| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
២. មហានិទានសុត្តវណ្ណនា
2. Mahānidānasuttavaṇṇanā
និទានវណ្ណនា
Nidānavaṇṇanā
៩៥. ជនបទិនោតិ ជនបទវន្តោ, ជនបទស្ស វា ឥស្សរសាមិនោ រាជកុមារា គោត្តវសេន កុរូ នាម។ តេសំ និវាសោ យទិ ឯកោ ជនបទោ, កថំ ពហុវចនន្តិ អាហ ‘‘រុឡ្ហិសទ្ទេនា’’តិ។ អក្ខរចិន្តកា ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ យុត្តេ វិយ ឦទិសលិង្គវចនានិ ឥច្ឆន្តិ។ អយមេត្ថ រុឡ្ហិ យថា អញ្ញត្ថាបិ ‘‘អង្គេសុ វិហរតិ, មល្លេសុ វិហរតី’’តិ ច។ តព្ពិសេសនេបិ ជនបទសទ្ទេ ជាតិសទ្ទេ ឯកវចនមេវ។ អដ្ឋកថាចរិយា បនាតិ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតនោ, តេន ‘‘បុថុអត្ថវិសយតាយ ឯវេតំ បុថុវចន’’ន្តិ ‘‘ពហុកេ បនា’’តិអាទិនា វក្ខមានំ វិសេសំ ជោតេតិ។ សុត្វាតិ មន្ធាតុមហារាជស្ស អានុភាវទស្សនានុសារេន បរម្បរានុគតំ កថំ សុត្វា។ អនុសំយាយន្តេនាតិ អនុវិចរន្តេន។ ឯតេសំ ឋានន្តិ ចន្ទិមសូរិយមុខេន ចាតុមហារាជិកភវនមាហ។ តេនាហ ‘‘តត្ថ អគមាសី’’តិអាទិ។ សោតិ មន្ធាតុមហារាជា។ តន្តិ ចាតុមហារាជិករជ្ជំ។ គហេត្វាតិ សម្បដិច្ឆិត្វា។ បុន បុច្ឆិ បរិណាយករតនំ។
95.Janapadinoti janapadavanto, janapadassa vā issarasāmino rājakumārā gottavasena kurū nāma. Tesaṃ nivāso yadi eko janapado, kathaṃ bahuvacananti āha ‘‘ruḷhisaddenā’’ti. Akkharacintakā hi īdisesu ṭhānesu yutte viya īdisaliṅgavacanāni icchanti. Ayamettha ruḷhi yathā aññatthāpi ‘‘aṅgesu viharati, mallesu viharatī’’ti ca. Tabbisesanepi janapadasadde jātisadde ekavacanameva. Aṭṭhakathācariyā panāti pana-saddo visesatthajotano, tena ‘‘puthuatthavisayatāya evetaṃ puthuvacana’’nti ‘‘bahuke panā’’tiādinā vakkhamānaṃ visesaṃ joteti. Sutvāti mandhātumahārājassa ānubhāvadassanānusārena paramparānugataṃ kathaṃ sutvā. Anusaṃyāyantenāti anuvicarantena. Etesaṃ ṭhānanti candimasūriyamukhena cātumahārājikabhavanamāha. Tenāha ‘‘tattha agamāsī’’tiādi. Soti mandhātumahārājā. Tanti cātumahārājikarajjaṃ. Gahetvāti sampaṭicchitvā. Puna pucchi pariṇāyakaratanaṃ.
ទោវារិកភូមិយំ តិដ្ឋន្តិ សុធម្មាយ ទេវសភាយ, ទេវបុរស្ស ច ចតូសុ ទ្វារេសុ អារក្ខាយ អធិគតត្តា។ ‘‘ទិព្ពរុក្ខសហស្សបដិមណ្ឌិត’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ចិត្តលតាវន’’ន្តិអាទីសុបិ យោជេតព្ពំ។
Dovārikabhūmiyaṃ tiṭṭhanti sudhammāya devasabhāya, devapurassa ca catūsu dvāresu ārakkhāya adhigatattā. ‘‘Dibbarukkhasahassapaṭimaṇḍita’’nti idaṃ ‘‘cittalatāvana’’ntiādīsupi yojetabbaṃ.
បថវិយំ បតិដ្ឋាសីតិ ភស្សិត្វា បថវិយា អាសន្នដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ។ ន ហិ ចក្ករតនំ ភូមិយំ បតតិ, តថាឋិតញ្ច នចិរស្សេវ អន្តរធាយិ តេនត្តភាវេន ចក្កវត្តិឥស្សរិយស្ស អភាវតោ។ ‘‘ចិរតរំ កាលំ ឋត្វា’’តិ អបរេ។ រាជា ឯកកោវ អគមាសិ អត្តនោ អានុភាវេន។ មនុស្សភាវោតិ មនុស្សគន្ធសរីរនិស្សន្ទាទិមនុស្សភាវោ។ បាតុរហោសីតិ ទេវលោកេ បវត្តិវិបាកទាយិនោ អបរាបរិយាយ វេទនីយស្ស កម្មស្ស កតោកាសត្តា សព្ពទា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកតា មាលាមិលាយនាទិ ទិព្ពភាវោ បាតុរហោសិ។ តទា មនុស្សានំ អសង្ខេយ្យាយុកតាយ សក្ករជ្ជំ ការេត្វា។ ‘‘កិំ មេ ឥមិនា ឧបទ្ធរជ្ជេនា’’តិ អត្រិច្ឆតាយ អតិត្តោវ។ មនុស្សលោកេ ឧតុនោ កក្ខឡតាយ វាតាតបេន ផុដ្ឋគត្តោ កាលមកាសិ។
Pathaviyaṃ patiṭṭhāsīti bhassitvā pathaviyā āsannaṭṭhāne aṭṭhāsi. Na hi cakkaratanaṃ bhūmiyaṃ patati, tathāṭhitañca nacirasseva antaradhāyi tenattabhāvena cakkavattiissariyassa abhāvato. ‘‘Cirataraṃ kālaṃ ṭhatvā’’ti apare. Rājā ekakova agamāsi attano ānubhāvena. Manussabhāvoti manussagandhasarīranissandādimanussabhāvo. Pāturahosīti devaloke pavattivipākadāyino aparāpariyāya vedanīyassa kammassa katokāsattā sabbadā soḷasavassuddesikatā mālāmilāyanādi dibbabhāvo pāturahosi. Tadā manussānaṃ asaṅkheyyāyukatāya sakkarajjaṃ kāretvā. ‘‘Kiṃ me iminā upaddharajjenā’’ti atricchatāya atittova. Manussaloke utuno kakkhaḷatāya vātātapena phuṭṭhagatto kālamakāsi.
អវយវេសុ សិទ្ធោ វិសេសោ សមុទាយស្ស វិសេសកោ ហោតីតិ ឯកម្បិ រដ្ឋំ ពហុវចនេន វោហរិយតិ។
Avayavesu siddho viseso samudāyassa visesako hotīti ekampi raṭṭhaṃ bahuvacanena vohariyati.
ទ-ការេន អត្ថំ វណ្ណយន្តិ និរុត្តិនយេន។ កម្មាសោតិ កម្មាសបាទោ វុច្ចតិ ឧត្តរបទលោបេន យថា ‘‘រូបភវោ រូប’’ន្តិ។ កថំ បន សោ ‘‘កម្មាសបាទោ’’តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘តស្ស កិរា’’តិអាទិ។ ទមិតោតិ ឯត្ថ កីទិសំ ទមនំ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘បោរិសាទភាវតោ បដិសេធិតោ’’តិ។ ‘‘ឥមេ បន ថេរាតិ មជ្ឈិមភាណកា’’តិ កេចិ។ អបរេ បន ‘‘អដ្ឋកថាចរិយា’’តិ, ‘‘ទីឃភាណកា’’តិ វទន្តិ។ ឧភយថាបិ ចូឡកម្មាសទម្មំ សន្ធាយ តថា វទន្តិ។ យក្ខិនិបុត្តោ ហិ កម្មាសបាទោ អលីនសត្តុកុមារកាលេ (ចរិយា. ២.៧៥) ពោធិសត្តេន តត្ថ ទមិតោ។ សុតសោមកាលេ (ជា. ២.២១.៣៧១) បន ពារាណសិរាជា បោរិសាទភាវបដិសេធនេន យត្ថ ទមិតោ, តំ មហាកម្មាសទម្មំ នាម។ ‘‘បុត្តោ’’តិ វត្វា ‘‘អត្រជោ’’តិ វចនំ ឱរសបុត្តភាវទស្សនត្ថំ។
Da-kārena atthaṃ vaṇṇayanti niruttinayena. Kammāsoti kammāsapādo vuccati uttarapadalopena yathā ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti. Kathaṃ pana so ‘‘kammāsapādo’’ti vuccatīti āha ‘‘tassa kirā’’tiādi. Damitoti ettha kīdisaṃ damanaṃ adhippetanti āha ‘‘porisādabhāvato paṭisedhito’’ti. ‘‘Ime pana therāti majjhimabhāṇakā’’ti keci. Apare pana ‘‘aṭṭhakathācariyā’’ti, ‘‘dīghabhāṇakā’’ti vadanti. Ubhayathāpi cūḷakammāsadammaṃ sandhāya tathā vadanti. Yakkhiniputto hi kammāsapādo alīnasattukumārakāle (cariyā. 2.75) bodhisattena tattha damito. Sutasomakāle (jā. 2.21.371) pana bārāṇasirājā porisādabhāvapaṭisedhanena yattha damito, taṃ mahākammāsadammaṃ nāma. ‘‘Putto’’ti vatvā ‘‘atrajo’’ti vacanaṃ orasaputtabhāvadassanatthaṃ.
យេហិ អាវសិតប្បទេសោ ‘‘កុរុរដ្ឋ’’ន្តិ នាមំ លភិ, តេ ឧត្តរកុរុតោ អាគតមនុស្សា តត្ថ រក្ខិតនិយាមេនេវ បញ្ច សីលានិ រក្ខិំសុ។ តេសំ ទិដ្ឋានុគតិយា បច្ឆិមជនតាតិ សោ ទេសធម្មវសេន អវិច្ឆេទតោ បវត្តមានោ កុរុវត្តធម្មោតិ បញ្ញាយិត្ថ។ អយញ្ច អត្ថោ កុរុធម្មជាតកេន ទីបេតព្ពោ។ សោ អបរភាគេ បឋមំ យត្ថ សំកិលិដ្ឋោ ជាតោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘កុរុរដ្ឋវាសីន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ យត្ថ ភគវតោ វសនោកាសភូតោ កោចិ វិហារោ ន ហោតិ, តត្ថ កេវលំ គោចរគាមកិត្តនំ និទានកថាយ បកតិ យថា តំ សក្កេសុ វិហរតិ ទេវទហំ នាម សក្យានំ និគមោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អវសនោកាសតោ’’តិអាទិមាហ។
Yehi āvasitappadeso ‘‘kururaṭṭha’’nti nāmaṃ labhi, te uttarakuruto āgatamanussā tattha rakkhitaniyāmeneva pañca sīlāni rakkhiṃsu. Tesaṃ diṭṭhānugatiyā pacchimajanatāti so desadhammavasena avicchedato pavattamāno kuruvattadhammoti paññāyittha. Ayañca attho kurudhammajātakena dīpetabbo. So aparabhāge paṭhamaṃ yattha saṃkiliṭṭho jāto, taṃ dassetuṃ ‘‘kururaṭṭhavāsīna’’ntiādi vuttaṃ. Yattha bhagavato vasanokāsabhūto koci vihāro na hoti, tattha kevalaṃ gocaragāmakittanaṃ nidānakathāya pakati yathā taṃ sakkesu viharati devadahaṃ nāma sakyānaṃ nigamoti imamatthaṃ dassento ‘‘avasanokāsato’’tiādimāha.
‘‘អាយស្មា’’តិ វា ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ វា ‘‘តត្រ ភវ’’ន្តិ វា បិយសមុទាហារោ ឯសោតិ អាហ ‘‘អាយស្មាតិ បិយវចនមេត’’ន្តិ។ តយិទំ បិយវចនំ គរុគារវវសេន វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘គារវវចនមេត’’ន្តិ។
‘‘Āyasmā’’ti vā ‘‘devānaṃ piyā’’ti vā ‘‘tatra bhava’’nti vā piyasamudāhāro esoti āha ‘‘āyasmāti piyavacanameta’’nti. Tayidaṃ piyavacanaṃ garugāravavasena vuccatīti āha ‘‘gāravavacanameta’’nti.
អតិទូរអច្ចាសន្នវជ្ជនេន នាតិទូរនាច្ចាសន្នំ នាម គហិតំ, តំ បន អវកំសតោ ឧភិន្នំ បសារិតហត្ថានំ សង្ឃដ្ដនេន វេទិតព្ពំ។ ចក្ខុនា ចក្ខុំ អាហច្ច ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ, តេនាបិ អគារវមេវ កតំ ហោតិ។ គីវំ បរិវត្តេត្វាតិ បរិវត្តនវសេន គីវំ បសារេត្វា។
Atidūraaccāsannavajjanena nātidūranāccāsannaṃ nāma gahitaṃ, taṃ pana avakaṃsato ubhinnaṃ pasāritahatthānaṃ saṅghaṭṭanena veditabbaṃ. Cakkhunā cakkhuṃ āhacca daṭṭhabbaṃ hoti, tenāpi agāravameva kataṃ hoti. Gīvaṃ parivattetvāti parivattanavasena gīvaṃ pasāretvā.
កុលសង្គហត្ថាយាតិ កុលានុទ្ទយតាវសេន កុលានំ អនុគ្គណ្ហនត្ថាយ សហស្សភណ្ឌិកំ និក្ខិបន្តោ វិយ ភិក្ខបដិគ្គណ្ហនេន តេសំ មហតោ បុញ្ញាភិសន្ទស្ស ជននេន។ បដិសម្មជ្ជិត្វាតិ អន្តេវាសិកេហិ សម្មជ្ជនដ្ឋានំ សក្កច្ចការិតាយ បុន សម្មជ្ជិត្វា។ តិក្ខត្តុន្តិ ‘‘អាទិតោ បដ្ឋាយ អន្ត’’ន្តិអាទិនា វុត្តចតុរាការូបសញ្ហិតេ តយោ វារេ, តេនស្ស ទ្វាទសក្ខត្តុំ សម្មសិតភាវមាហ។
Kulasaṅgahatthāyāti kulānuddayatāvasena kulānaṃ anuggaṇhanatthāya sahassabhaṇḍikaṃ nikkhipanto viya bhikkhapaṭiggaṇhanena tesaṃ mahato puññābhisandassa jananena. Paṭisammajjitvāti antevāsikehi sammajjanaṭṭhānaṃ sakkaccakāritāya puna sammajjitvā. Tikkhattunti ‘‘ādito paṭṭhāya anta’’ntiādinā vuttacaturākārūpasañhite tayo vāre, tenassa dvādasakkhattuṃ sammasitabhāvamāha.
អម្ហាកំ ភគវតោ គម្ភីរភាវេនេវ កថិតត្តា សេសពុទ្ធេហិបិ ឯវមេវ កថិតោតិ ធម្មន្វយេ ឋត្វា វុត្តំ ‘‘សព្ពពុទ្ធេហិ…បេ.… កថិតោ’’តិ។ សាលិន្ទន្តិ សបរិភណ្ឌំ។ ‘‘សិនេរុំ ឧក្ខិបន្តោ វិយា’’តិ ឥមិនា តាទិសាយ ទេសនាយ សុទុក្ករភាវមាហ។ សុត្តមេវ ‘‘សុត្តន្តកថ’’ន្តិ អាហ ធម្មក្ខន្ធភាវតោ។ យថា វិនយបណ្ណត្តិភូមន្តរសមយន្តរានំ វិជាននំ អនញ្ញសាធារណំ សព្ពញ្ញុតញាណស្សេវ វិសយោ, ឯវំ អន្តទ្វយវិនិមុត្តស្ស ការកវេទករហិតស្ស បច្ចយាការស្ស វិភជនំ បីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ពុទ្ធានញ្ហី’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ តត្ថ ឋានានីតិ ការណានិ។ គជ្ជិតំ មហន្តំ ហោតីតិ តំ ទេសេតព្ពស្សេវ អនេកវិធតាយ, ទុវិញ្ញេយ្យតាយ ច នានានយេហិ បវត្តមានំ ទេសនាគជ្ជិតំ មហន្តំ វិបុលំ, ពហុភេទញ្ច ហោតិ។ ញាណំ អនុបវិសតីតិ តតោ ឯវ ទេសនាញាណំ ទេសេតព្ពធម្មេ វិភាគសោ កុរុមានំ អនុ អនុ បវិសតិ, តេន អនុបវិស្ស ឋិតំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ។ ពុទ្ធញាណស្ស មហន្តភាវោ បញ្ញាយតីតិ ឯវំវិធស្ស នាម ធម្មស្ស ទេសកំ, បដិវេធកញ្ចាតិ ពុទ្ធានំ ទេសនាញាណស្ស, បដិវេធញាណស្ស ច ឧឡារភាវោ បាកដោ ហោតិ។ ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ‘‘សព្ពំ វចីកម្មំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្ត’’ន្តិ (មហានិ. ៦៩, ១៦៩; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥; នេត្តិ. ១៤) វចនតោ សព្ពាបិ ភគវតោ ទេសនា ញាណរហិតា នត្ថិ, សីហសមានវុត្តិតាយ សព្ពត្ថ សមានប្បវត្តិ។ ទេសេតព្ពវសេន បន ទេសនា វិសេសតោ ញាណេន អនុបវិដ្ឋា, គម្ភីរតរា ច ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ កថំ បន វិនយបញ្ញត្តិំ បត្វា ទេសនា តិលក្ខណព្ភាហតា សុញ្ញតបដិសំយុត្តា ហោតីតិ? តត្ថាបិ សន្និសិន្នបរិសាយ អជ្ឈាសយានុរូបំ បវត្តមានា ទេសនា សង្ខារានំ អនិច្ចតាទិវិភាវនំ, សព្ពធម្មានំ អត្តត្តនិយតាភាវប្បកាសនញ្ច ហោតិ។ តេនេវាហ ‘‘អនេកបរិយាយេន ធម្មិំ កថំ កត្វា’’តិអាទិ។
Amhākaṃ bhagavato gambhīrabhāveneva kathitattā sesabuddhehipi evameva kathitoti dhammanvaye ṭhatvā vuttaṃ ‘‘sabbabuddhehi…pe… kathito’’ti. Sālindanti saparibhaṇḍaṃ. ‘‘Sineruṃ ukkhipantoviyā’’ti iminā tādisāya desanāya sudukkarabhāvamāha. Suttameva ‘‘suttantakatha’’nti āha dhammakkhandhabhāvato. Yathā vinayapaṇṇattibhūmantarasamayantarānaṃ vijānanaṃ anaññasādhāraṇaṃ sabbaññutañāṇasseva visayo, evaṃ antadvayavinimuttassa kārakavedakarahitassa paccayākārassa vibhajanaṃ pīti dassetuṃ ‘‘buddhānañhī’’tiādi āraddhaṃ. Tattha ṭhānānīti kāraṇāni. Gajjitaṃ mahantaṃ hotīti taṃ desetabbasseva anekavidhatāya, duviññeyyatāya ca nānānayehi pavattamānaṃ desanāgajjitaṃ mahantaṃ vipulaṃ, bahubhedañca hoti. Ñāṇaṃ anupavisatīti tato eva desanāñāṇaṃ desetabbadhamme vibhāgaso kurumānaṃ anu anu pavisati, tena anupavissa ṭhitaṃ viya hotīti attho. Buddhañāṇassa mahantabhāvo paññāyatīti evaṃvidhassa nāma dhammassa desakaṃ, paṭivedhakañcāti buddhānaṃ desanāñāṇassa, paṭivedhañāṇassa ca uḷārabhāvo pākaṭo hoti. Ettha ca kiñcāpi ‘‘sabbaṃ vacīkammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivatta’’nti (mahāni. 69, 169; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5; netti. 14) vacanato sabbāpi bhagavato desanā ñāṇarahitā natthi, sīhasamānavuttitāya sabbattha samānappavatti. Desetabbavasena pana desanā visesato ñāṇena anupaviṭṭhā, gambhīratarā ca hotīti daṭṭhabbaṃ. Kathaṃ pana vinayapaññattiṃ patvā desanā tilakkhaṇabbhāhatā suññatapaṭisaṃyuttā hotīti? Tatthāpi sannisinnaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ pavattamānā desanā saṅkhārānaṃ aniccatādivibhāvanaṃ, sabbadhammānaṃ attattaniyatābhāvappakāsanañca hoti. Tenevāha ‘‘anekapariyāyena dhammiṃ kathaṃ katvā’’tiādi.
អាបជ្ជាតិ បត្វា យថា ញាណកោញ្ចនាទំ វិស្សជ្ជេតិ, ឯវំ បាបុណិត្វា។
Āpajjāti patvā yathā ñāṇakoñcanādaṃ vissajjeti, evaṃ pāpuṇitvā.
បមាណាតិក្កមេតិ អបរិមាណត្ថេ ‘‘យាវញ្ចិទំ តេន ភគវតា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤) វិយ។ អបរិមេយ្យភាវជោតនោ ហិ អយំ យាវ-សទ្ទោ។ តេនាហ ‘‘អតិគម្ភីរោ អត្ថោ’’តិ។ អវភាសតីតិ ញាយតិ ឧបដ្ឋាតិ។ ញាណស្ស តថា ឧបដ្ឋានញ្ហិ សន្ធាយ ‘‘ទិស្សតី’’តិ វុត្តំ។ ននុ ឯស បដិច្ចសមុប្បាទោ ឯកន្តគម្ភីរោវ, តត្ថ កស្មា គម្ភីរាវភាសតា ជោតិតាតិ? សច្ចមេតំ, ឯកន្តគម្ភីរតាទស្សនត្ថមេវ បនស្ស គម្ភីរាវភាសគ្គហណំ។ តស្មា អញ្ញត្ថ លព្ភមានំ ចតុកោដិកំ ព្យតិរេកមុខេន និទស្សេត្វា តំ ឯវស្ស ឯកន្តគម្ភីរតំ វិភាវេតុំ ‘‘ឯកញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯតំ នត្ថីតិ អគម្ភីរោ, អគម្ភីរាវភាសោ ចាតិ ឯតំ ទ្វយំ នត្ថិ, តេន យថាទស្សិតេ ចតុកោដិកេ បច្ឆិមា ឯក កោដិ លព្ភតីតិ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ។
Pamāṇātikkameti aparimāṇatthe ‘‘yāvañcidaṃ tena bhagavatā’’tiādīsu (dī. ni. 1.4) viya. Aparimeyyabhāvajotano hi ayaṃ yāva-saddo. Tenāha ‘‘atigambhīro attho’’ti. Avabhāsatīti ñāyati upaṭṭhāti. Ñāṇassa tathā upaṭṭhānañhi sandhāya ‘‘dissatī’’ti vuttaṃ. Nanu esa paṭiccasamuppādo ekantagambhīrova, tattha kasmā gambhīrāvabhāsatā jotitāti? Saccametaṃ, ekantagambhīratādassanatthameva panassa gambhīrāvabhāsaggahaṇaṃ. Tasmā aññattha labbhamānaṃ catukoṭikaṃ byatirekamukhena nidassetvā taṃ evassa ekantagambhīrataṃ vibhāvetuṃ ‘‘ekañhī’’tiādi vuttaṃ. Etaṃ natthīti agambhīro, agambhīrāvabhāso cāti etaṃ dvayaṃ natthi, tena yathādassite catukoṭike pacchimā eka koṭi labbhatīti dasseti. Tenāha ‘‘ayañhī’’tiādi.
យេហិ គម្ភីរភាវេហិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ‘‘គម្ភីរោ’’តិ វុច្ចតិ, តេ ចតូហិ ឧបមាហិ ឧល្លិង្គេន្តោ ‘‘ភវគ្គគ្គហណាយា’’តិអាទិមាហ។ យថា ភវគ្គំ ហត្ថំ បសារេត្វា គហេតុំ ន សក្កា ទូរភាវតោ, ឯវំ សង្ខារាទីនំ អវិជ្ជាទិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ បាកតិកញាណេន គហេតុំ ន សក្កា។ យថា សិនេរុំ ភិន្ទិត្វា មិញ្ជំ បព្ពតរសំ បាកតិកបុរិសេន នីហរិតុំ ន សក្កា, ឯវំ បដិច្ចសមុប្បាទគតេ ធម្មត្ថាទិកេ បាកតិកញាណេន ភិន្ទិត្វា វិភជ្ជ បដិវិជ្ឈនវសេន ជានិតុំ ន សក្កា។ យថា មហាសមុទ្ទំ បាកតិកបុរិសស្ស ពាហុទ្វយេន បធារិតុំ ន សក្កា, ឯវំ វេបុល្លដ្ឋេន មហាសមុទ្ទសទិសំ បដិច្ចសមុប្បាទំ បាកតិកញាណេន ទេសនាវសេន បធារិតុំ ន សក្កា។ យថា មហាបថវិំ បរិវត្តេត្វា បាកតិកបុរិសស្ស បថវោជំ គហេតុំ ន សក្កា, ឯវំ ‘‘ឥត្ថំ អវិជ្ជាទយោ សង្ខារាទីនំ បច្ចយា ហោន្តី’’តិ តេសំ បច្ចយភាវោ បាកតិកញាណេន នីហរិត្វា គហេតុំ ន សក្កាតិ។ ឯវំ ចតុព្ពិធគម្ភីរតាវសេន ចតស្សោ ឧបមា យោជេតព្ពា។ បាកតិកញាណវសេន ចាយមត្ថយោជនា កតា ទិដ្ឋសច្ចានំ តត្ថ បដិវេធសភាវតោ, តថាបិ យស្មា សាវកានំ, បច្ចេកពុទ្ធានញ្ច តត្ថ សប្បទេសមេវ ញាណំ, ពុទ្ធានំយេវ និប្បទេសំ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ពុទ្ធវិសយំ បញ្ហ’’ន្តិអាទិ។
Yehi gambhīrabhāvehi paṭiccasamuppādo ‘‘gambhīro’’ti vuccati, te catūhi upamāhi ulliṅgento ‘‘bhavaggaggahaṇāyā’’tiādimāha. Yathā bhavaggaṃ hatthaṃ pasāretvā gahetuṃ na sakkā dūrabhāvato, evaṃ saṅkhārādīnaṃ avijjādipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho pākatikañāṇena gahetuṃ na sakkā. Yathā sineruṃ bhinditvā miñjaṃ pabbatarasaṃ pākatikapurisena nīharituṃ na sakkā, evaṃ paṭiccasamuppādagate dhammatthādike pākatikañāṇena bhinditvā vibhajja paṭivijjhanavasena jānituṃ na sakkā. Yathā mahāsamuddaṃ pākatikapurisassa bāhudvayena padhārituṃ na sakkā, evaṃ vepullaṭṭhena mahāsamuddasadisaṃ paṭiccasamuppādaṃ pākatikañāṇena desanāvasena padhārituṃ na sakkā. Yathā mahāpathaviṃ parivattetvā pākatikapurisassa pathavojaṃ gahetuṃ na sakkā, evaṃ ‘‘itthaṃ avijjādayo saṅkhārādīnaṃ paccayā hontī’’ti tesaṃ paccayabhāvo pākatikañāṇena nīharitvā gahetuṃ na sakkāti. Evaṃ catubbidhagambhīratāvasena catasso upamā yojetabbā. Pākatikañāṇavasena cāyamatthayojanā katā diṭṭhasaccānaṃ tattha paṭivedhasabhāvato, tathāpi yasmā sāvakānaṃ, paccekabuddhānañca tattha sappadesameva ñāṇaṃ, buddhānaṃyeva nippadesaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘buddhavisayaṃ pañha’’ntiādi.
ឧស្សាទេន្តោតិ បញ្ញាយ ឧក្កំសេន្តោ, ឧគ្គណ្ហន្តោតិ អត្ថោ។ អបសាទេន្តោតិ និព្ភច្ឆន្តោ, និគ្គណ្ហន្តោតិ អត្ថោ។
Ussādentoti paññāya ukkaṃsento, uggaṇhantoti attho. Apasādentoti nibbhacchanto, niggaṇhantoti attho.
ឧស្សាទនាវណ្ណនា
Ussādanāvaṇṇanā
តេនាតិ មហាបញ្ញាភាវេន។ តត្ថាតិ ថេរស្ស សតិបិ ឧត្តានភាវេ, បដិច្ចសមុប្បាទស្សអញ្ញេសំ គម្ភីរភាវេ។ សុភោជនរសបុដ្ឋស្សាតិ សុន្ទរេន ភោជនរសេន បោសិតស្ស។ កតយោគស្សាតិ និពទ្ធបយោគេន កតបរិចយស្ស។ មល្លបាសាណន្តិ មល្លេហិ មហព្ពលេហេវ ឧក្ខិបិតព្ពបាសាណំ។ កុហិំ ឥមស្ស ភារិយដ្ឋានន្តិ កស្មិំ បស្សេ ឥមស្ស បាសាណស្ស គរុតរប្បទេសោតិ តស្ស សល្លហុកភាវំ ទីបេន្តោ វទតិ។
Tenāti mahāpaññābhāvena. Tatthāti therassa satipi uttānabhāve, paṭiccasamuppādassaaññesaṃ gambhīrabhāve. Subhojanarasapuṭṭhassāti sundarena bhojanarasena positassa. Katayogassāti nibaddhapayogena kataparicayassa. Mallapāsāṇanti mallehi mahabbaleheva ukkhipitabbapāsāṇaṃ. Kuhiṃ imassa bhāriyaṭṭhānanti kasmiṃ passe imassa pāsāṇassa garutarappadesoti tassa sallahukabhāvaṃ dīpento vadati.
តិមិរបិង្គលេនេវ ទីបេន្តិ តស្ស មហាវិប្ផារភាវតោ។ តេនាហ ‘‘តស្ស កិរា’’តិអាទិ។ បក្កុថតីតិ បក្កុថន្តំ វិយ បរិវត្តតិ បរិតោ វិវត្តតិ។ លក្ខណវចនញ្ហេតំ។ បិដ្ឋិយំ សកលិនបទកាបិដ្ឋំ។ កាយូបបន្នស្សាតិ មហតា កាយេន ឧបេតស្ស, មហាកាយស្សាតិ អត្ថោ។
Timirapiṅgaleneva dīpenti tassa mahāvipphārabhāvato. Tenāha ‘‘tassa kirā’’tiādi. Pakkuthatīti pakkuthantaṃ viya parivattati parito vivattati. Lakkhaṇavacanañhetaṃ. Piṭṭhiyaṃ sakalinapadakāpiṭṭhaṃ. Kāyūpapannassāti mahatā kāyena upetassa, mahākāyassāti attho.
បិញ្ឆវដ្ដីតិ បិញ្ឆកលាបោ។ សុបណ្ណវាតន្តិ នាគគ្គហណាទីសុ បក្ខបប្ផោដនវសេន ឧប្បជ្ជនកវាតំ។
Piñchavaṭṭīti piñchakalāpo. Supaṇṇavātanti nāgaggahaṇādīsu pakkhapapphoṭanavasena uppajjanakavātaṃ.
បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិកថាវណ្ណនា
Pubbūpanissayasampattikathāvaṇṇanā
‘‘បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិយា’’តិអាទិនា ឧទ្ទិដ្ឋការណានិ វិត្ថារតោ វិវរិតុំ ‘‘ឥតោ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឥតោតិ ឥតោ កប្បតោ ។ សតសហស្សិមេតិ សតសហស្សមេ។ ហំសាវតី នាម នគរំ អហោសិ ជាតនគរំ។ ធុរបត្តានីតិ ពាហិរបត្តានិ, យានិ ទីឃតមានិ។
‘‘Pubbūpanissayasampattiyā’’tiādinā uddiṭṭhakāraṇāni vitthārato vivarituṃ ‘‘ito kirā’’tiādi vuttaṃ. Tattha itoti ito kappato . Satasahassimeti satasahassame. Haṃsāvatī nāma nagaraṃ ahosi jātanagaraṃ. Dhurapattānīti bāhirapattāni, yāni dīghatamāni.
កនិដ្ឋភាតាតិ វេមាតិកភាតា កនិដ្ឋោ យថា អម្ហាកំ ភគវតោ នន្ទត្ថេរោ។ ពុទ្ធានញ្ហិ សហោទរា ភាតរោ នាម ន ហោន្តិ។ កថំ ជេដ្ឋា តាវ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, កនិដ្ឋានំ បន អសម្ភវោ ឯវ។ ភោគន្តិ វិភវំ។ ឧបសន្តោតិ ចោរជនិតសង្ខោភវូបសមេន ឧបសន្តោ ជនបទោ។
Kaniṭṭhabhātāti vemātikabhātā kaniṭṭho yathā amhākaṃ bhagavato nandatthero. Buddhānañhi sahodarā bhātaro nāma na honti. Kathaṃ jeṭṭhā tāva na uppajjanti, kaniṭṭhānaṃ pana asambhavo eva. Bhoganti vibhavaṃ. Upasantoti corajanitasaṅkhobhavūpasamena upasanto janapado.
ទ្វេ សាដកេ និវាសេត្វាតិ សាដកទ្វយមេវ អត្តនោ កាយបរិហារិកំ កត្វា ឥតរំ សព្ពសម្ភារំ អត្តតោ មោចេត្វា។
Dve sāṭake nivāsetvāti sāṭakadvayameva attano kāyaparihārikaṃ katvā itaraṃ sabbasambhāraṃ attato mocetvā.
បត្តគ្គហណត្ថន្តិ អន្តោបក្ខិត្តឧណ្ហភោជនត្តា អបរាបរំ ហត្ថេ បរិវត្តេន្តស្ស បត្តគ្គហណត្ថំ។ ឧត្តរិសាដកន្តិ អត្តនោ ឧត្តរិសាដកំ។ ឯតានិ បាកដដ្ឋានានីតិ ឯតានិ យថាវុត្តានិ ភគវតោ ទេសនាយ បាកដានិ ថេរស្ស បុញ្ញករណដ្ឋានានិ។
Pattaggahaṇatthanti antopakkhittauṇhabhojanattā aparāparaṃ hatthe parivattentassa pattaggahaṇatthaṃ. Uttarisāṭakanti attano uttarisāṭakaṃ. Etānipākaṭaṭṭhānānīti etāni yathāvuttāni bhagavato desanāya pākaṭāni therassa puññakaraṇaṭṭhānāni.
បដិសន្ធិំ គហេត្វាតិ អម្ហាកំ មហាពោធិសត្តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ ឯវ បដិសន្ធិំ គហេត្វា។
Paṭisandhiṃgahetvāti amhākaṃ mahābodhisattassa paṭisandhiggahaṇadivase eva paṭisandhiṃ gahetvā.
តិត្ថវាសាទិវណ្ណនា
Titthavāsādivaṇṇanā
ឧគ្គហណំ បាឡិយា ឧគ្គណ្ហនំ។ សវនំ អត្ថសវនំ។ បរិបុច្ឆនំ គណ្ឋិដ្ឋានេសុ អត្ថបរិបុច្ឆនំ។ ធារណំ បាឡិយាបិ បាឡិអត្ថស្សបិ ចិត្តេ ឋបនំ។ សព្ពញ្ចេតំ ឥធ បដិច្ចសមុប្បាទវសេន វេទិតព្ពំ។
Uggahaṇaṃ pāḷiyā uggaṇhanaṃ. Savanaṃ atthasavanaṃ. Paripucchanaṃ gaṇṭhiṭṭhānesu atthaparipucchanaṃ. Dhāraṇaṃ pāḷiyāpi pāḷiatthassapi citte ṭhapanaṃ. Sabbañcetaṃ idha paṭiccasamuppādavasena veditabbaṃ.
សោតាបន្នានញ្ច…បេ... ឧបដ្ឋាតិតត្ថ សម្មោហវិទ្ធំសនេន ‘‘យំ កិញ្ចិ សមុទយធម្មំ, សព្ពំ តំ និរោធធម្ម’’ន្តិ (ទី. និ. ១.២៩៨; សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៦; ចូឡនិ. ៤, ៧, ៨) អត្តបច្ចក្ខវសេន ឧបដ្ឋានតោ។ នាមរូបបរិច្ឆេទោតិ សហ បច្ចយេន នាមរូបស្ស បរិច្ឆិជ្ជ អវពោធោ។
Sotāpannānañca…pe... upaṭṭhātitattha sammohaviddhaṃsanena ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti (dī. ni. 1.298; saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 16; cūḷani. 4, 7, 8) attapaccakkhavasena upaṭṭhānato. Nāmarūpaparicchedoti saha paccayena nāmarūpassa paricchijja avabodho.
