasaññamapakkharo;
कुच्छिसञ्ञमनब्भन्तो, वाचासञ्ञमकूजनो॥
Kucchisaññamanabbhanto, vācāsaññamakūjano.
१३३५.
1335.
‘‘सच्चवाक्यसमत्तङ्गो, अपेसुञ्ञसुसञ्ञतो।
‘‘Saccavākyasamattaṅgo, apesuññasusaññato;
गिरासखिलनेलङ्गो, मितभाणिसिलेसितो॥
Girāsakhilanelaṅgo, mitabhāṇisilesito.
१३३६.
1336.
‘‘सद्धालोभसुसङ्खारो, निवातञ्जलिकुब्बरो।
‘‘Saddhālobhasusaṅkhāro, nivātañjalikubbaro;
अथद्धतानतीसाको, सीलसंवरनन्धनो॥
Athaddhatānatīsāko, sīlasaṃvaranandhano.
१३३७.
1337.
‘‘अक्कोधनमनुग्घाती, धम्मपण्डरछत्तको।
‘‘Akkodhanamanugghātī, dhammapaṇḍarachattako;
बाहुसच्चमपालम्बो, ठितचित्तमुपाधियो॥
Bāhusaccamapālambo, ṭhitacittamupādhiyo.
१३३८.
1338.
‘‘कालञ्ञुताचित्तसारो, वेसारज्जतिदण्डको।
‘‘Kālaññutācittasāro, vesārajjatidaṇḍako;
निवातवुत्तियोत्तको, अनतिमानयुगो लहु॥
Nivātavuttiyottako, anatimānayugo lahu.
१३३९.
1339.
‘‘अलीनचित्तसन्थारो, वुद्धिसेवी रजोहतो।
‘‘Alīnacittasanthāro, vuddhisevī rajohato;
सतिपतोदो धीरस्स, धिति योगो च रस्मियो॥
Satipatodo dhīrassa, dhiti yogo ca rasmiyo.
१३४०.
1340.
‘‘मनो दन्तं पथं नेति, समदन्तेहि वाहिभि।
‘‘Mano dantaṃ pathaṃ neti, samadantehi vāhibhi;
इच्छा लोभो च कुम्मग्गो, उजुमग्गो च संयमो॥
Icchā lobho ca kummaggo, ujumaggo ca saṃyamo.
१३४१.
1341.
‘‘रूपे सद्दे रसे गन्धे, वाहनस्स पधावतो।
‘‘Rūpe sadde rase gandhe, vāhanassa padhāvato;
पञ्ञा आकोटनी राज, तत्थ अत्ताव सारथि॥
Paññā ākoṭanī rāja, tattha attāva sārathi.
१३४२.
1342.
‘‘सचे एतेन यानेन, समचरिया दळ्हा धिति।
‘‘Sace etena yānena, samacariyā daḷhā dhiti;
सब्बकामदुहो राज, न जातु निरयं वजे’’ति॥
Sabbakāmaduho rāja, na jātu nirayaṃ vaje’’ti.
तत्थ रथसञ्ञातोति महाराज, तव कायो रथोति सञ्ञातो होतु। मनोसारथिकोति मनसङ्खातेन कुसलचित्तेन सारथिना समन्नागतो। लहूति विगतथिनमिद्धताय सल्लहुको। अविहिंसासारितक्खोति अविहिंसामयेन सारितेन सुट्ठु परिनिट्ठितेन अक्खेन समन्नागतो। संविभागपटिच्छदोति दानसंविभागमयेन पटिच्छदेन समन्नागतो। पादसञ्ञमनेमियोति पादसंयममयाय नेमिया समन्नागतो। हत्थसञ्ञमपक्खरोति हत्थसंयममयेन पक्खरेन समन्नागतो। कुच्छिसञ्ञमनब्भन्तोति कुच्छिसंयमसङ्खातेन मितभोजनमयेन तेलेन अब्भन्तो। ‘‘अब्भञ्जितब्बो नाभि होतू’’तिपि पाठो। वाचासञ्ञमकूजनोति वाचासंयमेन अकूजनो।
Tattha rathasaññātoti mahārāja, tava kāyo rathoti saññāto hotu. Manosārathikoti manasaṅkhātena kusalacittena sārathinā samannāgato. Lahūti vigatathinamiddhatāya sallahuko. Avihiṃsāsāritakkhoti avihiṃsāmayena sāritena suṭṭhu pariniṭṭhitena akkhena samannāgato. Saṃvibhāgapaṭicchadoti dānasaṃvibhāgamayena paṭicchadena samannāgato. Pādasaññamanemiyoti pādasaṃyamamayāya nemiyā samannāgato. Hatthasaññamapakkharoti hatthasaṃyamamayena pakkharena samannāgato. Kucchisaññamanabbhantoti kucchisaṃyamasaṅkhātena mitabhojanamayena telena abbhanto. ‘‘Abbhañjitabbo nābhi hotū’’tipi pāṭho. Vācāsaññamakūjanoti vācāsaṃyamena akūjano.
