| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
(३) पञ्ञावग्गो
(3) Paññāvaggo
१. महापञ्ञाकथा
1. Mahāpaññākathā
महापञ्ञाकथावण्णना
Mahāpaññākathāvaṇṇanā
१. इदानि विसेसतो पञ्ञापदट्ठानभूताय सुञ्ञकथाय अनन्तरं कथिताय पञ्ञाकथाय अपुब्बत्थानुवण्णना। तत्थ आदितो ताव सत्तसु अनुपस्सनासु एकेकमूलका सत्त पञ्ञा पुच्छापुब्बङ्गमं कत्वा निद्दिट्ठा, पुन सत्तानुपस्सनामूलका एकेकुत्तरमूलका च तिस्सो पञ्ञा पुच्छं अकत्वाव निद्दिट्ठा, एवमादितो दसपञ्ञापारिपूरी निद्दिट्ठा। तत्थ अनिच्चानुपस्सना ताव यस्मा अनिच्चतो दिट्ठेसु सङ्खारेसु ‘‘यदनिच्चं, तं दुक्ख’’न्ति दुक्खतो च ‘‘यं दुक्खं, तदनत्ता’’ति अनत्ततो च जवति, तस्मा सा भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति। सा हि सकविसयेसु जवतीति जवना, जवना च सा पञ्ञा चाति जवनपञ्ञा। दुक्खानुपस्सना समाधिन्द्रियनिस्सितत्ता बलवती हुत्वा पणिधिं निब्बिज्झति पदालेति, तस्मा निब्बेधिकपञ्ञं परिपूरेति। सा हि निब्बिज्झतीति निब्बेधिका, निब्बेधिका च सा पञ्ञा चाति निब्बेधिकपञ्ञा। अनत्तानुपस्सना सुञ्ञतादस्सनेन वुद्धिप्पत्तिया महत्तप्पत्तत्ता महापञ्ञं परिपूरेति। सा हि वुद्धिप्पत्तत्ता महती च सा पञ्ञा चाति महापञ्ञा। निब्बिदानुपस्सना यस्मा तिस्सन्नंयेव अनुपस्सनानं पुरिमतोपि आसेवनाय बलप्पत्तावत्थत्ता सब्बसङ्खारेसु निब्बिन्दनसमत्था हुत्वा तिक्खा होति, तस्मा तिक्खपञ्ञं परिपूरेति। विरागानुपस्सनापि यस्मा तिस्सन्नंयेव अनुपस्सनानं पुरिमतोपि आसेवनाबलप्पत्तानं वुद्धतरावत्थत्ता सब्बसङ्खारेहि विरज्जनसमत्था हुत्वा विपुला होति, तस्मा विपुलपञ्ञं परिपूरेति।
1. Idāni visesato paññāpadaṭṭhānabhūtāya suññakathāya anantaraṃ kathitāya paññākathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha ādito tāva sattasu anupassanāsu ekekamūlakā satta paññā pucchāpubbaṅgamaṃ katvā niddiṭṭhā, puna sattānupassanāmūlakā ekekuttaramūlakā ca tisso paññā pucchaṃ akatvāva niddiṭṭhā, evamādito dasapaññāpāripūrī niddiṭṭhā. Tattha aniccānupassanā tāva yasmā aniccato diṭṭhesu saṅkhāresu ‘‘yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti dukkhato ca ‘‘yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti anattato ca javati, tasmā sā bhāvitā bahulīkatā javanapaññaṃ paripūreti. Sā hi sakavisayesu javatīti javanā, javanā ca sā paññā cāti javanapaññā. Dukkhānupassanā samādhindriyanissitattā balavatī hutvā paṇidhiṃ nibbijjhati padāleti, tasmā nibbedhikapaññaṃ paripūreti. Sā hi nibbijjhatīti nibbedhikā, nibbedhikā ca sā paññā cāti nibbedhikapaññā. Anattānupassanā suññatādassanena vuddhippattiyā mahattappattattā mahāpaññaṃ paripūreti. Sā hi vuddhippattattā mahatī ca sā paññā cāti mahāpaññā. Nibbidānupassanā yasmā tissannaṃyeva anupassanānaṃ purimatopi āsevanāya balappattāvatthattā sabbasaṅkhāresu nibbindanasamatthā hutvā tikkhā hoti, tasmā tikkhapaññaṃ paripūreti. Virāgānupassanāpi yasmā tissannaṃyeva anupassanānaṃ purimatopi āsevanābalappattānaṃ vuddhatarāvatthattā sabbasaṅkhārehi virajjanasamatthā hutvā vipulā hoti, tasmā vipulapaññaṃ paripūreti.