បដិច្ចសមុប្បាទគម្ភីរតាវណ្ណនា
Paṭiccasamuppādagambhīratāvaṇṇanā
‘‘អត្ថគម្ភីរតាយា’’តិអាទិនា សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោតិ ជាតិបច្ចយតោ សម្ភូតំ ហុត្វា សហិតស្ស អត្តនោ បច្ចយានុរូបស្ស ជរាមរណស្ស ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ អាគតភាវោ, អនុបវត្តត្ថោតិ អត្ថោ។ អថ វា សម្ភូតដ្ឋោ ច សមុទាគតដ្ឋោ ច សម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ។ ‘‘ន ជាតិតោ ជរាមរណំ ន ហោតិ,’’ ន ច ជាតិំ វិនា ‘‘អញ្ញតោ ហោតី’’តិ ហិ ជាតិបច្ចយសម្ភូតដ្ឋោ វុត្តោ, ឥត្ថញ្ច ជាតិតោ សមុទាគច្ឆតីតិ ជាតិបច្ចយសមុទាគតដ្ឋោ, យា យា ជាតិ យថា យថា បច្ចយោ ហោតិ, តទនុរូបបាតុភាវោតិ អត្ថោ។ សោ អនុបចិតកុសលសម្ភារានំ ញាណស្ស តត្ថ អប្បតិដ្ឋតាយ អគាធដ្ឋេន គម្ភីរោ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។
‘‘Atthagambhīratāyā’’tiādinā saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘tatthā’’tiādi āraddhaṃ. Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭhoti jātipaccayato sambhūtaṃ hutvā sahitassa attano paccayānurūpassa jarāmaraṇassa uddhaṃ uddhaṃ āgatabhāvo, anupavattatthoti attho. Atha vā sambhūtaṭṭho ca samudāgataṭṭho ca sambhūtasamudāgataṭṭho. ‘‘Na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti,’’ na ca jātiṃ vinā ‘‘aññato hotī’’ti hi jātipaccayasambhūtaṭṭho vutto, itthañca jātito samudāgacchatīti jātipaccayasamudāgataṭṭho, yā yā jāti yathā yathā paccayo hoti, tadanurūpapātubhāvoti attho. So anupacitakusalasambhārānaṃ ñāṇassa tattha appatiṭṭhatāya agādhaṭṭhena gambhīro. Sesapadesupi eseva nayo.
អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោតិ យេនាការេន យទវត្ថា អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ។ យេន ហិ បវត្តិអាការេន, យាយ ច អវត្ថាយ អវត្ថិតា អវិជ្ជា តេសំ តេសំ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ, តទុភយស្សបិ ទុរវពោធនីយតោ អវិជ្ជា សង្ខារានំ នវហិ អាការេហិ បច្ចយដ្ឋោ អនុបចិតកុសលសម្ភារានំ ញាណស្ស តត្ថ អប្បតិដ្ឋតាយ អគាធដ្ឋេន គម្ភីរោ។ ឯស នយោ សេសបទេសុបិ។
Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭhoti yenākārena yadavatthā avijjā saṅkhārānaṃ paccayo hoti. Yena hi pavattiākārena, yāya ca avatthāya avatthitā avijjā tesaṃ tesaṃ saṅkhārānaṃ paccayo hoti, tadubhayassapi duravabodhanīyato avijjā saṅkhārānaṃ navahi ākārehi paccayaṭṭho anupacitakusalasambhārānaṃ ñāṇassa tattha appatiṭṭhatāya agādhaṭṭhena gambhīro. Esa nayo sesapadesupi.
កត្ថចិ អនុលោមតោ ទេសីយតិ, កត្ថចិ បដិលោមតោតិ ឥធ បន បច្ចយុប្បាទា បច្ចយុប្បន្នុប្បាទសង្ខាតោ អនុលោមោ, បច្ចយនិរោធា បច្ចយុប្បន្ននិរោធសង្ខាតោ ច បដិលោមោ អធិប្បេតោ។ អាទិតោ បន បដ្ឋាយ អន្តគមនំ អនុលោមោ, អន្តតោ ច អាទិគមនំ បដិលោមោតិ អធិប្បេតោ។ អាទិតោ បដ្ឋាយ អនុលោមទេសនាយ, អន្តតោ បដ្ឋាយ បដិលោមទេសនាយ ច តិសន្ធិ ចតុសង្ខេបោ។ ‘‘ឥមេ ភិក្ខវេ ចត្តារោ អាហារា កិំ និទានា’’តិអាទិកាយ (សំ. និ. ២.១១) ច វេមជ្ឈតោ បដ្ឋាយ បដិលោមទេសនាយ, ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិអាទិកាយ (សំ. និ. ២.៤៣, ៤៥) អនុលោមទេសនាយ ច ទ្វិសន្ធិ តិសង្ខេបោ។ ‘‘សំយោជនិយេសុ ភិក្ខវេ ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សិនោ វិហរតោ តណ្ហា បវឌ្ឍតិ, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៥៣, ៥៧) ឯកសន្ធិ ទ្វិសង្ខេបោ។ ឯកង្គោ ហិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ទេសិតោ។ លព្ភតេវ ហិ សោ ‘‘តត្រ ភិក្ខវេ សុតវា អរិយសាវកោ បដិច្ចសមុប្បាទំយេវ សាធុកំ យោនិសោ មនសិ ករោតិ ‘ឥតិ ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ…បេ.… និរុជ្ឈតី’តិ។ សុខវេទនិយំ ភិក្ខវេ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខវេទនា’’តិ (សំ. និ. ២.៦២) ឥមស្ស សុត្តស្ស វសេន វេទិតព្ពោ។ ឥតិ តេន តេន ការណេន តថា តថា បវត្តេតព្ពត្តា បដិច្ចសមុប្បាទោ ទេសនាយ គម្ភីរោ។ តេនាហ ‘‘អយំ ទេសនាគម្ភីរតា’’តិ។ ន ហិ តត្ថ សព្ពញ្ញុតញាណតោ អញ្ញំ ញាណំ បតិដ្ឋំ លភតិ។
Katthacianulomato desīyati, katthaci paṭilomatoti idha pana paccayuppādā paccayuppannuppādasaṅkhāto anulomo, paccayanirodhā paccayuppannanirodhasaṅkhāto ca paṭilomo adhippeto. Ādito pana paṭṭhāya antagamanaṃ anulomo, antato ca ādigamanaṃ paṭilomoti adhippeto. Ādito paṭṭhāya anulomadesanāya, antato paṭṭhāya paṭilomadesanāya ca tisandhi catusaṅkhepo. ‘‘Ime bhikkhave cattāro āhārā kiṃ nidānā’’tiādikāya (saṃ. ni. 2.11) ca vemajjhato paṭṭhāya paṭilomadesanāya, ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso, phassapaccayā vedanā’’tiādikāya (saṃ. ni. 2.43, 45) anulomadesanāya ca dvisandhi tisaṅkhepo. ‘‘Saṃyojaniyesu bhikkhave dhammesu assādānupassino viharato taṇhā pavaḍḍhati, taṇhāpaccayā upādāna’’ntiādīsu (saṃ. ni. 2.53, 57) ekasandhi dvisaṅkhepo. Ekaṅgo hi paṭiccasamuppādo desito. Labbhateva hi so ‘‘tatra bhikkhave sutavā ariyasāvako paṭiccasamuppādaṃyeva sādhukaṃ yoniso manasi karoti ‘iti imasmiṃ sati idaṃ hoti…pe… nirujjhatī’ti. Sukhavedaniyaṃ bhikkhave phassaṃ paṭicca uppajjati sukhavedanā’’ti (saṃ. ni. 2.62) imassa suttassa vasena veditabbo. Iti tena tena kāraṇena tathā tathā pavattetabbattā paṭiccasamuppādo desanāya gambhīro. Tenāha ‘‘ayaṃ desanāgambhīratā’’ti. Na hi tattha sabbaññutañāṇato aññaṃ ñāṇaṃ patiṭṭhaṃ labhati.
‘‘អវិជ្ជាយ បនា’’តិអាទីសុ ជាននលក្ខណស្ស ញាណស្ស បដិបក្ខភូតោ អវិជ្ជាយ អញ្ញាណដ្ឋោ។ អារម្មណស្ស បច្ចក្ខករណេន ទស្សនភូតស្ស បដិបក្ខភូតោ អទស្សនដ្ឋោ។ យេនេសា អត្តនោ សភាវេន ទុក្ខាទីនំ យាថាវសរសំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតិ ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា តិដ្ឋតិ, សោ តស្សា សច្ចាសម្បដិវេធដ្ឋោ។ អភិសង្ខរណំ សំវិធានំ, បកប្បនន្តិ អត្ថោ។ អាយូហនំ សម្បិណ្ឌនំ, សម្បយុត្តធម្មានំ អត្តនោ កិច្ចានុរូបតាយ រាសីករណន្តិ អត្ថោ។ អបុញ្ញាភិសង្ខារេកទេសោ សរាគោ។ អញ្ញោ វិរាគោ។ រាគស្ស វា អប្បដិបក្ខភាវតោ រាគប្បវឌ្ឍកោ, រាគុប្បត្តិបច្ចយោ ច សព្ពោបិ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ សរាគោ។ ឥតរោ តព្ពិទូរភាវតោ វិរាគោ។ ‘‘ទីឃរត្តំ ហេតំ ភិក្ខវេ អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស អជ្ឈោសិតំ មមាយិតំ បរាមដ្ឋំ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’តិ’’ (សំ. និ. ២.៦១) អត្តបរាមាសស្ស វិញ្ញាណំ វិសេសតោ វត្ថុ វុត្តន្តិ វិញ្ញាណស្ស សុញ្ញតដ្ឋោ គម្ភីរោ។ អត្តា វិជានាតិ សំសរតីតិ សព្យាបារតាសង្កន្តិអភិនិវេសពលវតាយ អព្យាបារអសង្កន្តិបដិសន្ធិបាតុភាវដ្ឋា ច គម្ភីរា។ នាមរូបស្ស បដិសន្ធិក្ខណេ ឯកតោវ ឧប្បាទោ ឯកុប្បាទោ, បវត្តិយំ វិសុំ វិសុំ យថារហំ ឯកុប្បាទោ។ នាមស្ស រូបេន, រូបស្ស ច នាមេន អសម្បយោគតោ វិនិព្ភោគោ នាមស្ស នាមេន , រូបស្ស ច រូបេន ឯកច្ចស្ស ឯកច្ចេន អវិនិព្ភោគោ (នាមស្ស នាមេន អវិនិព្ភោគោ វិភ. មូលដី. ២៤២) យោជេតព្ពោ។ ឯកុប្បាទេកនិរោធេហិ អវិនិព្ភោគេ អធិប្បេតេ សោ រូបស្ស ច ឯកកលាបបវត្តិនោ រូបេន លព្ភតីតិ។ អថ វា ឯកចតុវោការភវេសុ នាមរូបានំ អសហវត្តនតោ អញ្ញមញ្ញំ វិនិព្ភោគោ, បញ្ចវោការភវេ សហវត្តនតោ អវិនិព្ភោគោ ច វេទិតព្ពោ។
‘‘Avijjāya panā’’tiādīsu jānanalakkhaṇassa ñāṇassa paṭipakkhabhūto avijjāya aññāṇaṭṭho. Ārammaṇassa paccakkhakaraṇena dassanabhūtassa paṭipakkhabhūto adassanaṭṭho. Yenesā attano sabhāvena dukkhādīnaṃ yāthāvasarasaṃ paṭivijjhituṃ na deti chādetvā pariyonandhitvā tiṭṭhati, so tassā saccāsampaṭivedhaṭṭho. Abhisaṅkharaṇaṃ saṃvidhānaṃ, pakappananti attho. Āyūhanaṃ sampiṇḍanaṃ, sampayuttadhammānaṃ attano kiccānurūpatāya rāsīkaraṇanti attho. Apuññābhisaṅkhārekadeso sarāgo. Añño virāgo. Rāgassa vā appaṭipakkhabhāvato rāgappavaḍḍhako, rāguppattipaccayo ca sabbopi apuññābhisaṅkhāro sarāgo. Itaro tabbidūrabhāvato virāgo. ‘‘Dīgharattaṃ hetaṃ bhikkhave assutavato puthujjanassa ajjhositaṃ mamāyitaṃ parāmaṭṭhaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti’’ (saṃ. ni. 2.61) attaparāmāsassa viññāṇaṃ visesato vatthu vuttanti viññāṇassa suññataṭṭho gambhīro. Attā vijānāti saṃsaratīti sabyāpāratāsaṅkantiabhinivesabalavatāya abyāpāraasaṅkantipaṭisandhipātubhāvaṭṭhā ca gambhīrā. Nāmarūpassa paṭisandhikkhaṇe ekatova uppādo ekuppādo, pavattiyaṃ visuṃ visuṃ yathārahaṃ ekuppādo. Nāmassa rūpena, rūpassa ca nāmena asampayogato vinibbhogo nāmassa nāmena , rūpassa ca rūpena ekaccassa ekaccena avinibbhogo (nāmassa nāmena avinibbhogo vibha. mūlaṭī. 242) yojetabbo. Ekuppādekanirodhehi avinibbhoge adhippete so rūpassa ca ekakalāpapavattino rūpena labbhatīti. Atha vā ekacatuvokārabhavesu nāmarūpānaṃ asahavattanato aññamaññaṃ vinibbhogo, pañcavokārabhave sahavattanato avinibbhogo ca veditabbo.
នាមស្ស អារម្មណាភិមុខំ នមនំ នមនដ្ឋោ។ រូបស្ស វិរោធិបច្ចយសមវាយេ វិសទិសុប្បត្តិ រុប្បនដ្ឋោ។ ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវោ អធិបតិយដ្ឋោ។ ‘‘លោកោបេសោ, ទ្វារាបេសា, ខេត្តំ បេត’’ន្តិ វុត្តលោកាទិអត្ថោ ចក្ខាទីសុ បញ្ចសុ យោជេតព្ពោ។ មនាយតនស្ស បន លុជ្ជនតោ, មនោសម្ផស្សាទីនំ ទ្វារខេត្តភាវតោ ច ឯតេ អត្ថា វេទិតព្ពា។ អាបាថគតានំ រូបាទីនំ បកាសនយោគ្យតាលក្ខណំ ឱភាសនំ ចក្ខាទីនំ វិសយិភាវោ, មនាយតនស្ស វិជាននំ។ សង្ឃដ្ដនដ្ឋោ វិសេសតោ ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ បញ្ចន្នំ, ឥតរេ ឆន្នម្បិ យោជេតព្ពា។ ផុសនញ្ច ផស្សស្ស សភាវោ។ សង្ឃដ្ដនំ រសោ, ឥតរេ ឧបដ្ឋានាការា។ អារម្មណរសានុភវនដ្ឋោ រសវសេន វុត្តោ, វេទយិតដ្ឋោ លក្ខណវសេន។ សុខទុក្ខម អជ្ឈត្តភាវោ យថាក្កមំ តិស្សន្នំ វេទនានំ សភាវវសេន វុត្តោ។ ‘‘អត្តា វេទយតី’’តិ អភិនិវេសស្ស ពលវភាវតោ និជ្ជីវដ្ឋោ វេទនាយ គម្ភីរោ។ និជ្ជីវាយ វា វេទនាយ វេទយិតំ និជ្ជីវវេទយិតំ, សោ ឯវ អត្ថោតិ និជ្ជីវវេទយិតដ្ឋោ។
Nāmassa ārammaṇābhimukhaṃ namanaṃ namanaṭṭho. Rūpassa virodhipaccayasamavāye visadisuppatti ruppanaṭṭho. Indriyapaccayabhāvo adhipatiyaṭṭho. ‘‘Lokopeso, dvārāpesā, khettaṃ peta’’nti vuttalokādiattho cakkhādīsu pañcasu yojetabbo. Manāyatanassa pana lujjanato, manosamphassādīnaṃ dvārakhettabhāvato ca ete atthā veditabbā. Āpāthagatānaṃ rūpādīnaṃ pakāsanayogyatālakkhaṇaṃ obhāsanaṃ cakkhādīnaṃ visayibhāvo, manāyatanassa vijānanaṃ. Saṅghaṭṭanaṭṭho visesato cakkhusamphassādīnaṃ pañcannaṃ, itare channampi yojetabbā. Phusanañca phassassa sabhāvo. Saṅghaṭṭanaṃ raso, itare upaṭṭhānākārā. Ārammaṇarasānubhavanaṭṭho rasavasena vutto, vedayitaṭṭho lakkhaṇavasena. Sukhadukkhama ajjhattabhāvo yathākkamaṃ tissannaṃ vedanānaṃ sabhāvavasena vutto. ‘‘Attā vedayatī’’ti abhinivesassa balavabhāvato nijjīvaṭṭho vedanāya gambhīro. Nijjīvāya vā vedanāya vedayitaṃ nijjīvavedayitaṃ, so eva atthoti nijjīvavedayitaṭṭho.
សប្បីតិកតណ្ហាយ អភិនន្ទិតដ្ឋោ។ ពលវតរតណ្ហាយ គិលិត្វា បរិនិដ្ឋាបនំ អជ្ឈោសានដ្ឋោ។ ឥតរេ បន ជេដ្ឋភាវឱសារណសមុទ្ទទុរតិក្កមអបារិបូរិវសេន វេទិតព្ពា។ អាទានគ្គហណាភិនិវេសដ្ឋា ចតុន្នម្បិ ឧបាទានានំ សមានា, បរាមាសដ្ឋោ ទិដ្ឋុបាទានាទីនមេវ, តថា ទុរតិក្កមដ្ឋោ។ ‘‘ទិដ្ឋិកន្តារោ’’តិ (ធ. ស. ៣៩២) ហិ វចនតោ ទិដ្ឋីនំ ទុរតិក្កមតា។ ទឡ្ហគ្គហណត្តា វា ចតុន្នម្បិ ទុរតិក្កមដ្ឋោ យោជេតព្ពោ។ យោនិគតិឋិតិនិវាសេសុខិបនន្តិ សមាសេ ភុម្មវចនស្ស អលោបោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯវញ្ហិ តេន អាយូហនាភិសង្ខរណបទានំ សមាសោ ហោតិ។ យថា តថា ជាយនំ ជាតិអត្ថោ។ តស្សា បន សន្និបាតតោ ជាយនំ សញ្ជាតិអត្ថោ។ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមិត្វា វិយ ជាយនំ ឱក្កន្តិអត្ថោ។ សោ ជាតិតោ និព្ពត្តនំ និព្ពត្តិអត្ថោ។ កេវលំ បាតុភវនំ បាតុភាវដ្ឋោ។
Sappītikataṇhāya abhinanditaṭṭho. Balavatarataṇhāya gilitvā pariniṭṭhāpanaṃ ajjhosānaṭṭho. Itare pana jeṭṭhabhāvaosāraṇasamuddaduratikkamaapāripūrivasena veditabbā. Ādānaggahaṇābhinivesaṭṭhā catunnampi upādānānaṃ samānā, parāmāsaṭṭho diṭṭhupādānādīnameva, tathā duratikkamaṭṭho. ‘‘Diṭṭhikantāro’’ti (dha. sa. 392) hi vacanato diṭṭhīnaṃ duratikkamatā. Daḷhaggahaṇattā vā catunnampi duratikkamaṭṭho yojetabbo. Yonigatiṭhitinivāsesukhipananti samāse bhummavacanassa alopo daṭṭhabbo. Evañhi tena āyūhanābhisaṅkharaṇapadānaṃ samāso hoti. Yathā tathā jāyanaṃ jātiattho. Tassā pana sannipātato jāyanaṃ sañjātiattho. Mātukucchiṃ okkamitvā viya jāyanaṃ okkantiattho. So jātito nibbattanaṃ nibbattiattho. Kevalaṃ pātubhavanaṃ pātubhāvaṭṭho.
ជរាមរណង្គំ មរណប្បធានន្តិ តស្ស មរណដ្ឋា ឯវ ខយាទយោ គម្ភីរាតិ ទស្សិតា។ ឧប្បន្នឧប្បន្នានញ្ហិ នវនវានំ ខយេន កមេន ខណ្ឌិច្ចាទិបរិបក្កបវត្តិយំ លោកេ ជរាវោហារោតិ ។ ខយដ្ឋោ វា ជរាយ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ នវភាវាបគមោ ហិ ‘‘ខយោ’’តិ វត្តុំ យុត្តោតិ វិបរិណាមដ្ឋោ ទ្វិន្នម្បិ វសេន យោជេតព្ពោ, សន្តតិវសេន វា ជរាយ ខយវយភាវា, សម្មុតិខណិកវសេន មរណស្ស ភេទវិបរិណាមដ្ឋា យោជេតព្ពា។ អវិជ្ជាទីនំ សភាវោ បដិវិជ្ឈីយតីតិ បដិវេធោ។ វុត្តញ្ហេតំ និទានកថាយំ ‘‘តេសំ តេសំ វា តត្ថ តត្ថ វុត្តធម្មានំ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ សលក្ខណសង្ខាតោ អវិបរីតសភាវោ បដិវេធោ’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. បឋមមហាសង្គីតិកថា; អភិ. អដ្ឋ. និទានកថា) សោ ហិ អវិជ្ជាទីនំ សភាវោ មគ្គញាណេនេវ អសម្មោហបដិវេធវសេន បដិវិជ្ឈិតព្ពតោ អញ្ញាណស្ស អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋតាយ អគាធដ្ឋេន គម្ភីរោ។ សា សព្ពាបីតិ សា យថាវុត្តា សង្ខេបតោ ចតុព្ពិធា វិត្ថារតោ អនេកប្បភេទា សព្ពាបិ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស គម្ភីរតា ថេរស្ស ឧត្តានកា វិយ ឧបដ្ឋាសិ ចតូហិ អង្គេហិ សមន្នាគតត្តា។ ឧទាហុ អញ្ញេសម្បីតិ ‘‘មយ្ហំ តាវ ឯស បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានកោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, កិំ នុ ខោ អញ្ញេសម្បិ ឯវំ ឧត្តានកោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិ មា ឯវំ អវច មយាវ ទិន្ននយេ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានវិធិម្ហិ ឋត្វា។
Jarāmaraṇaṅgaṃ maraṇappadhānanti tassa maraṇaṭṭhā eva khayādayo gambhīrāti dassitā. Uppannauppannānañhi navanavānaṃ khayena kamena khaṇḍiccādiparipakkapavattiyaṃ loke jarāvohāroti . Khayaṭṭho vā jarāya vuttoti daṭṭhabbo. Navabhāvāpagamo hi ‘‘khayo’’ti vattuṃ yuttoti vipariṇāmaṭṭho dvinnampi vasena yojetabbo, santativasena vā jarāya khayavayabhāvā, sammutikhaṇikavasena maraṇassa bhedavipariṇāmaṭṭhā yojetabbā. Avijjādīnaṃ sabhāvo paṭivijjhīyatīti paṭivedho. Vuttañhetaṃ nidānakathāyaṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ vā tattha tattha vuttadhammānaṃ paṭivijjhitabbo salakkhaṇasaṅkhāto aviparītasabhāvo paṭivedho’’ti. (Dī. ni. aṭṭha. paṭhamamahāsaṅgītikathā; abhi. aṭṭha. nidānakathā) so hi avijjādīnaṃ sabhāvo maggañāṇeneva asammohapaṭivedhavasena paṭivijjhitabbato aññāṇassa alabbhaneyyapatiṭṭhatāya agādhaṭṭhena gambhīro. Sā sabbāpīti sā yathāvuttā saṅkhepato catubbidhā vitthārato anekappabhedā sabbāpi paṭiccasamuppādassa gambhīratā therassa uttānakā viya upaṭṭhāsi catūhi aṅgehi samannāgatattā. Udāhu aññesampīti ‘‘mayhaṃ tāva esa paṭiccasamuppādo uttānako hutvā upaṭṭhāti, kiṃ nu kho aññesampi evaṃ uttānako hutvā upaṭṭhātī’’ti mā evaṃ avaca mayāva dinnanaye catusaccakammaṭṭhānavidhimhi ṭhatvā.
អបសាទនាវណ្ណនា
Apasādanāvaṇṇanā
ឱឡារិកន្តិ វត្ថុវីតិក្កមសមត្ថតាវសេន ថូលំ។ កាមំ កាមរាគបដិឃាយេវ អត្ថតោ កាមរាគបដិឃសំយោជនានិ, កាមរាគបដិឃានុសយា ច, តថាបិ អញ្ញោយេវ សំយោជនដ្ឋោ ពន្ធនភាវតោ, អញ្ញោ អនុសយនដ្ឋោ អប្បហីនភាវេន សន្តានេ ថាមគមនន្តិ កត្វា, ឥតិ កិច្ចវិសេសវិសិដ្ឋភេទេ គហេត្វា ‘‘ចត្តារោ កិលេសេ’’តិ ច វុត្តំ។ ឯសេវ នយោ ឥតរេសុបិ។ អណុសហគតេតិ អណុសភាវំ ឧបគតេ។ តព្ភាវត្ថោ ហិ អយំ សហគត-សទ្ទោ ‘‘នន្ទិរាគសហគតា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.៩១, ១៣៣, ៤៦០; ៣.៣៧៤; សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៤; វិភ. ២០៣; បដិ. ម. ១.៣៤; ២.៣០) វិយ។
Oḷārikanti vatthuvītikkamasamatthatāvasena thūlaṃ. Kāmaṃ kāmarāgapaṭighāyeva atthato kāmarāgapaṭighasaṃyojanāni, kāmarāgapaṭighānusayā ca, tathāpi aññoyeva saṃyojanaṭṭho bandhanabhāvato, añño anusayanaṭṭho appahīnabhāvena santāne thāmagamananti katvā, iti kiccavisesavisiṭṭhabhede gahetvā ‘‘cattāro kilese’’ti ca vuttaṃ. Eseva nayo itaresupi. Aṇusahagateti aṇusabhāvaṃ upagate. Tabbhāvattho hi ayaṃ sahagata-saddo ‘‘nandirāgasahagatā’’tiādīsu (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.91, 133, 460; 3.374; saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 14; vibha. 203; paṭi. ma. 1.34; 2.30) viya.
យថា ឧបរិមគ្គាធិគមនវសេន សច្ចសម្បដិវេធោ បច្ចយាការបដិវេធវសេន, ឯវំ សាវកពោធិបច្ចេកពោធិសម្មាសម្ពោធិអធិគមនវសេនបិ សច្ចសម្បដិវេធោ បច្ចយាការបដិវេធវសេនេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘កស្មា ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សព្ពថាវាតិ សព្ពប្បការេនេវ កិញ្ចិបិ បការំ អសេសេត្វាតិ អត្ថោ។ យេ កតាភិនីហារានំ មហាពោធិសត្តានំ វីរិយស្ស ឧក្កដ្ឋមជ្ឈិមមុទុតាវសេន ពោធិសម្ភារសម្ភរណេ កាលភេទា ឥច្ឆិតា, តេ ទស្សេន្តោ ‘‘ចត្តារិ, អដ្ឋ, សោឡស វា អសង្ខ្យេយ្យានី’’តិ អាហ, ស្វាយមត្ថោ ចរិយាបិដកវណ្ណនាយ គហេតព្ពោ។ សាវកោ បទេសញាណេ ឋិតោតិ សាវកោ ហុត្វា សេក្ខភាវតោ តត្ថាបិ បទេសញាណេ ឋិតោ។ ពុទ្ធានំ កថាយ ‘‘តំ តថាគតោ អភិសមេតី’’តិអាទិកាយ បច្ចនីកំ ហោតិ។ អនញ្ញសាធារណស្ស ហិ វសេន ពុទ្ធានំ សីហនាទោ, ន អញ្ញសាធារណស្ស។
Yathā uparimaggādhigamanavasena saccasampaṭivedho paccayākārapaṭivedhavasena, evaṃ sāvakabodhipaccekabodhisammāsambodhiadhigamanavasenapi saccasampaṭivedho paccayākārapaṭivedhavasenevāti dassetuṃ ‘‘kasmā cā’’tiādi vuttaṃ. Sabbathāvāti sabbappakāreneva kiñcipi pakāraṃ asesetvāti attho. Ye katābhinīhārānaṃ mahābodhisattānaṃ vīriyassa ukkaṭṭhamajjhimamudutāvasena bodhisambhārasambharaṇe kālabhedā icchitā, te dassento ‘‘cattāri, aṭṭha, soḷasa vā asaṅkhyeyyānī’’ti āha, svāyamattho cariyāpiṭakavaṇṇanāya gahetabbo. Sāvako padesañāṇeṭhitoti sāvako hutvā sekkhabhāvato tatthāpi padesañāṇe ṭhito. Buddhānaṃ kathāya ‘‘taṃ tathāgato abhisametī’’tiādikāya paccanīkaṃ hoti. Anaññasādhāraṇassa hi vasena buddhānaṃ sīhanādo, na aññasādhāraṇassa.
‘‘វាយមន្តស្សេវា’’តិ ឥមិនា វិសេសតោ ញាណសម្ភារសម្ភរណំ បញ្ញាបារមិតាបូរណំ វទតិ។ តស្ស ច សព្ពម្បិ បុញ្ញំ ឧបនិស្សយោ។
‘‘Vāyamantassevā’’ti iminā visesato ñāṇasambhārasambharaṇaṃ paññāpāramitāpūraṇaṃ vadati. Tassa ca sabbampi puññaṃ upanissayo.
‘‘ឯស ទេវមនុស្សានំ, សព្ពកាមទទោ និធិ;
‘‘Esa devamanussānaṃ, sabbakāmadado nidhi;
យំ យទេវាភិបត្ថេន្តិ, សព្ពមេតេន លព្ភតី’’តិ។ (ខុ. បា. ៨.១០) –
Yaṃ yadevābhipatthenti, sabbametena labbhatī’’ti. (khu. pā. 8.10) –
ហិ វុត្តំ។ តស្មា មហាពោធិសត្តានំ សព្ពេសម្បិ បុញ្ញសម្ភារោ យាវទេវ ញាណសម្ភារត្ថោ សម្មាសម្ពោធិសមធិគមសមត្ថត្តាតិ អាហ ‘‘បច្ចយាការំ …បេ.… នត្ថី’’តិ។ ឥទានិ បច្ចយាការបដិវេធស្សេវ វា មហានុភាវតាទស្សនមុខេន បដិច្ចសមុប្បាទស្សេវ បរមគម្ភីរតំ ទស្សេតុំ ‘‘អវិជ្ជា’’តិអាទិ វុត្តំ។ នវហិ អាការេហីតិ ឧប្បាទាទីហិ នវហិ អាការេហិ។ អវិជ្ជា ហិ សង្ខារានំ ឧប្បាទោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ, បវត្តំ ហុត្វា និមិត្តំ, អាយូហនំ, សំយោគោ, បលិពោធោ, សមុទយោ, ហេតុ, បច្ចយោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ។ ឯវំ សង្ខារាទយោ វិញ្ញាណាទីនំ។ វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាមគ្គេ ‘‘កថំ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណំ? អវិជ្ជា សង្ខារានំ ឧប្បាទដ្ឋិតិ ច បវត្តដ្ឋិតិ ច និមិត្តដ្ឋិតិ ច អាយូហនដ្ឋិតិ ច សញ្ញោគដ្ឋិតិ ច បលិពោធដ្ឋិតិ ច សមុទយដ្ឋិតិ ច ហេតុដ្ឋិតិ ច បច្ចយដ្ឋិតិ ច ឥមេហិ នវហាការេហិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា បច្ចយសមុប្បន្នា’’តិអាទិ (បដិ. ម. ១.៤៥)។
Hi vuttaṃ. Tasmā mahābodhisattānaṃ sabbesampi puññasambhāro yāvadeva ñāṇasambhārattho sammāsambodhisamadhigamasamatthattāti āha ‘‘paccayākāraṃ…pe… natthī’’ti. Idāni paccayākārapaṭivedhasseva vā mahānubhāvatādassanamukhena paṭiccasamuppādasseva paramagambhīrataṃ dassetuṃ ‘‘avijjā’’tiādi vuttaṃ. Navahi ākārehīti uppādādīhi navahi ākārehi. Avijjā hi saṅkhārānaṃ uppādo hutvā paccayo hoti, pavattaṃ hutvā nimittaṃ, āyūhanaṃ, saṃyogo, palibodho, samudayo, hetu, paccayo hutvā paccayo hoti. Evaṃ saṅkhārādayo viññāṇādīnaṃ. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāmagge ‘‘kathaṃ paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ? Avijjā saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca nimittaṭṭhiti ca āyūhanaṭṭhiti ca saññogaṭṭhiti ca palibodhaṭṭhiti ca samudayaṭṭhiti ca hetuṭṭhiti ca paccayaṭṭhiti ca imehi navahākārehi avijjāpaccayā saṅkhārā paccayasamuppannā’’tiādi (paṭi. ma. 1.45).
តត្ថ នវហាការេហីតិ នវហិ បច្ចយភាវូបគមនាការេហិ។ ឧប្បជ្ជតិ ឯតស្មា ផលន្តិ ឧប្បាទោ, ផលុប្បត្តិយា ការណភាវោ។ សតិ ច អវិជ្ជាយ សង្ខារា ឧប្បជ្ជន្តិ, នាសតិ, តស្មា អវិជ្ជា សង្ខារានំ ឧប្បាទោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ។ តថា អវិជ្ជាយ សតិ សង្ខារា បវត្តន្តិ, នីយន្តិ ច។ យថា ច ភវាទីសុ ខិបន្តិ, ឯវំ តេសំ អវិជ្ជា បច្ចយោ ហោតិ។ តថា អាយូហន្តិ ផលុប្បត្តិយា ឃដេន្តិ, សំយុជ្ជន្តិ អត្តនោ ផលេន។ យស្មិំ សន្តានេ សយំ ឧប្បន្នា, តំ បលិពុន្ធន្តិ។ បច្ចយន្តរសមវាយេ ឧទយន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ហិនោតិ ច សង្ខារានំ ការណភាវំ គច្ឆតិ។ បដិច្ច អវិជ្ជំ សង្ខារា អយន្តិ បវត្តន្តីតិ ឯវំ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ ការណភាវូបគមនវិសេសា ឧប្បាទាទយោ វេទិតព្ពា។ តត្ថ តថា សង្ខារាទីនំ វិញ្ញាណាទីសុ ឧប្បាទដ្ឋិតិអាទីសុបិ។ តិដ្ឋតិ ឯតេនាតិ ឋិតិ, ការណំ។ ឧប្បាទោ ឯវ ឋិតិ ឧប្បាទដ្ឋិតិ ។ ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ។ ‘‘បច្ចយោ ហោតី’’តិ ឥទំ ឥធ លោកនាថេន តទា បច្ចយបរិគ្គហស្ស អារទ្ធភាវទស្សនំ។ សោ ច អារម្ភោ ញាយារុឡ្ហោ ‘‘យថា ច បុរិមេហិ មហាពោធិសត្តេហិ ពោធិមូលេ បវត្តិតោ, តថេវ ច បវត្តិតោ’’តិ។ អច្ឆរិយវេគាភិហតា ទសសហស្សិលោកធាតុ សង្កម្បិ សម្បកម្បីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ទិដ្ឋមត្តេវា’’តិអាទិមាហ។
Tattha navahākārehīti navahi paccayabhāvūpagamanākārehi. Uppajjati etasmā phalanti uppādo, phaluppattiyā kāraṇabhāvo. Sati ca avijjāya saṅkhārā uppajjanti, nāsati, tasmā avijjā saṅkhārānaṃ uppādo hutvā paccayo hoti. Tathā avijjāya sati saṅkhārā pavattanti, nīyanti ca. Yathā ca bhavādīsu khipanti, evaṃ tesaṃ avijjā paccayo hoti. Tathā āyūhanti phaluppattiyā ghaṭenti, saṃyujjanti attano phalena. Yasmiṃ santāne sayaṃ uppannā, taṃ palibundhanti. Paccayantarasamavāye udayanti uppajjanti. Hinoti ca saṅkhārānaṃ kāraṇabhāvaṃ gacchati. Paṭicca avijjaṃ saṅkhārā ayanti pavattantīti evaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ kāraṇabhāvūpagamanavisesā uppādādayo veditabbā. Tattha tathā saṅkhārādīnaṃ viññāṇādīsu uppādaṭṭhitiādīsupi. Tiṭṭhati etenāti ṭhiti, kāraṇaṃ. Uppādo eva ṭhiti uppādaṭṭhiti. Eseva nayo sesesupi. ‘‘Paccayo hotī’’ti idaṃ idha lokanāthena tadā paccayapariggahassa āraddhabhāvadassanaṃ. So ca ārambho ñāyāruḷho ‘‘yathā ca purimehi mahābodhisattehi bodhimūle pavattito, tatheva ca pavattito’’ti. Acchariyavegābhihatā dasasahassilokadhātu saṅkampi sampakampīti dassento ‘‘diṭṭhamattevā’’tiādimāha.
