Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā)

    ३. महापरिनिब्बानसुत्तवण्णना

    3. Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā

    १३१. पूजनीयभावतो , बुद्धसम्पदञ्‍च पहाय पवत्तता महन्तञ्‍च तं परिनिब्बानञ्‍चाति महापरिनिब्बानं; सवासनप्पहानतो महन्तं किलेसक्खयं निस्साय पवत्तं परिनिब्बानन्तिपि महापरिनिब्बानं; महता कालेन महता वा गुणरासिना साधितं परिनिब्बानन्तिपि महापरिनिब्बानं; महन्तभावाय, धातूनं बहुभावाय परिनिब्बानन्तिपि महापरिनिब्बानं; महतो लोकतो निस्सटं परिनिब्बानन्तिपि महापरिनिब्बानं; सब्बलोकासाधारणत्ता बुद्धानं सीलादिगुणेहि महतो बुद्धस्स भगवतो परिनिब्बानन्तिपि महापरिनिब्बानं; महति सासने पतिट्ठिते परिनिब्बानन्तिपि महापरिनिब्बानन्ति बुद्धस्स भगवतो परिनिब्बानं वुच्‍चति, तप्पटिसंयुत्तं सुत्तं महापरिनिब्बानसुत्तं। गिज्झा एत्थ वसन्तीति गिज्झं, गिज्झं कूटं एतस्साति गिज्झकूटो, गिज्झं विय वा गिज्झं, कूटं, तं एतस्साति गिज्झकूटो, पब्बतो, तस्मिं गिज्झकूटे। तेनाह ‘‘गिज्झा’’तिआदि। अभियातुकामोति एत्थ अभि-सद्दो अभिभवनत्थो, ‘‘अभिविजानातू’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.२४४; ३.८५; म॰ नि॰ ३.२५६) वियाति आह ‘‘अभिभवनत्थाय यातुकामो’’ति। वज्‍जिराजानोति ‘‘वज्‍जेतब्बा इमे’’तिआदितो पवत्तं वचनं उपादाय ‘‘वज्‍जी’’ति लद्धनामा राजानो, वज्‍जीरट्ठस्स वा राजानो वज्‍जिराजानो। वज्‍जिरट्ठस्स पन वज्‍जिसमञ्‍ञा तन्‍निवासिराजकुमारवसेन वेदितब्बा। राजिद्धियाति राजभावानुगतेन सभावेन। सो पन सभावो नेसं गणराजूनं मिथो सामग्गिया लोके पाकटो, चिरट्ठायी च अहोसीति ‘‘समग्गभावं कथेसी’’ति वुत्तं। अनु अनु तंसमङ्गिनो भावेति वड्ढेतीति अनुभावो, अनुभावो एव आनुभावो, पतापो, सो पन नेसं पतापो हत्थिअस्सादिवाहनसम्पत्तिया, तत्थ च सुसिक्खितभावेन लोके पाकटो जातोति ‘‘एतेन…पे॰… कथेसी’’ति वुत्तं। ताळच्छिग्गलेनाति कुञ्‍चिकाछिद्देन। असनन्ति सरं। अतिपातयिस्सन्तीति अतिक्‍कामेन्ति। पोङ्खानुपोङ्खन्ति पोङ्खस्स अनुपोङ्खं, पुरिमसरस्स पोङ्खपदानुगतपोङ्खं इतरं सरं कत्वाति अत्थो। अविराधितन्ति अविरज्झितं। उच्छिन्दिस्सामीति उम्मूलनवसेन कुलसन्ततिं छिन्दिस्सामि। अयनं वड्ढनं अयो, तप्पटिक्खेपेन अनयोति आह ‘‘अवड्ढिया एतं नाम’’न्ति। विक्खिपतीति विदूरतो खिपति, अपनेतीति अत्थो।

    131. Pūjanīyabhāvato , buddhasampadañca pahāya pavattatā mahantañca taṃ parinibbānañcāti mahāparinibbānaṃ; savāsanappahānato mahantaṃ kilesakkhayaṃ nissāya pavattaṃ parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; mahatā kālena mahatā vā guṇarāsinā sādhitaṃ parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; mahantabhāvāya, dhātūnaṃ bahubhāvāya parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; mahato lokato nissaṭaṃ parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; sabbalokāsādhāraṇattā buddhānaṃ sīlādiguṇehi mahato buddhassa bhagavato parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; mahati sāsane patiṭṭhite parinibbānantipi mahāparinibbānanti buddhassa bhagavato parinibbānaṃ vuccati, tappaṭisaṃyuttaṃ suttaṃ mahāparinibbānasuttaṃ. Gijjhā ettha vasantīti gijjhaṃ, gijjhaṃ kūṭaṃ etassāti gijjhakūṭo, gijjhaṃ viya vā gijjhaṃ, kūṭaṃ, taṃ etassāti gijjhakūṭo, pabbato, tasmiṃ gijjhakūṭe. Tenāha ‘‘gijjhā’’tiādi. Abhiyātukāmoti ettha abhi-saddo abhibhavanattho, ‘‘abhivijānātū’’tiādīsu (dī. ni. 2.244; 3.85; ma. ni. 3.256) viyāti āha ‘‘abhibhavanatthāya yātukāmo’’ti. Vajjirājānoti ‘‘vajjetabbā ime’’tiādito pavattaṃ vacanaṃ upādāya ‘‘vajjī’’ti laddhanāmā rājāno, vajjīraṭṭhassa vā rājāno vajjirājāno. Vajjiraṭṭhassa pana vajjisamaññā tannivāsirājakumāravasena veditabbā. Rājiddhiyāti rājabhāvānugatena sabhāvena. So pana sabhāvo nesaṃ gaṇarājūnaṃ mitho sāmaggiyā loke pākaṭo, ciraṭṭhāyī ca ahosīti ‘‘samaggabhāvaṃ kathesī’’ti vuttaṃ. Anu anu taṃsamaṅgino bhāveti vaḍḍhetīti anubhāvo, anubhāvo eva ānubhāvo, patāpo, so pana nesaṃ patāpo hatthiassādivāhanasampattiyā, tattha ca susikkhitabhāvena loke pākaṭo jātoti ‘‘etena…pe… kathesī’’ti vuttaṃ. Tāḷacchiggalenāti kuñcikāchiddena. Asananti saraṃ. Atipātayissantīti atikkāmenti. Poṅkhānupoṅkhanti poṅkhassa anupoṅkhaṃ, purimasarassa poṅkhapadānugatapoṅkhaṃ itaraṃ saraṃ katvāti attho. Avirādhitanti avirajjhitaṃ. Ucchindissāmīti ummūlanavasena kulasantatiṃ chindissāmi. Ayanaṃ vaḍḍhanaṃ ayo, tappaṭikkhepena anayoti āha ‘‘avaḍḍhiyā etaṃ nāma’’nti. Vikkhipatīti vidūrato khipati, apanetīti attho.