निरोधानुपस्सनापि यस्मा तिस्सन्नंयेव अनुपस्सनानं पुरिमतोपि आसेवनाबलप्पत्तानं वुद्धतरावत्थत्ता वयलक्खणवसेन सब्बसङ्खारानं निरोधदस्सनसमत्था हुत्वा गम्भीरा होति, तस्मा गम्भीरपञ्ञं परिपूरेति। निरोधो हि उत्तानपञ्ञेहि अलब्भनेय्यपतिट्ठत्ता गम्भीरो, तस्मिं गम्भीरे गाधप्पत्ता पञ्ञापि गम्भीरा। पटिनिस्सग्गानुपस्सनापि यस्मा तिस्सन्नंयेव अनुपस्सनानं पुरिमतोपि आसेवनाबलप्पत्तानं वुद्धतरावत्थत्ता वयलक्खणवसेन सब्बसङ्खारपटिनिस्सज्जनसमत्था हुत्वा असामन्ता होति, वुद्धिपरियन्तप्पत्तत्ता छहि पञ्ञाहि दूरे होतीति अत्थो। तस्मा सयं असामन्तत्ता असामन्तपञ्ञं परिपूरेति। सा हि हेट्ठिमपञ्ञाहि दूरत्ता असामन्ता, असमीपा वा पञ्ञाति असामन्तपञ्ञा। पण्डिच्चं परिपूरेन्तीति पण्डितभावं परिपूरेन्ति। यस्मा यथावुत्ता सत्त पञ्ञा परिपुण्णा भावेत्वा पण्डितलक्खणप्पत्तो सिखप्पत्तवुट्ठानगामिनिविपस्सनासङ्खातेहि सङ्खारुपेक्खानुलोमगोत्रभुञाणेहि पण्डितो हुत्वा पण्डिच्चेन समन्नागतो होति, तस्मा ‘‘पण्डिच्चं परिपूरेन्ती’’ति वुत्तं।
Nirodhānupassanāpi yasmā tissannaṃyeva anupassanānaṃ purimatopi āsevanābalappattānaṃ vuddhatarāvatthattā vayalakkhaṇavasena sabbasaṅkhārānaṃ nirodhadassanasamatthā hutvā gambhīrā hoti, tasmā gambhīrapaññaṃ paripūreti. Nirodho hi uttānapaññehi alabbhaneyyapatiṭṭhattā gambhīro, tasmiṃ gambhīre gādhappattā paññāpi gambhīrā. Paṭinissaggānupassanāpi yasmā tissannaṃyeva anupassanānaṃ purimatopi āsevanābalappattānaṃ vuddhatarāvatthattā vayalakkhaṇavasena sabbasaṅkhārapaṭinissajjanasamatthā hutvā asāmantā hoti, vuddhipariyantappattattā chahi paññāhi dūre hotīti attho. Tasmā sayaṃ asāmantattā asāmantapaññaṃ paripūreti. Sā hi heṭṭhimapaññāhi dūrattā asāmantā, asamīpā vā paññāti asāmantapaññā. Paṇḍiccaṃ paripūrentīti paṇḍitabhāvaṃ paripūrenti. Yasmā yathāvuttā satta paññā paripuṇṇā bhāvetvā paṇḍitalakkhaṇappatto sikhappattavuṭṭhānagāminivipassanāsaṅkhātehi saṅkhārupekkhānulomagotrabhuñāṇehi paṇḍito hutvā paṇḍiccena samannāgato hoti, tasmā ‘‘paṇḍiccaṃ paripūrentī’’ti vuttaṃ.