ឯតស្ស ធម្មស្សាតិ ឯតស្ស បដិច្ចសមុប្បាទសញ្ញិតស្ស ធម្មស្ស។ សោ បន យស្មា អត្ថតោ ហេតុបភវានំ ហេតុ។ តេនាហ ‘‘ឯតស្ស បច្ចយធម្មស្សា’’តិ, ជាតិអាទីនំ ជរាមរណាទិបច្ចយតាយាតិ អត្ថោ។ នាមរូបបរិច្ឆេទោ, តស្ស ច បច្ចយបរិគ្គហោ ន បឋមាភិនិវេសមត្តេន ហោតិ , អថ ខោ តត្ថ អបរាបរំ ញាណុប្បត្តិសញ្ញិតេន អនុ អនុ ពុជ្ឈនេន, តទុភយាភាវំ បន ទស្សេន្តោ ‘‘ញាតបរិញ្ញាវសេន អននុពុជ្ឈនា’’តិ អាហ។ និច្ចសញ្ញាទីនំ បជហនវសេន វត្តមានា វិបស្សនា ធម្មេ ច បដិវិជ្ឈន្តី ឯវ នាម ហោតិ បដិបក្ខវិក្ខម្ភនេន តិក្ខវិសទភាវាបត្តិតោ, តទធិដ្ឋានភូតា ច តីរណបរិញ្ញា, អរិយមគ្គោ ច បរិញ្ញាបហានាភិសមយវសេន បវត្តិយា តីរណបហានបរិញ្ញាសង្គហោ ចាតិ តទុភយបដិវេធាភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘តីរណ…បេ.… អប្បដិវិជ្ឈនា’’តិ អាហ។ តន្តំ វុច្ចតិ វត្ថវីននត្ថំ តន្តវាយេហិ ទណ្ឌកេ អាសញ្ជិត្វា បសារិតសុត្តបដ្ដី តនីយតីតិ កត្វា។ តំ បន សុត្តសន្តានាកុលតាយ និទស្សនភាវេន អាកុលមេវ គហិតន្តិ អាហ ‘‘តន្តំ វិយ អាកុលកជាតា’’តិ។ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘យថា នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សមានេតុន្តិ បុព្ពេន បរំ សមំ កត្វា អានេតុំ, អវិសមំ ឧជុំ កាតុន្តិ អត្ថោ។ តន្តមេវ វា អាកុលំ តន្តាកុលំ, តន្តាកុលំ វិយ ជាតា ភូតាតិ តន្តាកុលជាតា។ មជ្ឈិមំ បដិបទំ អនុបគន្ត្វា អន្តទ្វយបតនេន បច្ចយាការេ ខលិតា អាកុលា ព្យាកុលា ហោន្តិ។ តេនេវ អន្តទ្វយបតនេន តំតំទិដ្ឋិគាហវសេន បរិព្ភមន្តា ឧជុកំ ធម្មដ្ឋិតិ កថំ បដិបជ្ជិតុំ ន ជានន្តិ។ តេនាហ ‘‘ន សក្កោន្តិ តំ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុ’’ន្តិ។ ទ្វេ ពោធិសត្តេតិ បច្ចេកពោធិសត្តមហាពោធិសត្តេ។ អត្តនោ ធម្មតាយាតិ អត្តនោ សភាវេន, បរោបទេសេន វិនាតិ អត្ថោ។ តត្ថ តត្ថ គុឡកជាតន្តិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ ជាតគុឡកម្បិ គណ្ឋីតិ សុត្តគណ្ឋិ។ តតោ ឯវ គណ្ឋិពទ្ធំ ពទ្ធគណ្ឋិកំ។ បច្ចយេសុ បក្ខលិត្វាតិ អនិច្ចទុក្ខានត្តាទិសភាវេសុ បច្ចយធម្មេសុ និច្ចាទិគ្គាហវសេន បក្ខលិត្វា។ បច្ចយេ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តាតិ តស្សេវ និច្ចាទិគ្គាហស្ស អវិស្សជ្ជនតោ បច្ចយធម្មនិមិត្តំ អត្តនោ ទស្សនំ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តា ឥទំសច្ចាភិនិវេសកាយគន្ថវសេន គណ្ឋិកជាតា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ទ្វាសដ្ឋិ…បេ.… គណ្ឋិពទ្ធា’’តិ។ យេ ហិ កេចិ សមណា វា ព្រាហ្មណា វា សស្សតទិដ្ឋិអាទិទិដ្ឋិយោ និស្សិតា អល្លីនា។
Etassa dhammassāti etassa paṭiccasamuppādasaññitassa dhammassa. So pana yasmā atthato hetupabhavānaṃ hetu. Tenāha ‘‘etassa paccayadhammassā’’ti, jātiādīnaṃ jarāmaraṇādipaccayatāyāti attho. Nāmarūpaparicchedo, tassa ca paccayapariggaho na paṭhamābhinivesamattena hoti , atha kho tattha aparāparaṃ ñāṇuppattisaññitena anu anu bujjhanena, tadubhayābhāvaṃ pana dassento ‘‘ñātapariññāvasena ananubujjhanā’’ti āha. Niccasaññādīnaṃ pajahanavasena vattamānā vipassanā dhamme ca paṭivijjhantī eva nāma hoti paṭipakkhavikkhambhanena tikkhavisadabhāvāpattito, tadadhiṭṭhānabhūtā ca tīraṇapariññā, ariyamaggo ca pariññāpahānābhisamayavasena pavattiyā tīraṇapahānapariññāsaṅgaho cāti tadubhayapaṭivedhābhāvaṃ dassento ‘‘tīraṇa…pe… appaṭivijjhanā’’ti āha. Tantaṃ vuccati vatthavīnanatthaṃ tantavāyehi daṇḍake āsañjitvā pasāritasuttapaṭṭī tanīyatīti katvā. Taṃ pana suttasantānākulatāya nidassanabhāvena ākulameva gahitanti āha ‘‘tantaṃ viya ākulakajātā’’ti. Saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘yathā nāmā’’tiādi vuttaṃ. Samānetunti pubbena paraṃ samaṃ katvā ānetuṃ, avisamaṃ ujuṃ kātunti attho. Tantameva vā ākulaṃ tantākulaṃ, tantākulaṃ viya jātā bhūtāti tantākulajātā. Majjhimaṃ paṭipadaṃ anupagantvā antadvayapatanena paccayākāre khalitā ākulā byākulā honti. Teneva antadvayapatanena taṃtaṃdiṭṭhigāhavasena paribbhamantā ujukaṃ dhammaṭṭhiti kathaṃ paṭipajjituṃ na jānanti. Tenāha ‘‘na sakkonti taṃ paccayākāraṃ ujuṃ kātu’’nti. Dve bodhisatteti paccekabodhisattamahābodhisatte. Attano dhammatāyāti attano sabhāvena, paropadesena vināti attho. Tattha tattha guḷakajātanti tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne jātaguḷakampi gaṇṭhīti suttagaṇṭhi. Tato eva gaṇṭhibaddhaṃ baddhagaṇṭhikaṃ. Paccayesu pakkhalitvāti aniccadukkhānattādisabhāvesu paccayadhammesu niccādiggāhavasena pakkhalitvā. Paccaye ujuṃ kātuṃ asakkontāti tasseva niccādiggāhassa avissajjanato paccayadhammanimittaṃ attano dassanaṃ ujuṃ kātuṃ asakkontā idaṃsaccābhinivesakāyaganthavasena gaṇṭhikajātā hontīti āha ‘‘dvāsaṭṭhi…pe… gaṇṭhibaddhā’’ti. Ye hi keci samaṇā vā brāhmaṇā vā sassatadiṭṭhiādidiṭṭhiyo nissitā allīnā.
វិននតោ ‘‘កុលា’’តិ ឥត្ថិលិង្គវសេន លទ្ធនាមស្ស តន្តវាយស្ស គណ្ឋិកំ នាម អាកុលភាវេន អគ្គតោ វា មូលតោ វា ទុវិញ្ញេយ្យាយេវ ខលិតតន្តសុត្តន្តិ អាហ ‘‘កុលាគណ្ឋិកំ វុច្ចតិ បេសការកញ្ជិយសុត្ត’’ន្តិ។ សកុណិកាតិ កុលាវកសកុណិកា។ សា ហិ រុក្ខសាខាសុ ឱលម្ពនកុលាវកា ហោតិ។ តញ្ហិ សា កុលាវកំ តតោ តតោ តិណហីរាទិកេ អានេត្វា តថា វិនន្ធតិ, យថា តេសំ បេសការកញ្ជិយសុត្តំ វិយ អគ្គេន វា អគ្គំ មូលេន វា មូលំ សមានេតុំ វិវេចេតុំ វា ន សក្កា។ តេនាហ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ។ តទុភយម្បីតិ ‘‘កុលាគណ្ឋិក’’ន្តិ វុត្តំ កញ្ជិយសុត្តំ, កុលាវកញ្ច។ បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘ឯវមេវ សត្តា’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ។
Vinanato ‘‘kulā’’ti itthiliṅgavasena laddhanāmassa tantavāyassa gaṇṭhikaṃ nāma ākulabhāvena aggato vā mūlato vā duviññeyyāyeva khalitatantasuttanti āha ‘‘kulāgaṇṭhikaṃ vuccati pesakārakañjiyasutta’’nti. Sakuṇikāti kulāvakasakuṇikā. Sā hi rukkhasākhāsu olambanakulāvakā hoti. Tañhi sā kulāvakaṃ tato tato tiṇahīrādike ānetvā tathā vinandhati, yathā tesaṃ pesakārakañjiyasuttaṃ viya aggena vā aggaṃ mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ vivecetuṃ vā na sakkā. Tenāha ‘‘yathā hī’’tiādi. Tadubhayampīti ‘‘kulāgaṇṭhika’’nti vuttaṃ kañjiyasuttaṃ, kulāvakañca. Purimanayenevāti ‘‘evameva sattā’’tiādinā pubbe vuttanayeneva.
កាមំ មុញ្ជបព្ពជតិណានិ យថាជាតានិបិ ទីឃភាវេន បតិត្វា អរញ្ញដ្ឋានេ អញ្ញមញ្ញំ វិនន្ធិត្វា អាកុលព្យាកុលានិ ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ, តានិ បន ន តថា ទុព្ពិវេចិយានិ, យថា រជ្ជុភូតានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘យថា តានី’’តិអាទិ វុត្តំ។ សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ។
Kāmaṃ muñjapabbajatiṇāni yathājātānipi dīghabhāvena patitvā araññaṭṭhāne aññamaññaṃ vinandhitvā ākulabyākulāni hutvā tiṭṭhanti, tāni pana na tathā dubbiveciyāni, yathā rajjubhūtānīti dassetuṃ ‘‘yathā tānī’’tiādi vuttaṃ. Sesamettha heṭṭhā vuttanayameva.
អបាយាតិ អវឌ្ឍិតា, សុខេន, សុខហេតុនា វា វិរហិតាតិ អត្ថោ។ ទុក្ខស្ស គតិភាវតោតិ អាបាយិកស្ស ទុក្ខស្ស បវត្តិដ្ឋានភាវតោ។ សុខសមុស្សយតោតិ អព្ភុទយតោ។ វិនិបតិតត្តាតិ វិរូបំ និបតិតត្តា យថា តេនត្តភាវេន សុខសមុស្សយោ ន ហោតិ, ឯវំ និបតិតត្តា។ ឥតរោតិ សំសារោ។ ននុ ‘‘អបាយ’’ន្តិអាទិនា វុត្តោបិ សំសារោ ឯវាតិ? សច្ចមេតំ, និរយាទីនំ បន អធិមត្តទុក្ខភាវទស្សនត្ថំ អបាយាទិគ្គហណំ។ គោពលីពទ្ទញាយេនាយមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ខន្ធានញ្ច បដិបាដីតិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ហេតុផលភាវេន អបរាបរំ បវត្តិ។ អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានាតិ អវិច្ឆេទេន បវត្តមានា។ តំ សព្ពម្បីតិ តំ ‘‘អបាយ’’ន្តិអាទិនា វុត្តំ សព្ពំ អបាយទុក្ខញ្ចេវ វដ្ដទុក្ខញ្ច។ ‘‘មហាសមុទ្ទេ វាតុក្ខិត្តនាវា វិយា’’តិ ឥទំ បរិព្ភមដ្ឋានស្ស មហន្តទស្សនត្ថញ្ចេវ បរិព្ភមនស្ស អនវដ្ឋិតតាទស្សនត្ថញ្ច ‘‘ឧបមាយ។ យន្តេសុ យុត្តគោណោ វិយា’’តិ ឥទំ បន អវសភាវទស្សនត្ថញ្ចេវ ទុប្បមោក្ខភាវទស្សនត្ថញ្ចាតិ វេទិតព្ពំ។
Apāyāti avaḍḍhitā, sukhena, sukhahetunā vā virahitāti attho. Dukkhassa gatibhāvatoti āpāyikassa dukkhassa pavattiṭṭhānabhāvato. Sukhasamussayatoti abbhudayato. Vinipatitattāti virūpaṃ nipatitattā yathā tenattabhāvena sukhasamussayo na hoti, evaṃ nipatitattā. Itaroti saṃsāro. Nanu ‘‘apāya’’ntiādinā vuttopi saṃsāro evāti? Saccametaṃ, nirayādīnaṃ pana adhimattadukkhabhāvadassanatthaṃ apāyādiggahaṇaṃ. Gobalībaddañāyenāyamattho veditabbo. Khandhānañca paṭipāṭīti pañcannaṃ khandhānaṃ hetuphalabhāvena aparāparaṃ pavatti. Abbocchinnaṃ vattamānāti avicchedena pavattamānā. Taṃ sabbampīti taṃ ‘‘apāya’’ntiādinā vuttaṃ sabbaṃ apāyadukkhañceva vaṭṭadukkhañca. ‘‘Mahāsamudde vātukkhittanāvā viyā’’ti idaṃ paribbhamaṭṭhānassa mahantadassanatthañceva paribbhamanassa anavaṭṭhitatādassanatthañca ‘‘upamāya. Yantesu yuttagoṇo viyā’’ti idaṃ pana avasabhāvadassanatthañceva duppamokkhabhāvadassanatthañcāti veditabbaṃ.
បដិច្ចសមុប្បាទវណ្ណនា
Paṭiccasamuppādavaṇṇanā
ឥមិនា តាវាតិ ឯត្ថ តាវ-សទ្ទោ កមត្ថោ, តេន ‘‘តន្តាកុលកជាតា’’តិ បទស្ស អនុសន្ធិ បរតោ អាវិភវិស្សតីតិ ទីបេតិ។ អត្ថិ ឥទប្បច្ចយាតិ ឯត្ថ អយំ បច្ចយោតិ ឥទប្បច្ចយោ, តស្មា ឥទប្បច្ចយា, ឥមស្មា បច្ចយាតិ អត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ឥមស្មា នាម បច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ឯវំ វត្តព្ពោ អត្ថិ នុ ខោ ជរាមរណស្ស បច្ចយោតិ។ តេនាហ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ…បេ.… ភវេយ្យា’’តិ។ ឯត្ថ ហិ ‘‘កិំ បច្ចយា ជរាមរណំ? ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ឧបរិ ជាតិសទ្ទបច្ចយសទ្ទសមានាធិករណេន កិំ-សទ្ទេន ឥទំ-សទ្ទស្ស សមានាធិករណតាទស្សនតោ កម្មធារយសមាសតា ឥទប្បច្ចយសទ្ទស្ស យុជ្ជតិ។ ន ហេត្ថ ‘‘ឥមស្ស បច្ចយា ឥទប្បច្ចយា’’តិ ជរាមរណស្ស, អញ្ញស្ស វា បច្ចយតោ ជរាមរណសម្ភវបុច្ឆា សម្ភវតិ វិញ្ញាតភាវតោ, អសម្ភវតោ ច, ជរាមរណស្ស បន បច្ចយបុច្ឆា សម្ភវតិ។ បច្ចយសទ្ទសមានាធិករណតាយញ្ច ឥទំ-សទ្ទស្ស ‘‘ឥមស្មា បច្ចយា’’តិ បច្ចយបុច្ឆា យុជ្ជតិ។
Iminā tāvāti ettha tāva-saddo kamattho, tena ‘‘tantākulakajātā’’ti padassa anusandhi parato āvibhavissatīti dīpeti. Atthi idappaccayāti ettha ayaṃ paccayoti idappaccayo, tasmā idappaccayā, imasmā paccayāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘imasmā nāma paccayā jarāmaraṇa’’nti evaṃ vattabbo atthi nu kho jarāmaraṇassa paccayoti. Tenāha ‘‘atthi nu kho…pe… bhaveyyā’’ti. Ettha hi ‘‘kiṃ paccayā jarāmaraṇaṃ? Jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti upari jātisaddapaccayasaddasamānādhikaraṇena kiṃ-saddena idaṃ-saddassa samānādhikaraṇatādassanato kammadhārayasamāsatā idappaccayasaddassa yujjati. Na hettha ‘‘imassa paccayā idappaccayā’’ti jarāmaraṇassa, aññassa vā paccayato jarāmaraṇasambhavapucchā sambhavati viññātabhāvato, asambhavato ca, jarāmaraṇassa pana paccayapucchā sambhavati. Paccayasaddasamānādhikaraṇatāyañca idaṃ-saddassa ‘‘imasmā paccayā’’ti paccayapucchā yujjati.
សា បន សមានាធិករណតា យទិបិ អញ្ញបទត្ថសមាសេបិ លព្ភតិ, អញ្ញបទត្ថវចនិច្ឆាភាវតោ បនេត្ថ កម្មធារយសមាសោ វេទិតព្ពោ។ សាមិវចនសមាសបក្ខេ បន នត្ថេវ សមានាធិករណតាសម្ភវោតិ។ ននុ ច ‘‘ឥទប្បច្ចយតា បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ ឯត្ថ ឥទប្បច្ចយ-សទ្ទោ សាមិវចនសមាសោ ឥច្ឆិតោតិ? សច្ចំ ឥច្ឆិតោ ឧជុកមេវ តត្ថ បដិច្ចសមុប្បាទវចនិច្ឆាតិ កត្វា, ឥធ បន កេវលំ ជរាមរណស្ស បច្ចយបរិបុច្ឆា អធិប្បេតា, តស្មា យថា តត្ថ ឥទំ-សទ្ទស្ស បដិច្ចសមុប្បាទវិសេសនតា, ឥធ ច ‘‘បុច្ឆិតព្ពបច្ចយត្ថតា សម្ភវតិ, តថា តត្ថ, ឥធ ច សមាសកប្បនា វេទិតព្ពា។ កស្មា បន តត្ថ កម្មធារយសមាសោ ន ឥច្ឆិតោតិ? ហេតុប្បភវានំ ហេតុ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស កម្មធារយសមាសេ អសម្ភវតោតិ ឥមស្ស, អត្តនោ បច្ចយានុរូបស្ស អនុរូបោ បច្ចយោ ឥទប្បច្ចយោតិ ឯតស្ស ច អត្ថស្ស ឥច្ឆិតត្តា។ យោ បនេត្ថ ឥទំ-សទ្ទេន គហិតោ អត្ថោ, សោ ‘‘អត្ថិ ឥទប្បច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ជរាមរណគ្គហណេនេវ គហិតោតិ ឥទំ-សទ្ទោ បដិច្ចសមុប្បាទតោ បរិច្ចជនតោ អញ្ញស្ស អសម្ភវតោ បច្ចយេ អវតិដ្ឋតិ, តេនេត្ថ កម្មធារយសមាសោ។ តត្ថ បន ឥទំ-សទ្ទស្ស តតោ បរិច្ចជនការណំ នត្ថីតិ សាមិវចនសមាសោ ឯវ ឥច្ឆិតោ។ អដ្ឋកថាយំបន យស្មា ជរាមរណាទីនំ បច្ចយបុច្ឆាមុខេនាយំ បដិច្ចសមុប្បាទទេសនា អារទ្ធា, បដិច្ចសមុប្បាទោ ច នាម អត្ថតោ ហេតុប្បភវានំ ហេតូតិ វុត្តោ វាយមត្ថោ, តស្មា ‘‘ឥមស្ស ជរាមរណស្ស បច្ចយោ’’តិ ឯវមត្ថវណ្ណនា កតា។
Sā pana samānādhikaraṇatā yadipi aññapadatthasamāsepi labbhati, aññapadatthavacanicchābhāvato panettha kammadhārayasamāso veditabbo. Sāmivacanasamāsapakkhe pana nattheva samānādhikaraṇatāsambhavoti. Nanu ca ‘‘idappaccayatā paṭiccasamuppādo’’ti ettha idappaccaya-saddo sāmivacanasamāso icchitoti? Saccaṃ icchito ujukameva tattha paṭiccasamuppādavacanicchāti katvā, idha pana kevalaṃ jarāmaraṇassa paccayaparipucchā adhippetā, tasmā yathā tattha idaṃ-saddassa paṭiccasamuppādavisesanatā, idha ca ‘‘pucchitabbapaccayatthatā sambhavati, tathā tattha, idha ca samāsakappanā veditabbā. Kasmā pana tattha kammadhārayasamāso na icchitoti? Hetuppabhavānaṃ hetu paṭiccasamuppādoti imassa atthassa kammadhārayasamāse asambhavatoti imassa, attano paccayānurūpassa anurūpo paccayo idappaccayoti etassa ca atthassa icchitattā. Yo panettha idaṃ-saddena gahito attho, so ‘‘atthi idappaccayā jarāmaraṇa’’nti jarāmaraṇaggahaṇeneva gahitoti idaṃ-saddo paṭiccasamuppādato pariccajanato aññassa asambhavato paccaye avatiṭṭhati, tenettha kammadhārayasamāso. Tattha pana idaṃ-saddassa tato pariccajanakāraṇaṃ natthīti sāmivacanasamāso eva icchito. Aṭṭhakathāyaṃpana yasmā jarāmaraṇādīnaṃ paccayapucchāmukhenāyaṃ paṭiccasamuppādadesanā āraddhā, paṭiccasamuppādo ca nāma atthato hetuppabhavānaṃ hetūti vutto vāyamattho, tasmā ‘‘imassa jarāmaraṇassa paccayo’’ti evamatthavaṇṇanā katā.
បណ្ឌិតេនាតិ ឯកំសព្យាករណីយាទិបញ្ហាវិសេសជាននសមត្ថាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន។ តមេវ ហិស្ស បណ្ឌិច្ចំ ទស្សេតុំ ‘‘យថា’’តិអាទិ វុត្តំ ។ យាទិសស្ស ជីវស្ស ទិដ្ឋិគតិកោ សរីរតោ អនញ្ញត្តំ បុច្ឆតិ ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’’ន្តិ, សោ ឯវំ បរមត្ថតោ នុបលព្ភតិ, កថំ តស្ស វញ្ឈាតនយស្ស វិយ ទីឃរស្សតា សរីរតោ អញ្ញតា វា អនញ្ញតា វា ព្យាកាតព្ពា សិយា, តស្មាស្ស បញ្ហស្ស ឋបនីយតា វេទិតព្ពា។ តុណ្ហីភាវោ នាមេស បុច្ឆតោ អនាទរោ វិហេសា វិយ ហោតីតិ ‘‘អព្យាកតមេត’’ន្តិ បការន្តរមាហ។ ឯវំ អព្យាករណការណំ ញាតុកាមស្ស កថេតព្ពំ ហោតិ, កថិតេ ច ជានន្តស្ស បមាទោបិ ឯវំ សិយា, កថនវិធិ បន ‘‘យាទិសស្សា’’តិអាទិនា ទស្សិតោ ឯវ។ ឯវំ អប្បដិបជ្ជិត្វាតិ ឯវំ ឋបនីយបញ្ហេ វិយ តុណ្ហីភាវាទិំ អនាបជ្ជិត្វា ឯវ។ ‘‘អប្បដិបជ្ជិត្វា’’តិ វចនំ និទស្សនមត្តមេតំ។ ‘‘កិំ សព្ពំ អនិច្ច’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘កិំ សង្ខតំ សន្ធាយ បុច្ឆសិ, ឧទាហុ អសង្ខត’’ន្តិ បដិបុច្ឆិត្វា ព្យាកាតព្ពំ ហោតិ ‘‘កិំ ខន្ធបញ្ចកំ បរិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ បុដ្ឋេ ‘‘អត្ថិ តត្ថ បរិញ្ញេយ្យំ, អត្ថិ ន បរិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ វិភជ្ជ ព្យាកាតព្ពំ ហោតិ, ឯវំ អប្បដិបជ្ជិត្វាតិ ច អយមេត្ថ អត្ថោ ឥច្ឆិតោតិ។ បុព្ពេ យស្ស បច្ចយស្ស អត្ថិតាមត្តំ ចោទិតន្តិ អត្ថិតាមត្តំ វិស្សជ្ជិតំ។ បុច្ឆាសភាគេន ហិ វិស្សជ្ជនន្តិ។ ឥទានិ តស្សេវ សរូបបុច្ឆា ករីយតីតិ ‘‘បុន កិ’’ន្តិ វុត្តំ។ ឥធាបិ ‘‘យថា’’តិអាទិ សព្ពំ អានេត្វា វត្តព្ពំ។
Paṇḍitenāti ekaṃsabyākaraṇīyādipañhāvisesajānanasamatthāya paññāya samannāgatena. Tameva hissa paṇḍiccaṃ dassetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ . Yādisassa jīvassa diṭṭhigatiko sarīrato anaññattaṃ pucchati ‘‘taṃ jīvaṃ taṃ sarīra’’nti, so evaṃ paramatthato nupalabbhati, kathaṃ tassa vañjhātanayassa viya dīgharassatā sarīrato aññatā vā anaññatā vā byākātabbā siyā, tasmāssa pañhassa ṭhapanīyatā veditabbā. Tuṇhībhāvo nāmesa pucchato anādaro vihesā viya hotīti ‘‘abyākatameta’’nti pakārantaramāha. Evaṃ abyākaraṇakāraṇaṃ ñātukāmassa kathetabbaṃ hoti, kathite ca jānantassa pamādopi evaṃ siyā, kathanavidhi pana ‘‘yādisassā’’tiādinā dassito eva. Evaṃ appaṭipajjitvāti evaṃ ṭhapanīyapañhe viya tuṇhībhāvādiṃ anāpajjitvā eva. ‘‘Appaṭipajjitvā’’ti vacanaṃ nidassanamattametaṃ. ‘‘Kiṃ sabbaṃ anicca’’nti vutte ‘‘kiṃ saṅkhataṃ sandhāya pucchasi, udāhu asaṅkhata’’nti paṭipucchitvā byākātabbaṃ hoti ‘‘kiṃ khandhapañcakaṃ pariññeyya’’nti puṭṭhe ‘‘atthi tattha pariññeyyaṃ, atthi na pariññeyya’’nti vibhajja byākātabbaṃ hoti, evaṃ appaṭipajjitvāti ca ayamettha attho icchitoti. Pubbe yassa paccayassa atthitāmattaṃ coditanti atthitāmattaṃ vissajjitaṃ. Pucchāsabhāgena hi vissajjananti. Idāni tasseva sarūpapucchā karīyatīti ‘‘puna ki’’nti vuttaṃ. Idhāpi ‘‘yathā’’tiādi sabbaṃ ānetvā vattabbaṃ.
‘‘ឯស នយោ សព្ពបទេសូ’’តិ អតិទេសវសេន ឧស្សុក្កំ កត្វា ‘‘នាមរូបបច្ចយា’’តិអាទិនា តត្ថ អបវាទោ អារទ្ធោ។ យស្មា ទស្សេតុកាមោ, តស្មា ឥទំ វុត្តន្តិ យោជនា។ ឆន្នំ វិបាកសម្ផស្សានំយេវ គហណំ ហោតិ វិញ្ញាណាទិ វេទនាបរិយោសានា វិបាកវិធីតិ កត្វា អនេកេសុ សុត្តបទេសុ, (ម. និ. ៣.១២៦; ឧទា. ១) អភិធម្មេ (វិភ. ២២៥) ច យេភុយ្យេន តេសំយេវ គហណស្ស និរុឡ្ហត្តា។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ។ ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកត្ថោ, តេនេត្ថ ‘‘គហិតម្បី’’តិអាទិនា វុច្ចមានំយេវ វិសេសំ ជោតេតិ។ បច្ចយភាវោ នាម បច្ចយុប្បន្នាបេក្ខោ តេន វិនា តស្ស អសម្ភវតោ។ តស្មា សឡាយតនប្បច្ចយាតិ ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ឥមិនា បទេនាតិ យោជនា។ អវយវេន វា សមុទាយោបលក្ខណមេតំ ‘‘សឡាយតនបច្ចយា’’តិ, តស្មា ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ឥមិនា បទេនាតិ វុត្តំ ហោតិ។ គហិតម្បីតិ ឆព្ពិធំ វិបាកផស្សម្បិ។ អគ្គហិតម្បីតិ អវិបាកផស្សម្បិ កុសលាកុសលកិរិយាផស្សម្បិ។ បច្ចយុប្បន្នវិសេសំ ទស្សេតុកាមោតិ យោជនា។ ន ចេត្ថ បច្ចយុប្បន្នោវ ឧបាទិន្នោ ឥច្ឆិតោ, អថ ខោ បច្ចយោបិ ឧបាទិន្នោ ឥច្ឆិតោតិ អជ្ឈត្តិកាយតនស្សេវ សឡាយតនគ្គហណេន គហណន្តិ កត្វា វុត្តំ ‘‘សឡាយតនតោ…បេ.… ទស្សេតុកាមោ’’តិ។ ន ហិ ផស្សស្ស ចក្ខាទិសឡាយតនមេវ បច្ចយោ, អថ ខោ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិអាទិ (ម. និ. ៣.៤២១, ៤២៥, ៤២៦; សំ. និ. ២.៤៤, ៤៥; ២.៤.៦០; កថា. ៤៦៥, ៤៦៧) វចនតោ រូបាយតនាទិរូបញ្ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទិនាមញ្ច បច្ចយោ, តស្មា ឥមំ ចក្ខាទិសឡាយតនតោ អតិរិត្តំ អាវជ្ជនាទិ វិយ សាធារណំ អហុត្វា, តស្ស តស្ស ផស្សស្ស សាធារណតាយ អញ្ញំ វិសេសបច្ចយំ បិ-សទ្ទេន អវិសិដ្ឋំ សាធារណបច្ចយំ បិទស្សេតុកាមោ ភគវា, ‘‘នាមរូបបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ យោជនា។ អភិធម្មភាជនីយេបិ ឥមមេវ បច្ចយំ សន្ធាយ ‘‘នាមរូបបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វុត្តន្តិ តទដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ២៤៣) ‘‘បច្ចយវិសេសទស្សនត្ថញ្ចេវ មហានិទានទេសនាសង្គហត្ថញ្ចា’’តិ អត្ថវណ្ណនា កតា។ បច្ចយានន្តិ ជាតិអាទីនំ បច្ចយធម្មានំ។ និទានំ កថិតន្តិ ជរាមរណាទិកស្ស និទានត្តំ កថិតំ ឯកំសិកោ បច្ចយភាវោ កថិតោ។ តញ្ហិ តេសំ បច្ចយភាវេ អព្យភិចារីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតិ ខោ បនេត’’ន្តិអាទិនា ឧបរិ ទេសនា បវត្តា។ និជ្ជដេតិ និជ្ជាលកេ។ និគ្គុម្ពេតិ និក្ខេបេ។ បទទ្វយេនាបិ អាកុលាភាវមេវ ទស្សេតិ, តស្មា អនាកុលំ អព្យាកុលំ មហន្តំ បច្ចយនិទានមេត្ថ កថិតន្តិ មហានិទានំ សុត្តំ អញ្ញថាភាវស្ស អភាវតោ។
‘‘Esa nayo sabbapadesū’’ti atidesavasena ussukkaṃ katvā ‘‘nāmarūpapaccayā’’tiādinā tattha apavādo āraddho. Yasmā dassetukāmo, tasmā idaṃ vuttanti yojanā. Channaṃ vipākasamphassānaṃyeva gahaṇaṃ hoti viññāṇādi vedanāpariyosānā vipākavidhīti katvā anekesu suttapadesu, (ma. ni. 3.126; udā. 1) abhidhamme (vibha. 225) ca yebhuyyena tesaṃyeva gahaṇassa niruḷhattā. Idhāti imasmiṃ sutte. Ca-saddo byatirekattho, tenettha ‘‘gahitampī’’tiādinā vuccamānaṃyeva visesaṃ joteti. Paccayabhāvo nāma paccayuppannāpekkho tena vinā tassa asambhavato. Tasmā saḷāyatanappaccayāti ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti iminā padenāti yojanā. Avayavena vā samudāyopalakkhaṇametaṃ ‘‘saḷāyatanapaccayā’’ti, tasmā ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti iminā padenāti vuttaṃ hoti. Gahitampīti chabbidhaṃ vipākaphassampi. Aggahitampīti avipākaphassampi kusalākusalakiriyāphassampi. Paccayuppannavisesaṃ dassetukāmoti yojanā. Na cettha paccayuppannova upādinno icchito, atha kho paccayopi upādinno icchitoti ajjhattikāyatanasseva saḷāyatanaggahaṇena gahaṇanti katvā vuttaṃ ‘‘saḷāyatanato…pe… dassetukāmo’’ti. Na hi phassassa cakkhādisaḷāyatanameva paccayo, atha kho ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’tiādi (ma. ni. 3.421, 425, 426; saṃ. ni. 2.44, 45; 2.4.60; kathā. 465, 467) vacanato rūpāyatanādirūpañca cakkhuviññāṇādināmañca paccayo, tasmā imaṃ cakkhādisaḷāyatanato atirittaṃ āvajjanādi viya sādhāraṇaṃ ahutvā, tassa tassa phassassa sādhāraṇatāya aññaṃ visesapaccayaṃ pi-saddena avisiṭṭhaṃ sādhāraṇapaccayaṃ pidassetukāmo bhagavā, ‘‘nāmarūpapaccayā phasso’’ti idaṃ vuttanti yojanā. Abhidhammabhājanīyepi imameva paccayaṃ sandhāya ‘‘nāmarūpapaccayā phasso’’ti vuttanti tadaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 243) ‘‘paccayavisesadassanatthañceva mahānidānadesanāsaṅgahatthañcā’’ti atthavaṇṇanā katā. Paccayānanti jātiādīnaṃ paccayadhammānaṃ. Nidānaṃ kathitanti jarāmaraṇādikassa nidānattaṃ kathitaṃ ekaṃsiko paccayabhāvo kathito. Tañhi tesaṃ paccayabhāve abyabhicārīti dassetuṃ ‘‘iti kho paneta’’ntiādinā upari desanā pavattā. Nijjaṭeti nijjālake. Niggumbeti nikkhepe. Padadvayenāpi ākulābhāvameva dasseti, tasmā anākulaṃ abyākulaṃ mahantaṃ paccayanidānamettha kathitanti mahānidānaṃ suttaṃ aññathābhāvassa abhāvato.
៩៨. តេសំ តេសំ បច្ចយានន្តិ តេសំ តេសំ ជាតិអាទីនំ បច្ចយានំ។ យស្មា បច្ចយភាវោ នាម តេហិ តេហិ បច្ចយេហិ អនូនាធិកេហេវ តស្ស តស្ស ផលស្ស សម្ភវតោ តថោ តច្ឆោ, តប្បការោ វា សាមគ្គិឧបគតេសុ បច្ចយេសុ មុហុត្តម្បិ តថោ និព្ពត្តនធម្មានំ អសម្ភវាភាវតោ។ អវិតថោ អវិសំវាទនកោ វិសំវាទនាការវិរហិតោ អញ្ញធម្មបច្ចយេហិ អញ្ញធម្មានុប្បត្តិតោ។ ‘‘អនញ្ញថា’’តិ វុច្ចតិ អញ្ញថាភាវស្ស អភាវតោ។ តស្មា ‘‘តថំ អវិតថំ អនញ្ញថំ បច្ចយភាវំ ទស្សេតុ’’ន្តិ វុត្តំ។ បរិយាយតិ អត្តនោ ផលំ បរិគ្គហេត្វា វត្តតីតិ បរិយាយោ, ហេតូតិ អាហ ‘‘បរិយាយេនាតិ ការណេនា’’តិ។ សព្ពេន សព្ពន្តិ ទេវត្តាទិនា សព្ពភាវេន សព្ពា ជាតិ។ សព្ពថា សព្ពន្តិ តត្ថាបិ ចាតុមហារាជិកាទិសព្ពាការេន សព្ពា, និបាតទ្វយមេតំ, និបាតញ្ច អព្យយំ, តញ្ច សព្ពលិង្គវិភត្តិវចនេសុ ឯកាការមេវ ហោតីតិ បាឡិយំ ‘‘សព្ពេន សព្ពំ សព្ពថា សព្ព’’ន្តិ វុត្តំ។ អត្ថវចនេ បន តស្ស តស្ស ជាតិសទ្ទាបេក្ខាយ ឥត្ថិអត្ថវុត្តិតំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពាការេន សព្ពា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឥមិនាវ នយេនាតិ ឥមិនា ជាតិវារេ វុត្តេនេវ នយេន។ ទេវាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន គន្ធព្ពយក្ខាទិកេ បាឡិយំ (ទី. និ. ២.៩៨) អាគតេ, តទន្តរភេទេ ច សង្គណ្ហាតិ។
98.Tesaṃ tesaṃ paccayānanti tesaṃ tesaṃ jātiādīnaṃ paccayānaṃ. Yasmā paccayabhāvo nāma tehi tehi paccayehi anūnādhikeheva tassa tassa phalassa sambhavato tatho taccho, tappakāro vā sāmaggiupagatesu paccayesu muhuttampi tatho nibbattanadhammānaṃ asambhavābhāvato. Avitatho avisaṃvādanako visaṃvādanākāravirahito aññadhammapaccayehi aññadhammānuppattito. ‘‘Anaññathā’’ti vuccati aññathābhāvassa abhāvato. Tasmā ‘‘tathaṃ avitathaṃ anaññathaṃ paccayabhāvaṃ dassetu’’nti vuttaṃ. Pariyāyati attano phalaṃ pariggahetvā vattatīti pariyāyo, hetūti āha ‘‘pariyāyenāti kāraṇenā’’ti. Sabbena sabbanti devattādinā sabbabhāvena sabbā jāti. Sabbathā sabbanti tatthāpi cātumahārājikādisabbākārena sabbā, nipātadvayametaṃ, nipātañca abyayaṃ, tañca sabbaliṅgavibhattivacanesu ekākārameva hotīti pāḷiyaṃ ‘‘sabbena sabbaṃ sabbathā sabba’’nti vuttaṃ. Atthavacane pana tassa tassa jātisaddāpekkhāya itthiatthavuttitaṃ dassetuṃ ‘‘sabbākārena sabbā’’tiādi vuttaṃ. Imināva nayenāti iminā jātivāre vutteneva nayena. Devādīsūti ādi-saddena gandhabbayakkhādike pāḷiyaṃ (dī. ni. 2.98) āgate, tadantarabhede ca saṅgaṇhāti.