    गङ्गायन्ति गङ्गासमीपे। पट्टनगामन्ति सकटपट्टनगामं। आणाति आणा वत्तति। अड्ढयोजनन्ति च तस्मिं पट्टने अड्ढयोजनट्ठानवासिनो सन्धाय वुत्तं। तत्राति तस्मिं पट्टने। बलवाघातजातोति उप्पन्‍नबलवकोधो।

    Gaṅgāyanti gaṅgāsamīpe. Paṭṭanagāmanti sakaṭapaṭṭanagāmaṃ. Āṇāti āṇā vattati. Aḍḍhayojananti ca tasmiṃ paṭṭane aḍḍhayojanaṭṭhānavāsino sandhāya vuttaṃ. Tatrāti tasmiṃ paṭṭane. Balavāghātajātoti uppannabalavakodho.

    मेति मय्हं। गतेनाति गमनेन।

    Meti mayhaṃ. Gatenāti gamanena.

    राजअपरिहानियधम्मवण्णना

    Rājaaparihāniyadhammavaṇṇanā

    १३४. सीतं वा उण्हं वा नत्थि, तायं वेलायं पुञ्‍ञानुभावेन बुद्धानं सब्बकालं समसीतुण्हाव उतु होति, तं सन्धाय तथा वुत्तं। अभिण्हं सन्‍निपाताति निच्‍चसन्‍निपाता, तं पन निच्‍चसन्‍निपाततं दस्सेतुं ‘‘दिवसस्सा’’तिआदि वुत्तं। सन्‍निपातबहुलाति पचुरसन्‍निपाता। वोसानन्ति सङ्कोचं। ‘‘यावकीव’’न्ति एकमेवेतं पदं अनियमतो परिमाणवाची, कालो चेत्थ अधिप्पेतोति आह ‘‘यत्तकं काल’’न्ति। ‘‘वुद्धियेवा’’तिआदिना वुत्तमत्थं ब्यतिरेकमुखेन दस्सेतुं ‘‘अभिण्हं असन्‍निपतन्ता ही’’तिआदि वुत्तं। आकुलाति खुभिता, न पसन्‍ना। भिज्‍जित्वाति वग्गबन्धतो विभज्‍ज विसुं विसुं हुत्वा।

    134.Sītaṃ vā uṇhaṃ vā natthi, tāyaṃ velāyaṃ puññānubhāvena buddhānaṃ sabbakālaṃ samasītuṇhāva utu hoti, taṃ sandhāya tathā vuttaṃ. Abhiṇhaṃ sannipātāti niccasannipātā, taṃ pana niccasannipātataṃ dassetuṃ ‘‘divasassā’’tiādi vuttaṃ. Sannipātabahulāti pacurasannipātā. Vosānanti saṅkocaṃ. ‘‘Yāvakīva’’nti ekamevetaṃ padaṃ aniyamato parimāṇavācī, kālo cettha adhippetoti āha ‘‘yattakaṃ kāla’’nti. ‘‘Vuddhiyevā’’tiādinā vuttamatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘abhiṇhaṃ asannipatantā hī’’tiādi vuttaṃ. Ākulāti khubhitā, na pasannā. Bhijjitvāti vaggabandhato vibhajja visuṃ visuṃ hutvā.

    सन्‍निपातभेरियाति सन्‍निपातारोचनभेरिया। अड्ढभुत्ता वाति सामिभुत्ता च। ओसीदमानेति हायमाने।

    Sannipātabheriyāti sannipātārocanabheriyā. Aḍḍhabhuttā vāti sāmibhuttā ca. Osīdamāneti hāyamāne.