अट्ठ पञ्ञाति पण्डिच्चसङ्खाताय पञ्ञाय सह सब्बा अट्ठ पञ्ञा। पुथुपञ्ञं परिपूरेन्तीति यस्मा तेन पण्डिच्चेन समन्नागतो हुत्वा सो पण्डितो गोत्रभुञाणानन्तरं निब्बानं आरम्मणं कत्वा लोकुत्तरभावप्पत्तिया लोकियतो पुथुभूतत्ता विसुंभूतत्ता पुथुपञ्ञातिसङ्खातं मग्गफलपञ्ञं पापुणाति, तस्मा ‘‘अट्ठ पञ्ञा पुथुपञ्ञं परिपूरेन्ती’’ति वुत्तं।
Aṭṭha paññāti paṇḍiccasaṅkhātāya paññāya saha sabbā aṭṭha paññā. Puthupaññaṃ paripūrentīti yasmā tena paṇḍiccena samannāgato hutvā so paṇḍito gotrabhuñāṇānantaraṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā lokuttarabhāvappattiyā lokiyato puthubhūtattā visuṃbhūtattā puthupaññātisaṅkhātaṃ maggaphalapaññaṃ pāpuṇāti, tasmā ‘‘aṭṭha paññā puthupaññaṃ paripūrentī’’ti vuttaṃ.
इमा नव पञ्ञातिआदीसु तस्सेव कमेन अधिगतमग्गफलस्स अरियपुग्गलस्स पणीतलोकुत्तरधम्मोपयोगेन पणीतचित्तसन्तानत्ता पहट्ठाकारेनेव च पवत्तमानचित्तसन्तानस्स फलानन्तरं ओतिण्णभवङ्गतो वुट्ठितस्स मग्गपच्चवेक्खणा, ततो च भवङ्गं ओतरित्वा वुट्ठितस्स फलपच्चवेक्खणा, इमिनाव नयेन पहीनकिलेसपच्चवेक्खणा, अवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणा, निब्बानपच्चवेक्खणाति पञ्च पच्चवेक्खणा पवत्तन्ति। तासु पच्चवेक्खणासु मग्गपच्चवेक्खणा फलपच्चवेक्खणा च पटिभानपटिसम्भिदा होति। कथं? ‘‘यंकिञ्चि पच्चयसम्भूतं निब्बानं भासितत्थो विपाको किरियाति इमे पञ्च धम्मा अत्थो’’ति अभिधम्मे पाळिं अनुगन्त्वा तदट्ठकथायं वुत्तं। निब्बानस्स च अत्थत्ता तदारम्मणं मग्गफलञाणं ‘‘अत्थेसु ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ॰ ७१८; पटि॰ म॰ १.११०) वचनतो अत्थपटिसम्भिदा होति। तस्स अत्थपटिसम्भिदाभूतस्स मग्गफलञाणस्स पच्चवेक्खणञाणं ‘‘ञाणेसु ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा’’ति वचनतो पटिभानपटिसम्भिदा होति। सा च पच्चवेक्खणपञ्ञा हासाकारेन पवत्तमानचित्तसन्तानस्स हासपञ्ञा नाम होति। तस्मा नव पञ्ञा हासपञ्ञं परिपूरेन्तीति च हासपञ्ञा पटिभानपटिसम्भिदाति च वुत्तं। सब्बप्पकारापि पञ्ञा तस्स तस्स अत्थस्स पाकटकरणसङ्खातेन पञ्ञापनट्ठेन पञ्ञा, तेन तेन वा पकारेन धम्मे जानातीति पञ्ञा।
Imā nava paññātiādīsu tasseva kamena adhigatamaggaphalassa ariyapuggalassa paṇītalokuttaradhammopayogena paṇītacittasantānattā pahaṭṭhākāreneva ca pavattamānacittasantānassa phalānantaraṃ otiṇṇabhavaṅgato vuṭṭhitassa maggapaccavekkhaṇā, tato ca bhavaṅgaṃ otaritvā vuṭṭhitassa phalapaccavekkhaṇā, imināva nayena pahīnakilesapaccavekkhaṇā, avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇā, nibbānapaccavekkhaṇāti pañca paccavekkhaṇā pavattanti. Tāsu paccavekkhaṇāsu maggapaccavekkhaṇā phalapaccavekkhaṇā ca paṭibhānapaṭisambhidā hoti. Kathaṃ? ‘‘Yaṃkiñci paccayasambhūtaṃ nibbānaṃ bhāsitattho vipāko kiriyāti ime pañca dhammā attho’’ti