| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२६४] ४. महापनादजातकवण्णना
[264] 4. Mahāpanādajātakavaṇṇanā
पनादो नाम सो राजाति इदं सत्था गङ्गातीरे निसिन्नो भद्दजित्थेरस्सानुभावं आरब्भ कथेसि। एकस्मिञ्हि समये सत्था सावत्थियं वस्सं वसित्वा ‘‘भद्दजिकुमारस्स सङ्गहं करिस्सामी’’ति भिक्खुसङ्घपरिवुतो चारिकं चरमानो भद्दियनगरं पत्वा जातियावने तयो मासे वसि कुमारस्स ञाणपरिपाकं आगमयमानो। भद्दजिकुमारो महायसो असीतिकोटिविभवस्स भद्दियसेट्ठिनो एकपुत्तको। तस्स तिण्णं उतूनं अनुच्छविका तयो पासादा अहेसुं। एकेकस्मिं चत्तारो चत्तारो मासे वसति। एकस्मिं वसित्वा नाटकपरिवुतो महन्तेन यसेन अञ्ञं पासादं गच्छति। तस्मिं खणे ‘‘कुमारस्स यसं पस्सिस्सामा’’ति सकलनगरं सङ्खुभि, पासादन्तरे चक्कातिचक्कानि मञ्चातिमञ्चानि बन्धन्ति।
Panādo nāma so rājāti idaṃ satthā gaṅgātīre nisinno bhaddajittherassānubhāvaṃ ārabbha kathesi. Ekasmiñhi samaye satthā sāvatthiyaṃ vassaṃ vasitvā ‘‘bhaddajikumārassa saṅgahaṃ karissāmī’’ti bhikkhusaṅghaparivuto cārikaṃ caramāno bhaddiyanagaraṃ patvā jātiyāvane tayo māse vasi kumārassa ñāṇaparipākaṃ āgamayamāno. Bhaddajikumāro mahāyaso asītikoṭivibhavassa bhaddiyaseṭṭhino ekaputtako. Tassa tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikā tayo pāsādā ahesuṃ. Ekekasmiṃ cattāro cattāro māse vasati. Ekasmiṃ vasitvā nāṭakaparivuto mahantena yasena aññaṃ pāsādaṃ gacchati. Tasmiṃ khaṇe ‘‘kumārassa yasaṃ passissāmā’’ti sakalanagaraṃ saṅkhubhi, pāsādantare cakkāticakkāni mañcātimañcāni bandhanti.
सत्था तयो मासे वसित्वा ‘‘मयं गच्छामा’’ति नगरवासीनं आरोचेसि। नागरा ‘‘भन्ते, स्वे गमिस्सथा’’ति सत्थारं निमन्तेत्वा दुतियदिवसे बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं सज्जेत्वा नगरमज्झे मण्डपं कत्वा अलङ्करित्वा आसनानि पञ्ञपेत्वा कालं आरोचेसुं। सत्था भिक्खुसङ्घपरिवुतो तत्थ गन्त्वा निसीदि, मनुस्सा महादानं अदंसु। सत्था निट्ठितभत्तकिच्चो मधुरस्सरेन अनुमोदनं आरभि। तस्मिं खणे भद्दजिकुमारोपि पासादतो पासादं गच्छति , तस्स सम्पत्तिदस्सनत्थाय तं दिवसं न कोचि अगमासि, अत्तनो मनुस्साव परिवारेसुं। सो मनुस्से पुच्छि – ‘‘अञ्ञस्मिं काले मयि पासादतो पासादं गच्छन्ते सकलनगरं सङ्खुभति, चक्कातिचक्कानि मञ्चातिमञ्चानि बन्धन्ति, अज्ज पन ठपेत्वा मय्हं मनुस्से अञ्ञो कोचि नत्थि, किं नु खो कारण’’न्ति। ‘‘सामि, सम्मासम्बुद्धो इमं भद्दियनगरं उपनिस्साय तयो मासे वसित्वा अज्जेव गमिस्सति, सो भत्तकिच्चं निट्ठापेत्वा महाजनस्स धम्मं देसेति, सकलनगरवासिनोपि तस्स धम्मकथं सुणन्ती’’ति। सो ‘‘तेन हि एथ, मयम्पि सुणिस्सामा’’ति सब्बाभरणपटिमण्डितोव महन्तेन परिवारेन उपसङ्कमित्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुणन्तो ठितोव सब्बकिलेसे खेपेत्वा अग्गफलं अरहत्तं पापुणि।