    पुब्बे अकतन्ति पुब्बे अनिब्बत्तं। सुङ्कन्ति भण्डं गहेत्वा गच्छन्तेहि पब्बतखण्ड नदीतित्थगामद्वारादीसु राजपुरिसानं दातब्बभागं। बलिन्ति निप्फन्‍नसस्सादितो छभागं, सत्तभागन्तिआदिना लद्धकरं। दण्डन्ति दसवीसतिकहापणादिकं अपराधानुरूपं गहेतब्बधनदण्डं। वज्‍जिधम्मन्ति वज्‍जिराजधम्मं। इदानि अपञ्‍ञत्तपञ्‍ञापनादीसु तप्पटिक्खेप आदीनवानिसंसे वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘तेसं अपञ्‍ञत्त’’न्तिआदि वुत्तं। पारिचरियक्खमाति उपट्ठानक्खमा।

    Pubbe akatanti pubbe anibbattaṃ. Suṅkanti bhaṇḍaṃ gahetvā gacchantehi pabbatakhaṇḍa nadītitthagāmadvārādīsu rājapurisānaṃ dātabbabhāgaṃ. Balinti nipphannasassādito chabhāgaṃ, sattabhāgantiādinā laddhakaraṃ. Daṇḍanti dasavīsatikahāpaṇādikaṃ aparādhānurūpaṃ gahetabbadhanadaṇḍaṃ. Vajjidhammanti vajjirājadhammaṃ. Idāni apaññattapaññāpanādīsu tappaṭikkhepa ādīnavānisaṃse vitthārato dassetuṃ ‘‘tesaṃ apaññatta’’ntiādi vuttaṃ. Pāricariyakkhamāti upaṭṭhānakkhamā.

    कुलभोगइस्सरियादिवसेन महती मत्ता पमाणं एतेसन्ति महामत्ता, नीतिसत्थविहिते विनिच्छये ठपिता महामत्ता विनिच्छयमहामत्ता, तेसं। देन्तीति निय्यातेन्ति। सचे चोरोति एवंसञ्‍ञिनो सचे होन्ति। पापभीरुताय अत्तना किञ्‍चि अवत्वा। दण्डनीतिसञ्‍ञिते वोहारे नियुत्ताति वोहारिका, ये ‘‘धम्मट्ठा’’ति वुच्‍चन्ति। सुत्तधरा नीतिसुत्तधरा , ईदिसे वोहारविनिच्छये नियमेत्वा ठपिता। परम्पराभतेसु अट्ठसु कुलेसु जाता अगतिगमनविरता अट्ठमहल्‍लकपुरिसा अट्ठकुलिका।

    Kulabhogaissariyādivasena mahatī mattā pamāṇaṃ etesanti mahāmattā, nītisatthavihite vinicchaye ṭhapitā mahāmattā vinicchayamahāmattā, tesaṃ. Dentīti niyyātenti. Sace coroti evaṃsaññino sace honti. Pāpabhīrutāya attanā kiñci avatvā. Daṇḍanītisaññite vohāre niyuttāti vohārikā, ye ‘‘dhammaṭṭhā’’ti vuccanti. Suttadharā nītisuttadharā , īdise vohāravinicchaye niyametvā ṭhapitā. Paramparābhatesu aṭṭhasu kulesu jātā agatigamanaviratā aṭṭhamahallakapurisā aṭṭhakulikā.

    सक्‍कारन्ति उपकारं। गरुभावं पच्‍चुपट्ठपेत्वाति ‘‘इमे अम्हाकं गरुनो’’ति तत्थ गरुभावं पति पति उपट्ठपेत्वा। मानेन्तीति सम्मानेन्ति, तं पन सम्माननं तेसु नेसं अत्तमनतापुब्बकन्ति आह ‘‘मनेन पियायन्ती’’ति। निपच्‍चकारन्ति पणिपातं। दस्सेन्तीति ‘‘इमे अम्हाकं पितामहा , मातामहा’’तिआदिना नीचचित्ता हुत्वा गरुचित्ताकारं दस्सेन्ति। सन्धारेतुन्ति सम्बन्धं अविच्छिन्‍नं कत्वा घटेतुं।

    Sakkāranti upakāraṃ. Garubhāvaṃ paccupaṭṭhapetvāti ‘‘ime amhākaṃ garuno’’ti tattha garubhāvaṃ pati pati upaṭṭhapetvā. Mānentīti sammānenti, taṃ pana sammānanaṃ tesu nesaṃ attamanatāpubbakanti āha ‘‘manena piyāyantī’’ti. Nipaccakāranti paṇipātaṃ. Dassentīti ‘‘ime amhākaṃ pitāmahā , mātāmahā’’tiādinā nīcacittā hutvā garucittākāraṃ dassenti. Sandhāretunti sambandhaṃ avicchinnaṃ katvā ghaṭetuṃ.

    पसय्हाकारस्साति बलक्‍कारस्स। कामं वुद्धिया पूजनीयताय ‘‘वुद्धिहानियो’’ति वुत्तं, अत्थो पन वुत्तानुक्‍कमेनेव योजेतब्बो, पाळियं वा यस्मा ‘‘वुद्धियेव पाटिकङ्खा, नो परिहानी’’ति वुत्तं, तस्मा तदनुक्‍कमेन ‘‘वुद्धिहानियो’’ति वुत्तं।

    Pasayhākārassāti balakkārassa. Kāmaṃ vuddhiyā pūjanīyatāya ‘‘vuddhihāniyo’’ti vuttaṃ, attho pana vuttānukkameneva yojetabbo, pāḷiyaṃ vā yasmā ‘‘vuddhiyeva pāṭikaṅkhā, no parihānī’’ti vuttaṃ, tasmā tadanukkamena ‘‘vuddhihāniyo’’ti vuttaṃ.