ឥធ និក្ខិត្តអត្ថវិភជនត្ថេតិ ឥមស្មិំ ‘‘កស្សចិ កិម្ហិចី’’តិ អនិយមតោ ឧទ្ទេសវសេន វុត្តត្ថស្ស និទ្ទិសនត្ថេ ជោតេតព្ពេ និបាតោ, តទត្ថជោតនំ និបាតបទន្តិ អត្ថោ។ តស្សាតិ តស្ស បទស្ស។ តេតិ ធម្មទេសនាយ សម្បទានភូតំ ថេរំ វទតិ។ សេយ្យថិទន្តិ វា តេ កតមេតិ ចេតិ អត្ថោ។ យេ ហិ ‘‘កស្សចី’’តិ, ‘‘កិម្ហិចី’’តិ ច អនិយមតោ វុត្តោ អត្ថោ, តេ កតមេតិ។ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា ហេសា។ ទេវភាវាយាតិ ទេវភាវត្ថំ។ ខន្ធជាតីតិ ខន្ធបាតុភាវោ, យថា ខន្ធេសុ ឧប្បន្នេសុ ‘‘ទេវា’’តិ សមញ្ញា ហោតិ, តថា តេសំ ឧប្បាទោតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘យាយា’’តិ អាហ។ សព្ពបទេសូតិ ‘‘គន្ធព្ពានំ គន្ធព្ពត្ថាយា’’តិអាទីសុ សព្ពេសុ ជាតិនិទ្ទេសបទេសុ , ភវាទិបទេសុ ច។ យេន ហិ នយេន សចេ ហិ ជាតីតិ អយមត្ថយោជនា កតា, ជាតិនិទ្ទេសបទេសោវ ‘‘ភវោ’’តិអាទិនា ភវាទិបទេសុបិ សោ កាតព្ពោតិ។ ទេវាតិ ឧបបត្តិទេវា ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ យាវ ភវគ្គា ទិព្ពន្តិ កាមគុណាទីហិ កីឡន្តិ លឡន្តិ វិហរន្តិ ជោតន្តីតិ កត្វា។ គន្ធំ អព្ពន្តិ បរិភុញ្ជន្តីតិ គន្ធព្ពា, ធតរដ្ឋស្ស មហារាជស្ស បរិវារភូតា។ យជន្តិ វេស្សវណសក្កាទិកេ បូជេន្តីតិ យក្ខា, តេន តេន វា បណិធិកម្មាទិនា យជិតព្ពា បូជេតព្ពាតិ យក្ខា, វេស្សវណស្ស មហារាជស្ស បរិវារភូតា។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អមនុស្សា’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ។ ភូតាតិ កុម្ភណ្ឌា, វិរូឡ្ហកស្ស មហារាជស្ស បរិវារភូតា។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យេ កេចិ និព្ពត្តសត្តា’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ។ អដ្ឋិបក្ខា ភមរតុប្បឡាទយោ។ ចម្មបក្ខា ជតុសិង្គាលាទយោ។ លោមបក្ខា ហំសមោរាទយោ។ សរីសបា អហិវិច្ឆិកសតបទិអាទយោ។
Idha nikkhittaatthavibhajanattheti imasmiṃ ‘‘kassaci kimhicī’’ti aniyamato uddesavasena vuttatthassa niddisanatthe jotetabbe nipāto, tadatthajotanaṃ nipātapadanti attho. Tassāti tassa padassa. Teti dhammadesanāya sampadānabhūtaṃ theraṃ vadati. Seyyathidanti vā te katameti ceti attho. Ye hi ‘‘kassacī’’ti, ‘‘kimhicī’’ti ca aniyamato vutto attho, te katameti. Kathetukamyatāpucchā hesā. Devabhāvāyāti devabhāvatthaṃ. Khandhajātīti khandhapātubhāvo, yathā khandhesu uppannesu ‘‘devā’’ti samaññā hoti, tathā tesaṃ uppādoti attho. Tenāha ‘‘yāyā’’ti āha. Sabbapadesūti ‘‘gandhabbānaṃ gandhabbatthāyā’’tiādīsu sabbesu jātiniddesapadesu , bhavādipadesu ca. Yena hi nayena sace hi jātīti ayamatthayojanā katā, jātiniddesapadesova ‘‘bhavo’’tiādinā bhavādipadesupi so kātabboti. Devāti upapattidevā cātumahārājikato paṭṭhāya yāva bhavaggā dibbanti kāmaguṇādīhi kīḷanti laḷanti viharanti jotantīti katvā. Gandhaṃ abbanti paribhuñjantīti gandhabbā, dhataraṭṭhassa mahārājassa parivārabhūtā. Yajanti vessavaṇasakkādike pūjentīti yakkhā, tena tena vā paṇidhikammādinā yajitabbā pūjetabbāti yakkhā, vessavaṇassa mahārājassa parivārabhūtā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘amanussā’’ti avisesena vuttaṃ. Bhūtāti kumbhaṇḍā, virūḷhakassa mahārājassa parivārabhūtā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘ye keci nibbattasattā’’ti avisesena vuttaṃ. Aṭṭhipakkhā bhamaratuppaḷādayo. Cammapakkhā jatusiṅgālādayo. Lomapakkhā haṃsamorādayo. Sarīsapā ahivicchikasatapadiādayo.
‘‘តេសំ តេស’’ន្តិ ឥទំ ន យេវាបនកនិទ្ទេសោ វិយ អវុត្តសង្គហត្ថំ វចនំ, អថ ខោ អយេវាបនកនិទ្ទេសោ វិយ វុត្តសង្គហត្ថន្តិ។ អាទិ-សទ្ទេនេវ ច អាមេឌិតត្ថោ សង្គយ្ហតីតិ អាហ ‘‘តេសំ តេសំ ទេវគន្ធព្ពាទីន’’ន្តិ។ តទត្តាយាតិ តំភាវាយ, យថារូបេសុ ខន្ធេសុ បវត្តមានេសុ ‘‘ទេវា គន្ធព្ពា’’តិ លោកសមញ្ញា ហោតិ, តថារូបតាយាតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ទេវគន្ធព្ពាទិភាវាយា’’តិ។ ‘‘និរោធោ, វិគមោ’’តិ ច បដិលទ្ធត្តាលាភស្ស ភាវោ វុច្ចតិ, ឥធ បន អច្ចន្តាភាវោ អធិប្បេតោ ‘‘សព្ពសោ ជាតិយា អសតី’’តិ អវត្វា ‘‘ជាតិនិរោធា’’តិ វុត្តត្តាតិ អាហ ‘‘អភាវាតិ អត្ថោ’’តិ។
‘‘Tesaṃtesa’’nti idaṃ na yevāpanakaniddeso viya avuttasaṅgahatthaṃ vacanaṃ, atha kho ayevāpanakaniddeso viya vuttasaṅgahatthanti. Ādi-saddeneva ca āmeḍitattho saṅgayhatīti āha ‘‘tesaṃ tesaṃ devagandhabbādīna’’nti. Tadattāyāti taṃbhāvāya, yathārūpesu khandhesu pavattamānesu ‘‘devā gandhabbā’’ti lokasamaññā hoti, tathārūpatāyāti attho. Tenāha ‘‘devagandhabbādibhāvāyā’’ti. ‘‘Nirodho, vigamo’’ti ca paṭiladdhattālābhassa bhāvo vuccati, idha pana accantābhāvo adhippeto ‘‘sabbaso jātiyā asatī’’ti avatvā ‘‘jātinirodhā’’ti vuttattāti āha ‘‘abhāvāti attho’’ti.
ផលត្ថាយ ហិនោតីតិ យថា ផលំ តតោ និព្ពត្តតិ, ឯវំ ហិនោតិ បវត្តតិ, តស្ស ហេតុភាវំ ឧបគច្ឆតីតិ អត្ថោ។ ឥទំ គណ្ហថ នន្តិ ‘‘ឥទំ មេ ផលំ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ ឯវំ អប្បេតិ វិយ និយ្យាតេតិ វិយ។ ‘‘ឯស នយោ’’តិ អវិសេសំ អតិទិសិត្វា វិសេសមត្តស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ននុ ចាយំ ជាតិ បរិនិប្ផន្នា, សង្ខតភាវា ច ន ហោតិ វិការភាវតោ, តថា ជរាមរណំ, តស្ស កថំ សា ហេតុ ហោតីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ជរាមរណស្ស ហី’’តិអាទិ។ តព្ភាវេ ភាវោ, តទភាវេ ច អភាវោ ជរាមរណស្ស ជាតិយា ឧបនិស្សយតា។
Phalatthāya hinotīti yathā phalaṃ tato nibbattati, evaṃ hinoti pavattati, tassa hetubhāvaṃ upagacchatīti attho. Idaṃ gaṇhatha nanti ‘‘idaṃ me phalaṃ, gaṇhatha na’’nti evaṃ appeti viya niyyāteti viya. ‘‘Esa nayo’’ti avisesaṃ atidisitvā visesamattassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Nanu cāyaṃ jāti parinipphannā, saṅkhatabhāvā ca na hoti vikārabhāvato, tathā jarāmaraṇaṃ, tassa kathaṃ sā hetu hotīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘jarāmaraṇassa hī’’tiādi. Tabbhāve bhāvo, tadabhāve ca abhāvo jarāmaraṇassa jātiyā upanissayatā.
៩៩. ឱកាសបរិគ្គហោតិ បវត្តិដ្ឋានបរិគ្គហោ។ ឧបបត្តិភវេ យុជ្ជតិ ឧបបត្តិក្ខន្ធានំ យថាវុត្តដ្ឋានតោ អញ្ញត្ថ អនុប្បជ្ជនតោ។ ឥធ បនាតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ‘‘កាមភវោ’’តិអាទិនា អាគតេ ឥមស្មិំ ឋានេ។ កម្មភវេ យុជ្ជតិ កាមភវាទិជោតនា វិសេសតោ តស្ស ជាតិយា បច្ចយភាវតោតិ។ តេនាហ ‘‘សោ ហិ ជាតិយា ឧបនិស្សយកោដិយាវ បច្ចយោ’’តិ។ ននុ ច ឧបបត្តិភវោបិ ជាតិយា ឧបនិស្សយវសេន បច្ចយោ ហោតីតិ? សច្ចំ ហោតិ, សោ បន ន តថា បធានភូតោ, កម្មភវោ បន បធានភូតោ បច្ចយោ ជនកភាវតោតិ។ ‘‘សោ ហិ ជាតិយា’’តិអាទិ វុត្តំ កាមភវូបគំ កម្មំ កាមភវោ។ ឯស នយោ រូបារូបភវេសុបិ។ ឱកាសបរិគ្គហោវ កតោ‘‘កិម្ហិចី’’តិ ឥមិនា សត្តបរិគ្គហស្ស កតត្តា។
99.Okāsapariggahoti pavattiṭṭhānapariggaho. Upapattibhave yujjati upapattikkhandhānaṃ yathāvuttaṭṭhānato aññattha anuppajjanato. Idha panāti imasmiṃ sutte ‘‘kāmabhavo’’tiādinā āgate imasmiṃ ṭhāne. Kammabhave yujjati kāmabhavādijotanā visesato tassa jātiyā paccayabhāvatoti. Tenāha ‘‘so hi jātiyā upanissayakoṭiyāva paccayo’’ti. Nanu ca upapattibhavopi jātiyā upanissayavasena paccayo hotīti? Saccaṃ hoti, so pana na tathā padhānabhūto, kammabhavo pana padhānabhūto paccayo janakabhāvatoti. ‘‘So hi jātiyā’’tiādi vuttaṃ kāmabhavūpagaṃ kammaṃ kāmabhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesupi. Okāsapariggahova kato‘‘kimhicī’’ti iminā sattapariggahassa katattā.
១០០. តិណ្ណម្បិ កម្មភវានន្តិ កាមកម្មភវាទីនំ តិណ្ណម្បិ កម្មភវានំ។ តិណ្ណញ្ច ឧបបត្តិភវានន្តិ កាមុបបត្តិភវាទីនំ តិណ្ណញ្ច ឧបបត្តិភវានំ។ តថា សេសានិបីតិ ទិដ្ឋុបាទានាទីនិ សេសុបាទានានិបិ តិណ្ណម្បិ កម្មភវានំ, តិណ្ណញ្ច ឧបបត្តិភវានំ បច្ចយោតិ អត្ថោ។ ឥតីតិ ឯវំ វុត្តនយេន។ ទ្វាទស កម្មភវា ទ្វាទស ឧបបត្តិភវាតិ ចតុវីសតិភវា វេទិតព្ពា។ យស្មា កម្មភវស្ស បច្ចយភាវមុខេនេវ ឧបាទានំ ឧបបត្តិភវស្ស បច្ចយោ នាម ហោតិ, ន អញ្ញថា, តស្មា ឧបាទានំ កម្មភវស្ស ឧជុកមេវ បច្ចយភាវោតិ អាហ ‘‘និប្បរិយាយេនេត្ថ ទ្វាទស កម្មភវា លព្ភន្តី’’តិ។ តេសន្តិ កម្មភវានំ។ សហជាតកោដិយាតិ អកុសលស្ស កម្មភវស្ស សហជាតំ ឧបាទានំ សហជាតកោដិយា, ឥតរំ អនន្តរូបនិស្សយាទិវសេន ឧបនិស្សយកោដិយា, កុសលស្ស កម្មភវស្ស បន ឧបនិស្សយកោដិយាវ បច្ចយោ។ ឯត្ថ ច យថា អញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតាទិបច្ចយានំ សហជាតបច្ចយេន ឯកសង្គហតំ ទស្សេតុំ ‘‘សហជាតកោដិយា’’តិ វុត្តំ, ឯវំ អារម្មណូបនិស្សយអនន្តរូបនិស្សយបកតូបនិស្សយានំ ឯកជ្ឈំ គហណវសេន ‘‘ឧបនិស្សយកោដិយា’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
100.Tiṇṇampi kammabhavānanti kāmakammabhavādīnaṃ tiṇṇampi kammabhavānaṃ. Tiṇṇañca upapattibhavānanti kāmupapattibhavādīnaṃ tiṇṇañca upapattibhavānaṃ. Tathāsesānipīti diṭṭhupādānādīni sesupādānānipi tiṇṇampi kammabhavānaṃ, tiṇṇañca upapattibhavānaṃ paccayoti attho. Itīti evaṃ vuttanayena. Dvādasa kammabhavā dvādasa upapattibhavāti catuvīsatibhavā veditabbā. Yasmā kammabhavassa paccayabhāvamukheneva upādānaṃ upapattibhavassa paccayo nāma hoti, na aññathā, tasmā upādānaṃ kammabhavassa ujukameva paccayabhāvoti āha ‘‘nippariyāyenettha dvādasa kammabhavā labbhantī’’ti. Tesanti kammabhavānaṃ. Sahajātakoṭiyāti akusalassa kammabhavassa sahajātaṃ upādānaṃ sahajātakoṭiyā, itaraṃ anantarūpanissayādivasena upanissayakoṭiyā, kusalassa kammabhavassa pana upanissayakoṭiyāva paccayo. Ettha ca yathā aññamaññanissayasampayuttaatthiavigatādipaccayānaṃ sahajātapaccayena ekasaṅgahataṃ dassetuṃ ‘‘sahajātakoṭiyā’’ti vuttaṃ, evaṃ ārammaṇūpanissayaanantarūpanissayapakatūpanissayānaṃ ekajjhaṃ gahaṇavasena ‘‘upanissayakoṭiyā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
១០១. ឧបាទានស្សាតិ ឯត្ថ កាមុបាទានស្ស តណ្ហា ឧបនិស្សយកោដិយាវ បច្ចយោ, សេសុបាទានានំ សហជាតកោដិយាបិ ឧបនិស្សយកោដិយាបិ វិញ្ញាណាទិ ច វេទនាបរិយោសានា វិបាកវិធីតិ កត្វា។
101.Upādānassāti ettha kāmupādānassa taṇhā upanissayakoṭiyāva paccayo, sesupādānānaṃ sahajātakoṭiyāpi upanissayakoṭiyāpi viññāṇādi ca vedanāpariyosānā vipākavidhīti katvā.
១០២. យទិទំ វេទនាតិ ឯត្ថ វិបាកវេទនាតិ តមេវ តាវ ឧបនិស្សយកោដិយា បច្ចយោ ឥតរកោដិយា អសម្ភវតោ។ អញ្ញាតិ កុសលាកុសលកិរិយវេទនា។ អញ្ញថាបីតិ សហជាតកោដិយាបិ។
102.Yadidaṃ vedanāti ettha vipākavedanāti tameva tāva upanissayakoṭiyā paccayo itarakoṭiyā asambhavato. Aññāti kusalākusalakiriyavedanā. Aññathāpīti sahajātakoṭiyāpi.
១០៣. ឯត្តាវតាតិ ជរាមរណាទីនំ បច្ចយបរម្បរាទស្សនវសេន បវត្តាយ ឯត្តកាយ ទេសនាយ។ បុរិមតណ្ហន្តិ បុរិមភវសិទ្ធំ តណ្ហំ។ ‘‘ឯស បច្ចយោ តណ្ហាយ, យទិទំ វេទនា’’តិ វត្វា តទនន្តរំ ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្ត’’ន្តិអាទិនា វេទនាយ បច្ចយភូតស្ស ផស្សស្ស ឧទ្ធរណំ អញ្ញេសុ សុត្តេសុ អាគតនយេន បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ទេសនាមគ្គោ , តំ បន អនោតរិត្វា សមុទាចារតណ្ហាទស្សនមុខេនេវ តណ្ហាមូលកធម្មេ ទេសេន្តោ អាចិណ្ណទេសនាមគ្គតោ ឱក្កមន្តោ វិយ, តញ្ច ទេសនំ បស្សតោ អប្បវត្តន្តិ បសយ្ហ ពលក្ការេន ទេសេន្តោ វិយ ច ហោតីតិ អាហ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិ។ ទ្វេ តណ្ហាតិ ឥធាធិប្បេតតណ្ហា ឯវ ទ្វិធា ភិន្ទន្តោ អាហ។ ឯសនតណ្ហាតិ ភោគានំ បរិយេសនវសេន បវត្តតណ្ហា។ ឯសិតតណ្ហាតិ បរិយិដ្ឋេសុ ភោគេសុ ឧប្បជ្ជមានតណ្ហា។ សមុទាចារតណ្ហាយាតិ បរិយុដ្ឋានវសេន បវត្តតណ្ហាយ។ ទុវិធាបេសា វេទនំ បដិច្ច តណ្ហា នាម វេទនាបច្ចយា ច អប្បដិលទ្ធានំ ភោគានំ បដិលាភាយ បរិយេសនា, លទ្ធេសុ ច តេសុបាតព្យតាបត្តិអាទិ ហោតីតិ។
103.Ettāvatāti jarāmaraṇādīnaṃ paccayaparamparādassanavasena pavattāya ettakāya desanāya. Purimataṇhanti purimabhavasiddhaṃ taṇhaṃ. ‘‘Esa paccayo taṇhāya, yadidaṃ vedanā’’ti vatvā tadanantaraṃ ‘‘phassapaccayā vedanāti iti kho panetaṃ vutta’’ntiādinā vedanāya paccayabhūtassa phassassa uddharaṇaṃ aññesu suttesu āgatanayena paṭiccasamuppādassa desanāmaggo , taṃ pana anotaritvā samudācārataṇhādassanamukheneva taṇhāmūlakadhamme desento āciṇṇadesanāmaggato okkamanto viya, tañca desanaṃ passato appavattanti pasayha balakkārena desento viya ca hotīti āha ‘‘idānī’’tiādi. Dve taṇhāti idhādhippetataṇhā eva dvidhā bhindanto āha. Esanataṇhāti bhogānaṃ pariyesanavasena pavattataṇhā. Esitataṇhāti pariyiṭṭhesu bhogesu uppajjamānataṇhā. Samudācārataṇhāyāti pariyuṭṭhānavasena pavattataṇhāya. Duvidhāpesā vedanaṃ paṭicca taṇhānāma vedanāpaccayā ca appaṭiladdhānaṃ bhogānaṃ paṭilābhāya pariyesanā, laddhesu ca tesupātabyatāpattiādi hotīti.
បរិតស្សនវសេន បរិយេសតិ ឯតាយាតិ បរិយេសនា។ អាសយតោ, បយោគតោ ច បរិយេសនា តថាបវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ។ តេនាហ ‘‘តណ្ហាយ សតិ ហោតី’’តិ។ រូបាទិអារម្មណបដិលាភោតិ សវត្ថុកានំ រូបាទិអារម្មណានំ គវេសនវសេន, បវត្តិយំ បន អបរិយិដ្ឋំយេវ លព្ភតិ, តម្បិ អត្ថតោ បរិយេសនាយ លទ្ធមេវ នាម តថារូបស្ស កម្មស្ស បុព្ពេកតត្តា ឯវ លព្ភនតោ។ តេនាហ ‘‘សោ ហិ បរិយេសនាយ សតិ ហោតី’’តិ។ សុខវិនិច្ឆយន្តិ សុខំ វិសេសតោ និច្ឆិនោតីតិ សុខវិនិច្ឆយោ, សុខំ សភាវតោ, សមុទយតោ, អត្ថង្គមនតោ, និស្សរណតោ ច យាថាវតោ ជានិត្វា បវត្តញាណំ, តំ សុខវិនិច្ឆយំ។ ជញ្ញាតិ ជានេយ្យ។ ‘‘សុភសុខ’’ន្តិអាទិកំ អារម្មណេ អភូតាការំ វិវិធំ និន្នភាវេន និច្ឆិនោតិ អារោបេតីតិ វិនិច្ឆយោ។ អស្សាទានុបស្សនតណ្ហាទិដ្ឋិយាបិ ឯវមេវ វិនិច្ឆយភាវោ វេទិតព្ពោ។ ឥមស្មិំ បន សុត្តេ វិតក្កោយេវ អាគតោតិ យោជនា។ ឥមស្មិំ បន សុត្តេតិ សក្កបញ្ហសុត្តេ។ (ទី. និ. ២.៣៥៨) តត្ថ ហិ ‘‘ឆន្ទោ ខោ, ទេវានំ ឥន្ទ, វិតក្កនិទានោ’’តិ អាគតំ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ មហានិទានសុត្តេ។ ‘‘វិតក្កេនេវ វិនិច្ឆិនាតី’’តិ ឯតេន ‘‘វិនិច្ឆីយតិ ឯតេនាតិ វិនិច្ឆយោ’’តិ វិនិច្ឆយ-សទ្ទស្ស ករណសាធនមាហ។ ‘‘ឯត្តក’’ន្តិអាទិ វិនិច្ឆយនាការទស្សនំ។
Paritassanavasena pariyesati etāyāti pariyesanā. Āsayato, payogato ca pariyesanā tathāpavatto cittuppādo. Tenāha ‘‘taṇhāya sati hotī’’ti. Rūpādiārammaṇapaṭilābhoti savatthukānaṃ rūpādiārammaṇānaṃ gavesanavasena, pavattiyaṃ pana apariyiṭṭhaṃyeva labbhati, tampi atthato pariyesanāya laddhameva nāma tathārūpassa kammassa pubbekatattā eva labbhanato. Tenāha ‘‘so hi pariyesanāya sati hotī’’ti. Sukhavinicchayanti sukhaṃ visesato nicchinotīti sukhavinicchayo, sukhaṃ sabhāvato, samudayato, atthaṅgamanato, nissaraṇato ca yāthāvato jānitvā pavattañāṇaṃ, taṃ sukhavinicchayaṃ. Jaññāti jāneyya. ‘‘Subhasukha’’ntiādikaṃ ārammaṇe abhūtākāraṃ vividhaṃ ninnabhāvena nicchinoti āropetīti vinicchayo. Assādānupassanataṇhādiṭṭhiyāpi evameva vinicchayabhāvo veditabbo. Imasmiṃ pana sutte vitakkoyeva āgatoti yojanā. Imasmiṃ pana sutteti sakkapañhasutte. (Dī. ni. 2.358) tattha hi ‘‘chando kho, devānaṃ inda, vitakkanidāno’’ti āgataṃ. Idhāti imasmiṃ mahānidānasutte.‘‘Vitakkeneva vinicchinātī’’ti etena ‘‘vinicchīyati etenāti vinicchayo’’ti vinicchaya-saddassa karaṇasādhanamāha. ‘‘Ettaka’’ntiādi vinicchayanākāradassanaṃ.
ឆន្ទនដ្ឋេន ឆន្ទោ, ឯវំ រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ, ស្វាយំ អនាសេវនតាយ មន្ទោ ហុត្វា បវត្តោ ឥធាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ទុព្ពលរាគស្សាធិវចន’’ន្តិ។ អជ្ឈោសានន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន អភិនិវិសនំ។ ‘‘មយ្ហំ ឥទ’’ន្តិ ហិ តណ្ហាគាហោ យេភុយ្យេន អត្តគ្គាហសន្និស្សយោវ ហោតិ។ តេនាហ ‘‘អហំ មម’’ន្តិ, ‘‘ពលវសន្និដ្ឋាន’’ន្តិ ច តេសំ គាហានំ ថិរភាវប្បត្តិមាហ។ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន បរិគ្គហករណន្តិ ‘‘អហំ មម’’ន្តិ ពលវសន្និដ្ឋានវសេន អភិនិវិដ្ឋស្ស អត្តត្តនិយគ្គាហវត្ថុនោ អញ្ញាសាធារណំ វិយ កត្វា បរិគ្គហេត្វា ឋានំ, តថាបវត្តោ លោភសហគតចិត្តុប្បាទោ។ អត្តនា បរិគ្គហិតស្ស វត្ថុនោ យស្ស វសេន បរេហិ សាធារណភាវស្ស អសហមានោ ហោតិ បុគ្គលោ, សោ ធម្មោ អសហនតា។ ឯវំ វចនត្ថំ វទន្តិ និរុត្តិនយេន។ សទ្ទលក្ខណេ បន យស្ស ធម្មស្ស វសេន មច្ឆរិយយោគតោ បុគ្គលោ មច្ឆរោ, តស្ស ភាវោ, កម្មំ វា មច្ឆរិយំ, មច្ឆេរោ ធម្មោ។ មច្ឆរិយស្ស ពលវភាវតោ អាទរេន រក្ខណំ អារក្ខោតិ អាហ ‘‘ទ្វារ…បេ.… សុដ្ឋុ រក្ខណ’’ន្តិ។ អត្តនោ ផលំ ករោតីតិ ករណំ, យំ កិញ្ចិ ការណំ, អធិកំ ករណន្តិ អធិករណំ, វិសេសការណំ។ វិសេសការណញ្ច ភោគានំ អារក្ខទណ្ឌាទានាទិអនត្ថសម្ភវស្សាតិ វុត្តំ ‘‘អារក្ខាធិករណ’’ន្តិអាទិ។ បរនិសេធនត្ថន្តិ មារណាទិនា បរេសំ វិពាធនត្ថំ។ អាទីយតិ ឯតេនាតិ អាទានំ, ទណ្ឌស្ស អាទានំ ទណ្ឌាទានំ, អភិភវិត្វា បរវិហេឋនចិត្តុប្បាទោ។ សត្ថាទានេបិ ឯសេវ នយោ។ ហត្ថបរាមាសាទិវសេន កាយេន កាតព្ពកលហោ កាយកលហោ។ មម្មឃដ្ដនាទិវសេន វាចាយ កាតព្ពកលហោ វាចាកលហោ។ វិរុជ្ឈនវសេន វិរូបំ គណ្ហាតិ ឯតេនាតិ វិគ្គហោ។ វិរុទ្ធំ វទតិ ឯតេនាតិ វិវាទោ។ តុវំ តុវន្តិ អគារវវចនសហចរណតោ តុវំ តុវំ, សព្ពេតេ តថាបវត្តា ទោសសហគតចិត្តុប្បាទា វេទិតព្ពា។ តេនាហ ភគវា ‘‘អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តី’’តិ (ទី. និ. ២.១០៤)។
Chandanaṭṭhena chando, evaṃ rañjanaṭṭhena rāgo, svāyaṃ anāsevanatāya mando hutvā pavatto idhādhippetoti āha ‘‘dubbalarāgassādhivacana’’nti. Ajjhosānanti taṇhādiṭṭhivasena abhinivisanaṃ. ‘‘Mayhaṃ ida’’nti hi taṇhāgāho yebhuyyena attaggāhasannissayova hoti. Tenāha ‘‘ahaṃ mama’’nti, ‘‘balavasanniṭṭhāna’’nti ca tesaṃ gāhānaṃ thirabhāvappattimāha. Taṇhādiṭṭhivasena pariggahakaraṇanti ‘‘ahaṃ mama’’nti balavasanniṭṭhānavasena abhiniviṭṭhassa attattaniyaggāhavatthuno aññāsādhāraṇaṃ viya katvā pariggahetvā ṭhānaṃ, tathāpavatto lobhasahagatacittuppādo. Attanā pariggahitassa vatthuno yassa vasena parehi sādhāraṇabhāvassa asahamāno hoti puggalo, so dhammo asahanatā. Evaṃ vacanatthaṃ vadanti niruttinayena. Saddalakkhaṇe pana yassa dhammassa vasena macchariyayogato puggalo maccharo, tassa bhāvo, kammaṃ vā macchariyaṃ, macchero dhammo. Macchariyassa balavabhāvato ādarena rakkhaṇaṃ ārakkhoti āha ‘‘dvāra…pe… suṭṭhu rakkhaṇa’’nti. Attano phalaṃ karotīti karaṇaṃ, yaṃ kiñci kāraṇaṃ, adhikaṃ karaṇanti adhikaraṇaṃ, visesakāraṇaṃ. Visesakāraṇañca bhogānaṃ ārakkhadaṇḍādānādianatthasambhavassāti vuttaṃ ‘‘ārakkhādhikaraṇa’’ntiādi. Paranisedhanatthanti māraṇādinā paresaṃ vibādhanatthaṃ. Ādīyati etenāti ādānaṃ, daṇḍassa ādānaṃ daṇḍādānaṃ, abhibhavitvā paraviheṭhanacittuppādo. Satthādānepi eseva nayo. Hatthaparāmāsādivasena kāyena kātabbakalaho kāyakalaho. Mammaghaṭṭanādivasena vācāya kātabbakalaho vācākalaho. Virujjhanavasena virūpaṃ gaṇhāti etenāti viggaho. Viruddhaṃ vadati etenāti vivādo. Tuvaṃ tuvanti agāravavacanasahacaraṇato tuvaṃ tuvaṃ, sabbete tathāpavattā dosasahagatacittuppādā veditabbā. Tenāha bhagavā ‘‘aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavantī’’ti (dī. ni. 2.104).
១១២. ទេសនំ និវត្តេសីតិ ‘‘តណ្ហំ បដិច្ច បរិយេសនា’’តិអាទិនា អនុលោមនយេន បវត្តិតំ ទេសនំ បដិលោមនយេន បុន ‘‘អារក្ខាធិករណ’’ន្តិ អារភន្តោ និវត្តេសិ។ បញ្ចកាមគុណិករាគវសេនាតិ អារម្មណភូតា បញ្ច កាមគុណា ឯតស្ស អត្ថីតិ បញ្ចកាមគុណិកោ, តត្ថ រញ្ជនវសេន អភិរមណវសេន បវត្តរាគោ, តស្ស វសេន ឧប្បន្នា រញ្ជនវសេន តណ្ហាយនវសេន បវត្តា រូបាទិតណ្ហាវ កាមេសុ តណ្ហាតិ កាមតណ្ហា។ ភវតិ អត្ថិ សព្ពកាលំ តិដ្ឋតីតិ បវត្តា ភវទិដ្ឋិ ឧត្តរបទលោបេន ភវោ, តំសហគតា តណ្ហា ភវតណ្ហា។ វិភវតិ វិនស្សតិ ឧច្ឆិជ្ជតីតិ បវត្តា វិភវទិដ្ឋិ វិភវោ ឧត្តរបទលោបេន, តំសហគតា តណ្ហា វិភវតណ្ហាតិ អាហ ‘‘សស្សតទិដ្ឋី’’តិអាទិ។ ឥមេ ទ្វេ ធម្មាតិ ‘‘ឯស បច្ចយោ ឧបាទានស្ស, យទិទំ តណ្ហា’’តិ (ទី. និ. ២.១០១) ឯវំ វុត្តា វដ្ដមូលតណ្ហា ច ‘‘តណ្ហំ បដិច្ច បរិយេសនា’’តិ (ទី. និ. ២.១០៣) ឯវំ វុត្តា សមុទាចារតណ្ហា ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា។ វដ្ដមូលសមុទាចារវសេនាតិ វដ្ដមូលវសេន ចេវ សមុទាចារវសេន ច។ ទ្វីហិ កោដ្ឋាសេហីតិ ទ្វីហិ ភាគេហិ។ ទ្វីហិ អវយវេហិ សមោសរន្តិ និព្ពត្តនវសេន សមំ វត្តន្តិ ឥតោតិ សមោសរណំ, បច្ចយោ, ឯកំ សមោសរណំ ឯតាសន្តិ ឯកសមោសរណា។ កេន បន ឯកសមោសរណាតិ អាហ ‘‘វេទនាយា’’តិ។ ទ្វេបិ ហិ តណ្ហា វេទនាបច្ចយា ឯវាតិ។ តេនាហ ‘‘វេទនាបច្ចយេន ឯកបច្ចយា’’តិ។ តតោ តតោ ឱសរិត្វា អាគន្ត្វា សមវសនដ្ឋានំ ឱសរណ សមោសរណំ។ វេទនាយ សមំ សហ ឯកស្មិំ អារម្មណេ ឱសរណកបវត្តនកា វេទនា សមោសរណាតិ អាហ ‘‘ឥទំ សហជាតសមោសរណំ នាមា’’តិ។
112.Desanaṃ nivattesīti ‘‘taṇhaṃ paṭicca pariyesanā’’tiādinā anulomanayena pavattitaṃ desanaṃ paṭilomanayena puna ‘‘ārakkhādhikaraṇa’’nti ārabhanto nivattesi. Pañcakāmaguṇikarāgavasenāti ārammaṇabhūtā pañca kāmaguṇā etassa atthīti pañcakāmaguṇiko, tattha rañjanavasena abhiramaṇavasena pavattarāgo, tassa vasena uppannā rañjanavasena taṇhāyanavasena pavattā rūpāditaṇhāva kāmesu taṇhāti kāmataṇhā. Bhavati atthi sabbakālaṃ tiṭṭhatīti pavattā bhavadiṭṭhi uttarapadalopena bhavo, taṃsahagatā taṇhā bhavataṇhā. Vibhavati vinassati ucchijjatīti pavattā vibhavadiṭṭhi vibhavo uttarapadalopena, taṃsahagatā taṇhā vibhavataṇhāti āha ‘‘sassatadiṭṭhī’’tiādi. Ime dve dhammāti ‘‘esa paccayo upādānassa, yadidaṃ taṇhā’’ti (dī. ni. 2.101) evaṃ vuttā vaṭṭamūlataṇhā ca ‘‘taṇhaṃ paṭicca pariyesanā’’ti (dī. ni. 2.103) evaṃ vuttā samudācārataṇhā cāti ime dve dhammā. Vaṭṭamūlasamudācāravasenāti vaṭṭamūlavasena ceva samudācāravasena ca. Dvīhi koṭṭhāsehīti dvīhi bhāgehi. Dvīhi avayavehi samosaranti nibbattanavasena samaṃ vattanti itoti samosaraṇaṃ, paccayo, ekaṃ samosaraṇaṃ etāsanti ekasamosaraṇā. Kena pana ekasamosaraṇāti āha ‘‘vedanāyā’’ti. Dvepi hi taṇhā vedanāpaccayā evāti. Tenāha ‘‘vedanāpaccayena ekapaccayā’’ti. Tato tato osaritvā āgantvā samavasanaṭṭhānaṃ osaraṇa samosaraṇaṃ. Vedanāya samaṃ saha ekasmiṃ ārammaṇe osaraṇakapavattanakā vedanā samosaraṇāti āha ‘‘idaṃ sahajātasamosaraṇaṃ nāmā’’ti.