सच्चवाक्यसमत्तङ्गोति सच्चवाक्येन परिपुण्णअङ्गो अखण्डरथङ्गो। अपेसुञ्ञसुसञ्ञतोति अपेसुञ्ञेन सुट्ठु सञ्ञतो समुस्सितो। गिरासखिलनेलङ्गोति सखिलाय सण्हवाचाय निद्दोसङ्गो मट्ठरथङ्गो। मितभाणिसिलेसितो मितभाणसङ्खातेन सिलेसेन सुट्ठु सम्बन्धो। सद्धालोभसुसङ्खारोति कम्मफलसद्दहनसद्धामयेन च अलोभमयेन च सुन्दरेन अलङ्कारेन समन्नागतो। निवातञ्जलिकुब्बरोति सीलवन्तानं निवातमयेन चेव अञ्जलिकम्ममयेन च कुब्बरेन समन्नागतो। अथद्धतानतीसाकोति सखिलसम्मोदभावसङ्खाताय अथद्धताय अनतईसो, थोकनतईसोति अत्थो। सीलसंवरनन्धनोति अखण्डपञ्चसीलचक्खुन्द्रियादिसंवरसङ्खाताय नन्धनरज्जुया समन्नागतो।
Saccavākyasamattaṅgoti saccavākyena paripuṇṇaaṅgo akhaṇḍarathaṅgo. Apesuññasusaññatoti apesuññena suṭṭhu saññato samussito. Girāsakhilanelaṅgoti sakhilāya saṇhavācāya niddosaṅgo maṭṭharathaṅgo. Mitabhāṇisilesito mitabhāṇasaṅkhātena silesena suṭṭhu sambandho. Saddhālobhasusaṅkhāroti kammaphalasaddahanasaddhāmayena ca alobhamayena ca sundarena alaṅkārena samannāgato. Nivātañjalikubbaroti sīlavantānaṃ nivātamayena ceva añjalikammamayena ca kubbarena samannāgato. Athaddhatānatīsākoti sakhilasammodabhāvasaṅkhātāya athaddhatāya anataīso, thokanataīsoti attho. Sīlasaṃvaranandhanoti akhaṇḍapañcasīlacakkhundriyādisaṃvarasaṅkhātāya nandhanarajjuyā samannāgato.