    विपच्‍चितुं अलद्धोकासे पापकम्मे, तस्स कम्मस्स विपाके वा अनवसरोव देवतोपसग्गो, तस्मिं पन लद्धोकासे सिया देवतोपसग्गस्स अवसरोति आह ‘‘अनुप्पन्‍नं…पे॰… वड्ढेन्ती’’ति। एतेनेव अनुप्पन्‍नं सुखन्ति एत्थापि अत्थो वेदितब्बो। ‘‘बलकायस्स दिगुणतिगुणतादस्सनं, पटिभयभावदस्सन’’न्ति एवं आदिना देवतानं सङ्गामसीसे सहायता वेदितब्बा।

    Vipaccituṃ aladdhokāse pāpakamme, tassa kammassa vipāke vā anavasarova devatopasaggo, tasmiṃ pana laddhokāse siyā devatopasaggassa avasaroti āha ‘‘anuppannaṃ…pe… vaḍḍhentī’’ti. Eteneva anuppannaṃ sukhanti etthāpi attho veditabbo. ‘‘Balakāyassa diguṇatiguṇatādassanaṃ, paṭibhayabhāvadassana’’nti evaṃ ādinā devatānaṃ saṅgāmasīse sahāyatā veditabbā.

    अनिच्छितन्ति अनिट्ठं। आवरणतोति निसेधनतो। यस्स धम्मतो अनपेता धम्मियाति इध ‘‘धम्मिका’’ति वुत्ता। मिगसूकरादिघाताय सुनखादीनं कड्ढित्वा वनचरणं वाजो, मिगवा, तत्थ नियुत्ता, ते वा वाजेन्ति नेन्तीति वाजिका, मिगवधचारिनो। चित्तप्पवत्तिं पुच्छति। कायिकवाचसिकपयोगेन हि सा लोके पाकटा पकासभूताति।

    Anicchitanti aniṭṭhaṃ. Āvaraṇatoti nisedhanato. Yassa dhammato anapetā dhammiyāti idha ‘‘dhammikā’’ti vuttā. Migasūkarādighātāya sunakhādīnaṃ kaḍḍhitvā vanacaraṇaṃ vājo, migavā, tattha niyuttā, te vā vājenti nentīti vājikā, migavadhacārino. Cittappavattiṃ pucchati. Kāyikavācasikapayogena hi sā loke pākaṭā pakāsabhūtāti.

    १३५. देवायतनभावेन चितत्ता, लोकस्स चित्तीकारट्ठानत्ता च चेतियं अहोसि।

    135. Devāyatanabhāvena citattā, lokassa cittīkāraṭṭhānattā ca cetiyaṃ ahosi.

    कामंकारवसेन किञ्‍चिपि न करणीयाति अकरणीया। कामंकारो पन हत्थगतकरणवसेनाति आह ‘‘अग्गहेतब्बाति अत्थो’’ति। अभिमुखयुद्धेनाति अभिमुखं उजुकमेव सङ्गामकरणेन। उपलापनं सामं दानञ्‍चाति दस्सेतुं ‘‘अल’’न्तिआदि वुत्तं। भेदोपि इध उपायो एवाति वुत्तं ‘‘अञ्‍ञत्र मिथुभेदाया’’ति। युद्धस्स पन अनुपायता पगेव पकासिता। इदन्ति ‘‘अञ्‍ञत्र उपलापनाय, अञ्‍ञत्र मिथुभेदा’’ति च इदं वचनं। कथाय नयं लभित्वाति ‘‘यावकीवञ्‍च…पे॰… नो परिहानी’’ति इमाय भगवतो कथाय नयं उपायं लभित्वा।

    Kāmaṃkāravasena kiñcipi na karaṇīyāti akaraṇīyā. Kāmaṃkāro pana hatthagatakaraṇavasenāti āha ‘‘aggahetabbāti attho’’ti. Abhimukhayuddhenāti abhimukhaṃ ujukameva saṅgāmakaraṇena. Upalāpanaṃ sāmaṃ dānañcāti dassetuṃ ‘‘ala’’ntiādi vuttaṃ. Bhedopi idha upāyo evāti vuttaṃ ‘‘aññatra mithubhedāyā’’ti. Yuddhassa pana anupāyatā pageva pakāsitā. Idanti ‘‘aññatra upalāpanāya, aññatra mithubhedā’’ti ca idaṃ vacanaṃ. Kathāya nayaṃ labhitvāti ‘‘yāvakīvañca…pe… no parihānī’’ti imāya bhagavato kathāya nayaṃ upāyaṃ labhitvā.

    अनुकम्पायाति वज्‍जिराजेसु अनुग्गहेन। अस्साति भगवतो।

    Anukampāyāti vajjirājesu anuggahena. Assāti bhagavato.

    कथन्ति वज्‍जीहि सद्धिं कातब्बयुद्धकथं। उजुं करिस्सामीति पटिराजानो आनेत्वा पाकारपरिखानं अञ्‍ञथाभावापादनेन उजुभावं करिस्सामि।

    Kathanti vajjīhi saddhiṃ kātabbayuddhakathaṃ. Ujuṃ karissāmīti paṭirājāno ānetvā pākāraparikhānaṃ aññathābhāvāpādanena ujubhāvaṃ karissāmi.

    पतिट्ठितगुणोति पतिट्ठिताचरियगुणो। इस्सरा सन्‍निपतन्तु, मयं अनिस्सरा, तत्थ गन्त्वा किं करिस्सामाति लिच्छविनो न सन्‍निपतिंसूति योजना। सूरा सन्‍निपतन्तूति एत्थापि एसेव नयो।

    Patiṭṭhitaguṇoti patiṭṭhitācariyaguṇo. Issarā sannipatantu, mayaṃ anissarā, tattha gantvā kiṃ karissāmāti licchavino na sannipatiṃsūti yojanā. Sūrā sannipatantūti etthāpi eseva nayo.

    बलभेरिन्ति युद्धाय बलकायस्स उट्ठानभेरिं।

    Balabherinti yuddhāya balakāyassa uṭṭhānabheriṃ.