១១៣. សព្ពេតិ ឧប្បត្តិទ្វារវសេន ភិន្ទិត្វា វុត្តា សវិបាកផស្សា ឯវ វិញ្ញាណាទិ វេទនាបរិយោសានា វិបាកវិថីតិ កត្វា។ បដិច្ចសមុប្បាទកថា នាម វដ្ដកថាតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា ចត្តារោ លោកុត្តរវិបាកផស្សេ’’តិ។ ពហុធាតិ ពហុប្បការេន។ អយញ្ហិ បញ្ចទ្វារេ ចក្ខុបសាទាទិវត្ថុកានំ បញ្ចន្នំ វេទនានំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ផស្សោ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ។ សេសានំ បន ឯកេកស្មិំ ទ្វារេ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណតទារម្មណវសេន បវត្តានំ កាមាវចរវិបាកវេទនានំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ផស្សោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ។ មនោទ្វារេបិ តទារម្មណវសេន បវត្តានំ កាមាវចរវិបាកវេទនានំ សហជាតមនោសម្ផស្សោ តថេវ អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ, តថា បដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន បវត្តានំ តេភូមកវិបាកវេទនានំ។ យា បន តា មនោទ្វារេ តទារម្មណវសេន បវត្តា កាមាវចរវេទនា, តាសំ មនោទ្វារាវជ្ជនសម្បយុត្តោ មនោសម្ផស្សោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតីតិ ឯវំ ផស្សោ ពហុធា វេទនាយ បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។
113.Sabbeti uppattidvāravasena bhinditvā vuttā savipākaphassā eva viññāṇādi vedanāpariyosānā vipākavithīti katvā. Paṭiccasamuppādakathā nāma vaṭṭakathāti āha ‘‘ṭhapetvā cattāro lokuttaravipākaphasse’’ti. Bahudhāti bahuppakārena. Ayañhi pañcadvāre cakkhupasādādivatthukānaṃ pañcannaṃ vedanānaṃ cakkhusamphassādiko phasso sahajātaaññamaññanissayavipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena aṭṭhadhā paccayo hoti. Sesānaṃ pana ekekasmiṃ dvāre sampaṭicchanasantīraṇatadārammaṇavasena pavattānaṃ kāmāvacaravipākavedanānaṃ cakkhusamphassādiko phasso upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti. Manodvārepi tadārammaṇavasena pavattānaṃ kāmāvacaravipākavedanānaṃ sahajātamanosamphasso tatheva aṭṭhadhā paccayo hoti, tathā paṭisandhibhavaṅgacutivasena pavattānaṃ tebhūmakavipākavedanānaṃ. Yā pana tā manodvāre tadārammaṇavasena pavattā kāmāvacaravedanā, tāsaṃ manodvārāvajjanasampayutto manosamphasso upanissayavasena ekadhāva paccayo hotīti evaṃ phasso bahudhā vedanāya paccayo hotīti veditabbaṃ.
១១៤. វេទនាទីនន្តិ វេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណានំ។ អសទិសភាវាតិ អនុភវនសញ្ជាននាភិសង្ខរណវិជាននភាវា។ តេ ហិ អញ្ញមញ្ញវិធុរេន វេទយិតាទិរូបេន អាកិរិយន្តិ បញ្ញាយន្តីតិ អាការាតិ វុច្ចន្តិ។ តេយេវាតិ វេទនាទីនំ តេ ឯវ វេទយិតាទិអាការា។ សាធុកំ ទស្សិយមានាតិ សក្កច្ចំ បច្ចក្ខតោ វិយ បកាសិយមានា។ តំ តំ លីនមត្ថំ គមេន្តីតិ ‘‘អរូបដ្ឋោ អារម្មណាភិមុខនមនដ្ឋោ’’តិ ឯវមាទិកំ តំ តំ លីនំ អបាកដមត្ថំ គមេន្តិ ញាបេន្តីតិ លិង្គានិ។ តស្ស តស្ស សញ្ជាននហេតុតោតិ តស្ស តស្ស អរូបដ្ឋាទិកស្ស សល្លក្ខណស្ស ការណត្តា។ និមីយន្តិ អនុមីយន្តិ ឯតេហីតិ និមិត្តានិ។ តថា តថា អរូបភាវាទិប្បការេន, វេទយិតាទិប្បការេន ច ឧទ្ទិសិតព្ពតោ កថេតព្ពតោ ឧទ្ទេសា។ តស្មាតិ ‘‘អសទិសភាវា’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ការណភាវេន បច្ចាមសតិ។ យស្មា វេទនាទីនំ អញ្ញមញ្ញអសទិសភាវា យថាវុត្តេនត្ថេន អាការាទយោ, តស្មា អយំ ឥទានិ វុច្ចមានោ ឯត្ថ បាឡិបទេ អត្ថោ។
114.Vedanādīnanti vedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇānaṃ. Asadisabhāvāti anubhavanasañjānanābhisaṅkharaṇavijānanabhāvā. Te hi aññamaññavidhurena vedayitādirūpena ākiriyanti paññāyantīti ākārāti vuccanti. Teyevāti vedanādīnaṃ te eva vedayitādiākārā. Sādhukaṃ dassiyamānāti sakkaccaṃ paccakkhato viya pakāsiyamānā. Taṃ taṃ līnamatthaṃ gamentīti ‘‘arūpaṭṭho ārammaṇābhimukhanamanaṭṭho’’ti evamādikaṃ taṃ taṃ līnaṃ apākaṭamatthaṃ gamenti ñāpentīti liṅgāni. Tassa tassa sañjānanahetutoti tassa tassa arūpaṭṭhādikassa sallakkhaṇassa kāraṇattā. Nimīyanti anumīyanti etehīti nimittāni. Tathā tathā arūpabhāvādippakārena, vedayitādippakārena ca uddisitabbato kathetabbato uddesā. Tasmāti ‘‘asadisabhāvā’’tiādinā vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Yasmā vedanādīnaṃ aññamaññaasadisabhāvā yathāvuttenatthena ākārādayo, tasmā ayaṃ idāni vuccamāno ettha pāḷipade attho.
នាមសមូហស្សាតិ អារម្មណាភិមុខំ នមនដ្ឋេន ‘‘នាម’’ន្តិ លទ្ធសមញ្ញស្ស វេទនាទិចតុក្ខន្ធសង្ខាតស្ស អរូបធម្មបុញ្ជស្ស។ បញ្ញត្តីតិ ‘‘នាមកាយោ អរូបកលាបោ អរូបិនោ ខន្ធា’’តិអាទិកា បញ្ញាបនា ហោតិ។ ចេតនាបធានត្តា សង្ខារក្ខន្ធធម្មានំ ‘‘សង្ខារានំ ចេតនាការេ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តថា ហិ សុត្តន្តភាជនីយេ សង្ខារក្ខន្ធវិភជនេ ‘‘យា ចេតនា សញ្ចេតនា សញ្ចេតយិតត្ត’’ន្តិ (វិភ. ២៤៩ អភិធម្មភាជនីយេ) ចេតនាវ និទ្ទិដ្ឋា។ អសតីតិ អសន្តេសុ។ វចនវិបល្លាសេន ហិ ឯវំ វុត្តំ។ ចត្តារោ ខន្ធេ វត្ថុំ កត្វាតិ វេទនា សញ្ញា ចិត្តំ ចេតនាទយោតិ ឥមេ ចតុក្ខន្ធសញ្ញិតេ និស្សយបច្ចយភូតេ ធម្មេ វត្ថុំ កត្វា។ អយញ្ច នយោ បញ្ចទ្វារេបិ សម្ភវតីតិ ‘‘មនោទ្វារេ’’តិ វិសេសិតំ។ អធិវចនសម្ផស្សវេវចនោតិ អធិវចនមុខេន បញ្ញត្តិមុខេន គហេតព្ពត្តា ‘‘អធិវចនសម្ផស្សោ’’តិ លទ្ធនាមោ។ សោតិ មនោសម្ផស្សោ។ បញ្ចវោការេ ច ហទយវត្ថុំ និស្សាយ លព្ភនតោ រូបកាយេ បញ្ញាយតេវ, អយំ បន នយោ ឥធ ន ឥច្ឆិតោ វេទនាទិបដិក្ខេបវសេន អសម្ភវបរិយាយស្ស ជោតិតត្តាតិ ‘‘បញ្ចបសាទេ វត្ថុំ កត្វា ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ អត្ថោ វុត្តោ។ ន ហិ វេទនាសន្និស្សយេន វិនា បញ្ចបសាទេ វត្ថុំ កត្វា មនោសម្ផស្សស្ស សម្ភវោ អត្ថិ។ ឧប្បត្តិដ្ឋានេ អសតិ អនុប្បត្តិដ្ឋានតោ ផលស្ស ឧប្បត្តិ នាម កទាចិបិ នត្ថីតិ ឥមមត្ថំ យថាធិគតស្ស អត្ថស្ស និទស្សនវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘អម្ពរុក្ខេ’’តិអាទិមាហ ។ រូបកាយតោតិ កេវលំ រូបកាយតោ។ តស្សាតិ មនោសម្ផស្សស្ស។
Nāmasamūhassāti ārammaṇābhimukhaṃ namanaṭṭhena ‘‘nāma’’nti laddhasamaññassa vedanādicatukkhandhasaṅkhātassa arūpadhammapuñjassa. Paññattīti ‘‘nāmakāyo arūpakalāpo arūpino khandhā’’tiādikā paññāpanā hoti. Cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhadhammānaṃ ‘‘saṅkhārānaṃ cetanākāre’’tiādi vuttaṃ. Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhajane ‘‘yā cetanā sañcetanā sañcetayitatta’’nti (vibha. 249 abhidhammabhājanīye) cetanāva niddiṭṭhā. Asatīti asantesu. Vacanavipallāsena hi evaṃ vuttaṃ. Cattāro khandhe vatthuṃ katvāti vedanā saññā cittaṃ cetanādayoti ime catukkhandhasaññite nissayapaccayabhūte dhamme vatthuṃ katvā. Ayañca nayo pañcadvārepi sambhavatīti ‘‘manodvāre’’ti visesitaṃ. Adhivacanasamphassavevacanoti adhivacanamukhena paññattimukhena gahetabbattā ‘‘adhivacanasamphasso’’ti laddhanāmo. Soti manosamphasso. Pañcavokāre ca hadayavatthuṃ nissāya labbhanato rūpakāye paññāyateva, ayaṃ pana nayo idha na icchito vedanādipaṭikkhepavasena asambhavapariyāyassa jotitattāti ‘‘pañcapasāde vatthuṃ katvā uppajjeyyā’’ti attho vutto. Na hi vedanāsannissayena vinā pañcapasāde vatthuṃ katvā manosamphassassa sambhavo atthi. Uppattiṭṭhāne asati anuppattiṭṭhānato phalassa uppatti nāma kadācipi natthīti imamatthaṃ yathādhigatassa atthassa nidassanavasena dassento ‘‘ambarukkhe’’tiādimāha . Rūpakāyatoti kevalaṃ rūpakāyato. Tassāti manosamphassassa.
វិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ វិភូតតរា វិសទិសុប្បត្តិ, តស្មិំ វា សតិ អត្តនោ សន្តានេ វិជ្ជមានស្សេវ វិសទិសុប្បត្តិហេតុភាវោ រុប្បនាការោ។ សោ ឯវ រុប្បនាការោ វត្ថុសប្បដិឃាទិកំ តំ តំ លីនមត្ថំ គមេតីតិ លិង្គំ។ តស្ស តស្ស សញ្ជាននហេតុតោ និមិត្តំ។ តថា តថា ឧទ្ទិសិតព្ពតោ ឧទ្ទេសោតិ ឯវមេត្ថ អាការាទយោ អត្ថតោ វេទិតព្ពា។ វត្ថារម្មណានំ អញ្ញមញ្ញបដិហននំ បដិឃោ, តតោ បដិឃតោ ជាតោ បដិឃសម្ផស្សោ។ តេនាហ ‘‘សប្បដិឃ’’ន្តិអាទិ។ នាមកាយតោតិ កេវលំ នាមកាយតោ។ តស្សាតិ បដិឃសម្ផស្សស្ស។ សេសំ បឋមបញ្ហេ វុត្តនយមេវ។
Virodhipaccayasannipāte vibhūtatarā visadisuppatti, tasmiṃ vā sati attano santāne vijjamānasseva visadisuppattihetubhāvo ruppanākāro. So eva ruppanākāro vatthusappaṭighādikaṃ taṃ taṃ līnamatthaṃ gametīti liṅgaṃ. Tassa tassa sañjānanahetuto nimittaṃ. Tathā tathā uddisitabbato uddesoti evamettha ākārādayo atthato veditabbā. Vatthārammaṇānaṃ aññamaññapaṭihananaṃ paṭigho, tato paṭighato jāto paṭighasamphasso. Tenāha ‘‘sappaṭigha’’ntiādi. Nāmakāyatoti kevalaṃ nāmakāyato. Tassāti paṭighasamphassassa. Sesaṃ paṭhamapañhe vuttanayameva.
ឧភយវសេនាតិ នាមកាយោ រូបកាយោតិ ឧភយសន្និស្សយស្ស អធិវចនសម្ផស្សោ បដិឃសម្ផស្សោតិ ឧភយសម្ផស្សស្ស វសេន។
Ubhayavasenāti nāmakāyo rūpakāyoti ubhayasannissayassa adhivacanasamphasso paṭighasamphassoti ubhayasamphassassa vasena.
វិសុំ វិសុំ បច្ចយំ ទស្សេត្វាតិ ព្យតិរេកមុខេន បច្ចេកំ នាមកាយរូបកាយសញ្ញិតំ បច្ចយំ ទស្សេត្វា។ តេសន្តិ ផស្សានំ។ អវិសេសតោតិ វិសេសំ អកត្វា សាមញ្ញតោ។ ទស្សេតុន្តិ ព្យតិរេកមុខេនេវ ទស្សេតុំ។ ឯសេវ ហេតូតិ ឯស ឆសុបិ ទ្វារេសុ បវត្តោ នាមរូបសង្ខាតោ ហេតុ យថារហំ ទ្វិន្នម្បិ ផស្សានំ។ ឥទានិ តំ យថារហំ បវត្តិំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ចក្ខុទ្វារាទីសុ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។
Visuṃ visuṃ paccayaṃ dassetvāti byatirekamukhena paccekaṃ nāmakāyarūpakāyasaññitaṃ paccayaṃ dassetvā. Tesanti phassānaṃ. Avisesatoti visesaṃ akatvā sāmaññato. Dassetunti byatirekamukheneva dassetuṃ. Eseva hetūti esa chasupi dvāresu pavatto nāmarūpasaṅkhāto hetu yathārahaṃ dvinnampi phassānaṃ. Idāni taṃ yathārahaṃ pavattiṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘cakkhudvārādīsu hī’’tiādi vuttaṃ.
សម្បយុត្តកា ខន្ធាតិ ផស្សេន សម្បយុត្តា វេទនាទយោ ខន្ធា។ អាវជ្ជនស្សាបិ សម្បយុត្តក្ខន្ធគ្គហណេនេវេត្ថ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ តទវិនាភាវតោ។ បរតោ មនោសម្ផស្សេបិ ឯសេវ នយោ។ បញ្ចវិធោបីតិ ចក្ខុសម្ផស្សាទិវសេន បញ្ចវិធោបិ។ សោ ផស្សោតិ បដិឃសម្ផស្សោ។ ពហុធាតិ ពហុប្បការេន។ តថា ហិ វិបាកនាមំ វិបាកស្ស អនេកភេទស្ស មនោសម្ផស្សស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន សត្តធា បច្ចយោ ហោតិ។ យំ បនេត្ថ អាហារកិច្ចំ, តំ អាហារបច្ចយវសេន។ យំ ឥន្ទ្រិយកិច្ចំ, តំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយវសេន បច្ចយោ ហោតិ។ អវិបាកំ បន នាមំ អវិបាកស្ស មនោសម្ផស្សស្ស ឋបេត្វា វិបាកបច្ចយំ ឥតរេសំ វសេន បច្ចយោ ហោតិ។ រូបំ បន ចក្ខាយតនាទិភេទំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកស្ស បញ្ចវិធស្ស ផស្សស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ឆធា បច្ចយោ ហោតិ។ រូបាយតនាទិភេទំ តស្ស បញ្ចវិធស្ស អារម្មណបុរេជាតអត្ថិអវិគតវសេន ចតុធា បច្ចយោ ហោតិ។ មនោសម្ផស្សស្ស បន តានិ រូបាយតនាទីនិ, ធម្មារម្មណញ្ច តថា ច អារម្មណបច្ចយមត្តេនេវ បច្ចយោ ហោតិ។ វត្ថុរូបំ បន មនោសម្ផស្សស្ស និស្សយបុរេជាតវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន បញ្ចធា បច្ចយោ ហោតិ។ ឯវំ នាមរូបំ អស្ស ផស្សស្ស ពហុធា បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។
Sampayuttakākhandhāti phassena sampayuttā vedanādayo khandhā. Āvajjanassāpi sampayuttakkhandhaggahaṇenevettha gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ tadavinābhāvato. Parato manosamphassepi eseva nayo. Pañcavidhopīti cakkhusamphassādivasena pañcavidhopi. So phassoti paṭighasamphasso. Bahudhāti bahuppakārena. Tathā hi vipākanāmaṃ vipākassa anekabhedassa manosamphassassa sahajātaaññamaññanissayavipākasampayuttaatthiavigatavasena sattadhā paccayo hoti. Yaṃ panettha āhārakiccaṃ, taṃ āhārapaccayavasena. Yaṃ indriyakiccaṃ, taṃ indriyapaccayavasena paccayo hoti. Avipākaṃ pana nāmaṃ avipākassa manosamphassassa ṭhapetvā vipākapaccayaṃ itaresaṃ vasena paccayo hoti. Rūpaṃ pana cakkhāyatanādibhedaṃ cakkhusamphassādikassa pañcavidhassa phassassa nissayapurejātaindriyavippayuttaatthiavigatavasena chadhā paccayo hoti. Rūpāyatanādibhedaṃ tassa pañcavidhassa ārammaṇapurejātaatthiavigatavasena catudhā paccayo hoti. Manosamphassassa pana tāni rūpāyatanādīni, dhammārammaṇañca tathā ca ārammaṇapaccayamatteneva paccayo hoti. Vatthurūpaṃ pana manosamphassassa nissayapurejātavippayuttaatthiavigatavasena pañcadhā paccayo hoti. Evaṃ nāmarūpaṃ assa phassassa bahudhā paccayo hotīti veditabbaṃ.
១១៥. បឋមុប្បត្តិយំ វិញ្ញាណំ នាមរូបស្ស វិសេសបច្ចយោតិ ឥមមត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘មាតុកុច្ឆិម្ហិ ន ឱក្កមិស្សថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ គព្ភសេយ្យកបដិសន្ធិ ហិ ពាហិរតោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តស្ស វិយ ហោន្តីបិ អត្ថតោ យថាបច្ចយំ ខន្ធានំ តត្ថ បឋមុប្បត្តិយេវ។ តេនាហ ‘‘បវិសិត្វា…បេ.… ន វត្តិស្សថា’’តិ។ សុទ្ធន្តិ កេវលំ វិញ្ញាណេន អមិស្សិតំ វិរហិតំ។ ‘‘អវសេស’’ន្តិ ឥទំ នាមាបេក្ខំ, តស្មា អវសេសំ នាមរូបន្តិ ឥមំ វិញ្ញាណំ ឋបេត្វា អវសេសំ នាមរូបំ វាតិ អត្ថោ។ បដិសន្ធិវសេន ឱក្កន្តន្តិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន, មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តស្ស វា បឋមាវយវភាវេន ឱតិណ្ណំ។ វោក្កមិស្សថាតិ សន្តតិវិច្ឆេទំ វិនាសំ ឧបគមិស្សថ, តំ បន មរណំ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ចុតិវសេនា’’តិ។ អស្សាតិ វិញ្ញាណស្ស, តញ្ច ខោ វិញ្ញាណសាមញ្ញវសេន វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘តស្សេវ ចិត្តស្ស និរោធេនា’’តិ, បដិសន្ធិចិត្តស្សេវ និរោធេនាតិ អត្ថោ។ តតោតិ បដិសន្ធិចិត្តតោ។ បដិសន្ធិចិត្តស្ស, តតោ ទុតិយតតិយចិត្តានំ វា និរោធេន ចុតិ ន ហោតីតិ វុត្តមត្ថំ យុត្តិតោ វិភាវេតុំ ‘‘បដិសន្ធិចិត្តេន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯតស្មិំ អន្តរេតិ ឯតស្មិំ សោឡសចិត្តក្ខណេ កាលេ។ អន្តរាយោ នត្ថីតិ ឯត្ថ ទារកស្ស តាវ មរណន្តរាយោ មា ហោតុ តទា ចុតិចិត្តស្ស អសម្ភវតោ, មាតុ បន កថំ តទា មរណន្តរាយាភាវោតិ? តំ តំ កាលំ អនតិក្កមិត្វា តទន្តរេយេវ ចវនធម្មាយ គព្ភគ្គហណស្សេវ អសម្ភវតោ។ តេនាហ ‘‘អយញ្ហិ អនោកាសោ នាមា’’តិ, ចុតិយាតិ អធិប្បាយោ។
115. Paṭhamuppattiyaṃ viññāṇaṃ nāmarūpassa visesapaccayoti imamatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ pāḷiyaṃ ‘‘mātukucchimhi na okkamissathā’’tiādi vuttaṃ. Gabbhaseyyakapaṭisandhi hi bāhirato mātukucchiṃ okkamantassa viya hontīpi atthato yathāpaccayaṃ khandhānaṃ tattha paṭhamuppattiyeva. Tenāha ‘‘pavisitvā…pe… na vattissathā’’ti. Suddhanti kevalaṃ viññāṇena amissitaṃ virahitaṃ. ‘‘Avasesa’’nti idaṃ nāmāpekkhaṃ, tasmā avasesaṃ nāmarūpanti imaṃ viññāṇaṃ ṭhapetvā avasesaṃ nāmarūpaṃ vāti attho. Paṭisandhivasena okkantanti paṭisandhiggahaṇavasena, mātukucchiṃ okkamantassa vā paṭhamāvayavabhāvena otiṇṇaṃ. Vokkamissathāti santativicchedaṃ vināsaṃ upagamissatha, taṃ pana maraṇaṃ nāma hotīti āha ‘‘cutivasenā’’ti. Assāti viññāṇassa, tañca kho viññāṇasāmaññavasena vuttaṃ. Tenāha ‘‘tasseva cittassa nirodhenā’’ti, paṭisandhicittasseva nirodhenāti attho. Tatoti paṭisandhicittato. Paṭisandhicittassa, tato dutiyatatiyacittānaṃ vā nirodhena cuti na hotīti vuttamatthaṃ yuttito vibhāvetuṃ ‘‘paṭisandhicittena hī’’tiādi vuttaṃ. Etasmiṃ antareti etasmiṃ soḷasacittakkhaṇe kāle. Antarāyo natthīti ettha dārakassa tāva maraṇantarāyo mā hotu tadā cuticittassa asambhavato, mātu pana kathaṃ tadā maraṇantarāyābhāvoti? Taṃ taṃ kālaṃ anatikkamitvā tadantareyeva cavanadhammāya gabbhaggahaṇasseva asambhavato. Tenāha ‘‘ayañhi anokāso nāmā’’ti, cutiyāti adhippāyo.
បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានីតិ ឱក្កន្តិក្ខណេ ឧប្បន្នកម្មជរូបានិ វទតិ។ តានិ ហិ និប្បរិយាយតោ បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានិ នាម, ន ឧតុសមុដ្ឋានានិ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឧប្បាទតោ បច្ឆា សមុដ្ឋិតត្តា។ ចិត្តជាហារជានំ បន តទា អសម្ភវោ ឯវ។ យានិ បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានិ, តានិ តិវិធានិ តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ, ឋិតិក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ, ភង្គក្ខណេ សមុដ្ឋិតានីតិ។ តេសុ ឧប្បាទក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ សត្តរសមស្ស ភវង្គស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរុជ្ឈន្តិ, ឋិតិក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ ឋិតិក្ខណេ និរុជ្ឈន្តិ, ភង្គក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ ភង្គក្ខណេ និរុជ្ឈន្តិ។ តត្ថ ‘‘ភញ្ជមានោ ធម្មោ ភញ្ជមានស្ស ធម្មស្ស បច្ចយោ ហោតី’’តិ ន សក្កា វត្តុំ, ឧប្បាទេ, បន ឋិតិយញ្ច ន ន សក្កាតិ ‘‘សត្តរសមស្ស ភវង្គស្ស ឧប្បាទក្ខណេ, ឋិតិក្ខណេ ច ធរន្តានំ វសេន តស្ស បច្ចយម្បិ ទាតុំ ន សក្កោន្តី’’តិ វុត្តំ។ រូបកាយូបត្ថម្ភិតស្សេវ ហិ នាមកាយស្ស បញ្ចវោការេ បវត្តីតិ។ តេហិ រូបធម្មេហិ តស្ស ចិត្តស្ស ពលវតរំ សន្ធាយាហ ‘‘សត្តរសមស្ស…បេ.… បវត្តិ បវត្តតី’’តិ។ បវេណី ឃដិយតីតិ អដ្ឋចត្តាលីសកម្មជស្ស រូបបវេណី សម្ពន្ធា ហុត្វា បវត្តតិ។ បឋមញ្ហិ បដិសន្ធិចិត្តំ, តតោ យាវ សោឡសមំ ភវង្គចិត្តំ, តេសុ ឯកេកស្ស ឧប្បាទឋិតិភង្គវសេន តយោ តយោ ខណា។ តត្ថ ឯកេកស្ស ចិត្តស្ស តីសុ តីសុ ខណេសុ សមតិំស សមតិំស កម្មជរូបានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឥតិ សោឡសតិកា អដ្ឋចត្តាលីសំ ហោន្តិ។ ឯស នយោ តតោ បរេសុបិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អដ្ឋចត្តាលីសកម្មជស្ស រូបបវេណី សម្ពន្ធា ហុត្វា បវត្តតី’’តិ។ សចេ បន ន សក្កោន្តីតិ បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានិ សត្តរសមស្ស ភវង្គស្ស បច្ចយំ ទាតុំ សចេ ន សក្កោន្តិ។ យទិ ហិ បដិសន្ធិចិត្តតោ សត្តរសមំ ចុតិចិត្តំ សិយា, បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិភង្គក្ខណេសុបិ កម្មជរូបំ ន ឧប្បជ្ជេយ្យ, បគេវ ភវង្គចិត្តក្ខណេសុ។ តថា សតិ នត្ថេវ តស្ស ចិត្តស្ស បច្ចយលាភោតិ បវត្តិ នប្បវត្តតិ, បវេណី ន ឃដិយតេវ, អញ្ញទត្ថុ វិច្ឆិជ្ជតិ។ តេនាហ ‘‘វោក្កមតិតិ នាម ហោតី’’តិអាទិ។
Paṭisandhicittena saddhiṃ samuṭṭhitarūpānīti okkantikkhaṇe uppannakammajarūpāni vadati. Tāni hi nippariyāyato paṭisandhicittena saddhiṃ samuṭṭhitarūpāni nāma, na utusamuṭṭhānāni paṭisandhicittassa uppādato pacchā samuṭṭhitattā. Cittajāhārajānaṃ pana tadā asambhavo eva. Yāni paṭisandhicittena saddhiṃ samuṭṭhitarūpāni, tāni tividhāni tassa uppādakkhaṇe samuṭṭhitāni, ṭhitikkhaṇe samuṭṭhitāni, bhaṅgakkhaṇe samuṭṭhitānīti. Tesu uppādakkhaṇe samuṭṭhitāni sattarasamassa bhavaṅgassa uppādakkhaṇe nirujjhanti, ṭhitikkhaṇe samuṭṭhitāni ṭhitikkhaṇe nirujjhanti, bhaṅgakkhaṇe samuṭṭhitāni bhaṅgakkhaṇe nirujjhanti. Tattha ‘‘bhañjamāno dhammo bhañjamānassa dhammassa paccayo hotī’’ti na sakkā vattuṃ, uppāde, pana ṭhitiyañca na na sakkāti ‘‘sattarasamassa bhavaṅgassa uppādakkhaṇe, ṭhitikkhaṇe ca dharantānaṃ vasena tassa paccayampi dātuṃ na sakkontī’’ti vuttaṃ. Rūpakāyūpatthambhitasseva hi nāmakāyassa pañcavokāre pavattīti. Tehi rūpadhammehi tassa cittassa balavataraṃ sandhāyāha ‘‘sattarasamassa…pe… pavatti pavattatī’’ti. Paveṇī ghaṭiyatīti aṭṭhacattālīsakammajassa rūpapaveṇī sambandhā hutvā pavattati. Paṭhamañhi paṭisandhicittaṃ, tato yāva soḷasamaṃ bhavaṅgacittaṃ, tesu ekekassa uppādaṭhitibhaṅgavasena tayo tayo khaṇā. Tattha ekekassa cittassa tīsu tīsu khaṇesu samatiṃsa samatiṃsa kammajarūpāni uppajjanti. Iti soḷasatikā aṭṭhacattālīsaṃ honti. Esa nayo tato paresupi. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘aṭṭhacattālīsakammajassa rūpapaveṇī sambandhā hutvā pavattatī’’ti. Sace pana na sakkontīti paṭisandhicittena saddhiṃ samuṭṭhitarūpāni sattarasamassa bhavaṅgassa paccayaṃ dātuṃ sace na sakkonti. Yadi hi paṭisandhicittato sattarasamaṃ cuticittaṃ siyā, paṭisandhicittassa ṭhitibhaṅgakkhaṇesupi kammajarūpaṃ na uppajjeyya, pageva bhavaṅgacittakkhaṇesu. Tathā sati nattheva tassa cittassa paccayalābhoti pavatti nappavattati, paveṇī na ghaṭiyateva, aññadatthu vicchijjati. Tenāha ‘‘vokkamatitināma hotī’’tiādi.
ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថំបការតាយ។ យាទិសោ គព្ភសេយ្យកស្ស អត្តភាវោ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ តស្ស ច បញ្ចក្ខន្ធា អនូនា ឯវ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ឯវំ បរិបុណ្ណបញ្ចក្ខន្ធភាវាយា’’តិ។ ឧបច្ឆិជ្ជិស្សថាតិ សន្តានវិច្ឆេទេន វិច្ឆិន្ទេយ្យ។ សុទ្ធំ នាមរូបមេវាតិ វិញ្ញាណវិរហិតំ កេវលំ នាមរូបមេវ។ អវយវានំ បារិបូរិ វុឌ្ឍិ។ ថិរភាវប្បត្តិ វិរូឡ្ហិ។ មហល្លកភាវប្បត្តិ វេបុល្លំ។ តានិ ច យថាក្កមំ បឋមាទិវយវសេន ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘បឋមវយវសេនា’’តិអាទិ។ វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ, តេន វស្សសហស្សទ្វយាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។
Itthattāyāti itthaṃpakāratāya. Yādiso gabbhaseyyakassa attabhāvo, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Tassa ca pañcakkhandhā anūnā eva hontīti āha ‘‘evaṃ paripuṇṇapañcakkhandhabhāvāyā’’ti. Upacchijjissathāti santānavicchedena vicchindeyya. Suddhaṃ nāmarūpamevāti viññāṇavirahitaṃ kevalaṃ nāmarūpameva. Avayavānaṃ pāripūri vuḍḍhi. Thirabhāvappatti virūḷhi. Mahallakabhāvappatti vepullaṃ. Tāni ca yathākkamaṃ paṭhamādivayavasena hontīti vuttaṃ ‘‘paṭhamavayavasenā’’tiādi. Vā-saddo aniyamattho, tena vassasahassadvayādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
វិញ្ញាណមេវាតិ និយមវចនំ, ឥតោ ពាហិរកប្បិតស្ស អត្តនោ, ឥស្សរាទីនញ្ច បដិក្ខេបបទំ, ន អវិជ្ជាទិផស្សាទិបដិក្ខេបបទំ បដិយោគីនិវត្តនបទត្តា អវធារណស្ស។ តេនាហ ‘‘ឯសេវ ហេតូ’’តិអាទិ។ អយញ្ច នយោ ហេដ្ឋាបិ សព្ពបទេសុ យថារហំ វត្តព្ពោ។ ឥទានិ វិញ្ញាណមេវ នាមរូបស្ស បធានការណន្តិ ឥមមត្ថំ ឱបម្មវសេន វិភាវេតុំ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ បច្ចេកំ វិយ សមុទិតស្សាបិ នាមរូបស្ស វិញ្ញាណេន វិនា អត្តកិច្ចាសមត្ថតំ ទស្សេតុំ ‘‘ត្វំ នាមរូបំ នាមា’’តិ ឯកជ្ឈំ គហណំ។ បុរេចារិកេតិ បុព្ពង្គមេវ។ វិញ្ញាណញ្ហិ សហជាតធម្មានំ បុព្ពង្គមំ។ តេនាហ ភគវា ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិ។ (ធ. ប. ១; នេត្តិ. ៩០, ៩២; បេដកោ. ១៣, ៨៣) ពហុធាតិ អនេកប្បការេន បច្ចយោ ហោតិ។
Viññāṇamevāti niyamavacanaṃ, ito bāhirakappitassa attano, issarādīnañca paṭikkhepapadaṃ, na avijjādiphassādipaṭikkhepapadaṃ paṭiyogīnivattanapadattā avadhāraṇassa. Tenāha ‘‘eseva hetū’’tiādi. Ayañca nayo heṭṭhāpi sabbapadesu yathārahaṃ vattabbo. Idāni viññāṇameva nāmarūpassa padhānakāraṇanti imamatthaṃ opammavasena vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Paccekaṃ viya samuditassāpi nāmarūpassa viññāṇena vinā attakiccāsamatthataṃ dassetuṃ ‘‘tvaṃ nāmarūpaṃ nāmā’’ti ekajjhaṃ gahaṇaṃ. Purecāriketi pubbaṅgameva. Viññāṇañhi sahajātadhammānaṃ pubbaṅgamaṃ. Tenāha bhagavā ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti. (Dha. pa. 1; netti. 90, 92; peṭako. 13, 83) bahudhāti anekappakārena paccayo hoti.
កថំ? វិបាកនាមស្ស ហិ បដិសន្ធិយំ អញ្ញំ វា វិញ្ញាណំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារឥន្ទ្រិយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ នវធា បច្ចយោ ហោតិ។ វត្ថុរូបស្ស បដិសន្ធិយំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ នវធា បច្ចយោ ហោតិ។ ឋបេត្វា បន វត្ថុរូបំ សេសរូបស្ស ឥមេសុ នវសុ អញ្ញមញ្ញបច្ចយំ អបនេត្វា សេសេហិ អដ្ឋហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ។ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ បន អសញ្ញសត្តរូបស្ស, បញ្ចវោការេ វា កម្មជស្ស សុត្តន្តិកបរិយាយតោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ។ អវសេសញ្ហិ បឋមភវង្គតោ បភុតិ សព្ពម្បិ វិញ្ញាណំ តស្ស នាមរូបស្ស យថារហំ បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន បច្ចយនយេ ទស្សិយមានេ សព្ពាបិ មហាបករណកថា អានេតព្ពា ហោតីតិ ន វិត្ថារិតា។ កថំ បនេតំ បច្ចេតព្ពំ ‘‘បដិសន្ធិនាមរូបំ វិញ្ញាណបច្ចយា ហោតី’’តិ? សុត្តតោ, យុត្តិតោ ច។ បាឡិយញ្ហិ ‘‘ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា’’តិអាទិនា (ធ. ស. មាតិកា ៦២) នយេន ពហុធា វេទនាទីនំ វិញ្ញាណបច្ចយតា អាគតា។ យុត្តិតោ បន ឥធ ចិត្តជេន រូបេន ទិដ្ឋេន អទិដ្ឋស្សាបិ រូបស្ស វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ។ ចិត្តេហិ បសន្នេ, អប្បសន្នេ វា តទនុរូបានិ រូបានិ ឧប្បជ្ជមានានិ ទិដ្ឋានិ, ទិដ្ឋេន ច អទិដ្ឋស្ស អនុមានំ ហោតីតិ។ ឥមិនា ឥធ ‘‘ទិដ្ឋេន ចិត្តជរូបេន អទិដ្ឋស្សាបិ បដិសន្ធិរូបស្ស វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ហោតី’’តិ បច្ចេតព្ពមេតំ ។ កម្មសមុដ្ឋានស្សាបិ ហិ រូបស្ស ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស វិយ វិញ្ញាណបច្ចយតា បដ្ឋានេ អាគតាតិ។
Kathaṃ? Vipākanāmassa hi paṭisandhiyaṃ aññaṃ vā viññāṇaṃ sahajātaaññamaññanissayavipākaāhāraindriyasampayuttaatthiavigatapaccayehi navadhā paccayo hoti. Vatthurūpassa paṭisandhiyaṃ sahajātaaññamaññanissayavipākaāhāraindriyavippayuttaatthiavigatapaccayehi navadhā paccayo hoti. Ṭhapetvā pana vatthurūpaṃ sesarūpassa imesu navasu aññamaññapaccayaṃ apanetvā sesehi aṭṭhahi paccayehi paccayo hoti. Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ pana asaññasattarūpassa, pañcavokāre vā kammajassa suttantikapariyāyato upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti. Avasesañhi paṭhamabhavaṅgato pabhuti sabbampi viññāṇaṃ tassa nāmarūpassa yathārahaṃ paccayo hotīti veditabbaṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana paccayanaye dassiyamāne sabbāpi mahāpakaraṇakathā ānetabbā hotīti na vitthāritā. Kathaṃ panetaṃ paccetabbaṃ ‘‘paṭisandhināmarūpaṃ viññāṇapaccayā hotī’’ti? Suttato, yuttito ca. Pāḷiyañhi ‘‘cittānuparivattino dhammā’’tiādinā (dha. sa. mātikā 62) nayena bahudhā vedanādīnaṃ viññāṇapaccayatā āgatā. Yuttito pana idha cittajena rūpena diṭṭhena adiṭṭhassāpi rūpassa viññāṇaṃ paccayo hotīti viññāyati. Cittehi pasanne, appasanne vā tadanurūpāni rūpāni uppajjamānāni diṭṭhāni, diṭṭhena ca adiṭṭhassa anumānaṃ hotīti. Iminā idha ‘‘diṭṭhena cittajarūpena adiṭṭhassāpi paṭisandhirūpassa viññāṇaṃ paccayo hotī’’ti paccetabbametaṃ . Kammasamuṭṭhānassāpi hi rūpassa cittasamuṭṭhānassa viya viññāṇapaccayatā paṭṭhāne āgatāti.