Satthā tayo māse vasitvā ‘‘mayaṃ gacchāmā’’ti nagaravāsīnaṃ ārocesi. Nāgarā ‘‘bhante, sve gamissathā’’ti satthāraṃ nimantetvā dutiyadivase buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ sajjetvā nagaramajjhe maṇḍapaṃ katvā alaṅkaritvā āsanāni paññapetvā kālaṃ ārocesuṃ. Satthā bhikkhusaṅghaparivuto tattha gantvā nisīdi, manussā mahādānaṃ adaṃsu. Satthā niṭṭhitabhattakicco madhurassarena anumodanaṃ ārabhi. Tasmiṃ khaṇe bhaddajikumāropi pāsādato pāsādaṃ gacchati , tassa sampattidassanatthāya taṃ divasaṃ na koci agamāsi, attano manussāva parivāresuṃ. So manusse pucchi – ‘‘aññasmiṃ kāle mayi pāsādato pāsādaṃ gacchante sakalanagaraṃ saṅkhubhati, cakkāticakkāni mañcātimañcāni bandhanti, ajja pana ṭhapetvā mayhaṃ manusse añño koci natthi, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti. ‘‘Sāmi, sammāsambuddho imaṃ bhaddiyanagaraṃ upanissāya tayo māse vasitvā ajjeva gamissati, so bhattakiccaṃ niṭṭhāpetvā mahājanassa dhammaṃ deseti, sakalanagaravāsinopi tassa dhammakathaṃ suṇantī’’ti. So ‘‘tena hi etha, mayampi suṇissāmā’’ti sabbābharaṇapaṭimaṇḍitova mahantena parivārena upasaṅkamitvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ suṇanto ṭhitova sabbakilese khepetvā aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇi.
सत्था भद्दियसेट्ठिं आमन्तेत्वा ‘‘महासेट्ठि, पुत्तो ते अलङ्कतपटियत्तोव धम्मकथं सुणन्तो अरहत्ते पतिट्ठितो, तेनस्स अज्जेव पब्बजितुं वा वट्टति परिनिब्बायितुं वा’’ति आह। ‘‘भन्ते, मय्हं पुत्तस्स परिनिब्बानेन किच्चं नत्थि, पब्बाजेथ नं, पब्बाजेत्वा च पन नं गहेत्वा स्वे अम्हाकं गेहं उपसङ्कमथा’’ति। भगवा निमन्तनं अधिवासेत्वा कुलपुत्तं आदाय विहारं गन्त्वा पब्बाजेत्वा उपसम्पदं दापेसि। तस्स मातापितरो सत्ताहं महासक्कारं करिंसु। सत्था सत्ताहं वसित्वा कुलपुत्तमादाय चारिकं चरन्तो कोटिगामं पापुणि। कोटिगामवासिनो मनुस्सा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं अदंसु। सत्था भत्तकिच्चावसाने अनुमोदनं आरभि। कुलपुत्तो अनुमोदनकरणकाले बहिगामं गन्त्वा ‘‘सत्थु आगतकालेयेव उट्ठहिस्सामी’’ति गङ्गातित्थसमीपे एकस्मिं रुक्खमूले झानं समापज्जित्वा निसीदि । महल्लकत्थेरेसु आगच्छन्तेसुपि अनुट्ठहित्वा सत्थु आगतकालेयेव उट्ठहि। पुथुज्जना भिक्खू ‘‘अयं पुरे विय पब्बजित्वा महाथेरे आगच्छन्तेपि दिस्वा न उट्ठहती’’ति कुज्झिंसु।
Satthā bhaddiyaseṭṭhiṃ āmantetvā ‘‘mahāseṭṭhi, putto te alaṅkatapaṭiyattova dhammakathaṃ suṇanto arahatte patiṭṭhito, tenassa ajjeva pabbajituṃ vā vaṭṭati parinibbāyituṃ vā’’ti āha. ‘‘Bhante, mayhaṃ puttassa parinibbānena kiccaṃ natthi, pabbājetha naṃ, pabbājetvā ca pana naṃ gahetvā sve amhākaṃ gehaṃ upasaṅkamathā’’ti. Bhagavā nimantanaṃ adhivāsetvā kulaputtaṃ ādāya vihāraṃ gantvā pabbājetvā upasampadaṃ dāpesi. Tassa mātāpitaro sattāhaṃ mahāsakkāraṃ kariṃsu. Satthā sattāhaṃ vasitvā kulaputtamādāya cārikaṃ caranto koṭigāmaṃ pāpuṇi. Koṭigāmavāsino manussā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ adaṃsu. Satthā bhattakiccāvasāne anumodanaṃ ārabhi. Kulaputto anumodanakaraṇakāle bahigāmaṃ gantvā ‘‘satthu āgatakāleyeva uṭṭhahissāmī’’ti gaṅgātitthasamīpe ekasmiṃ rukkhamūle jhānaṃ samāpajjitvā nisīdi . Mahallakattheresu āgacchantesupi anuṭṭhahitvā satthu āgatakāleyeva uṭṭhahi. Puthujjanā bhikkhū ‘‘ayaṃ pure viya pabbajitvā mahāthere āgacchantepi disvā na uṭṭhahatī’’ti kujjhiṃsu.