    भिक्खुअपरिहानियधम्मवण्णना

    Bhikkhuaparihāniyadhammavaṇṇanā

    १३६. अपरिहानाय हिताति अपरिहानिया, न परिहायन्ति एतेहीति वा अपरिहानिया, ते पन यस्मा अपरिहानिया कारका नाम होन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘अपरिहानिकरे’’ति। यस्मा पन ते परिहानिकरानं उजुपटिपक्खभूता, तस्मा आह ‘‘वुद्धिहेतुभूते’’ति। यस्मा भगवतो देसना उपरूपरि ञाणालोकं पसादेन्ती सत्तानं हदयन्धकारं विधमति, पकासेतब्बे च अत्थे हत्थतले आमलकं विय सुट्ठुतरं पाकटे कत्वा दस्सेति, तस्मा वुत्तं ‘‘चन्दसहस्सं…पे॰… कथयिस्सामी’’ति।

    136. Aparihānāya hitāti aparihāniyā, na parihāyanti etehīti vā aparihāniyā, te pana yasmā aparihāniyā kārakā nāma honti, tasmā vuttaṃ ‘‘aparihānikare’’ti. Yasmā pana te parihānikarānaṃ ujupaṭipakkhabhūtā, tasmā āha ‘‘vuddhihetubhūte’’ti. Yasmā bhagavato desanā uparūpari ñāṇālokaṃ pasādentī sattānaṃ hadayandhakāraṃ vidhamati, pakāsetabbe ca atthe hatthatale āmalakaṃ viya suṭṭhutaraṃ pākaṭe katvā dasseti, tasmā vuttaṃ ‘‘candasahassaṃ…pe… kathayissāmī’’ti.

    यस्मा भगवा ‘‘तस्स ब्राह्मणस्स सम्मुखा वज्‍जीनं अभिण्हसन्‍निपातादिपटिपत्तिं कथेन्तोयेव अयं अपरिहानियकथा अनिय्यानिका वट्टनिस्सिता, मय्हं पन सासने तथारूपी कथा कथेतब्बा, सा होति निय्यानिका विवट्टनिस्सिता, याय सासनं मय्हं परिनिब्बानतो परम्पि अद्धनियं अस्स चिरट्ठितिक’’न्ति चिन्तेसि, तस्मा भिक्खू सन्‍निपातापेत्वा तेसं अपरिहानिये धम्मे देसेन्तो तेनेव नियामेन देसेसि। तेन वुत्तं ‘‘इदं वज्‍जिसत्तके वुत्तसदिसमेवा’’ति। एवं सङ्खेपतो वुत्तमत्थं वित्थारतो दस्सेन्तो ‘‘इधापि चा’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘ततो’’तिआदि दिसासु आगतसासने वुत्तं तं कथनं। विहारसीमा आकुला यस्मा, तस्मा उपोसथपवारणा ठिता।

    Yasmā bhagavā ‘‘tassa brāhmaṇassa sammukhā vajjīnaṃ abhiṇhasannipātādipaṭipattiṃ kathentoyeva ayaṃ aparihāniyakathā aniyyānikā vaṭṭanissitā, mayhaṃ pana sāsane tathārūpī kathā kathetabbā, sā hoti niyyānikā vivaṭṭanissitā, yāya sāsanaṃ mayhaṃ parinibbānato parampi addhaniyaṃ assa ciraṭṭhitika’’nti cintesi, tasmā bhikkhū sannipātāpetvā tesaṃ aparihāniye dhamme desento teneva niyāmena desesi. Tena vuttaṃ ‘‘idaṃ vajjisattake vuttasadisamevā’’ti. Evaṃ saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassento ‘‘idhāpi cā’’tiādimāha. Tattha ‘‘tato’’tiādi disāsu āgatasāsane vuttaṃ taṃ kathanaṃ. Vihārasīmā ākulā yasmā, tasmā uposathapavāraṇā ṭhitā.

    ओलीयमानकोति पाळितो, अत्थतो च विनस्समानो। उक्खिपापेन्ताति पगुणभावकरणेन, अत्थसंवण्णनेन च पग्गण्हन्ता।

    Olīyamānakoti pāḷito, atthato ca vinassamāno. Ukkhipāpentāti paguṇabhāvakaraṇena, atthasaṃvaṇṇanena ca paggaṇhantā.

    सावत्थियं भिक्खू विय पाचित्तियं देसापेतब्बोति (पारा॰ ५६५ वित्थारवत्थु)। वज्‍जिपुत्तका विय दसवत्थुदीपनेन (चूळव॰ ४४६ वित्थारवत्थु)। ‘‘गिहिगतानीति गिहिपटिसंयुत्तानी’’ति वदन्ति। गिहीसु गतानि, तेहि ञातानि गिहिगतानि। धूमकालो एतस्साति धूमकालिकं चितकधूमवूपसमतो परं अप्पवत्तनतो।

    Sāvatthiyaṃ bhikkhū viya pācittiyaṃ desāpetabboti (pārā. 565 vitthāravatthu). Vajjiputtakā viya dasavatthudīpanena (cūḷava. 446 vitthāravatthu). ‘‘Gihigatānīti gihipaṭisaṃyuttānī’’ti vadanti. Gihīsu gatāni, tehi ñātāni gihigatāni. Dhūmakālo etassāti dhūmakālikaṃ citakadhūmavūpasamato paraṃ appavattanato.