अक्कोधनमनुग्घातीति अक्कोधनभावसङ्खातेन अनुग्घातेन समन्नागतो। धम्मपण्डर-छत्तकोति दसकुसलधम्मसङ्खातेन पण्डरच्छत्तेन समन्नागतो। बाहुसच्चमपालम्बोति अत्थसन्निस्सितबहुस्सुतभावमयेन अपालम्बेन समन्नागतो। ठितचित्तमुपाधियोति लोकधम्मेहि अविकम्पनभावेन सुट्ठु ठितएकग्गभावप्पत्तचित्तसङ्खातेन उपाधिना उत्तरत्थरणेन वा राजासनेन समन्नागतो। कालञ्ञुताचित्तसारोति ‘‘अयं दानस्स दिन्नकालो, अयं सीलस्स रक्खनकालो’’ति एवं कालञ्ञुतासङ्खातेन कालं जानित्वा कतेन चित्तेन कुसलसारेन समन्नागतो। इदं वुत्तं होति – यथा, महाराज, रथस्स नाम आणिं आदिं कत्वा दब्बसम्भारजातं परिसुद्धं सारमयञ्च इच्छितब्बं, एवञ्हि सो रथो अद्धानक्खमो होति, एवं तवपि कायरथो कालं जानित्वा कतेन चित्तेन परिसुद्धेन दानादिकुसलसारेन समन्नागतो होतूति। वेसारज्जतिदण्डकोति परिसमज्झे कथेन्तस्सपि विसारदभावसङ्खातेन तिदण्डेन समन्नागतो। निवातवुत्तियोत्तकोति ओवादे पवत्तनसङ्खातेन मुदुना धुरयोत्तेन समन्नागतो । मुदुना हि धुरयोत्तेन बद्धरथं सिन्धवा सुखं वहन्ति, एवं तव कायरथोपि पण्डितानं ओवादप्पवत्तिताय आबद्धो सुखं यातूति अत्थो। अनतिमानयुगो लहूति अनतिमानसङ्खातेन लहुकेन युगेन समन्नागतो।
Akkodhanamanugghātīti akkodhanabhāvasaṅkhātena anugghātena samannāgato. Dhammapaṇḍara-chattakoti dasakusaladhammasaṅkhātena paṇḍaracchattena samannāgato. Bāhusaccamapālamboti atthasannissitabahussutabhāvamayena apālambena samannāgato. Ṭhitacittamupādhiyoti lokadhammehi avikampanabhāvena suṭṭhu ṭhitaekaggabhāvappattacittasaṅkhātena upādhinā uttarattharaṇena vā rājāsanena samannāgato. Kālaññutācittasāroti ‘‘ayaṃ dānassa dinnakālo, ayaṃ sīlassa rakkhanakālo’’ti evaṃ kālaññutāsaṅkhātena kālaṃ jānitvā katena cittena kusalasārena samannāgato. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā, mahārāja, rathassa nāma āṇiṃ ādiṃ katvā dabbasambhārajātaṃ parisuddhaṃ sāramayañca icchitabbaṃ, evañhi so ratho addhānakkhamo hoti, evaṃ tavapi kāyaratho kālaṃ jānitvā katena cittena parisuddhena dānādikusalasārena samannāgato hotūti. Vesārajjatidaṇḍakoti parisamajjhe kathentassapi visāradabhāvasaṅkhātena tidaṇḍena samannāgato. Nivātavuttiyottakoti ovāde pavattanasaṅkhātena mudunā dhurayottena samannāgato . Mudunā hi dhurayottena baddharathaṃ sindhavā sukhaṃ vahanti, evaṃ tava kāyarathopi paṇḍitānaṃ ovādappavattitāya ābaddho sukhaṃ yātūti attho. Anatimānayugo lahūti anatimānasaṅkhātena lahukena yugena samannāgato.