कोटिगामवासिनो मनुस्सा नावासङ्घाते बन्धिंसु। सत्था नावासङ्घाते ठत्वा ‘‘कहं , भद्दजी’’ति पुच्छि। ‘‘एस, भन्ते, इधेवा’’ति। ‘‘एहि, भद्दजि, अम्हेहि सद्धिं एकनावं अभिरुहा’’ति। थेरोपि उप्पतित्वा एकनावाय अट्ठासि। अथ नं गङ्गाय मज्झं गतकाले सत्था आह – ‘‘भद्दजि, तया महापनादराजकाले अज्झावुत्थपासादो कह’’न्ति। इमस्मिं ठाने निमुग्गो, भन्तेति। पुथुज्जना भिक्खू ‘‘भद्दजित्थेरो अञ्ञं ब्याकरोती’’ति आहंसु। सत्था ‘‘तेन हि, भद्दजि, सब्रह्मचारीनं कङ्खं छिन्दा’’ति आह। तस्मिं खणे थेरो सत्थारं वन्दित्वा इद्धिबलेन गन्त्वा पासादथूपिकं पादङ्गुलिया गहेत्वा पञ्चवीसतियोजनं पासादं गहेत्वा आकासे उप्पति। उप्पतितो च पन हेट्ठापासादे ठितानं पासादं भिन्दित्वा पञ्ञायि। सो एकयोजनं द्वियोजनं तियोजनन्ति याव वीसतियोजना उदकतो पासादं उक्खिपि। अथस्स पुरिमभवे ञातका पासादलोभेन मच्छकच्छपनागमण्डूका हुत्वा तस्मिंयेव पासादे निब्बत्ता पासादे उट्ठहन्ते परिवत्तित्वा परिवत्तित्वा उदकेयेव पतिंसु। सत्था ते पतन्ते दिस्वा ‘‘ञातका ते, भद्दजि, किलमन्ती’’ति आह। थेरो सत्थु वचनं सुत्वा पासादं विस्सज्जेसि, पासादो यथाठानेयेव पतिट्ठहि, सत्था पारगङ्गं गतो। अथस्स गङ्गातीरेयेव आसनं पञ्ञापयिंसु, सो पञ्ञत्ते वरबुद्धासने तरुणसूरियो विय रस्मियो मुञ्चन्तो निसीदि। अथ नं भिक्खू ‘‘कस्मिं काले, भन्ते, अयं पासादो भद्दजित्थेरेन अज्झावुत्थो’’ति पुच्छिंसु। सत्था ‘‘महापनादराजकाले’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Koṭigāmavāsino manussā nāvāsaṅghāte bandhiṃsu. Satthā nāvāsaṅghāte ṭhatvā ‘‘kahaṃ , bhaddajī’’ti pucchi. ‘‘Esa, bhante, idhevā’’ti. ‘‘Ehi, bhaddaji, amhehi saddhiṃ ekanāvaṃ abhiruhā’’ti. Theropi uppatitvā ekanāvāya aṭṭhāsi. Atha naṃ gaṅgāya majjhaṃ gatakāle satthā āha – ‘‘bhaddaji, tayā mahāpanādarājakāle ajjhāvutthapāsādo kaha’’nti. Imasmiṃ ṭhāne nimuggo, bhanteti. Puthujjanā bhikkhū ‘‘bhaddajitthero aññaṃ byākarotī’’ti āhaṃsu. Satthā ‘‘tena hi, bhaddaji, sabrahmacārīnaṃ kaṅkhaṃ chindā’’ti āha. Tasmiṃ khaṇe thero satthāraṃ vanditvā iddhibalena gantvā pāsādathūpikaṃ pādaṅguliyā gahetvā pañcavīsatiyojanaṃ pāsādaṃ gahetvā ākāse uppati. Uppatito ca pana heṭṭhāpāsāde ṭhitānaṃ pāsādaṃ bhinditvā paññāyi. So ekayojanaṃ dviyojanaṃ tiyojananti yāva vīsatiyojanā