១១៦. ឥធ សមុទយ-សទ្ទោ សមុទាយ-សទ្ទោ វិយ សមូហបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ទុក្ខរាសិសម្ភវោ’’តិ។ ឯកកោតិ អសហាយោ រាជបរិសារហិតោ។ បស្សេយ្យាម តេ រាជភាវំ អម្ហេហិ វិនាតិ អធិប្បាយោ។ យថារហំ បរិសំ រញ្ជេតីតិ ហិ រាជា។ អត្ថតោតិ អត្ថសិទ្ធិតោ អវទន្តម្បិ វទតិ វិយ។ ‘‘ហទយវត្ថុ’’ន្តិ ឥមិនាវ តន្និស្សយោបិ គហិតោ វាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អានន្តរិយភាវតោ និស្សយនិស្សយោបិ ‘‘និស្សយោ’’ ត្វេវ វុច្ចតីតិ។ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ នាម ភវេយ្យាសិ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘បស្សេយ្យាមា’’តិអាទិ។ ពហុធាតិ អនេកធា បច្ចយោ ហោតិ។ កថំ? នាមំ តាវ បដិសន្ធិយំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ សត្តធា វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ។ កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ ឯវំ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ។ អវិបាកំ បន នាមំ យថាវុត្តេសុ បច្ចយេសុ ឋបេត្វា វិបាកបច្ចយំ ឥតរេហិ ឆហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ។ កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ, តញ្ច ខោ បវត្តិយំយេវ, ន បដិសន្ធិយំ។ រូបតោ បន ហទយវត្ថុ បដិសន្ធិយំ វិញ្ញាណស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិប្បយុត្តអត្ថិ អវិគតបច្ចយេហិ ឆធាវ បច្ចយោ ហោតិ។ បវត្តិយំ បន សហជាតអញ្ញមញ្ញបច្ចយវជ្ជិតេហិ បញ្ចហិ បុរេជាតបច្ចយេន សហ តេហេវ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ។ ចក្ខាយតនាទិភេទំ បន បញ្ចវិធម្បិ រូបំ យថាក្កមំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិភេទស្ស វិញ្ញាណស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតីតិ ឯវំ នាមរូបំ វិញ្ញាណស្ស ពហុធា បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។
116. Idha samudaya-saddo samudāya-saddo viya samūhapariyāyoti āha ‘‘dukkharāsisambhavo’’ti. Ekakoti asahāyo rājaparisārahito. Passeyyāma te rājabhāvaṃ amhehi vināti adhippāyo. Yathārahaṃ parisaṃ rañjetīti hi rājā. Atthatoti atthasiddhito avadantampi vadati viya. ‘‘Hadayavatthu’’nti imināva tannissayopi gahito vāti daṭṭhabbaṃ. Ānantariyabhāvato nissayanissayopi ‘‘nissayo’’ tveva vuccatīti. Paṭisandhiviññāṇaṃ nāma bhaveyyāsi, netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti attho. Tenāha ‘‘passeyyāmā’’tiādi. Bahudhāti anekadhā paccayo hoti. Kathaṃ? Nāmaṃ tāva paṭisandhiyaṃ sahajātaaññamaññanissayavipākasampayuttaatthiavigatapaccayehi sattadhā viññāṇassa paccayo hotīti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti. Avipākaṃ pana nāmaṃ yathāvuttesu paccayesu ṭhapetvā vipākapaccayaṃ itarehi chahi paccayehi paccayo hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti aññathāpi paccayo hoti, tañca kho pavattiyaṃyeva, na paṭisandhiyaṃ. Rūpato pana hadayavatthu paṭisandhiyaṃ viññāṇassa sahajātaaññamaññanissayavippayuttaatthi avigatapaccayehi chadhāva paccayo hoti. Pavattiyaṃ pana sahajātaaññamaññapaccayavajjitehi pañcahi purejātapaccayena saha teheva paccayehi paccayo hoti. Cakkhāyatanādibhedaṃ pana pañcavidhampi rūpaṃ yathākkamaṃ cakkhuviññāṇādibhedassa viññāṇassa nissayapurejātaindriyavippayuttaatthiavigatapaccayehi paccayo hotīti evaṃ nāmarūpaṃ viññāṇassa bahudhā paccayo hotīti veditabbaṃ.
យ្វាយមនុក្កមេន វិញ្ញាណស្ស នាមរូបំ, បដិសន្ធិនាមរូបស្ស , ច វិញ្ញាណំ បតិ បច្ចយភាវោ, សោ កទាចិ វិញ្ញាណស្ស សាតិសយោ, កទាចិ នាមរូបស្ស, កទាចិ ឧភិន្នំ សទិសោតិ តិវិធោបិ សោ ‘‘ឯត្តាវតា’’តិ បទេន ឯកជ្ឈំ គហិតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វិញ្ញាណេ…បេ.… បវត្តេសូ’’តិ វត្វា បុន យមិទម្បិ វិញ្ញាណំ នាមរូបសញ្ញិតានំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ អញ្ញមញ្ញនិស្សយេន បវត្តានំ ឯត្តកេន សព្ពា សំសារវដ្ដប្បវត្តីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯត្តកេន…បេ.… បដិសន្ធិយោ’’តិ អាហ។ តត្ថ ឯត្តកេនាតិ ឯត្តកេនេវ, ន ឥតោ អញ្ញេន កេនចិ ការកវេទកសភាវេន អត្តនា, ឥស្សរាទិនា វាតិ អត្ថោ។ អន្តោគធាវធារណញ្ហេតំ បទំ។
Yvāyamanukkamena viññāṇassa nāmarūpaṃ, paṭisandhināmarūpassa , ca viññāṇaṃ pati paccayabhāvo, so kadāci viññāṇassa sātisayo, kadāci nāmarūpassa, kadāci ubhinnaṃ sadisoti tividhopi so ‘‘ettāvatā’’ti padena ekajjhaṃ gahitoti dassento ‘‘viññāṇe…pe… pavattesū’’ti vatvā puna yamidampi viññāṇaṃ nāmarūpasaññitānaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ aññamaññanissayena pavattānaṃ ettakena sabbā saṃsāravaṭṭappavattīti imamatthaṃ dassento ‘‘ettakena…pe… paṭisandhiyo’’ti āha. Tattha ettakenāti ettakeneva, na ito aññena kenaci kārakavedakasabhāvena attanā, issarādinā vāti attho. Antogadhāvadhāraṇañhetaṃ padaṃ.
វចនមត្តមេវ អធិកិច្ចាតិ ទាសាទីសុ សិរិវឌ្ឍកាទិ-សទ្ទា វិយ អតថត្តា វចនមត្តមេវ អធិការំ កត្វា បវត្តស្ស។ តេនាហ ‘‘អត្ថំ អទិស្វា’’តិ។ វោហារស្សាតិ វោហរណមត្តស្ស។ បថោតិ បវត្តិមគ្គោ បវត្តិយា វិសយោ។ យស្មា សរណកិរិយាវសេន បុគ្គលោ ‘‘សតោ’’តិ វុច្ចតិ, សម្បជាននកិរិយាវសេន ‘‘សម្បជានោ’’តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ការណាបទេសវសេនា’’តិ។ ការណំ និទ្ធារេត្វា ឧត្តិ និរុត្តីតិ។ ឯកមេវ អត្ថំ ‘‘បណ្ឌិតោ’’តិអាទិនា បការតោ ញាបនតោ ‘‘បញ្ញត្តី’’តិ វទន្តិ។ សោ ឯវ ហិ ‘‘បណ្ឌិតោ’’តិ ច ‘‘ព្យត្តោ’’តិ ច ‘‘មេធាវី’’តិ ច បញ្ញាបីយតីតិ។ បណ្ឌិច្ចប្បការតោ បន បណ្ឌិតោ, វេយ្យត្តិយប្បការតោ ព្យត្តោតិ បញ្ញាបីយតីតិ ឯវំ បការតោ បញ្ញាបនតោ បញ្ញត្តិ។ យស្មា ឥធ អធិវចននិរុត្តិបញ្ញត្តិបទានិ សមានត្ថានិ។ សព្ពញ្ច វចនំ អធិវចនាទិភាវំ ភជតិ, តស្មា កេសុចិ វចនវិសេសេសុ វិសេសេន បវត្តេហិ អធិវចនាទិសទ្ទេហិ សព្ពានិ វចនានិ បញ្ញត្តិអត្ថប្បកាសនសាមញ្ញេន វុត្តានីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន អយមត្ថយោជនា កតាតិ វេទិតព្ពា។
Vacanamattamevaadhikiccāti dāsādīsu sirivaḍḍhakādi-saddā viya atathattā vacanamattameva adhikāraṃ katvā pavattassa. Tenāha ‘‘atthaṃ adisvā’’ti. Vohārassāti voharaṇamattassa. Pathoti pavattimaggo pavattiyā visayo. Yasmā saraṇakiriyāvasena puggalo ‘‘sato’’ti vuccati, sampajānanakiriyāvasena ‘‘sampajāno’’ti, tasmā vuttaṃ ‘‘kāraṇāpadesavasenā’’ti. Kāraṇaṃ niddhāretvā utti niruttīti. Ekameva atthaṃ ‘‘paṇḍito’’tiādinā pakārato ñāpanato ‘‘paññattī’’ti vadanti. So eva hi ‘‘paṇḍito’’ti ca ‘‘byatto’’ti ca ‘‘medhāvī’’ti ca paññāpīyatīti. Paṇḍiccappakārato pana paṇḍito, veyyattiyappakārato byattoti paññāpīyatīti evaṃ pakārato paññāpanato paññatti. Yasmā idha adhivacananiruttipaññattipadāni samānatthāni. Sabbañca vacanaṃ adhivacanādibhāvaṃ bhajati, tasmā kesuci vacanavisesesu visesena pavattehi adhivacanādisaddehi sabbāni vacanāni paññattiatthappakāsanasāmaññena vuttānīti iminā adhippāyena ayamatthayojanā katāti veditabbā.
អថ វា អធិ-សទ្ទោ ឧបរិភាវេ, ឧបរិ វចនំ អធិវចនំ។ កស្ស ឧបរិ? បកាសេតព្ពស្ស អត្ថស្សាតិ បាកដោ យមត្ថោ។ អធីនំ វា វចនំ អធិវចនំ។ កេន អធីនំ? អត្ថេន។ តថា តំតំអត្ថប្បកាសេន និច្ឆិតំ, និយតំ វា វចនំ និរុត្តិ។ បថវីធាតុបុរិសាទិតំតំបការេន ញាបនតោ បញ្ញត្តីតិ ឯវំ អធិវចនាទិបទានំ សព្ពវចនេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា, អញ្ញថា សិរិវឌ្ឍកធនវឌ្ឍកប្បការានមេវ និរុត្តិតា, ‘‘បណ្ឌិតោ វិយត្តោ’’តិ ឯវំ បការានមេវ ឯកមេវ អត្ថំ តេន តេន បការេន ញាបេន្តានំ បញ្ញត្តិតា ច អាបជ្ជេយ្យាតិ។ ឯវំ តីហិបិ នាមេហិ វុត្តស្ស វោហារស្ស បវត្តិមគ្គោបិ សហ វិញ្ញាណេន នាមរូបន្តិ ឯត្តាវតាវ ឥច្ឆិតព្ពោ។ តេនាហ ‘‘ឥតី’’តិអាទិ។ បញ្ញាយ អវចរិតព្ពន្តិ បញ្ញាយ បវត្តិតព្ពំ, ញេយ្យន្តិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ជានិតព្ព’’ន្តិ។ វដ្ដន្តិ កិលេសវដ្ដំ, កម្មវដ្ដំ, វិបាកវដ្ដន្តិ តិវិធម្បិ វដ្ដំ។ វត្តតីតិ បវត្តតិ។ តយិទំ ‘‘ជាយេថា’’តិអាទិនា បញ្ចហិ បទេហិ វុត្តស្ស អត្ថស្ស និគមនវសេន វុត្តំ។ អាទិ-សទ្ទេន ឥត្ថីតិបុរិសាតិអាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ នាមបញ្ញត្តត្ថាយាតិ ខន្ធាទិផស្សាទិសត្តាទិឥត្ថាទិនាមស្ស បញ្ញាបនត្ថាយ។ វត្ថុបិ ឯត្តាវតាវ។ តេនាហ ‘‘ខន្ធបញ្ចកម្បិ ឯត្តាវតាវ បញ្ញាយតី’’តិ។ ឯត្តាវតា ឯត្តកេន, សហ វិញ្ញាណេន នាមរូបប្បវត្តិយាតិ អត្ថោ។
Atha vā adhi-saddo uparibhāve, upari vacanaṃ adhivacanaṃ. Kassa upari? Pakāsetabbassa atthassāti pākaṭo yamattho. Adhīnaṃ vā vacanaṃ adhivacanaṃ. Kena adhīnaṃ? Atthena. Tathā taṃtaṃatthappakāsena nicchitaṃ, niyataṃ vā vacanaṃ nirutti. Pathavīdhātupurisāditaṃtaṃpakārena ñāpanato paññattīti evaṃ adhivacanādipadānaṃ sabbavacanesu pavatti veditabbā, aññathā sirivaḍḍhakadhanavaḍḍhakappakārānameva niruttitā, ‘‘paṇḍito viyatto’’ti evaṃ pakārānameva ekameva atthaṃ tena tena pakārena ñāpentānaṃ paññattitā ca āpajjeyyāti. Evaṃ tīhipi nāmehi vuttassa vohārassa pavattimaggopi saha viññāṇena nāmarūpanti ettāvatāva icchitabbo. Tenāha ‘‘itī’’tiādi. Paññāya avacaritabbanti paññāya pavattitabbaṃ, ñeyyanti attho. Tenāha ‘‘jānitabba’’nti. Vaṭṭanti kilesavaṭṭaṃ, kammavaṭṭaṃ, vipākavaṭṭanti tividhampi vaṭṭaṃ. Vattatīti pavattati. Tayidaṃ ‘‘jāyethā’’tiādinā pañcahi padehi vuttassa atthassa nigamanavasena vuttaṃ. Ādi-saddena itthītipurisātiādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo. Nāmapaññattatthāyāti khandhādiphassādisattādiitthādināmassa paññāpanatthāya. Vatthupi ettāvatāva. Tenāha ‘‘khandhapañcakampi ettāvatāva paññāyatī’’ti. Ettāvatā ettakena, saha viññāṇena nāmarūpappavattiyāti attho.
អត្តបញ្ញត្តិវណ្ណនា
Attapaññattivaṇṇanā
១១៧. អនុសន្ធិយតិ ឯតេនាតិ អនុសន្ធិ, ហេដ្ឋា អាគតទេសនាយ អនុសន្ធានវសេន បវត្តា ឧបរិទេសនា, សា បឋមបទស្ស ទស្សិតា, ឥទានិ ទុតិយបទស្ស ទស្សេតព្ពាតិ តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥតិ ភគវា’’តិអាទិមាហ។ រូបិន្តិ រូបវន្តំ។ បរិត្តន្តិ ន វិបុលំ, អប្បកន្តិ អត្ថោ។ យស្មា អត្តា នាម កោចិ បរមត្ថតោ នត្ថិ។ កេវលំ បន ទិដ្ឋិគតិកានំ បរិកប្បិតមត្តំ , តស្មា យត្ថ នេសំ អត្តសញ្ញា, យថា ចស្ស រូបិភាវាទិបរិកប្បនា ហោតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោ’’តិអាទិមាហ។ រូបិំ បរិត្តន្តិ អត្តនោ ឧបដ្ឋិតកសិណរូបវសេន រូបិំ, តស្ស អវឌ្ឍិតភាវេន បរិត្តំ។ បញ្ញបេតិ នីលកសិណាទិវសេន នានាកសិណលាភី។ តន្តិ អត្តានំ ។ អនន្តន្តិ កសិណនិមិត្តស្ស អប្បមាណតាយ បរិច្ឆេទស្ស អនុបដ្ឋានតោ អន្តរហិតំ។ ឧគ្ឃាដេត្វាតិ ភាវនាយ អបនេត្វា។ និមិត្តផុដ្ឋោកាសន្តិ តេន កសិណនិមិត្តេន ផុដ្ឋប្បទេសំ។ តេសូតិ ចតូសុ អរូបក្ខន្ធេសុ។ វិញ្ញាណមត្តមេវាតិ ‘‘វិញ្ញាណមយោ អត្តា’’តិ ឯវំវាទី។
117. Anusandhiyati etenāti anusandhi, heṭṭhā āgatadesanāya anusandhānavasena pavattā uparidesanā, sā paṭhamapadassa dassitā, idāni dutiyapadassa dassetabbāti tamatthaṃ dassento ‘‘iti bhagavā’’tiādimāha. Rūpinti rūpavantaṃ. Parittanti na vipulaṃ, appakanti attho. Yasmā attā nāma koci paramatthato natthi. Kevalaṃ pana diṭṭhigatikānaṃ parikappitamattaṃ , tasmā yattha nesaṃ attasaññā, yathā cassa rūpibhāvādiparikappanā hoti, taṃ dassento ‘‘yo’’tiādimāha. Rūpiṃ parittanti attano upaṭṭhitakasiṇarūpavasena rūpiṃ, tassa avaḍḍhitabhāvena parittaṃ. Paññapeti nīlakasiṇādivasena nānākasiṇalābhī. Tanti attānaṃ . Anantanti kasiṇanimittassa appamāṇatāya paricchedassa anupaṭṭhānato antarahitaṃ. Ugghāṭetvāti bhāvanāya apanetvā. Nimittaphuṭṭhokāsanti tena kasiṇanimittena phuṭṭhappadesaṃ. Tesūti catūsu arūpakkhandhesu. Viññāṇamattamevāti ‘‘viññāṇamayo attā’’ti evaṃvādī.
១១៨. ‘‘ឯតរហី’’តិ សាវធារណមិទំ បទន្តិ តទត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទានេវា’’តិ វត្វា អវធារណេន និវត្តិតមត្ថំ អាហ ‘‘ន ឥតោ បរ’’ន្តិ។ តត្ថ តត្ថេវ សត្តា ឧច្ឆិជ្ជន្តីតិ ឧច្ឆេទវាទី, តេនាហ ‘‘ឧច្ឆេទវសេនេតំ វុត្ត’’ន្តិ។ ភាវិន្តិ សព្ពំ សទា ភាវិំ អវិនស្សនកំ។ តេនាហ ‘‘សស្សតវសេនេតំ វុត្ត’’ន្តិ។ អតថាសភាវន្តិ យថា បរវាទី វទន្តិ, ន តថា សភាវំ។ តថភាវាយាតិ ឧច្ឆេទភាវាយ វា សស្សតភាវាយ វា។ អនិយមវចនញ្ហេតំ វុត្តំ សាមញ្ញជោតនាវសេន។ សម្បាទេស្សាមីតិ តថភាវំ អស្ស សម្បន្នំ កត្វា ទស្សយិស្សាមិ, បតិដ្ឋាបេស្សាមីតិ អត្ថោ។ តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘សស្សតវាទញ្ច ជានាបេត្វា’’តិអាទិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១១៨) ឥមិនាតិ ‘‘អតថំ វា បនា’’តិអាទិ វចនេន, អនុច្ឆេទសភាវម្បិ សមានំ សស្សតវាទិនោ មតិវសេនាតិ អធិប្បាយោ។ ឧបកប្បេស្សាមីតិ ឧបេច្ច សមត្ថយិស្សាមិ។
118.‘‘Etarahī’’ti sāvadhāraṇamidaṃ padanti tadatthaṃ dassento ‘‘idānevā’’ti vatvā avadhāraṇena nivattitamatthaṃ āha ‘‘na ito para’’nti. Tattha tattheva sattā ucchijjantīti ucchedavādī, tenāha ‘‘ucchedavasenetaṃ vutta’’nti. Bhāvinti sabbaṃ sadā bhāviṃ avinassanakaṃ. Tenāha ‘‘sassatavasenetaṃ vutta’’nti. Atathāsabhāvanti yathā paravādī vadanti, na tathā sabhāvaṃ. Tathabhāvāyāti ucchedabhāvāya vā sassatabhāvāya vā. Aniyamavacanañhetaṃ vuttaṃ sāmaññajotanāvasena. Sampādessāmīti tathabhāvaṃ assa sampannaṃ katvā dassayissāmi, patiṭṭhāpessāmīti attho. Tathā hi vakkhati ‘‘sassatavādañca jānāpetvā’’tiādi. (Dī. ni. aṭṭha. 2.118) imināti ‘‘atathaṃ vā panā’’tiādi vacanena, anucchedasabhāvampi samānaṃ sassatavādino mativasenāti adhippāyo. Upakappessāmīti upecca samatthayissāmi.
ឯវំ សមានន្តិ ឯវំ ភូតំ សមានំ។ រូបកសិណជ្ឈានំ រូបំ ឧត្តរបទលោបេន, អធិគមនវសេន តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ រូបីតិ អាហ ‘‘រូបិន្តិ រូបកសិណលាភិ’’ន្តិ។ បរិត្តត្តានុទិដ្ឋីតិ ឯត្ថ រូបី-សទ្ទោបិអាវុត្តិអាទិនយេន អានេត្វា វត្តព្ពោ, រូបីភាវម្បិ ហិ សោ ទិដ្ឋិគតិកោ បរិត្តភាវំ វិយ អត្តនោ អភិនិវិស្ស ឋិតោតិ។ អរូបិន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ ‘‘បត្តបលាសពហុលគច្ឆសង្ខេបេន ឃនគហនជដាវិតានា នាតិទីឃសន្តានា វល្លិ, តព្ពិបរីតា លតា’’តិ វទន្តិ។ អប្បហីនដ្ឋេនាតិ មគ្គេន អសមុច្ឆិន្នភាវេន។ ការណលាភេ សតិ ឧប្បជ្ជនារហតា អនុសយនដ្ឋោ។
Evaṃ samānanti evaṃ bhūtaṃ samānaṃ. Rūpakasiṇajjhānaṃ rūpaṃ uttarapadalopena, adhigamanavasena taṃ etassa atthīti rūpīti āha ‘‘rūpinti rūpakasiṇalābhi’’nti. Parittattānudiṭṭhīti ettha rūpī-saddopiāvuttiādinayena ānetvā vattabbo, rūpībhāvampi hi so diṭṭhigatiko parittabhāvaṃ viya attano abhinivissa ṭhitoti. Arūpinti etthāpi eseva nayo. ‘‘Pattapalāsabahulagacchasaṅkhepena ghanagahanajaṭāvitānā nātidīghasantānā valli, tabbiparītā latā’’ti vadanti. Appahīnaṭṭhenāti maggena asamucchinnabhāvena. Kāraṇalābhe sati uppajjanārahatā anusayanaṭṭho.
អរូបកសិណំ នាម កសិណុគ្ឃាដិំ អាកាសំ, ន បរិច្ឆិន្នាកាសកសិណំ។ ‘‘ឧភយម្បិ អរូបកសិណមេវា’’តិ កេចិ។ អរូបក្ខន្ធគោចរំ វាតិ វេទនាទយោ អរូបក្ខន្ធា ‘‘អត្តា’’តិ អភិនិវេសស្ស គោចរោ ឯតស្សាតិ អរូបក្ខន្ធគោចរោ, ទិដ្ឋិគតិកោ, តំ អរូបក្ខន្ធគោចរំ។ វា-សទ្ទោ វុត្តវិកប្បត្ថោ។ សទ្ទយោជនា បន អរូបំ អរូបក្ខន្ធា គោចរភូតា ឯតស្ស អត្ថីតិ អរូបី, តំ អរូបិំ។ លាភិនោ ចត្តារោតិ រូបកសិណាទិលាភវសេន តំ តំ ទិដ្ឋិវាទំ សយមេវ បរិកប្បេត្វា តំ អាទាយ បគ្គយ្ហ បញ្ញាបនកា ចត្តារោ ទិដ្ឋិគតិកា។ តេសំ អន្តេវាសិកាតិ តេសំ លាភីនំ វាទំ បច្ចក្ខតោ, បរម្បរាយ ច ឧគ្គហេត្វា តថេវ នំ ខមិត្វា រោចេត្វា បញ្ញាបនកា ចត្តារោ។ តក្កិកា ចត្តារោតិ កសិណជ្ឈានស្ស អលាភិនោ កេវលំ តក្កនវសេនេវ យថាវុត្តេ ចត្តារោ ទិដ្ឋិវាទេ សយមេវ អភិនិវិស្ស បគ្គយ្ហ ឋិតា ចត្តារោ។ តេសំ អន្តេវាសិកា បុព្ពេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា។
Arūpakasiṇaṃ nāma kasiṇugghāṭiṃ ākāsaṃ, na paricchinnākāsakasiṇaṃ. ‘‘Ubhayampi arūpakasiṇamevā’’ti keci. Arūpakkhandhagocaraṃ vāti vedanādayo arūpakkhandhā ‘‘attā’’ti abhinivesassa gocaro etassāti arūpakkhandhagocaro, diṭṭhigatiko, taṃ arūpakkhandhagocaraṃ. Vā-saddo vuttavikappattho. Saddayojanā pana arūpaṃ arūpakkhandhā gocarabhūtā etassa atthīti arūpī, taṃ arūpiṃ. Lābhino cattāroti rūpakasiṇādilābhavasena taṃ taṃ diṭṭhivādaṃ sayameva parikappetvā taṃ ādāya paggayha paññāpanakā cattāro diṭṭhigatikā. Tesaṃ antevāsikāti tesaṃ lābhīnaṃ vādaṃ paccakkhato, paramparāya ca uggahetvā tatheva naṃ khamitvā rocetvā paññāpanakā cattāro. Takkikā cattāroti kasiṇajjhānassa alābhino kevalaṃ takkanavaseneva yathāvutte cattāro diṭṭhivāde sayameva abhinivissa paggayha ṭhitā cattāro. Tesaṃ antevāsikā pubbe vuttanayena veditabbā.
នអត្តបញ្ញត្តិវណ្ណនា
Naattapaññattivaṇṇanā
១១៩. អារទ្ធវិបស្សកោបីតិ សម្បរាយិកវិបស្សកោបិ, តេន ពលវវិបស្សនាយ ឋិតំ បុគ្គលំ ទស្សេតិ។ ន បញ្ញបេតិ ឯវ អពហុស្សុតោ បីតិ អធិប្បាយោ។ តាទិសោ ហិ វិបស្សនាយ អានុភាវោ។ សាសនិកោបិ ឈានាភិញ្ញាលាភី ‘‘ន បញ្ញបេតី’’តិ ន វត្តព្ពោតិ សោ ឥធ ន ឧទ្ធដោ។ ឥទានិ នេសំ អបញ្ញាបនេ ការណំ ទស្សេតិ ‘‘ឯតេសញ្ហី’’តិអាទិនា។ ឥច្ចេវ ញាណំ ហោតិ, ន វិបរីតគ្គាហោ តស្ស ការណស្ស ទូរសមុស្សារិតត្តា។ អរូបក្ខន្ធា ឥច្ចេវ ញាណំ ហោតីតិ យោជនា។
119.Āraddhavipassakopīti samparāyikavipassakopi, tena balavavipassanāya ṭhitaṃ puggalaṃ dasseti. Na paññapeti eva abahussuto pīti adhippāyo. Tādiso hi vipassanāya ānubhāvo. Sāsanikopi jhānābhiññālābhī ‘‘na paññapetī’’ti na vattabboti so idha na uddhaṭo. Idāni nesaṃ apaññāpane kāraṇaṃ dasseti ‘‘etesañhī’’tiādinā. Icceva ñāṇaṃ hoti, na viparītaggāho tassa kāraṇassa dūrasamussāritattā. Arūpakkhandhā icceva ñāṇaṃ hotīti yojanā.
អត្តសមនុបស្សនាវណ្ណនា
Attasamanupassanāvaṇṇanā
១២១. ទិដ្ឋិវសេន សមនុបស្សិត្វា, ន ញាណវសេន។ សា ច សមនុបស្សនា អត្ថតោ ទិដ្ឋិទស្សនវសេន។
121.Diṭṭhivasena samanupassitvā, na ñāṇavasena. Sā ca samanupassanā atthato diṭṭhidassanavasena.
‘‘វេទនំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិ ឯវំ អាគតា វេទនាក្ខន្ធវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ។ ឥដ្ឋាទិភេទំ អារម្មណំ ន បដិសំវេទេតីតិ អប្បដិសំវេទនោតិ វេទកភាវបដិក្ខេបមុខេន សញ្ជាននាទិភាវោបិ បដិក្ខិត្តោ ហោតិ តទវិនាភាវតោតិ អាហ ‘‘ឥមិនា រូបក្ខន្ធវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ កថិតា’’តិ។ ‘‘អត្តា មេ វេទិយតី’’តិ ឥមិនា អប្បដិសំវេទនត្តំ បដិក្ខិបតិ។ តេនាហ ‘‘នោបិ អប្បដិសំវេទនោ’’តិ។ ‘‘វេទនាធម្មោ’’តិ បន ឥមិនា ‘‘វេទនា មេ អត្តា’’តិ ឥមំ វាទំ បដិក្ខិបតិ។ វេទនាសង្ខាតោ ធម្មោ ឯតស្ស អត្ថីតិ ហិ វេទនាធម្មោតិ វេទនាយ សមន្នាគតភាវំ តស្ស បដិជានាតិ។ តេនាហ ‘‘ឯតស្ស ច វេទនាធម្មោ អវិប្បយុត្តសភាវោ’’តិ។ សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណក្ខន្ធវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ កថិតាតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ។ ‘‘វេទនាសម្បយុត្តត្តា វេទិយតី’’តិ តំសម្បយោគតោ តំកិច្ចកតមាហ យថា ចេតនាយោគតោ ចេតនោ បុរិសោតិ។ សព្ពេសម្បិ តំ សារម្មណធម្មានំ អារម្មណានុភវនំ លព្ភតេវ, តញ្ច ខោ ឯកទេសតោ ផុដ្ឋតាមត្តតោ , វេទនាយ បន វិស្សវិតាយ សាមិភាវេន អារម្មណរសានុភវនន្តិ។ តស្សា វសេន សញ្ញាទយោបិ តំសម្បយុត្តត្តា ‘‘វេទិយតី’’តិ វុច្ចន្តិ។ តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋសាលិនិយំ ‘‘អារម្មណរសានុភវនដ្ឋានំ បត្វា សេសសម្បយុត្តធម្មា ឯកទេសមត្តកមេវ អនុភវន្តី’’តិ, (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ ធម្មុទ្ទេសកថា) រាជសូទនិទស្សនេន វាយមត្ថោ តត្ថ វិភាវិតោ ឯវ។ ឯតស្សាតិ សញ្ញាទិក្ខន្ធត្តយស្ស។ ‘‘អវិប្បយុត្តសភាវោ’’តិ ឥមិនា អវិសំយោគជនិតំ កញ្ចិ វិសេសំ ឋានំ ទីបេតិ។
‘‘Vedanaṃ attato samanupassatī’’ti evaṃ āgatā vedanākkhandhavatthukā sakkāyadiṭṭhi. Iṭṭhādibhedaṃ ārammaṇaṃ na paṭisaṃvedetīti appaṭisaṃvedanoti vedakabhāvapaṭikkhepamukhena sañjānanādibhāvopi paṭikkhitto hoti tadavinābhāvatoti āha ‘‘iminā rūpakkhandhavatthukā sakkāyadiṭṭhi kathitā’’ti. ‘‘Attā me vediyatī’’ti iminā appaṭisaṃvedanattaṃ paṭikkhipati. Tenāha ‘‘nopi appaṭisaṃvedano’’ti. ‘‘Vedanādhammo’’ti pana iminā ‘‘vedanā me attā’’ti imaṃ vādaṃ paṭikkhipati. Vedanāsaṅkhāto dhammo etassa atthīti hi vedanādhammoti vedanāya samannāgatabhāvaṃ tassa paṭijānāti. Tenāha ‘‘etassa ca vedanādhammo avippayuttasabhāvo’’ti. Saññāsaṅkhāraviññāṇakkhandhavatthukā sakkāyadiṭṭhi kathitāti ānetvā sambandho. ‘‘Vedanāsampayuttattā vediyatī’’ti taṃsampayogato taṃkiccakatamāha yathā cetanāyogato cetano purisoti. Sabbesampi taṃ sārammaṇadhammānaṃ ārammaṇānubhavanaṃ labbhateva, tañca kho ekadesato phuṭṭhatāmattato , vedanāya pana vissavitāya sāmibhāvena ārammaṇarasānubhavananti. Tassā vasena saññādayopi taṃsampayuttattā ‘‘vediyatī’’ti vuccanti. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhasāliniyaṃ ‘‘ārammaṇarasānubhavanaṭṭhānaṃ patvā sesasampayuttadhammā ekadesamattakameva anubhavantī’’ti, (dha. sa. aṭṭha. 1 dhammuddesakathā) rājasūdanidassanena vāyamattho tattha vibhāvito eva. Etassāti saññādikkhandhattayassa. ‘‘Avippayuttasabhāvo’’ti iminā avisaṃyogajanitaṃ kañci visesaṃ ṭhānaṃ dīpeti.
១២២. តត្ថាតិ តេសុ វារេសុ។ តីសុ ទិដ្ឋិគតិកេសូតិ ‘‘វេទនា មេ អត្តា’’តិ, ‘‘អប្បដិសំវេទនោ មេ អត្តា’’តិ, ‘‘វេទនាធម្មោ មេ អត្តា’’តិ ច ឯវំវាទេសុ តីសុ ទិដ្ឋិគតិកេសុ។ តិស្សន្នំ វេទនានំ ភិន្នសភាវត្តា សុខំ វេទនំ ‘‘អត្តា’’តិ សមនុបស្សតោ ទុក្ខំ, អទុក្ខមសុខំ វា វេទនំ ‘‘អត្តា’’តិ សមនុបស្សនា ន យុត្តា។ ឯវំ សេសទ្វយេ បីតិ អាហ ‘‘យោ យោ យំ យំ វេទនំ អត្តាតិ សមនុបស្សតី’’តិ។
122.Tatthāti tesu vāresu. Tīsu diṭṭhigatikesūti ‘‘vedanā me attā’’ti, ‘‘appaṭisaṃvedano me attā’’ti, ‘‘vedanādhammo me attā’’ti ca evaṃvādesu tīsu diṭṭhigatikesu. Tissannaṃ vedanānaṃ bhinnasabhāvattā sukhaṃ vedanaṃ ‘‘attā’’ti samanupassato dukkhaṃ, adukkhamasukhaṃ vā vedanaṃ ‘‘attā’’ti samanupassanā na yuttā. Evaṃ sesadvaye pīti āha ‘‘yo yo yaṃ yaṃ vedanaṃ attāti samanupassatī’’ti.