abhidhamme pāḷiṃ anugantvā tadaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Nibbānassa ca atthattā tadārammaṇaṃ maggaphalañāṇaṃ ‘‘atthesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 718; paṭi. ma. 1.110) vacanato atthapaṭisambhidā hoti. Tassa atthapaṭisambhidābhūtassa maggaphalañāṇassa paccavekkhaṇañāṇaṃ ‘‘ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā’’ti vacanato paṭibhānapaṭisambhidā hoti. Sā ca paccavekkhaṇapaññā hāsākārena pavattamānacittasantānassa hāsapaññā nāma hoti. Tasmā nava paññā hāsapaññaṃ paripūrentīti ca hāsapaññā paṭibhānapaṭisambhidāti ca vuttaṃ. Sabbappakārāpi paññā tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā, tena tena vā pakārena dhamme jānātīti paññā.
तस्साति तस्स वुत्तप्पकारस्स अरियपुग्गलस्स। करणत्थे सामिवचनं। अत्थववत्थानतोति यथावुत्तस्स पञ्चविधस्स अत्थस्स ववत्थापनवसेन। वुत्तम्पि चेतं समणकरणीयकथायं ‘‘हेतुफलं निब्बानं वचनत्थो अथ विपाकं किरियाति अत्थे पञ्च पभेदे पठमन्तपभेदगतं ञाण’’न्ति। अधिगता होतीति पटिलद्धा होति। सायेव पटिलाभसच्छिकिरियाय सच्छिकता। पटिलाभफस्सेनेव फस्सिता पञ्ञाय। धम्मववत्थानतोति ‘‘यो कोचि फलनिब्बत्तको हेतु अरियमग्गो भासितं कुसलं अकुसलन्ति इमे पञ्च धम्मा धम्मो’’ति अभिधम्मे पाळियानुसारेन वुत्तानं पञ्चन्नं धम्मानं ववत्थापनवसेन। वुत्तम्पि चेतं समणकरणीयकथायं ‘‘हेतु अरियमग्गो वचनं कुसलञ्च अकुसलञ्चाति धम्मे पञ्च पभेदे दुतियन्तपभेदगतं ञाण’’न्ति। निरुत्तिववत्थानतोति तेसं तेसं अत्थधम्मानं अनुरूपनिरुत्तीनं ववत्थापनवसेन। पटिभानववत्थानतोति पटिभानसङ्खातानं तिण्णं पटिसम्भिदाञाणानं ववत्थापनवसेन। तस्सिमाति निगमनवचनमेतं।
Tassāti tassa vuttappakārassa ariyapuggalassa. Karaṇatthe sāmivacanaṃ. Atthavavatthānatoti yathāvuttassa pañcavidhassa atthassa vavatthāpanavasena. Vuttampi cetaṃ samaṇakaraṇīyakathāyaṃ ‘‘hetuphalaṃ nibbānaṃ vacanattho atha vipākaṃ kiriyāti atthe pañca pabhede paṭhamantapabhedagataṃ ñāṇa’’nti. Adhigatā hotīti paṭiladdhā hoti. Sāyeva paṭilābhasacchikiriyāya sacchikatā. Paṭilābhaphasseneva phassitā paññāya. Dhammavavatthānatoti ‘‘yo koci phalanibbattako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ akusalanti ime pañca dhammā dhammo’’ti abhidhamme pāḷiyānusārena vuttānaṃ pañcannaṃ dhammānaṃ vavatthāpanavasena. Vuttampi cetaṃ samaṇakaraṇīyakathāyaṃ ‘‘hetu ariyamaggo vacanaṃ kusalañca akusalañcāti dhamme pañca pabhede dutiyantapabhedagataṃ ñāṇa’’nti. Niruttivavatthānatoti tesaṃ tesaṃ atthadhammānaṃ anurūpaniruttīnaṃ vavatthāpanavasena. Paṭibhānavavatthānatoti paṭibhānasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ paṭisambhidāñāṇānaṃ vavatthāpanavasena. Tassimāti nigamanavacanametaṃ.