    थिरभावप्पत्ताति सासने थिरभावं अनिवत्तितभावं उपगता। थेरकारकेहीति थेरभावसाधकेहि सीलादिगुणेहि असेक्खधम्मेहि। बहू रत्तियोति पब्बजिता हुत्वा बहू रत्तियो जानन्ति। सीलादिगुणेसु पतिट्ठापनमेव सासने परिणायकताति आह ‘‘तीसु सिक्खासु पवत्तेन्ती’’ति।

    Thirabhāvappattāti sāsane thirabhāvaṃ anivattitabhāvaṃ upagatā. Therakārakehīti therabhāvasādhakehi sīlādiguṇehi asekkhadhammehi. Bahū rattiyoti pabbajitā hutvā bahū rattiyo jānanti. Sīlādiguṇesu patiṭṭhāpanameva sāsane pariṇāyakatāti āha ‘‘tīsu sikkhāsu pavattentī’’ti.

    ओवादं न देन्ति अभाजनभावतो। पवेणीकथन्ति आचरियपरम्पराभतं सम्मापटिपत्तिदीपनं धम्मकथं। सारभूतं धम्मपरियायन्ति समथविपस्सनामग्गफलसम्पापनेन सारभूतं बोज्झङ्गकोसल्‍लअनुत्तरसीतीभावअधिचित्तसुत्तादिधम्मतन्तिं।

    Ovādaṃ na denti abhājanabhāvato. Paveṇīkathanti ācariyaparamparābhataṃ sammāpaṭipattidīpanaṃ dhammakathaṃ. Sārabhūtaṃ dhammapariyāyanti samathavipassanāmaggaphalasampāpanena sārabhūtaṃ bojjhaṅgakosallaanuttarasītībhāvaadhicittasuttādidhammatantiṃ.

    पुनब्भवदानं पुनब्भवो उत्तरपदलोपेन। इतरेति ये न पच्‍चयवसिका न आमिसचक्खुका, ते न गच्छन्ति तण्हाय वसं।

    Punabbhavadānaṃ punabbhavo uttarapadalopena. Itareti ye na paccayavasikā na āmisacakkhukā, te na gacchanti taṇhāya vasaṃ.

    आरञ्‍ञकेसूति अरञ्‍ञभागेसु अरञ्‍ञपरियापन्‍नेसु। ननु यत्थ कत्थचिपि तण्हा सावज्‍जा एवाति चोदनं सन्धायाह ‘‘गामन्तसेनासनेसु ही’’तिआदि, तेन ‘‘अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठापयतो’’ति एत्थ वुत्तसिनेहादयो विय आरञ्‍ञकेसु सेनासनेसु सालयता सेवितब्बपक्खिया एवाति दस्सेति।

    Āraññakesūti araññabhāgesu araññapariyāpannesu. Nanu yattha katthacipi taṇhā sāvajjā evāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘gāmantasenāsanesu hī’’tiādi, tena ‘‘anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpayato’’ti ettha vuttasinehādayo viya āraññakesu senāsanesu sālayatā sevitabbapakkhiyā evāti dasseti.

    अत्तनावाति सयमेव, तेन परेहि अनुस्साहितानं सरसेनेव अनागतानं पेसलानं भिक्खूनं आगमनं, आगतानञ्‍च फासुविहारं पच्‍चासिसन्तीति दस्सेति। इमिना नीहारेनाति इमाय पटिपत्तिया। अग्गहितधम्मग्गहणन्ति अग्गहितस्स परियत्तिधम्मस्स उग्गहणं। गहितसज्झायकरणन्ति उग्गहितस्स सुट्ठु अत्थचिन्तनं। चिन्तनत्थो हि सज्झायसद्दो।

    Attanāvāti sayameva, tena parehi anussāhitānaṃ saraseneva anāgatānaṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ āgamanaṃ, āgatānañca phāsuvihāraṃ paccāsisantīti dasseti. Iminā nīhārenāti imāya paṭipattiyā. Aggahitadhammaggahaṇanti aggahitassa pariyattidhammassa uggahaṇaṃ. Gahitasajjhāyakaraṇanti uggahitassa suṭṭhu atthacintanaṃ. Cintanattho hi sajjhāyasaddo.

    एन्तीति उपगच्छन्ति। निसीदन्ति आसनपञ्‍ञापनादिना।

    Entīti upagacchanti. Nisīdanti āsanapaññāpanādinā.

    १३७. आरमितब्बट्ठेन कम्मं आरामो। कम्मे रता, न गन्थधुरे, वासधुरे वाति कम्मरता, अनुयुत्ताति तप्परभावेन पुनप्पुनं पसुता। इति कातब्बकम्मन्ति तं तं भिक्खूनं कातब्बं उच्‍चावचकम्मं चीवरविचारणादि। तेनाह ‘‘सेय्यथिद’’न्तिआदि। उपत्थम्भनन्ति दुपट्टतिपट्टादिकरणं। तञ्हि पठमपटलादीनं उपत्थम्भनकारणत्ता तथा वुत्तं। यदि एवं कथं अयं कम्मरामता पटिक्खित्ताति आह ‘‘एकच्‍चो ही’’तिआदि।

    137. Āramitabbaṭṭhena kammaṃ ārāmo. Kamme ratā, na ganthadhure, vāsadhure vāti kammaratā, anuyuttāti tapparabhāvena punappunaṃ pasutā. Iti kātabbakammanti taṃ taṃ bhikkhūnaṃ kātabbaṃ uccāvacakammaṃ cīvaravicāraṇādi. Tenāha ‘‘seyyathida’’ntiādi. Upatthambhananti dupaṭṭatipaṭṭādikaraṇaṃ. Tañhi paṭhamapaṭalādīnaṃ upatthambhanakāraṇattā tathā vuttaṃ. Yadi evaṃ kathaṃ ayaṃ kammarāmatā paṭikkhittāti āha ‘‘ekacco hī’’tiādi.