अलीनचित्तसन्थारोति यथा रथो नाम दन्तमयेन उळारेन सन्थारेन सोभति, एवं तव कायरथोपि दानादिना अलीनअसङ्कुटितचित्तसन्थारो होतु। वुद्धिसेवी रजोहतोति यथा रथो नाम विसमेन रजुट्ठानमग्गेन गच्छन्तो रजोकिण्णो न सोभति, समेन विरजेन मग्गेन गच्छन्तो सोभति, एवं तव कायरथोपि पञ्ञावुद्धिसेविताय समतलं उजुमग्गं पटिपज्जित्वा हतरजो होतु। सतिपतोदो धीरस्साति पण्डितस्स तव तस्मिं कायरथे सुपतिट्ठितसतिपतोदो होतु। धिति योगो च रस्मियोति अब्बोच्छिन्नवीरियसङ्खाता धिति च हितप्पटिपत्तियं युञ्जनभावसङ्खातो योगो च तव तस्मिं कायरथे वट्टिता थिरा रस्मियो होन्तु। मनो दन्तं पथं नेति, समदन्तेहि वाहिभीति यथा रथो नाम विसमदन्तेहि सिन्धवेहि उप्पथं याति, समदन्तेहि समसिक्खितेहि युत्तो उजुपथमेव अन्वेति, एवं मनोपि दन्तं निब्बिसेवनं कुम्मग्गं पहाय उजुमग्गं गण्हाति। तस्मा सुदन्तं आचारसम्पन्नं चित्तं तव कायरथस्स सिन्धवकिच्चं साधेतु। इच्छालोभो चाति अप्पत्तेसु वत्थूसु इच्छा, पत्तेसु लोभोति अयं इच्छा च लोभो च कुम्मग्गो नाम। कुटिलो अनुजुमग्गो अपायमेव नेति। दसकुसलकम्मपथवसेन पन अट्ठङ्गिकमग्गवसेन वा पवत्तो सीलसंयमो उजुमग्गो नाम। सो तव कायरथस्स मग्गो होतु।
Alīnacittasanthāroti yathā ratho nāma dantamayena uḷārena santhārena sobhati, evaṃ tava kāyarathopi dānādinā alīnaasaṅkuṭitacittasanthāro hotu. Vuddhisevī rajohatoti yathā ratho nāma visamena rajuṭṭhānamaggena gacchanto rajokiṇṇo na sobhati, samena virajena maggena gacchanto sobhati, evaṃ tava kāyarathopi paññāvuddhisevitāya samatalaṃ ujumaggaṃ paṭipajjitvā hatarajo hotu. Satipatodo dhīrassāti paṇḍitassa tava tasmiṃ kāyarathe supatiṭṭhitasatipatodo hotu. Dhiti yogo ca rasmiyoti abbocchinnavīriyasaṅkhātā dhiti ca hitappaṭipattiyaṃ yuñjanabhāvasaṅkhāto yogo ca tava tasmiṃ kāyarathe vaṭṭitā thirā rasmiyo hontu. Mano dantaṃ pathaṃ neti, samadantehi vāhibhīti yathā ratho nāma visamadantehi sindhavehi uppathaṃ yāti, samadantehi samasikkhitehi yutto ujupathameva anveti, evaṃ manopi dantaṃ nibbisevanaṃ kummaggaṃ pahāya ujumaggaṃ gaṇhāti. Tasmā sudantaṃ ācārasampannaṃ cittaṃ tava kāyarathassa sindhavakiccaṃ sādhetu. Icchālobho cāti appattesu vatthūsu icchā, pattesu lobhoti ayaṃ icchā ca lobho ca kummaggo nāma. Kuṭilo anujumaggo apāyameva neti. Dasakusalakammapathavasena pana aṭṭhaṅgikamaggavasena vā pavatto sīlasaṃyamo ujumaggo nāma. So tava kāyarathassa maggo hotu.
रूपेति एतेसु मनापियेसु रूपादीसु कामगुणेसु निमित्तं गहेत्वा धावन्तस्स तव कायरथस्स उप्पथं पटिपन्नस्स राजरथस्स सिन्धवे आकोटेत्वा निवारणपतोदयट्ठि विय पञ्ञा आकोटनी होतु। सा हि तं उप्पथगमनतो निवारेत्वा उजुं सुचरितमग्गं आरोपेस्सति। तत्थ अत्ताव सारथीति तस्मिं पन ते कायरथे अञ्ञो सारथि नाम नत्थि, तव अत्ताव सारथि होतु। सचे एतेन यानेनाति महाराज, यस्सेतं एवरूपं यानं सचे अत्थि, एतेन यानेन। समचरिया दळ्हा धितीति यस्स समचरिया च धिति च दळ्हा होति थिरा, सो एतेन यानेन यस्मा एस रथो सब्बकामदुहो राज, यथाधिप्पेते सब्बकामे देति, तस्मा न जातु निरयं वजे, एकंसेनेतं धारेहि, एवरूपेन यानेन निरयं न गच्छसीति अत्थो। इति खो, महाराज, यं मं अवच ‘‘आचिक्ख मे, नारद, सुद्धिमग्गं, यथा अहं नो निरये पतेय्य’’न्ति, अयं ते सो मया अनेकपरियायेन अक्खातोति।