२. एवं सब्बसङ्गाहकवसेन अनुपस्सनानं विसेसं दस्सेत्वा इदानि वत्थुभेदवसेन दस्सेन्तो रूपे अनिच्चानुपस्सनातिआदिमाह। तं हेट्ठा वुत्तत्थमेव। पुन रूपादीसुयेव अतीतानागतपच्चुप्पन्नवसेन जवनपञ्ञं दस्सेतुकामो केवलं रूपादिवसेन च अतीतानागतपच्चुप्पन्नरूपादिवसेन च पुच्छं कत्वा पुच्छाकमेनेव विस्सज्जनं अकासि। तत्थ सुद्धरूपादिविस्सज्जनेसु पठमं निद्दिट्ठा एव पञ्ञा अतीतानागतपच्चुप्पन्नमूलकेसु सब्बविस्सज्जनेसु तेसु अतीतादीसु जवनवसेन जवनपञ्ञाति निद्दिट्ठा।
2. Evaṃ sabbasaṅgāhakavasena anupassanānaṃ visesaṃ dassetvā idāni vatthubhedavasena dassento rūpe aniccānupassanātiādimāha. Taṃ heṭṭhā vuttatthameva. Puna rūpādīsuyeva atītānāgatapaccuppannavasena javanapaññaṃ dassetukāmo kevalaṃ rūpādivasena ca atītānāgatapaccuppannarūpādivasena ca pucchaṃ katvā pucchākameneva vissajjanaṃ akāsi. Tattha suddharūpādivissajjanesu paṭhamaṃ niddiṭṭhā eva paññā atītānāgatapaccuppannamūlakesu sabbavissajjanesu tesu atītādīsu javanavasena javanapaññāti niddiṭṭhā.
३. पुन अनेकसुत्तन्तपुब्बङ्गमं पञ्ञापभेदं दस्सेतुकामो पठमं ताव सुत्तन्ते उद्दिसि। तत्थ सप्पुरिससंसेवोति हेट्ठा वुत्तप्पकारानं सप्पुरिसानं भजनं। सद्धम्मस्सवनन्ति तेसं सप्पुरिसानं सन्तिके सीलादिपटिपत्तिदीपकस्स सद्धम्मवचनस्स सवनं। योनिसोमनसिकारोति सुतानं धम्मानं अत्थूपपरिक्खणवसेन उपायेन मनसिकारो। धम्मानुधम्मपटिपत्तीति लोकुत्तरधम्मे अनुगतस्स सीलादिपटिपदाधम्मस्स पटिपज्जनं। पञ्ञापटिलाभाय पञ्ञावुद्धिया पञ्ञावेपुल्लाय पञ्ञाबाहुल्लायाति इमानि चत्तारि पञ्ञावसेन भाववचनानि। सेसानि द्वादस पुग्गलवसेन भाववचनानि।
3. Puna anekasuttantapubbaṅgamaṃ paññāpabhedaṃ dassetukāmo paṭhamaṃ tāva suttante uddisi. Tattha sappurisasaṃsevoti heṭṭhā vuttappakārānaṃ sappurisānaṃ bhajanaṃ. Saddhammassavananti tesaṃ sappurisānaṃ santike sīlādipaṭipattidīpakassa saddhammavacanassa savanaṃ. Yonisomanasikāroti sutānaṃ dhammānaṃ atthūpaparikkhaṇavasena upāyena manasikāro. Dhammānudhammapaṭipattīti lokuttaradhamme anugatassa sīlādipaṭipadādhammassa paṭipajjanaṃ. Paññāpaṭilābhāyapaññāvuddhiyā paññāvepullāya paññābāhullāyāti imāni cattāri paññāvasena bhāvavacanāni. Sesāni dvādasa puggalavasena bhāvavacanāni.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. महापञ्ञाकथा • 1. Mahāpaññākathā