udakato pāsādaṃ ukkhipi. Athassa purimabhave ñātakā pāsādalobhena macchakacchapanāgamaṇḍūkā hutvā tasmiṃyeva pāsāde nibbattā pāsāde uṭṭhahante parivattitvā parivattitvā udakeyeva patiṃsu. Satthā te patante disvā ‘‘ñātakā te, bhaddaji, kilamantī’’ti āha. Thero satthu vacanaṃ sutvā pāsādaṃ vissajjesi, pāsādo yathāṭhāneyeva patiṭṭhahi, satthā pāragaṅgaṃ gato. Athassa gaṅgātīreyeva āsanaṃ paññāpayiṃsu, so paññatte varabuddhāsane taruṇasūriyo viya rasmiyo muñcanto nisīdi. Atha naṃ bhikkhū ‘‘kasmiṃ kāle, bhante, ayaṃ pāsādo bhaddajittherena ajjhāvuttho’’ti pucchiṃsu. Satthā ‘‘mahāpanādarājakāle’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते विदेहरट्ठे मिथिलायं सुरुचि नाम राजा अहोसि, पुत्तोपि तस्स सुरुचियेव, तस्स पन पुत्तो महापनादो नाम अहोसि, ते इमं पासादं पटिलभिंसु। पटिलाभत्थाय पनस्स इदं पुब्बकम्मं – द्वे पितापुत्ता नळेहि च उदुम्बरदारूहि च पच्चेकबुद्धस्स वसनपण्णसालं करिंसु। इमस्मिं जातके सब्बं अतीतवत्थु पकिण्णकनिपाते सुरुचिजातके (जा॰ १.१४.१०२ आदयो) आविभविस्सति।
Atīte videharaṭṭhe mithilāyaṃ suruci nāma rājā ahosi, puttopi tassa suruciyeva, tassa pana putto mahāpanādo nāma ahosi, te imaṃ pāsādaṃ paṭilabhiṃsu. Paṭilābhatthāya panassa idaṃ pubbakammaṃ – dve pitāputtā naḷehi ca udumbaradārūhi ca paccekabuddhassa vasanapaṇṇasālaṃ kariṃsu. Imasmiṃ jātake sabbaṃ atītavatthu pakiṇṇakanipāte surucijātake (jā. 1.14.102 ādayo) āvibhavissati.
सत्था इमं अतीतं आहरित्वा सम्मासम्बुद्धो हुत्वा इमा गाथा अवोच –
Satthā imaṃ atītaṃ āharitvā sammāsambuddho hutvā imā gāthā avoca –
४०.
40.
‘‘पनादो नाम सो राजा, यस्स यूपो सुवण्णयो।
‘‘Panādo nāma so rājā, yassa yūpo suvaṇṇayo;
तिरियं सोळसुब्बेधो, उद्धमाहु सहस्सधा॥
Tiriyaṃ soḷasubbedho, uddhamāhu sahassadhā.
४१.
41.
‘‘सहस्सकण्डो सतगेण्डु, धजालु हरितामयो।
‘‘Sahassakaṇḍo satageṇḍu, dhajālu haritāmayo;
अनच्चुं तत्थ गन्धब्बा, छ सहस्सानि सत्तधा॥
Anaccuṃ tattha gandhabbā, cha sahassāni sattadhā.
४२.
42.
‘‘एवमेतं तदा आसि, यथा भाससि भद्दजि।
‘‘Evametaṃ tadā āsi, yathā bhāsasi bhaddaji;
सक्को अहं तदा आसिं, वेय्यावच्चकरो तवा’’ति॥
Sakko ahaṃ tadā āsiṃ, veyyāvaccakaro tavā’’ti.