    करोन्तो येवाति यथावुत्ततिरच्छानकथं कथेन्तोयेव। अतिरच्छानकथाभावेपि तस्स तत्थ तप्परभावदस्सनत्थं अवधारणवचनं। परियन्तकारीति सपरियन्तं कत्वा वत्ता। ‘‘परियन्तवतिं वाचं भासिता’’ति (दी॰ नि॰ १.९, १९४) हि वुत्तं। अप्पभस्सो वाति परिमितकथोयेव एकन्तेन कथेतब्बस्सेव कथनतो। समापत्तिसमापज्‍जनं अरियो तुण्हीभावो।

    Karonto yevāti yathāvuttatiracchānakathaṃ kathentoyeva. Atiracchānakathābhāvepi tassa tattha tapparabhāvadassanatthaṃ avadhāraṇavacanaṃ. Pariyantakārīti sapariyantaṃ katvā vattā. ‘‘Pariyantavatiṃ vācaṃ bhāsitā’’ti (dī. ni. 1.9, 194) hi vuttaṃ. Appabhasso vāti parimitakathoyeva ekantena kathetabbasseva kathanato. Samāpattisamāpajjanaṃ ariyo tuṇhībhāvo.

    निद्दायतियेवाति निद्दोक्‍कमने अनादीनवदस्सी निद्दायतियेव। इरियापथपरिवत्तनादिना न नं विनोदेति।

    Niddāyatiyevāti niddokkamane anādīnavadassī niddāyatiyeva. Iriyāpathaparivattanādinā na naṃ vinodeti.

    एवं संसट्ठो वाति वुत्तनयेन गणसङ्गणिकाय संसट्ठो एव विहरति।

    Evaṃ saṃsaṭṭho vāti vuttanayena gaṇasaṅgaṇikāya saṃsaṭṭho eva viharati.

    दुस्सीला पापिच्छा नामाति सयं निस्सीला असन्तगुणसम्भावनिच्छाय समन्‍नागतत्ता पापा लामका इच्छा एतेसन्ति पापिच्छा।

    Dussīlā pāpicchā nāmāti sayaṃ nissīlā asantaguṇasambhāvanicchāya samannāgatattā pāpā lāmakā icchā etesanti pāpicchā.

    पापपुग्गलेहि मेत्तिकरणतो पापमित्ता। तेहि सदा सह पवत्तनेन पापसहाया। तत्थ निन्‍नतादिना तदधिमुत्तताय पापसम्पवङ्का।

    Pāpapuggalehi mettikaraṇato pāpamittā. Tehi sadā saha pavattanena pāpasahāyā. Tattha ninnatādinā tadadhimuttatāya pāpasampavaṅkā.

    १३८. सद्धा एतेसं अत्थीति सद्धाति आह ‘‘सद्धासम्पन्‍ना’’ति। आगमनीयपटिपदाय आगतसद्धा आगमनीयसद्धा, सा सातिसया महाबोधिसत्तानं परोपदेसेन विना सद्धेय्यवत्थुं अविपरीततो ओगाहेत्वा अधिमुच्‍चनतोति आह ‘‘सब्बञ्‍ञुबोधिसत्तानं होती’’ति। सच्‍चपटिवेधतो आगतसद्धा अधिगमसद्धा सुरबन्धादीनं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.११८; ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.सुप्पबुद्धकुट्ठिवत्थु; उदा॰ अट्ठ॰ ४३) विय। ‘‘सम्मासम्बुद्धो भगवा’’तिआदिना बुद्धादीसु उप्पज्‍जनकपसादो पसादसद्धा महाकप्पिनराजादीनं (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३१; ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.महाकप्पिनत्थेरवत्थु; थेरगा॰ अट्ठ॰ २.महाकप्पिनत्थेरगाथावण्णना, वित्थारो) विय। ‘‘एवमेत’’न्ति ओक्‍कन्तित्वा पक्खन्दित्वा सद्दहनवसेन कप्पनं ओकप्पनं। दुविधापीति पसादसद्धापि ओकप्पनसद्धापि। तत्थ पसादसद्धा अपरनेय्यरूपा होति सवनमत्तेन पसीदनतो। ओकप्पनसद्धा सद्धेय्यवत्थुं ओगाहेत्वा अनुपविसित्वा ‘‘एवमेत’’न्ति पच्‍चक्खं करोन्ती विय पवत्तति। तेनाह ‘‘सद्धाधिमुत्तो वक्‍कलित्थेरसदिसो होती’’ति। तस्स हीति ओकप्पनसद्धाय समन्‍नागतस्स। हिरी एतस्स अत्थीति हिरि, हिरि मनो एतेसन्ति हिरिमनाति आह ‘‘पाप…पे॰… चित्ता’’ति। पापतो ओत्तप्पेन्ति उब्बिज्‍जन्ति भायन्तीति ओत्तप्पी।