១២៣. ‘‘ហុត្វា អភាវតោ’’តិ ឥមិនា ឧទយព្ពយវន្តតាយ អនិច្ចាតិ ទស្សេតិ, ‘‘តេហិ តេហី’’តិអាទិនា អនេកការណសង្ខតត្តា សង្ខតាតិ។ តំ តំ បច្ចយន្តិ ‘‘ឥន្ទ្រិយំ, អារម្មណំ, វិញ្ញាណំ, សុខ, វេទនីយោ ផស្សោ’’តិ ឯវំ អាទិកំ តំ តំ អត្តនោ ការណំ បដិច្ច និស្សាយ សម្មា សស្សតាទិភាវស្ស, ឧច្ឆេទាទិភាវស្ស ច អភាវេន ញាយេន សមការណេន សទិសការណេន អនុរូបការណេន ឧប្បន្នា។ ខយសភាវាតិ ខយធម្មា, វយសភាវាតិ វយធម្មា វិរជ្ជនសភាវាតិ វិរាគធម្មា, និរុជ្ឈនសភាវាតិ និរោធធម្មា, ចតូហិបិ បទេហិ វេទនាយ ភង្គភាវមេវ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘ខយោតិ…បេ.… ខយធម្មាតិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ។
123.‘‘Hutvā abhāvato’’ti iminā udayabbayavantatāya aniccāti dasseti, ‘‘tehi tehī’’tiādinā anekakāraṇasaṅkhatattā saṅkhatāti. Taṃ taṃ paccayanti ‘‘indriyaṃ, ārammaṇaṃ, viññāṇaṃ, sukha, vedanīyo phasso’’ti evaṃ ādikaṃ taṃ taṃ attano kāraṇaṃ paṭicca nissāya sammā sassatādibhāvassa, ucchedādibhāvassa ca abhāvena ñāyena samakāraṇena sadisakāraṇena anurūpakāraṇena uppannā. Khayasabhāvāti khayadhammā, vayasabhāvāti vayadhammā virajjanasabhāvāti virāgadhammā, nirujjhanasabhāvāti nirodhadhammā, catūhipi padehi vedanāya bhaṅgabhāvameva dasseti. Tenāha ‘‘khayoti…pe… khayadhammātiādi vutta’’nti.
វិគតោតិ សភាវវិគមេន វិគតោ។ ឯកស្សេវាតិ ឯកស្សេវ ទិដ្ឋិគតិកស្ស។ តីសុបិ កាលេសូតិ តិស្សន្នំ វេទនានំ បវត្តិកាលេសុ។ ឯសោ មេ អត្តាតិ ‘‘ឯសោ សុខវេទនាសភាវោ, ទុក្ខអទុក្ខមសុខវេទនាសភាវោ មេ អត្តា’’តិ កិំ បន ហោតី, ឯកស្សេវ ភិន្នសភាវតំ អនុម្មត្តកោ កថំ បច្ចេតីតិ អធិប្បាយេន បុច្ឆតិ។ ឥតរោ ឯវម្បិ តស្ស ន ហោតិ យេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘កិំ បន ន ភវិស្សតី’’តិអាទិមាហ។ វិសេសេនាតិ សុខាទិវិភាគេន។ សុខញ្ច ទុក្ខញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន អទុក្ខមសុខំ សង្គណ្ហាតិ, សុខសង្គហមេវ វា តេន កតំ សន្តសុខុមភាវតោ។ អវិសេសេនាតិ អវិភាគេន វេទនាសាមញ្ញេន។ វោកិណ្ណន្តិ សុខាទិភេទេន វោមិស្សកំ។ តំ តិវិធម្បិ វេទនំ ឯស ទិដ្ឋិគតិកោ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា អត្តាតិ សមនុបស្សតិ។ ឯកក្ខណេ ច ពហូនំ វេទនានំ ឧប្បាទោ អាបជ្ជតិ អវិសេសេន វេទនាសភាវត្តា។ អត្តនោ ហិ តស្មិំ សតិ សទា សព្ពវេទនាបវត្តិប្បសង្គតោ ទិដ្ឋិគតិកោ អគតិយា ឯកក្ខណេបិ ពហូនម្បិ វេទនានំ ឧប្បត្តិំ បដិជានេយ្យាតិ តស្ស អវសរំ អទេន្តោ ‘‘ន ឯកក្ខណេ ពហូនំ វេទនានំ ឧប្បត្តិ អត្ថី’’តិ អាហ, បច្ចក្ខវិរុទ្ធមេតន្តិ អធិប្បាយោ។ ឯតេន បេតំ នក្ខមតីតិ ឯតេន វិរុទ្ធត្តសាធនេនបិ សព្ពេន សព្ពំ អត្តនោ អភាវេនបិ បណ្ឌិតានំ ន រុច្ចតិ, ឯតំ ទស្សនំ ធីរា នក្ខមន្តីតិ អត្ថោ។
Vigatoti sabhāvavigamena vigato. Ekassevāti ekasseva diṭṭhigatikassa. Tīsupi kālesūti tissannaṃ vedanānaṃ pavattikālesu. Eso me attāti ‘‘eso sukhavedanāsabhāvo, dukkhaadukkhamasukhavedanāsabhāvo me attā’’ti kiṃ pana hotī, ekasseva bhinnasabhāvataṃ anummattako kathaṃ paccetīti adhippāyena pucchati. Itaro evampi tassa na hoti yevāti dassento ‘‘kiṃ pana na bhavissatī’’tiādimāha. Visesenāti sukhādivibhāgena. Sukhañca dukkhañcāti ettha ca-saddena adukkhamasukhaṃ saṅgaṇhāti, sukhasaṅgahameva vā tena kataṃ santasukhumabhāvato. Avisesenāti avibhāgena vedanāsāmaññena. Vokiṇṇanti sukhādibhedena vomissakaṃ. Taṃ tividhampi vedanaṃ esa diṭṭhigatiko ekajjhaṃ gahetvā attāti samanupassati. Ekakkhaṇe ca bahūnaṃ vedanānaṃ uppādo āpajjati avisesena vedanāsabhāvattā. Attano hi tasmiṃ sati sadā sabbavedanāpavattippasaṅgato diṭṭhigatiko agatiyā ekakkhaṇepi bahūnampi vedanānaṃ uppattiṃ paṭijāneyyāti tassa avasaraṃ adento ‘‘na ekakkhaṇe bahūnaṃ vedanānaṃ uppatti atthī’’ti āha, paccakkhaviruddhametanti adhippāyo. Etena petaṃ nakkhamatīti etena viruddhattasādhanenapi sabbena sabbaṃ attano abhāvenapi paṇḍitānaṃ na ruccati, etaṃ dassanaṃ dhīrā nakkhamantīti attho.
១២៤. ឥន្ទ្រិយពទ្ធេបិ រូបប្បពន្ធេ វាយោធាតុវិប្ផារវសេន កាចិ កិរិយា នាម លព្ភតីតិ សុទ្ធរូបក្ខន្ធេបិ យត្ថ កទាចិ វាយោធាតុវិប្ផារោ លព្ភតិ, តមេវ និទស្សនភាវេន គណ្ហន្តោ ‘‘តាលវណ្ដេ វា វាតបានេ វា’’តិ អាហ។ វេទនាធម្មេសូតិ វេទនាធម្មវន្តេសុ។ ‘‘អហមស្មី’’តិ ឥមិនា តយោបិ ខន្ធេ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា អហំការស្ស ឧប្បជ្ជនាការោ វុត្តោតិ។ ‘‘អយមហមស្មី’’តិ បន ឥមិនា តត្ថ ឯកំ ឯកំ គហេត្វា អហំការស្ស ឧប្បជ្ជនាការោ វុត្តោ។ តេនាហ ‘‘ឯកធម្មោបី’’តិអាទិ ។ តន្តិ ‘‘អហមស្មី’’តិ អហំការុប្បត្តិំ។ សា ហិ ចតុក្ខន្ធនិរោធេន អនុបលព្ភមានសន្និស្សយា សសវិសាណតិខិណតា វិយ ន ភវេយ្យាវាតិ។
124. Indriyabaddhepi rūpappabandhe vāyodhātuvipphāravasena kāci kiriyā nāma labbhatīti suddharūpakkhandhepi yattha kadāci vāyodhātuvipphāro labbhati, tameva nidassanabhāvena gaṇhanto ‘‘tālavaṇṭe vā vātapāne vā’’ti āha. Vedanādhammesūti vedanādhammavantesu. ‘‘Ahamasmī’’ti iminā tayopi khandhe ekajjhaṃ gahetvā ahaṃkārassa uppajjanākāro vuttoti. ‘‘Ayamahamasmī’’ti pana iminā tattha ekaṃ ekaṃ gahetvā ahaṃkārassa uppajjanākāro vutto. Tenāha ‘‘ekadhammopī’’tiādi . Tanti ‘‘ahamasmī’’ti ahaṃkāruppattiṃ. Sā hi catukkhandhanirodhena anupalabbhamānasannissayā sasavisāṇatikhiṇatā viya na bhaveyyāvāti.
ឯត្តាវតាតិ ‘‘កិត្តាវតា ច អានន្ទា’’តិអាទិនា ‘‘តន្តាកុលកជាតា’’តិ បទស្ស អនុសន្ធិទស្សនវសេន បវត្តេន ឯត្តកេន ទេសនាធម្មេន។ កាមំ ហេដ្ឋាបិ វដ្ដកថាវ កថិតា, ឥធ បន ទិដ្ឋិគតិកស្ស វដ្ដតោ សីសុក្ខិបនាសមត្ថតាវិភាវនវសេន មិច្ឆាទិដ្ឋិយា មហាសាវជ្ជភាវទីបនិយកថា បកាសិតាតិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘វដ្ដកថា កថិតា’’តិ អាហ។ ននុ វដ្ដមូលំ អវិជ្ជា តណ្ហា, តា អនាមសិត្វា តតោ អញ្ញថា កស្មា ឥធ វដ្ដកថា កថិតាតិ អាហ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិ។ អវិជ្ជាសីសេនាតិ អវិជ្ជំ ឧត្តមង្គំ កត្វា, អវិជ្ជាមុខេនាតិ អត្ថោ។ កោដិ ន បញ្ញាយតីតិ ‘‘អសុកស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស, ចក្កវត្តិនោ វា កាលេ អវិជ្ជា ឧប្បន្នា, ន តតោ បុព្ពេ អត្ថី’’តិ អវិជ្ជាយ អាទិ មរិយាទា អប្បដិហតស្ស មម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សាបិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជមានត្តា ឯវាតិ អត្ថោ។ អយំ បច្ចយោ ឥទប្បច្ចយោ, តស្មា ឥទប្បច្ចយា, ឥមស្មា អាសវាទិការណាតិ អត្ថោ។ ភវតណ្ហាយាតិ ភវសំយោជនភូតាយ តណ្ហាយ។ ភវទិដ្ឋិយាតិ សស្សតទិដ្ឋិយា។ ‘‘តត្ថ តត្ថ ឧបបជ្ជន្តោ’’តិ ឥមិនា ‘‘ឥតោ ឯត្ថ ឯត្តោ ឥធា’’តិ ឯវំ អបរិយន្តំ អបរាបរុប្បត្តិំ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘មហាសមុទ្ទេ’’តិអាទិ។
Ettāvatāti ‘‘kittāvatā ca ānandā’’tiādinā ‘‘tantākulakajātā’’ti padassa anusandhidassanavasena pavattena ettakena desanādhammena. Kāmaṃ heṭṭhāpi vaṭṭakathāva kathitā, idha pana diṭṭhigatikassa vaṭṭato sīsukkhipanāsamatthatāvibhāvanavasena micchādiṭṭhiyā mahāsāvajjabhāvadīpaniyakathā pakāsitāti taṃ dassento ‘‘vaṭṭakathā kathitā’’ti āha. Nanu vaṭṭamūlaṃ avijjā taṇhā, tā anāmasitvā tato aññathā kasmā idha vaṭṭakathā kathitāti āha ‘‘bhagavāhī’’tiādi. Avijjāsīsenāti avijjaṃ uttamaṅgaṃ katvā, avijjāmukhenāti attho. Koṭi na paññāyatīti ‘‘asukassa nāma sammāsambuddhassa, cakkavattino vā kāle avijjā uppannā, na tato pubbe atthī’’ti avijjāya ādi mariyādā appaṭihatassa mama sabbaññutaññāṇassāpi na paññāyati avijjamānattā evāti attho. Ayaṃ paccayo idappaccayo, tasmā idappaccayā, imasmā āsavādikāraṇāti attho. Bhavataṇhāyāti bhavasaṃyojanabhūtāya taṇhāya. Bhavadiṭṭhiyāti sassatadiṭṭhiyā. ‘‘Tattha tattha upapajjanto’’ti iminā ‘‘ito ettha etto idhā’’ti evaṃ apariyantaṃ aparāparuppattiṃ dasseti. Tenāha ‘‘mahāsamudde’’tiādi.
១២៦. បច្ចយាការមូឡ្ហស្សាតិ ភូតកថនមេតំ, ន វិសេសនំ។ សព្ពោបិ ហិ ទិដ្ឋិគតិកោ បច្ចយាការមូឡ្ហោ ឯវាតិ។ វិវដ្ដំ កថេន្តោតិ វដ្ដតោ វិនិមុត្តត្តា វិវដ្ដំ, វិមោក្ខោ, តំ កថេន្តោ ។ ការកស្សាតិ សត្ថុឱវាទការកស្ស, សម្មាបដិបជ្ជន្តស្សាតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘សតិបដ្ឋានវិហារិនោ’’តិ។ សោ ហិ វេទនានុបស្សនាយ, ធម្មានុបស្សនាយ ច សម្មាបដិបត្តិយា ‘‘នេវ វេទនំ អត្តានំ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា វត្តព្ពតំ អរហតិ។ តេនាហ ‘‘ឯវរូបោ ហី’’តិអាទិ។ សព្ពធម្មេសូតិ សព្ពេសុ តេភូមកធម្មេសុ។ តេ ហិ សម្មសនីយា។ ន អញ្ញន្តិ វេទនាយ អញ្ញំ សញ្ញាទិធម្មំ អត្តានំ ន សមនុបស្សតីតិ។ ‘‘ខន្ធលោកាទយោ’’តិ រូបាទិធម្មា ឯវ វុច្ចន្តិ, តេសំ សមូហោតិ ទស្សេតុំ ‘‘រូបាទីសុ ធម្មេសូ’’តិ វុត្តំ។ ន ឧបាទិយតិ ទិដ្ឋិតណ្ហាគាហវសេន។ ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៤.១០៨; មហានិ. ២១, ១៧៨; ធ. ស. ១១២១; វិភ. ៨៣២, ៨៦៦) បវត្តមានមញ្ញនាបិ តណ្ហាទិដ្ឋិមញ្ញនា វិយ បរិតស្សនរូបា ឯវាតិ អាហ ‘‘តណ្ហាទិដ្ឋិមានបរិតស្សនាយបី’’តិ។
126.Paccayākāramūḷhassāti bhūtakathanametaṃ, na visesanaṃ. Sabbopi hi diṭṭhigatiko paccayākāramūḷho evāti. Vivaṭṭaṃ kathentoti vaṭṭato vinimuttattā vivaṭṭaṃ, vimokkho, taṃ kathento . Kārakassāti satthuovādakārakassa, sammāpaṭipajjantassāti attho. Tenāha ‘‘satipaṭṭhānavihārino’’ti. So hi vedanānupassanāya, dhammānupassanāya ca sammāpaṭipattiyā ‘‘neva vedanaṃ attānaṃ samanupassatī’’tiādinā vattabbataṃ arahati. Tenāha ‘‘evarūpo hī’’tiādi. Sabbadhammesūti sabbesu tebhūmakadhammesu. Te hi sammasanīyā. Na aññanti vedanāya aññaṃ saññādidhammaṃ attānaṃ na samanupassatīti. ‘‘Khandhalokādayo’’ti rūpādidhammā eva vuccanti, tesaṃ samūhoti dassetuṃ ‘‘rūpādīsu dhammesū’’ti vuttaṃ. Na upādiyati diṭṭhitaṇhāgāhavasena. ‘‘Seyyohamasmī’’tiādinā (saṃ. ni. 4.108; mahāni. 21, 178; dha. sa. 1121; vibha. 832, 866) pavattamānamaññanāpi taṇhādiṭṭhimaññanā viya paritassanarūpā evāti āha ‘‘taṇhādiṭṭhimānaparitassanāyapī’’ti.
សា ឯវំ ទិដ្ឋីតិ សា អរហតោ ឯវំបការា ទិដ្ឋីតិ យោ វទេយ្យ , តទកល្លំ, តំ ន យុត្តន្តិ អត្ថោ។ ឯវមស្ស ទិដ្ឋីតិ ឯត្ថាបិ ឯវំបការា អស្ស អរហតោ ទិដ្ឋីតិអាទិនា យោជេតព្ពំ។ ឯវញ្ហិ សតីតិ យោ វទេយ្យ ‘‘ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា ឥតិស្ស ទិដ្ឋី’’តិ, តស្ស ចេ វចនំ តថេវាតិ អត្ថោ។ ‘‘អរហា ន កិញ្ចិ ជានាតី’’តិ វុត្តំ ភវេយ្យ ជានតោ តថា ទិដ្ឋិយា អភាវតោ។ តេនេវាតិ តថា វត្តុមយុត្តត្តា ឯវ។ ចតុន្នម្បិ នយានន្តិ ‘‘ហោតិ តថាគតោ’’តិអាទិនា អាគតានំ ចតុន្នំ វារានំ។ អាទិតោ តីសុ វារេសុ សង្ខិបិត្វា បរិយោសានវារេ វិត្ថារិតត្តា ‘‘អវសានេ ‘តំ កិស្ស ហេតូ’តិអាទិមាហា’’តិ វុត្តំ។ ‘‘អាទិតោ តីសុ វារេសុ តថេវ ទេសនា បវត្តា, យថា បរិយោសានវារេ, បាឡិ បន សង្ខិត្តា’’តិ កេចិ។
Sā evaṃ diṭṭhīti sā arahato evaṃpakārā diṭṭhīti yo vadeyya , tadakallaṃ, taṃ na yuttanti attho. Evamassa diṭṭhīti etthāpi evaṃpakārā assa arahato diṭṭhītiādinā yojetabbaṃ. Evañhi satīti yo vadeyya ‘‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā itissa diṭṭhī’’ti, tassa ce vacanaṃ tathevāti attho. ‘‘Arahā na kiñci jānātī’’ti vuttaṃ bhaveyya jānato tathā diṭṭhiyā abhāvato. Tenevāti tathā vattumayuttattā eva. Catunnampi nayānanti ‘‘hoti tathāgato’’tiādinā āgatānaṃ catunnaṃ vārānaṃ. Ādito tīsu vāresu saṅkhipitvā pariyosānavāre vitthāritattā ‘‘avasāne ‘taṃ kissa hetū’tiādimāhā’’ti vuttaṃ. ‘‘Ādito tīsu vāresu tatheva desanā pavattā, yathā pariyosānavāre, pāḷi pana saṅkhittā’’ti keci.
វោហារោតិ ‘‘សត្តោ ឥត្ថី បុរិសោ’’តិអាទិនា, ‘‘ខន្ធាអាយតនានី’’តិអាទិនា, ‘‘ផស្សោ វេទនា’’តិអាទិនា ច វោហារិតព្ពវោហារោ។ តស្ស បន វោហារស្ស បវត្តិដ្ឋានំ នាម សង្ខេបតោ ឥមេ ឯវាតិ អាហ ‘‘ខន្ធា អាយតនានិ ធាតុយោ’’តិ។ យស្មា និព្ពានំ បុព្ពភាគេ សង្ខារានំ និរោធភាវេនេវ បញ្ញាបិយតិ ច, តស្មា តស្សាបិ ខន្ធមុខេន អវចរិតព្ពតា លព្ភតីតិ ‘‘បញ្ញាយ អវចរិតព្ពំ ខន្ធបញ្ចក’’ន្តិ វុត្តំ។ តេនាហ ភគវា ‘‘ឥមស្មិំយេវ ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ សសញ្ញិម្ហិ សមនកេ លោកញ្ច បញ្ញបេមិ លោកសមុទយញ្ច លោកនិរោធញ្ច លោកនិរោធគាមិនិញ្ច បដិបទ’’ន្តិ។ (សំ. និ. ១.១០៧; អ. និ. ៤.៤៥) បញ្ញាវចរន្តិ វា តេភូមកធម្មានមេតំ គហណន្តិ ‘‘ខន្ធបញ្ចក’’ន្ត្វេវ វុត្តំ, តស្មា ‘‘យាវតា បញ្ញា’’តិ ឯត្ថាបិ លោកិយបញ្ញាយ ឯវ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ។ វដ្ដកថា ហេសាតិ។ តថា ហិ ‘‘យាវតា វដ្ដំ វដ្ដតិ’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ។ តេនេវាហ ‘‘តន្តាកុលកបទស្សេវ អនុសន្ធិ ទស្សិតោ’’តិ។ យស្មា ភគវា ទិដ្ឋិសីសេនេត្ថ វដ្ដកថំ កថេត្វា យថានុសន្ធិនាបិ វដ្ដកថំ កថេសិ, តស្មា ‘‘តន្តាកុលកបទស្សេវ អនុសន្ធិ ទស្សិតោ’’តិ សាវធារណំ កត្វា វុត្តំ។ បដិច្ចសមុប្បាទកថា បនេត្ថ យាវទេវ តស្ស គម្ភីរភាវវិភាវនត្ថាយ វិត្ថារិតា, វិវដ្ដកថាបិ សមានា ឥធ បច្ចាមដ្ឋាតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Vohāroti ‘‘satto itthī puriso’’tiādinā, ‘‘khandhāāyatanānī’’tiādinā, ‘‘phasso vedanā’’tiādinā ca vohāritabbavohāro. Tassa pana vohārassa pavattiṭṭhānaṃ nāma saṅkhepato ime evāti āha ‘‘khandhā āyatanāni dhātuyo’’ti. Yasmā nibbānaṃ pubbabhāge saṅkhārānaṃ nirodhabhāveneva paññāpiyati ca, tasmā tassāpi khandhamukhena avacaritabbatā labbhatīti ‘‘paññāya avacaritabbaṃ khandhapañcaka’’nti vuttaṃ. Tenāha bhagavā ‘‘imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi lokasamudayañca lokanirodhañca lokanirodhagāminiñca paṭipada’’nti. (Saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45) paññāvacaranti vā tebhūmakadhammānametaṃ gahaṇanti ‘‘khandhapañcaka’’ntveva vuttaṃ, tasmā ‘‘yāvatā paññā’’ti etthāpi lokiyapaññāya eva gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Vaṭṭakathā hesāti. Tathā hi ‘‘yāvatā vaṭṭaṃ vaṭṭati’’ icceva vuttaṃ. Tenevāha ‘‘tantākulakapadasseva anusandhi dassito’’ti. Yasmā bhagavā diṭṭhisīsenettha vaṭṭakathaṃ kathetvā yathānusandhināpi vaṭṭakathaṃ kathesi, tasmā ‘‘tantākulakapadassevaanusandhi dassito’’ti sāvadhāraṇaṃ katvā vuttaṃ. Paṭiccasamuppādakathā panettha yāvadeva tassa gambhīrabhāvavibhāvanatthāya vitthāritā, vivaṭṭakathāpi samānā idha paccāmaṭṭhāti daṭṭhabbaṃ.
សត្តវិញ្ញាណដ្ឋិតិវណ្ណនា
Sattaviññāṇaṭṭhitivaṇṇanā
១២៧. គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោតិ សមថបដិបត្តិយំ សុប្បតិដ្ឋិតោ ហុត្វា វិបស្សនាគមនេន, មគ្គគមនេន ច គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោ។ ឧភោហិ ភាគេហិ មុច្ចនតោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម ហោតិ។ សោ ‘‘ឯវំ អសមនុបស្សន្តោ’’តិ វុត្តោ វិបស្សនាយានិកោតិ កត្វា ‘‘យោ ច ន សមនុបស្សតីតិ វុត្តោ សោ យស្មា គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោ បញ្ញាវិមុត្តោ នាម ហោតី’’តិ វុត្តំ។ ហេដ្ឋា វុត្តានន្តិ ‘‘កិត្តាវតា ច, អានន្ទ, អត្តានំ ន បញ្ញបេន្តោ ន បញ្ញាបេតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.១១៩), ‘‘យតោ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ នេវ វេទនំ អត្តានំ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.១២៥ អាទយោ) ច ហេដ្ឋា បាឡិយំ អាគតានំ ទ្វិន្នំ បុថុជ្ជនភិក្ខូនំ។ និគមនន្តិ និស្សរណំ។ នាមន្តិ បញ្ញាវិមុត្តាទិនាមំ។
127.Gacchantogacchantoti samathapaṭipattiyaṃ suppatiṭṭhito hutvā vipassanāgamanena, maggagamanena ca gacchanto gacchanto. Ubhohi bhāgehi muccanato ubhatobhāgavimutto nāma hoti. So ‘‘evaṃ asamanupassanto’’ti vutto vipassanāyānikoti katvā ‘‘yo ca na samanupassatīti vutto so yasmā gacchanto gacchanto paññāvimutto nāma hotī’’ti vuttaṃ. Heṭṭhā vuttānanti ‘‘kittāvatā ca, ānanda, attānaṃ na paññapento na paññāpetī’’tiādinā (dī. ni. 2.119), ‘‘yato kho, ānanda, bhikkhu neva vedanaṃ attānaṃ samanupassatī’’tiādinā (dī. ni. 2.125 ādayo) ca heṭṭhā pāḷiyaṃ āgatānaṃ dvinnaṃ puthujjanabhikkhūnaṃ. Nigamananti nissaraṇaṃ. Nāmanti paññāvimuttādināmaṃ.
បដិសន្ធិវសេន វុត្តាតិ នានត្តកាយនានត្តសញ្ញិតាវិសេសវិសិដ្ឋបដិសន្ធិវសេន វុត្តា សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ។ តំតំសត្តនិកាយំ បតិ និស្សយតោ ហិ នានត្តកាយាទិតា តំបរិយាបន្នបដិសន្ធិសមុទាគតាតិ ទដ្ឋព្ពា តទភិនិព្ពត្តកកម្មភវស្ស តថា អាយូហិតត្តា។ ចតស្សោ អាគមិស្សន្តីតិ រូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធវសេន ចតស្សោ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ អាគមិស្សន្តិ ‘‘រូបុបាយំ វា អាវុសោ វិញ្ញាណំ តិដ្ឋមានំ តិដ្ឋតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣១១)។ វិញ្ញាណបតិដ្ឋានស្សាតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស ឯតរហិ បតិដ្ឋានការណស្ស។ អត្ថតោ វុត្តវិសេសវិសិដ្ឋា បញ្ចវោការេ រូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធា, ចតុវោការេ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា វេទិតព្ពា។ សត្តាវាសភាវំ ឧបាទាយ ‘‘ទ្វេ ច អាយតនានីតិ ទ្វេ និវាសដ្ឋានានី’’តិ វុត្តំ។ និវាសដ្ឋានបរិយាយោបិ អាយតនសទ្ទោ ហោតិ យថា ‘‘ទេវាយតនទ្វយ’’ន្តិ។ សព្ពន្តិ វិញ្ញាណដ្ឋិតិ អាយតនទ្វយន្តិ សកលំ។ តស្មា គហិតំ តត្ថ ឯកមេវ អគ្គហេត្វាតិ អធិប្បាយោ។ បរិយាទានំ អនវសេសគ្គហណំ ន គច្ឆតិ វដ្ដំ វិញ្ញាណដ្ឋិតិអាយតនទ្វយានំ អញ្ញមញ្ញអន្តោគធត្តា។
Paṭisandhivasena vuttāti nānattakāyanānattasaññitāvisesavisiṭṭhapaṭisandhivasena vuttā satta viññāṇaṭṭhitiyo. Taṃtaṃsattanikāyaṃ pati nissayato hi nānattakāyāditā taṃpariyāpannapaṭisandhisamudāgatāti daṭṭhabbā tadabhinibbattakakammabhavassa tathā āyūhitattā. Catasso āgamissantīti rūpavedanāsaññāsaṅkhārakkhandhavasena catasso viññāṇaṭṭhitiyo āgamissanti ‘‘rūpupāyaṃ vā āvuso viññāṇaṃ tiṭṭhamānaṃ tiṭṭhatī’’tiādinā (dī. ni. 3.311). Viññāṇapatiṭṭhānassāti paṭisandhiviññāṇassa etarahi patiṭṭhānakāraṇassa. Atthato vuttavisesavisiṭṭhā pañcavokāre rūpavedanāsaññāsaṅkhārakkhandhā, catuvokāre vedanādayo tayo khandhā veditabbā. Sattāvāsabhāvaṃ upādāya ‘‘dve ca āyatanānīti dve nivāsaṭṭhānānī’’ti vuttaṃ. Nivāsaṭṭhānapariyāyopi āyatanasaddo hoti yathā ‘‘devāyatanadvaya’’nti. Sabbanti viññāṇaṭṭhiti āyatanadvayanti sakalaṃ. Tasmā gahitaṃ tattha ekameva aggahetvāti adhippāyo. Pariyādānaṃ anavasesaggahaṇaṃ na gacchati vaṭṭaṃ viññāṇaṭṭhitiāyatanadvayānaṃ aññamaññaantogadhattā.
និទស្សនត្ថេ និបាតោ, តស្មា សេយ្យថាបិ មនុស្សាតិ យថា មនុស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ។ វិសេសោ ហោតិយេវ សតិបិ ពាហិរស្ស ការកស្ស អភេទេ អជ្ឈត្តិកស្ស ភិន្នត្តា។ នានត្តំ កាយេ ឯតេសំ, នានត្តោ វា កាយោ ឯតេសន្តិ នានត្តកាយា, ឥមិនា នយេន សេសបទេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ នេសន្តិ មនុស្សានំ។ នានត្តា សញ្ញា ឯតេសំ អត្ថីតិ នានត្តសញ្ញិនោ។ សុខសមុស្សយតោ វិនិបាតោ ឯតេសំ អត្ថីតិ វិនិបាតិកា សតិបិ ទេវភាវេ ទិព្ពសម្បត្តិយា អភាវតោ, អបាយេសុ វា គតោ នត្ថិ និបាតោ ឯតេសន្តិ វិនិបាតិកា។ តេនាហ ‘‘ចតុអបាយវិនិមុត្តា’’តិ។ ធម្មបទន្តិ សតិបដ្ឋានាទិធម្មកោដ្ឋាសំ។ វិជានិយាតិ សុតមយេន តាវ ញាណេន វិជានិត្វា។ តទនុសារេន យោនិសោមនសិការំ បរិព្រូហន្តោ សីលវិសុទ្ធិអាទិកំ សម្មាបដិបត្តិំ អបិ បដិបជ្ជេម។ សា ច បដិបត្តិ ហិតាយ ទិដ្ឋធម្មិកាទិសកលហិតាយ អម្ហាកំ សិយា។ ឥទានិ តត្ថ សីលបដិបត្តិំ តាវ វិភាគេន ទស្សេន្តោ ‘‘បាណេសុ ចា’’តិ គាថមាហ។
Nidassanatthe nipāto, tasmā seyyathāpi manussāti yathā manussāti vuttaṃ hoti. Viseso hotiyeva satipi bāhirassa kārakassa abhede ajjhattikassa bhinnattā. Nānattaṃ kāye etesaṃ, nānatto vā kāyo etesanti nānattakāyā, iminā nayena sesapadesupi attho veditabbo. Nesanti manussānaṃ. Nānattā saññā etesaṃ atthīti nānattasaññino. Sukhasamussayato vinipāto etesaṃ atthīti vinipātikā satipi devabhāve dibbasampattiyā abhāvato, apāyesu vā gato natthi nipāto etesanti vinipātikā. Tenāha ‘‘catuapāyavinimuttā’’ti. Dhammapadanti satipaṭṭhānādidhammakoṭṭhāsaṃ. Vijāniyāti sutamayena tāva ñāṇena vijānitvā. Tadanusārena yonisomanasikāraṃ paribrūhanto sīlavisuddhiādikaṃ sammāpaṭipattiṃ api paṭipajjema. Sā ca paṭipatti hitāya diṭṭhadhammikādisakalahitāya amhākaṃ siyā. Idāni tattha sīlapaṭipattiṃ tāva vibhāgena dassento ‘‘pāṇesu cā’’ti gāthamāha.
ព្រហ្មកាយេ បឋមជ្ឈាននិព្ពត្តេ ព្រហ្មសមូហេ, ព្រហ្មនិកាយេ វា ភវាតិ ព្រហ្មកាយិកា។ មហាព្រហ្មុនោ បរិសាយ ភវាតិ ព្រហ្មបារិសជ្ជា តស្ស បរិចារកដ្ឋានេ ឋិតត្តា។ មហាព្រហ្មុនោ បុរោហិតដ្ឋានេ ឋិតាតិ ព្រហ្មបុរោហិតា ។ អាយុវណ្ណាទីហិ មហន្តោ ព្រហ្មានោតិ មហាព្រហ្មុនោ។ សតិបិ តេសំ តិវិធានម្បិ បឋមេន ឈានេន អភិនិព្ពត្តភាវេ ឈានស្ស បន បវត្តិភេទេន អយំ វិសេសោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ព្រហ្មបារិសជ្ជា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បរិត្តេនាតិ ហីនេន, សា ចស្ស ហីនតា ឆន្ទាទីនំ ហីនតាយ វេទិតព្ពា, បដិលទ្ធមត្តំ វា ហីនំ។ កប្បស្សាតិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បស្ស។ ហីនបណីតានំ មជ្ឈេ ភវត្តា មជ្ឈិមេន, សា ចស្ស មជ្ឈិមតា ឆន្ទាទីនំ មជ្ឈិមតាយ វេទិតព្ពា, បដិលភិត្វា នាតិសុភាវិតំ វា មជ្ឈិមំ។ ឧបឌ្ឍកប្បោតិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បស្ស ឧបឌ្ឍកប្បោ។ វិប្ផារិកតរោតិ ព្រហ្មបារិសជ្ជេហិ បមាណតោ វិបុលតរោ, សភាវតោ ឧឡារតរោ ច ហោតិ។ សភាវេនបិ ហិ ឧឡារតរោវ, តំ បនេត្ថ អប្បមាណំ។ តថា ហិ បរិត្តាភាទីនំ, បរិត្តសុភាទីនញ្ច កាយេ សតិបិ សភាវវេមត្តេ ឯកត្តវសេនេវ វវត្ថាបីយតីតិ ‘‘ឯកត្តកាយា’’ ត្វេវ វុច្ចន្តិ។ បណីតេនាតិ ឧក្កដ្ឋេន, សា ចស្ស ឧក្កដ្ឋតា ឆន្ទាទីនំ ឧក្កដ្ឋតាយ វេទិតព្ពា, សុភាវិតំ វា សម្មទេវ វសិភាវំ បាបិតំ បណីតំ បធានភាវំ នីតន្តិ កត្វា, ឥធាបិ កប្បោ អសង្ខ្យេយ្យកប្បវសេនេវ វេទិតព្ពោ បរិបុណ្ណស្ស មហាកប្បស្ស អសម្ភវតោ។ ឥតីតិ ឯវំ វុត្តប្បការេន។ តេតិ ‘‘ព្រហ្មកាយិកា’’តិ វុត្តា តិវិធាបិ ព្រហ្មានោ។ សញ្ញាយ ឯកត្តាតិ តិហេតុកភាវេន សញ្ញាយ ឯកត្តសភាវត្តា ។ ន ហិ តស្សា សម្បយុត្តធម្មវសេន អញ្ញោបិ កោចិ ភេទោ អត្ថិ។
Brahmakāye paṭhamajjhānanibbatte brahmasamūhe, brahmanikāye vā bhavāti brahmakāyikā. Mahābrahmuno parisāya bhavāti brahmapārisajjā tassa paricārakaṭṭhāne ṭhitattā. Mahābrahmuno purohitaṭṭhāne ṭhitāti brahmapurohitā. Āyuvaṇṇādīhi mahanto brahmānoti mahābrahmuno. Satipi tesaṃ tividhānampi paṭhamena jhānena abhinibbattabhāve jhānassa pana pavattibhedena ayaṃ visesoti dassetuṃ ‘‘brahmapārisajjā panā’’tiādi vuttaṃ. Parittenāti hīnena, sā cassa hīnatā chandādīnaṃ hīnatāya veditabbā, paṭiladdhamattaṃ vā hīnaṃ. Kappassāti asaṅkhyeyyakappassa. Hīnapaṇītānaṃ majjhe bhavattā majjhimena, sā cassa majjhimatā chandādīnaṃ majjhimatāya veditabbā, paṭilabhitvā nātisubhāvitaṃ vā majjhimaṃ. Upaḍḍhakappoti asaṅkhyeyyakappassa upaḍḍhakappo. Vipphārikataroti brahmapārisajjehi pamāṇato vipulataro, sabhāvato uḷārataro ca hoti. Sabhāvenapi hi uḷāratarova, taṃ panettha appamāṇaṃ. Tathā hi parittābhādīnaṃ, parittasubhādīnañca kāye satipi sabhāvavematte ekattavaseneva vavatthāpīyatīti ‘‘ekattakāyā’’ tveva vuccanti. Paṇītenāti ukkaṭṭhena, sā cassa ukkaṭṭhatā chandādīnaṃ ukkaṭṭhatāya veditabbā, subhāvitaṃ vā sammadeva vasibhāvaṃ pāpitaṃ paṇītaṃ padhānabhāvaṃ nītanti katvā, idhāpi kappo asaṅkhyeyyakappavaseneva veditabbo paripuṇṇassa mahākappassa asambhavato. Itīti evaṃ vuttappakārena. Teti ‘‘brahmakāyikā’’ti vuttā tividhāpi brahmāno. Saññāya ekattāti tihetukabhāvena saññāya ekattasabhāvattā . Na hi tassā sampayuttadhammavasena aññopi koci bhedo atthi.