तत्थ यूपोति पासादो। तिरियं सोळसुब्बेधोति वित्थारतो सोळसकण्डपातवित्थारो अहोसि। उद्धमाहु सहस्सधाति उब्बेधेन सहस्सकण्डगमनमत्तं उच्चो अहु, सहस्सकण्डगमनगणनाय पञ्चवीसतियोजनप्पमाणं होति। वित्थारो पनस्स अट्ठयोजनमत्तो।
Tattha yūpoti pāsādo. Tiriyaṃ soḷasubbedhoti vitthārato soḷasakaṇḍapātavitthāro ahosi. Uddhamāhu sahassadhāti ubbedhena sahassakaṇḍagamanamattaṃ ucco ahu, sahassakaṇḍagamanagaṇanāya pañcavīsatiyojanappamāṇaṃ hoti. Vitthāro panassa aṭṭhayojanamatto.
सहस्सकण्डो सतगेण्डूति सो पनेस सहस्सकण्डुब्बेधो पासादो सतभूमिको अहोसि। धजालूति धजसम्पन्नो। हरितामयोति हरितमणिपरिक्खित्तो। अट्ठकथायं पन ‘‘समालुहरितामयो’’ति पाठो, हरितमणिमयेहि द्वारकवाटवातपानेहि समन्नागतोति अत्थो। समालूति किर द्वारकवाटवातपानानं नामं। गन्धब्बाति नटा, छ सहस्सानि सत्तधाति छ गन्धब्बसहस्सानि सत्तधा हुत्वा तस्स पासादस्स सत्तसु ठानेसु रञ्ञो रतिजननत्थाय नच्चिंसूति अत्थो। ते एवं नच्चन्तापि राजानं हासेतुं नासक्खिंसु, अथ सक्को देवराजा देवनटं पेसेत्वा समज्जं कारेसि, तदा महापनादो हसि।
Sahassakaṇḍo satageṇḍūti so panesa sahassakaṇḍubbedho pāsādo satabhūmiko ahosi. Dhajālūti dhajasampanno. Haritāmayoti haritamaṇiparikkhitto. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘samāluharitāmayo’’ti pāṭho, haritamaṇimayehi dvārakavāṭavātapānehi samannāgatoti attho. Samālūti kira dvārakavāṭavātapānānaṃ nāmaṃ. Gandhabbāti naṭā, cha sahassāni sattadhāti cha gandhabbasahassāni sattadhā hutvā tassa pāsādassa sattasu ṭhānesu rañño ratijananatthāya nacciṃsūti attho. Te evaṃ naccantāpi rājānaṃ hāsetuṃ nāsakkhiṃsu, atha sakko devarājā devanaṭaṃ pesetvā samajjaṃ kāresi, tadā mahāpanādo hasi.
यथा भाससि, भद्दजीति भद्दजित्थेरेन हि ‘‘भद्दजि, तया महापनादराजकाले अज्झावुत्थपासादो कह’’न्ति वुत्ते ‘‘इमस्मिं ठाने निमुग्गो, भन्ते’’ति वदन्तेन तस्मिं काले अत्तनो अत्थाय तस्स पासादस्स निब्बत्तभावो च महापनादराजभावो च भासितो होति। तं गहेत्वा सत्था ‘‘यथा त्वं, भद्दजि, भाससि, तदा एतं तथेव अहोसि, अहं तदा तव कायवेय्यावच्चकरो सक्को देवानमिन्दो अहोसि’’न्ति आह। तस्मिं खणे पुथुज्जनभिक्खू निक्कङ्खा अहेसुं।
Yathā bhāsasi, bhaddajīti bhaddajittherena hi ‘‘bhaddaji, tayā mahāpanādarājakāle ajjhāvutthapāsādo kaha’’nti vutte ‘‘imasmiṃ ṭhāne nimuggo, bhante’’ti vadantena tasmiṃ kāle attano atthāya tassa pāsādassa nibbattabhāvo ca mahāpanādarājabhāvo ca bhāsito hoti. Taṃ gahetvā satthā ‘‘yathā tvaṃ, bhaddaji, bhāsasi, tadā etaṃ tatheva ahosi, ahaṃ tadā tava kāyaveyyāvaccakaro sakko devānamindo ahosi’’nti āha. Tasmiṃ khaṇe puthujjanabhikkhū nikkaṅkhā ahesuṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा महापनादो राजा भद्दजि अहोसि, सक्को पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā mahāpanādo rājā bhaddaji ahosi, sakko pana ahameva ahosi’’nti.
महापनादजातकवण्णना चतुत्था।
Mahāpanādajātakavaṇṇanā catutthā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २६४. महापनादजातकं • 264. Mahāpanādajātakaṃ