Rūpeti etesu manāpiyesu rūpādīsu kāmaguṇesu nimittaṃ gahetvā dhāvantassa tava kāyarathassa uppathaṃ paṭipannassa rājarathassa sindhave ākoṭetvā nivāraṇapatodayaṭṭhi viya paññā ākoṭanī hotu. Sā hi taṃ uppathagamanato nivāretvā ujuṃ sucaritamaggaṃ āropessati. Tattha attāva sārathīti tasmiṃ pana te kāyarathe añño sārathi nāma natthi, tava attāva sārathi hotu. Sace etena yānenāti mahārāja, yassetaṃ evarūpaṃ yānaṃ sace atthi, etena yānena. Samacariyā daḷhā dhitīti yassa samacariyā ca dhiti ca daḷhā hoti thirā, so etena yānena yasmā esa ratho sabbakāmaduho rāja, yathādhippete sabbakāme deti, tasmā na jātu nirayaṃ vaje, ekaṃsenetaṃ dhārehi, evarūpena yānena nirayaṃ na gacchasīti attho. Iti kho, mahārāja, yaṃ maṃ avaca ‘‘ācikkha me, nārada, suddhimaggaṃ, yathā ahaṃ no niraye pateyya’’nti, ayaṃ te so mayā anekapariyāyena akkhātoti.
एवमस्स धम्मं देसेत्वा मिच्छादिट्ठिं जहापेत्वा सीले पतिट्ठापेत्वा ‘‘इतो पट्ठाय पापमित्ते पहाय कल्याणमित्ते उपसङ्कम, निच्चं अप्पमत्तो होही’’ति ओवादं दत्वा राजधीतु गुणं वण्णेत्वा राजपरिसाय च राजोरोधानञ्च ओवादं दत्वा महन्तेनानुभावेन तेसं पस्सन्तानञ्ञेव ब्रह्मलोकं गतो।
Evamassa dhammaṃ desetvā micchādiṭṭhiṃ jahāpetvā sīle patiṭṭhāpetvā ‘‘ito paṭṭhāya pāpamitte pahāya kalyāṇamitte upasaṅkama, niccaṃ appamatto hohī’’ti ovādaṃ datvā rājadhītu guṇaṃ vaṇṇetvā rājaparisāya ca rājorodhānañca ovādaṃ datvā mahantenānubhāvena tesaṃ passantānaññeva brahmalokaṃ gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि मया दिट्ठिजालं भिन्दित्वा उरुवेलकस्सपो दमितोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेन्तो इमा गाथा अभासि –
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi mayā diṭṭhijālaṃ bhinditvā uruvelakassapo damitoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānento imā gāthā abhāsi –
१३४३.
1343.
‘‘अलातो देवदत्तोसि, सुनामो आसि भद्दजि।
‘‘Alāto devadattosi, sunāmo āsi bhaddaji;
विजयो सारिपुत्तोसि, मोग्गल्लानोसि बीजको॥
Vijayo sāriputtosi, moggallānosi bījako.
१३४४.
1344.
‘‘सुनक्खत्तो लिच्छविपुत्तो, गुणो आसि अचेलको।
‘‘Sunakkhatto licchaviputto, guṇo āsi acelako;
आनन्दो सा रुचा आसि, या राजानं पसादयि॥
Ānando sā rucā āsi, yā rājānaṃ pasādayi.
१३४५.
1345.
‘‘उरुवेलकस्सपो राजा, पापदिट्ठि तदा अहु।
‘‘Uruvelakassapo rājā, pāpadiṭṭhi tadā ahu;
महाब्रह्मा बोधिसत्तो, एवं धारेथ जातक’’न्ति॥
Mahābrahmā bodhisatto, evaṃ dhāretha jātaka’’nti.
महानारदकस्सपजातकवण्णना अट्ठमा।
Mahānāradakassapajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५४५. महानारदकस्सपजातकं • 545. Mahānāradakassapajātakaṃ