ឯវន្តិ ឥមិនា នានត្តកាយឯកត្តសញ្ញិនោតិ ទស្សេតិ។
Evanti iminā nānattakāyaekattasaññinoti dasseti.
ទណ្ឌឧក្កាយាតិ ទណ្ឌទីបិកាយ។ សរតីតិ ធាវតិ វិយ។ វិស្សរតីតិ វិប្បកិណ្ណា វិយ ធាវតិ ។ ទ្វេ កប្បាតិ ទ្វេ មហាកប្បា។ ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ។ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន អាភស្សរគ្គហណេនេវ សព្ពេបិ តេ បរិត្តាភា, អប្បមាណាភាបិ គហិតា។
Daṇḍaukkāyāti daṇḍadīpikāya. Saratīti dhāvati viya. Vissaratīti vippakiṇṇā viya dhāvati . Dve kappāti dve mahākappā. Ito paresupi eseva nayo. Idhāti imasmiṃ sutte. Ukkaṭṭhaparicchedavasena ābhassaraggahaṇeneva sabbepi te parittābhā, appamāṇābhāpi gahitā.
សោភនា បភា សុភា, សុភាយ កិណ្ណា សុភាកិណ្ណាតិ វត្តព្ពេ អា-ការស្ស រស្សត្តំ, អន្តិម-ណ-ការស្ស ហ-ការញ្ច កត្វា ‘‘សុភកិណ្ហា’’តិ វុត្តា, អដ្ឋកថាយំបន និច្ចលាយ ឯកគ្ឃនាយ បភាយ សុភោតិ បរិយាយវចនន្តិ ‘‘សុភេន ឱកិណ្ណា វិកិណ្ណា’’តិ អត្ថោ វុត្តោ, ឯត្ថាបិ អន្តិម-ណ-ការស្ស ហ-ការករណំ ឥច្ឆិតព្ពមេវ។ ន ឆិជ្ជិត្វា ឆិជ្ជិត្វា បភា គច្ឆតិ ឯកគ្ឃនត្តា។ ចតុត្ថវិញ្ញាណដ្ឋិតិមេវ ភជន្តិ កាយស្ស, សញ្ញាយ ច ឯករូបត្តា។ វិបុលសន្តសុខាយុវណ្ណាទិផលត្តា វេហប្ផលា។ ឯត្ថាតិ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយំ។
Sobhanā pabhā subhā, subhāya kiṇṇā subhākiṇṇāti vattabbe ā-kārassa rassattaṃ, antima-ṇa-kārassa ha-kārañca katvā ‘‘subhakiṇhā’’ti vuttā, aṭṭhakathāyaṃpana niccalāya ekagghanāya pabhāya subhoti pariyāyavacananti ‘‘subhena okiṇṇā vikiṇṇā’’ti attho vutto, etthāpi antima-ṇa-kārassa ha-kārakaraṇaṃ icchitabbameva. Na chijjitvā chijjitvā pabhā gacchati ekagghanattā. Catutthaviññāṇaṭṭhitimeva bhajanti kāyassa, saññāya ca ekarūpattā. Vipulasantasukhāyuvaṇṇādiphalattā vehapphalā. Etthāti viññāṇaṭṭhitiyaṃ.
វិវដ្ដបក្ខេ ឋិតា នបុនរាវត្តនតោ។ ‘‘ន សព្ពកាលិកា’’តិ វត្វា តមេវ អសព្ពកាលិកត្តំ វិភាវេតុំ ‘‘កប្បសតសហស្សម្បី’’តិអាទិ វុត្តំ។ សោឡសកប្បសហស្សច្ចយេន ឧប្បន្នានំ សុទ្ធាវាសព្រហ្មានំ បរិនិព្ពាយនតោ, អញ្ញេសញ្ច តត្ថ អនុប្បជ្ជនតោ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ សុញ្ញំ តំ ឋានំ ហោតិ, តស្មា សុទ្ធាវាសា ន សព្ពកាលិកា, ខន្ធាវារដ្ឋានសទិសា ហោន្តិ សុទ្ធាវាសភូមិយោ។ ឥមិនា សុត្តេន សុទ្ធាវាសានំ សត្តាវាសភាវទីបនេនេវ វិញ្ញាណដ្ឋិតិភាវោ ទីបិតោ, តស្មា សុទ្ធាវាសាបិ សត្តសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ចតុត្ថវិញ្ញាណដ្ឋិតិំ នវសុ សត្តាវាសេសុ ចតុត្ថសត្តាវាសំយេវ ភជន្តិ។
Vivaṭṭapakkhe ṭhitā napunarāvattanato. ‘‘Na sabbakālikā’’ti vatvā tameva asabbakālikattaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kappasatasahassampī’’tiādi vuttaṃ. Soḷasakappasahassaccayena uppannānaṃ suddhāvāsabrahmānaṃ parinibbāyanato, aññesañca tattha anuppajjanato buddhasuññeloke suññaṃ taṃ ṭhānaṃ hoti, tasmā suddhāvāsā na sabbakālikā, khandhāvāraṭṭhānasadisā honti suddhāvāsabhūmiyo. Iminā suttena suddhāvāsānaṃ sattāvāsabhāvadīpaneneva viññāṇaṭṭhitibhāvo dīpito, tasmā suddhāvāsāpi sattasu viññāṇaṭṭhitīsu catutthaviññāṇaṭṭhitiṃ navasu sattāvāsesu catutthasattāvāsaṃyeva bhajanti.
សុខុមត្តាតិ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តត្តា។ បរិព្យត្តវិញ្ញាណកិច្ចាភាវតោ នេវ វិញ្ញាណំ, សព្ពសោ អវិញ្ញាណំ ន ហោតីតិ នាវិញ្ញាណំ, តស្មា បរិប្ផុដវិញ្ញាណកិច្ចវន្តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ អវត្វា។
Sukhumattāti saṅkhārāvasesasukhumabhāvappattattā. Paribyattaviññāṇakiccābhāvato neva viññāṇaṃ, sabbaso aviññāṇaṃ na hotīti nāviññāṇaṃ, tasmā paripphuṭaviññāṇakiccavantīsu viññāṇaṭṭhitīsu avatvā.
១២៨. តញ្ច វិញ្ញាណដ្ឋិតិន្តិ បឋមំ វិញ្ញាណដ្ឋិតិំ។ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សរូបតោ, មនុស្សាទិវិភាគតោ, សង្ខេបតោ, ‘‘នាមញ្ច រូបញ្ចា’’តិ ភេទតោ ច បជានាតិ។ តស្សា សមុទយញ្ចាតិ តស្សា បឋមាយ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា បញ្ចវីសតិវិធំ សមុទយញ្ច បជានាតិ។ អត្ថង្គមេបិ ឯសេវ នយោ។ អស្សាទេតព្ពតោ, អស្សាទតោ ច អស្សាទំ។ អយំ អនិច្ចាទិភាវោ អាទីនវោ។ ឆន្ទរាគោ វិនីយតិ ឯតេន, ឯត្ថ វាតិ ឆន្ទរាគវិនយោ, សហ មគ្គេន និព្ពានំ។ ឆន្ទរាគប្បហានន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ មានទិដ្ឋីនំ វសេនាហន្តិ វា, តណ្ហាវសេន មមន្តិ វា អភិនន្ទនាបិ មានស្ស បរិតស្សនា វិយ ទដ្ឋព្ពា។ សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ សេសេសុ អដ្ឋសុបិ វារេសុ ។ តត្ថាតិ ឧបរិ តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ទុតិយាយតនេសុ។ តត្ថ ហិ រូបំ នត្ថិ។ បុន តត្ថាតិ បឋមាយតនេ។ តត្ថ ហិ ឯកោ រូបក្ខន្ធោវ។ ឯត្ថាតិ ច តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។ តត្ថ ហិ រូបស្ស កម្មសមុដ្ឋានត្តា អាហារវសេន យោជនា ន សម្ភវតិ។
128.Tañca viññāṇaṭṭhitinti paṭhamaṃ viññāṇaṭṭhitiṃ. Heṭṭhā vuttanayena sarūpato, manussādivibhāgato, saṅkhepato, ‘‘nāmañca rūpañcā’’ti bhedato ca pajānāti. Tassā samudayañcāti tassā paṭhamāya viññāṇaṭṭhitiyā pañcavīsatividhaṃ samudayañca pajānāti. Atthaṅgamepi eseva nayo. Assādetabbato, assādato ca assādaṃ. Ayaṃ aniccādibhāvo ādīnavo. Chandarāgo vinīyati etena, ettha vāti chandarāgavinayo, saha maggena nibbānaṃ. Chandarāgappahānanti etthāpi eseva nayo. Mānadiṭṭhīnaṃ vasenāhanti vā, taṇhāvasena mamanti vā abhinandanāpi mānassa paritassanā viya daṭṭhabbā. Sabbatthāti sabbesu sesesu aṭṭhasupi vāresu . Tatthāti upari tīsu viññāṇaṭṭhitīsu dutiyāyatanesu. Tattha hi rūpaṃ natthi. Puna tatthāti paṭhamāyatane. Tattha hi eko rūpakkhandhova. Etthāti ca tameva sandhāya vuttaṃ. Tattha hi rūpassa kammasamuṭṭhānattā āhāravasena yojanā na sambhavati.
យតោ ខោតិ ឯត្ថ តោ-សទ្ទោ ទា-សទ្ទោ វិយ កាលវចនោ ‘‘យតោ ខោ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិអាទីសុ (បារា. ២១) វិយាតិ វុត្តំ ‘‘យទា ខោ’’តិ។ អគ្គហេត្វាតិ កញ្ចិបិ សង្ខារំ ‘‘ឯតំ មមា’’តិអាទិនា អគ្គហេត្វា។ បញ្ញាវិមុត្តោតិ អដ្ឋន្នំ វិមោក្ខានំ អនធិគតត្តា សាតិសយស្ស សមាធិពលស្ស អភាវតោ បញ្ញាពលេនេវ វិមុត្តោ។ តេនាហ ‘‘អដ្ឋ វិមោក្ខេ អសច្ឆិកត្វា បញ្ញាពលេនេវា’’តិអាទិ។ អប្បវត្តិន្តិ អាយតិំ អប្បវត្តិំ កត្វា។ បជានន្តោ វិមុត្តោតិ វា បញ្ញាវិមុត្តោ, បឋមជ្ឈានផស្សេន វិនា បរិជាននាទិប្បការេហិ ចត្តារិ សច្ចានិ ជានន្តោ បដិវិជ្ឈន្តោ តេសំ កិច្ចានំ មត្ថកប្បត្តិយា និដ្ឋិតកិច្ចតាយ វិសេសេន មុត្តោតិ វិមុត្តោ។ សោ បញ្ញាវិមុត្តោ។ សុក្ខវិបស្សកោតិ សមថភាវនាសិនេហាភាវេន សុក្ខា លូខា, អសិនិទ្ធា វា វិបស្សនា ឯតស្សាតិ សុក្ខវិបស្សកោ។ ឋត្វាតិ បាទកករណវសេន ឋត្វា។ អញ្ញតរស្មិន្តិ ច អញ្ញតរអញ្ញតរស្មិំ, ឯកេកស្មិន្តិ អត្ថោ។ ឯវញ្ហិស្ស បញ្ចវិធតា សិយា។ ‘‘ន ហេវ ខោ អដ្ឋ វិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតី’’តិ ឥមិនា សាតិសយស្ស សមាធិពលស្ស អភាវោ ទីបិតោ។ ‘‘បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា’’តិអាទិនា សាតិសយស្ស បញ្ញាពលស្ស ភាវោ។ បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តីតិ ន អាសវា បញ្ញាយ បស្សន្តិ, ទស្សនការណា បន បរិក្ខីណា ‘‘ទិស្វា បរិក្ខីណា’’តិ វុត្តា។ ទស្សនាយត្តបរិក្ខយត្តា ឯវ ហិ ទស្សនំ អាសវានំ ខយស្ស បុរិមកិរិយា ហោតិ។
Yato khoti ettha to-saddo dā-saddo viya kālavacano ‘‘yato kho, sāriputta, bhikkhusaṅgho’’tiādīsu (pārā. 21) viyāti vuttaṃ ‘‘yadā kho’’ti. Aggahetvāti kañcipi saṅkhāraṃ ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā aggahetvā. Paññāvimuttoti aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ anadhigatattā sātisayassa samādhibalassa abhāvato paññābaleneva vimutto. Tenāha ‘‘aṭṭha vimokkhe asacchikatvā paññābalenevā’’tiādi. Appavattinti āyatiṃ appavattiṃ katvā. Pajānanto vimuttoti vā paññāvimutto, paṭhamajjhānaphassena vinā parijānanādippakārehi cattāri saccāni jānanto paṭivijjhanto tesaṃ kiccānaṃ matthakappattiyā niṭṭhitakiccatāya visesena muttoti vimutto. So paññāvimutto. Sukkhavipassakoti samathabhāvanāsinehābhāvena sukkhā lūkhā, asiniddhā vā vipassanā etassāti sukkhavipassako. Ṭhatvāti pādakakaraṇavasena ṭhatvā. Aññatarasminti ca aññataraaññatarasmiṃ, ekekasminti attho. Evañhissa pañcavidhatā siyā. ‘‘Na heva kho aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvā viharatī’’ti iminā sātisayassa samādhibalassa abhāvo dīpito. ‘‘Paññāya cassa disvā’’tiādinā sātisayassa paññābalassa bhāvo. Paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontīti na āsavā paññāya passanti, dassanakāraṇā pana parikkhīṇā ‘‘disvā parikkhīṇā’’ti vuttā. Dassanāyattaparikkhayattā eva hi dassanaṃ āsavānaṃ khayassa purimakiriyā hoti.
អដ្ឋវិមោក្ខវណ្ណនា
Aṭṭhavimokkhavaṇṇanā
១២៩. ឯកស្ស ភិក្ខុនោតិ សត្តសុ អរិយបុគ្គលេសុ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ។ វិញ្ញាណដ្ឋិតិអាទិនា បរិជាននាទិវសប្ប វត្តនិគ្គមនញ្ច បញ្ញាវិមុត្តនាមញ្ច។ ឥតរស្សាតិ ឧភតោភាគវិមុត្តស្ស។ ឥមេ សន្ធាយ ហិ បុព្ពេ ‘‘ទ្វិន្នំ ភិក្ខូន’’ន្តិ វុត្តំ។ កេនដ្ឋេនាតិ កេន សភាវេន។ សភាវោ ហិ ញាណេន យាថាវតោ អរណីយតោ ញាតព្ពតោ ‘‘អត្ថោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ ឯវ ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា ‘‘អដ្ឋោ’’តិ វុត្តោ។ អធិមុច្ចនដ្ឋេនាតិ អធិកំ សវិសេសំ មុច្ចនដ្ឋេន, ឯតេន សតិបិ សព្ពស្សាបិ រូបាវចរជ្ឈានស្ស វិក្ខម្ភនវសេន បដិបក្ខតោ វិមុត្តភាវេ យេន ភាវនាវិសេសេន តំ ឈានំ សាតិសយំ បដិបក្ខតោ វិមុច្ចិត្វា បវត្តតិ, សោ ភាវនាវិសេសោ ទីបិតោ។ ភវតិ ហិ សមានជាតិយុត្តោបិ ភាវនាវិសេសេន បវត្តិអាការវិសេសោ, យថា តំ សទ្ធាវិមុត្តតា ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស។ តថា បច្ចនីកធម្មេហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តតាយ , ឯវំ អនិគ្គហិតភាវេន និរាសង្កតាយ អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ អធិមុច្ចនដ្ឋេនបិ វិមោក្ខោ។ តេនាហ ‘‘អារម្មណេ ចា’’តិអាទិ។ អយំ បនត្ថោតិ អយំ អធិមុច្ចនដ្ឋោ បច្ឆិមេ វិមោក្ខេ និរោធេ នត្ថិ, កេវលោ វិមុត្តដ្ឋោ ឯវ តត្ថ លព្ភតិ, តំ សយមេវ បរតោ វក្ខតិ។
129.Ekassabhikkhunoti sattasu ariyapuggalesu ekassa bhikkhuno. Viññāṇaṭṭhitiādinā parijānanādivasappa vattaniggamanañca paññāvimuttanāmañca. Itarassāti ubhatobhāgavimuttassa. Ime sandhāya hi pubbe ‘‘dvinnaṃ bhikkhūna’’nti vuttaṃ. Kenaṭṭhenāti kena sabhāvena. Sabhāvo hi ñāṇena yāthāvato araṇīyato ñātabbato ‘‘attho’’ti vuccati, so eva ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā ‘‘aṭṭho’’ti vutto. Adhimuccanaṭṭhenāti adhikaṃ savisesaṃ muccanaṭṭhena, etena satipi sabbassāpi rūpāvacarajjhānassa vikkhambhanavasena paṭipakkhato vimuttabhāve yena bhāvanāvisesena taṃ jhānaṃ sātisayaṃ paṭipakkhato vimuccitvā pavattati, so bhāvanāviseso dīpito. Bhavati hi samānajātiyuttopi bhāvanāvisesena pavattiākāraviseso, yathā taṃ saddhāvimuttatā diṭṭhippattassa. Tathā paccanīkadhammehi suṭṭhu vimuttatāya , evaṃ aniggahitabhāvena nirāsaṅkatāya abhirativasena suṭṭhu adhimuccanaṭṭhenapi vimokkho. Tenāha ‘‘ārammaṇe cā’’tiādi. Ayaṃ panatthoti ayaṃ adhimuccanaṭṭho pacchime vimokkhe nirodhe natthi, kevalo vimuttaṭṭho eva tattha labbhati, taṃ sayameva parato vakkhati.
រូបីតិ យេនាយំ សសន្តតិបរិយាបន្នេន រូបេន សមន្នាគតោ, តំ យស្ស ឈានស្ស ហេតុភាវេន វិសិដ្ឋំ រូបំ ហោតិ, យេន វិសិដ្ឋេន រូបេន ‘‘រូបី’’តិ វុច្ចេយ្យ រូបី-សទ្ទស្ស អតិសយត្ថទីបនតោ, តទេវ សសន្តតិបរិយាបន្នរូបវសេន បដិលទ្ធំ ឈានំ ឥធ បរមត្ថតោ រូបីភាវសាធកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនាហ ‘‘អជ្ឈត្ត’’ន្តិអាទិ។ រូបជ្ឈានំ រូបំ ឧត្តរបទលោបេន។ រូបានីតិ បនេត្ថ បុរិមបទលោបោ ទដ្ឋព្ពោ។ តេន វុត្តំ ‘‘នីលកសិណាទិរូបានី’’តិ។ រូបេ កសិណរូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញា, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ រូបសញ្ញី, សញ្ញាសីសេន ឈានំ វទតិ។ តប្បដិក្ខេបេន អរូបសញ្ញី។ តេនាហ ‘‘អជ្ឈត្តំ ន រូបសញ្ញី’’តិអាទិ។
Rūpīti yenāyaṃ sasantatipariyāpannena rūpena samannāgato, taṃ yassa jhānassa hetubhāvena visiṭṭhaṃ rūpaṃ hoti, yena visiṭṭhena rūpena ‘‘rūpī’’ti vucceyya rūpī-saddassa atisayatthadīpanato, tadeva sasantatipariyāpannarūpavasena paṭiladdhaṃ jhānaṃ idha paramatthato rūpībhāvasādhakanti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘ajjhatta’’ntiādi. Rūpajjhānaṃ rūpaṃ uttarapadalopena. Rūpānīti panettha purimapadalopo daṭṭhabbo. Tena vuttaṃ ‘‘nīlakasiṇādirūpānī’’ti. Rūpe kasiṇarūpe saññā rūpasaññā, sā etassa atthīti rūpasaññī, saññāsīsena jhānaṃ vadati. Tappaṭikkhepena arūpasaññī. Tenāha ‘‘ajjhattaṃ na rūpasaññī’’tiādi.
‘‘អន្តោ អប្បនាយំ សុភន្តិ អាភោគោ នត្ថី’’តិ ឥមិនា បុព្ពាភោគវសេន តថា អធិមុត្តិ សិយាតិ ទស្សេតិ។ ឯវញ្ហេត្ថ តថាវត្តព្ពតាបត្តិចោទនា សមត្ថិតា ហោតិ។ យស្មា សុវិសុទ្ធេសុ នីលាទីសុ វណ្ណកសិណេសុ តត្ថ កតាធិការានំ អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ អធិមុច្ចនដ្ឋោ សម្ភវតិ , តស្មា អដ្ឋកថាយំ តថា តតិយោ វិមោក្ខោ សំវណ្ណិតោ, យស្មា បន មេត្តាវសេន បវត្តមានា ភាវនា សត្តេ អប្បដិកូលតោ ទហន្តិ តេសុ តតោ អធិមុច្ចិត្វាវ បវត្តតិ, តស្មា បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ២១២) ‘‘ព្រហ្មវិហារភាវនា សុភវិមោក្ខោ’’តិ វុត្តា, តយិទំ ឧភយម្បិ តេន តេន បរិយាយេន វុត្តត្តា ន វិរុជ្ឈតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
‘‘Anto appanāyaṃ subhanti ābhogo natthī’’ti iminā pubbābhogavasena tathā adhimutti siyāti dasseti. Evañhettha tathāvattabbatāpatticodanā samatthitā hoti. Yasmā suvisuddhesu nīlādīsu vaṇṇakasiṇesu tattha katādhikārānaṃ abhirativasena suṭṭhu adhimuccanaṭṭho sambhavati , tasmā aṭṭhakathāyaṃ tathā tatiyo vimokkho saṃvaṇṇito, yasmā pana mettāvasena pavattamānā bhāvanā satte appaṭikūlato dahanti tesu tato adhimuccitvāva pavattati, tasmā paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 212) ‘‘brahmavihārabhāvanā subhavimokkho’’ti vuttā, tayidaṃ ubhayampi tena tena pariyāyena vuttattā na virujjhatīti daṭṭhabbaṃ.
សព្ពសោតិ អនវសេសតោ។ ន ហិ ចតុន្នំ អរូបក្ខន្ធានំ ឯកទេសោបិ តត្ថ អវស្សិស្សតិ។ វិសុទ្ធត្តាតិ យថាបរិច្ឆិន្នកាលេ និរោធិតត្តា។ ឧត្តមោ វិមោក្ខោ នាម អរិយេហេវ សមាបជ្ជិតព្ពតោ, អរិយផលបរិយោសានត្តា ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និព្ពានប្បត្តិភាវតោ ច។
Sabbasoti anavasesato. Na hi catunnaṃ arūpakkhandhānaṃ ekadesopi tattha avassissati. Visuddhattāti yathāparicchinnakāle nirodhitattā. Uttamo vimokkho nāma ariyeheva samāpajjitabbato, ariyaphalapariyosānattā diṭṭheva dhamme nibbānappattibhāvato ca.
១៣០. អាទិតោ បដ្ឋាយាតិ បឋមសមាបត្តិតោ បដ្ឋាយ។ យាវ បរិយោសានា សមាបត្តិ, តាវ។ អដ្ឋត្វាតិ កត្ថចិ សមាបត្តិយំ អដ្ឋិតោ ឯវ, និរន្តរមេវ បដិបាដិយា, ឧប្បដិបាដិយា ច សមាបជ្ជតេវាតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចរណវសេន វុត្ត’’ន្តិ។ ឥច្ឆតិ សមាបជ្ជិតុំ។ តត្ថ ‘‘សមាបជ្ជតិ បវិសតី’’តិ សមាបត្តិសមង្គីបុគ្គលោ តំ តំ បវិដ្ឋោ វិយ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ។
130.Ādito paṭṭhāyāti paṭhamasamāpattito paṭṭhāya. Yāva pariyosānā samāpatti, tāva. Aṭṭhatvāti katthaci samāpattiyaṃ aṭṭhito eva, nirantarameva paṭipāṭiyā, uppaṭipāṭiyā ca samāpajjatevāti attho. Tenāha ‘‘ito cito ca sañcaraṇavasena vutta’’nti. Icchati samāpajjituṃ. Tattha ‘‘samāpajjati pavisatī’’ti samāpattisamaṅgīpuggalo taṃ taṃ paviṭṭho viya hotīti katvā vuttaṃ.
ទ្វីហិ ភាគេហិ វិមុត្តោតិ អរូបជ្ឈានេន វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន, មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមោក្ខេនាតិ ទ្វីហិ វិមុច្ចនភាគេហិ, អរូបសមាបត្តិយា រូបកាយតោ, មគ្គេន នាមកាយតោតិ ទ្វីហិ វិមុច្ចិតព្ពភាគេហិ ច វិមុត្តោ។ តេនាហ ‘‘អរូបសមាបត្តិយា’’តិអាទិ ។ វិមុត្តោតិ ហិ កិលេសេហិ វិមុត្តោ, វិមុច្ចន្តោ ច កិលេសានំ វិក្ខម្ភនសមុច្ឆិន្ទនេហិ កាយទ្វយតោ វិមុត្តោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ គាថាយ ច អាកិញ្ចញ្ញាយតនលាភិនោ ឧបសិវព្រាហ្មណស្ស ភគវតា ‘‘នាមកាយា វិមុត្តោ’’តិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ មុនិ អក្ខាតោ។ តត្ថ អត្ថំ បលេតីតិ អត្ថំ គច្ឆតិ។ ន ឧបេតិ សង្ខន្តិ ‘‘អសុកំ នាម ទិសំ គតោ’’តិ វោហារំ ន គច្ឆតិ។ ឯវំ មុនិ នាមកាយា វិមុត្តោតិ ឯវំ អរូបំ ឧបបន្នោ សេក្ខមុនិ បកតិយា បុព្ពេវ រូបកាយា វិមុត្តោ, តត្ថ ច ចតុត្ថមគ្គំ និព្ពត្តេត្វា នាមកាយស្ស បរិញ្ញាតត្តា បុន នាមកាយាបិ វិមុត្តោ។ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ខីណាសវោ ហុត្វា អនុបាទាយ បរិនិព្ពានសង្ខាតំ អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខំ, ‘‘ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ’’តិ ឯវំ អាទិកំ សមញ្ញំ ន គច្ឆតីតិ អត្ថោ។
Dvīhibhāgehi vimuttoti arūpajjhānena vikkhambhanavimokkhena, maggena samucchedavimokkhenāti dvīhi vimuccanabhāgehi, arūpasamāpattiyā rūpakāyato, maggena nāmakāyatoti dvīhi vimuccitabbabhāgehi ca vimutto. Tenāha ‘‘arūpasamāpattiyā’’tiādi . Vimuttoti hi kilesehi vimutto, vimuccanto ca kilesānaṃ vikkhambhanasamucchindanehi kāyadvayato vimuttoti ayamettha attho. Gāthāya ca ākiñcaññāyatanalābhino upasivabrāhmaṇassa bhagavatā ‘‘nāmakāyā vimutto’’ti ubhatobhāgavimutto muni akkhāto. Tattha atthaṃ paletīti atthaṃ gacchati. Na upeti saṅkhanti ‘‘asukaṃ nāma disaṃ gato’’ti vohāraṃ na gacchati. Evaṃ muni nāmakāyā vimuttoti evaṃ arūpaṃ upapanno sekkhamuni pakatiyā pubbeva rūpakāyā vimutto, tattha ca catutthamaggaṃ nibbattetvā nāmakāyassa pariññātattā puna nāmakāyāpi vimutto. Ubhatobhāgavimutto khīṇāsavo hutvā anupādāya parinibbānasaṅkhātaṃ atthaṃ paleti na upeti saṅkhaṃ, ‘‘khattiyo brāhmaṇo’’ti evaṃ ādikaṃ samaññaṃ na gacchatīti attho.
‘‘អញ្ញតរតោ វុដ្ឋាយា’’តិ ឥទំ កិំ អាកាសានញ្ចាយតនាទីសុ អញ្ញតរលាភីវសេន វុត្តំ, ឧទាហុ សព្ពារុប្បលាភីវសេនាតិ យថិច្ឆសិ, តថា ហោតុ, យទិ សព្ពារុប្បលាភីវសេន វុត្តំ, ន កោចិ វិរោធោ។ អថ តត្ថ អញ្ញតរលាភីវសេន វុត្តំ, ‘‘យតោ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ ឥមេ អដ្ឋ វិមោក្ខេ អនុលោមម្បិ សមាបជ្ជតី’’តិអាទិវចនេន វិរុជ្ឈេយ្យាតិ? យស្មា អរូបាវចរជ្ឈានេសុ ឯកស្សាបិ លាភី ‘‘អដ្ឋវិមោក្ខលាភី’’ ត្វេវ វុច្ចតិ អដ្ឋវិមោក្ខេ ឯកទេសស្សាបិ តំនាមទានសមត្ថតាសម្ភវតោ។ អយញ្ហិ អដ្ឋវិមោក្ខសមញ្ញា សមុទាយេ វិយ តទេកទេសេបិ និរុឡ្ហាបត្តិសមញ្ញា វិយាតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនាទីសុ អញ្ញតរតោ វុដ្ឋាយា’’តិ។ ‘‘បញ្ចវិធោ ហោតី’’តិ វត្វា ឆព្ពិធតំបិស្ស កេចិ បរិកប្បេន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, និច្ឆិតោវាយំ បញ្ហោ បុព្ពាចរិយេហីតិ ទស្សេតុំ ‘‘កេចិ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ កេចីតិ ឧត្តរវិហារវាសិនោ, សារសមាសាចរិយា ច។ តេ ហិ ‘‘ឧភតោភាគវិមុត្តោតិ ឧភយភាគវិមុត្តោ សមាធិវិបស្សនាតោ’’តិ វត្វា រូបាវចរសមាធិនាបិ សមាធិបរិបន្ថតោ វិមុត្តិំ មញ្ញន្តិ។ ឯវំ រូបជ្ឈានភាគេន, អរូបជ្ឈានភាគេន ច ឧភតោ វិមុត្តោតិ បាយសមានោ។ ‘‘តាទិសមេវា’’តិ ឥមិនា យាទិសំ អរូបាវចរជ្ឈានំ កិលេសវិក្ខម្ភនេ, តាទិសំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ បីតិ ឥមមត្ថំ ឧល្លង្គេតិ។ តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ។
‘‘Aññatarato vuṭṭhāyā’’ti idaṃ kiṃ ākāsānañcāyatanādīsu aññataralābhīvasena vuttaṃ, udāhu sabbāruppalābhīvasenāti yathicchasi, tathā hotu, yadi sabbāruppalābhīvasena vuttaṃ, na koci virodho. Atha tattha aññataralābhīvasena vuttaṃ, ‘‘yato kho, ānanda, bhikkhu ime aṭṭha vimokkhe anulomampi samāpajjatī’’tiādivacanena virujjheyyāti? Yasmā arūpāvacarajjhānesu ekassāpi lābhī ‘‘aṭṭhavimokkhalābhī’’ tveva vuccati aṭṭhavimokkhe ekadesassāpi taṃnāmadānasamatthatāsambhavato. Ayañhi aṭṭhavimokkhasamaññā samudāye viya tadekadesepi niruḷhāpattisamaññā viyāti. Tena vuttaṃ ‘‘ākāsānañcāyatanādīsu aññatarato vuṭṭhāyā’’ti. ‘‘Pañcavidho hotī’’ti vatvā chabbidhataṃpissa keci parikappenti, taṃ tesaṃ matimattaṃ, nicchitovāyaṃ pañho pubbācariyehīti dassetuṃ ‘‘keci panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha kecīti uttaravihāravāsino, sārasamāsācariyā ca. Te hi ‘‘ubhatobhāgavimuttoti ubhayabhāgavimutto samādhivipassanāto’’ti vatvā rūpāvacarasamādhināpi samādhiparipanthato vimuttiṃ maññanti. Evaṃ rūpajjhānabhāgena, arūpajjhānabhāgena ca ubhato vimuttoti pāyasamāno. ‘‘Tādisamevā’’ti iminā yādisaṃ arūpāvacarajjhānaṃ kilesavikkhambhane, tādisaṃ rūpāvacaracatutthajjhānaṃ pīti imamatthaṃ ullaṅgeti. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi.
ឧភតោភាគវិមុត្តបញ្ហោតិ ឧភតោភាគវិមុត្តស្ស ឆព្ពិធតំ និស្សាយ ឧប្បន្នបញ្ហោ។ វណ្ណនំ និស្សាយាតិ តស្ស បទស្ស អត្ថវចនំ និស្សាយ។ ចិរេនាតិ ថេរស្ស អបរភាគេ ចិរេន កាលេន។ វិនិច្ឆយន្តិ សំសយឆេទកំ សន្និដ្ឋានំ បត្តោ។ តំ បញ្ហន្តិ តមត្ថំ។ ញាតុំ ឥច្ឆិតោ ហិ អត្ថោ បញ្ហោ។ ន កេនចិ សុតបុព្ពន្តិ កេនចិ កិញ្ចិ ន សុតបុព្ពំ, ឥទំ អត្ថជាតន្តិ អធិប្បាយោ។ កិញ្ចាបិ ឧបេក្ខាសហគតំ, កិញ្ចាបិ កិលេសេ វិក្ខម្ភេតីតិ បច្ចេកំ កិញ្ចាបិ-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ។ សមុទាចរតីតិ បវត្តតិ។ តត្ថ ការណមាហ ‘‘ឥមេ ហី’’តិអាទិនា, តេន រូបាវចរភាវនតោ អារុប្បភាវនា សវិសេសំ កិលេសេ វិក្ខម្ភេតិ រូបវិរាគភាវនាភាវតោ , ឧបរិភាវនាភាវតោ ចាតិ ទស្សេតីតិ។ ឯវញ្ច កត្វា អដ្ឋកថាយំ អារុប្បភាវនានិទ្ទេសេ យំ វុត្តំ ‘‘តស្សេវំ តស្មិំ និមិត្តេ បុនប្បុនំ ចិត្តំ ចារេន្តស្ស នីវរណានិ វិក្ខម្ភន្តិ សតិ សន្តិដ្ឋតី’’តិអាទិ, (វិសុទ្ធិ. ១.២៨១) តំ សមត្ថតំ ហោតីតិ។ ឥទំ សុត្តន្តិ បុគ្គលបញ្ញត្តិបាឋមាហ (បុ. ប. និទ្ទេស ២៧)។ សព្ពញ្ហិ ពុទ្ធវចនំ អត្ថសូចនាទិអត្ថេន សុត្តន្តិ វុត្តោ វាយមត្ថោ។ យំ បន តត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ។ អដ្ឋន្នំ វិមោក្ខានំ អនុលោមាទិតោ សមាបជ្ជនេន សាតិសយំ សន្តានស្ស អភិសង្ខតត្តា, អដ្ឋមញ្ច ឧត្តមំ វិមោក្ខំ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អគ្គមគ្គាធិគមេន ឧភតោភាគវិមុច្ចនតោ ច ឥមាយ ឧភតោភាគវិមុត្តិយា សព្ពសេដ្ឋតា វេទិតាតិ ទដ្ឋព្ពា។
Ubhatobhāgavimuttapañhoti ubhatobhāgavimuttassa chabbidhataṃ nissāya uppannapañho. Vaṇṇanaṃ nissāyāti tassa padassa atthavacanaṃ nissāya. Cirenāti therassa aparabhāge cirena kālena. Vinicchayanti saṃsayachedakaṃ sanniṭṭhānaṃ patto.Taṃ pañhanti tamatthaṃ. Ñātuṃ icchito hi attho pañho. Na kenaci sutapubbanti kenaci kiñci na sutapubbaṃ, idaṃ atthajātanti adhippāyo. Kiñcāpi upekkhāsahagataṃ, kiñcāpi kilese vikkhambhetīti paccekaṃ kiñcāpi-saddo yojetabbo. Samudācaratīti pavattati. Tattha kāraṇamāha ‘‘ime hī’’tiādinā, tena rūpāvacarabhāvanato āruppabhāvanā savisesaṃ kilese vikkhambheti rūpavirāgabhāvanābhāvato , uparibhāvanābhāvato cāti dassetīti. Evañca katvā aṭṭhakathāyaṃ āruppabhāvanāniddese yaṃ vuttaṃ ‘‘tassevaṃ tasmiṃ nimitte punappunaṃ cittaṃ cārentassa nīvaraṇāni vikkhambhanti sati santiṭṭhatī’’tiādi, (visuddhi. 1.281) taṃ samatthataṃ hotīti. Idaṃ suttanti puggalapaññattipāṭhamāha (pu. pa. niddesa 27). Sabbañhi buddhavacanaṃ atthasūcanādiatthena suttanti vutto vāyamattho. Yaṃ pana tattha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ anulomādito samāpajjanena sātisayaṃ santānassa abhisaṅkhatattā, aṭṭhamañca uttamaṃ vimokkhaṃ padaṭṭhānaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā aggamaggādhigamena ubhatobhāgavimuccanato ca imāya ubhatobhāgavimuttiyā sabbaseṭṭhatā veditāti daṭṭhabbā.
មហានិទានសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា។
Mahānidānasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ទីឃនិកាយ • Dīghanikāya / ២. មហានិទានសុត្តំ • 2. Mahānidānasuttaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ទីឃ និកាយ (អដ្ឋកថា) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ២. មហានិទានសុត្តវណ្ណនា • 2. Mahānidānasuttavaṇṇanā