    138. Saddhā etesaṃ atthīti saddhāti āha ‘‘saddhāsampannā’’ti. Āgamanīyapaṭipadāya āgatasaddhā āgamanīyasaddhā, sā sātisayā mahābodhisattānaṃ paropadesena vinā saddheyyavatthuṃ aviparītato ogāhetvā adhimuccanatoti āha ‘‘sabbaññubodhisattānaṃ hotī’’ti. Saccapaṭivedhato āgatasaddhā adhigamasaddhā surabandhādīnaṃ (dī. ni. aṭṭha. 3.118; dha. pa. aṭṭha. 1.suppabuddhakuṭṭhivatthu; udā. aṭṭha. 43) viya. ‘‘Sammāsambuddho bhagavā’’tiādinā buddhādīsu uppajjanakapasādo pasādasaddhā mahākappinarājādīnaṃ (a. ni. aṭṭha. 1.1.231; dha. pa. aṭṭha. 1.mahākappinattheravatthu; theragā. aṭṭha. 2.mahākappinattheragāthāvaṇṇanā, vitthāro) viya. ‘‘Evameta’’nti okkantitvā pakkhanditvā saddahanavasena kappanaṃ okappanaṃ. Duvidhāpīti pasādasaddhāpi okappanasaddhāpi. Tattha pasādasaddhā aparaneyyarūpā hoti savanamattena pasīdanato. Okappanasaddhā saddheyyavatthuṃ ogāhetvā anupavisitvā ‘‘evameta’’nti paccakkhaṃ karontī viya pavattati. Tenāha ‘‘saddhādhimutto vakkalittherasadiso hotī’’ti. Tassa hīti okappanasaddhāya samannāgatassa. Hirī etassa atthīti hiri, hiri mano etesanti hirimanāti āha ‘‘pāpa…pe… cittā’’ti. Pāpato ottappenti ubbijjanti bhāyantīti ottappī.

    बहु सुतं सुत्तगेय्यादि एतेनाति बहुस्सुतो, सुतग्गहणं चेत्थ निदस्सनमत्तं धारणपरिचयपरिपुच्छानुपेक्खनदिट्ठिनिज्झानानं पेत्थ इच्छितब्बत्ता। सवनमूलकत्ता वा तेसम्पि तग्गहणेनेव गहणं दट्ठब्बं। अत्थकामेन परियापुणितब्बतो, दिट्ठधम्मिकादिपुरिसत्थसिद्धिया परियत्तभावतो च परियत्ति, तीणि पिटकानि। सच्‍चप्पटिवेधो सच्‍चानं पटिविज्झनं। तदपि बाहुसच्‍चं यथावुत्तबाहुसच्‍चकिच्‍चनिप्फत्तितो। परियत्ति अधिप्पेता सच्‍चपटिवेधावहेन बाहुसच्‍चेन बहुस्सुतभावस्स इध इच्छितत्ता। सोति परियत्तिबहुस्सुतो। चतुब्बिधो होति पञ्‍चमस्स पकारस्स अभावतो। सब्बत्थकबहुस्सुतोति निस्सयमुच्‍चनकबहुस्सुतादयो विय पदेसिको अहुत्वा पिटकत्तये सब्बत्थकमेव बाहुसच्‍चसब्भावतो सब्बस्स अत्थस्स कायनतो कथनतो सब्बत्थकबहुस्सुतो। ते इध अधिप्पेता पटिपत्तिपटिवेधसद्धम्मानं मूलभूते परियत्तिसद्धम्मे सुप्पतिट्ठितभावतो।

    Bahu sutaṃ suttageyyādi etenāti bahussuto, sutaggahaṇaṃ cettha nidassanamattaṃ dhāraṇaparicayaparipucchānupekkhanadiṭṭhinijjhānānaṃ pettha icchitabbattā. Savanamūlakattā vā tesampi taggahaṇeneva gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Atthakāmena pariyāpuṇitabbato, diṭṭhadhammikādipurisatthasiddhiyā pariyattabhāvato ca pariyatti, tīṇi piṭakāni. Saccappaṭivedho saccānaṃ paṭivijjhanaṃ. Tadapi bāhusaccaṃ yathāvuttabāhusaccakiccanipphattito. Pariyatti adhippetā saccapaṭivedhāvahena bāhusaccena bahussutabhāvassa idha icchitattā. Soti pariyattibahussuto. Catubbidho hoti pañcamassa pakārassa abhāvato. Sabbatthakabahussutoti nissayamuccanakabahussutādayo viya padesiko ahutvā piṭakattaye sabbatthakameva bāhusaccasabbhāvato sabbassa atthassa kāyanato kathanato sabbatthakabahussuto. Te idha adhippetā paṭipattipaṭivedhasaddhammānaṃ mūlabhūte pariyattisaddhamme suppatiṭṭhitabhāvato.

    आरद्धन्ति पग्गहितं। तं पन दुविधम्पि वीरियारम्भविभागेन दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदि वुत्तं। तत्थ एककाति एकाकिनो, वूपकट्ठविहारिनोति अत्थो।

    Āraddhanti paggahitaṃ. Taṃ pana duvidhampi vīriyārambhavibhāgena dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ekakāti ekākino, vūpakaṭṭhavihārinoti attho.

    पुच्छित्वाति परतो पुच्छित्वा। सम्पटिच्छापेतुन्ति ‘‘त्वं असुकनामो’’ति वत्वा तेहि ‘‘आमा’’ति पटिजानापेतुन्ति अत्थो। एवं चिरकतादिअनुस्सरणसमत्थसतिनेपक्‍कानं अप्पकसिरेनेव सतिसम्बोज्झङ्गभावनापारिपूरिं गच्छतीति दस्सनत्थं ‘‘एवरूपे भिक्खू सन्धाया’’ति वुत्तं। तेनेवाह ‘‘अपिचा’’तिआदि।

    Pucchitvāti parato pucchitvā. Sampaṭicchāpetunti ‘‘tvaṃ asukanāmo’’ti vatvā tehi ‘‘āmā’’ti paṭijānāpetunti attho. Evaṃ cirakatādianussaraṇasamatthasatinepakkānaṃ appakasireneva satisambojjhaṅgabhāvanāpāripūriṃ gacchatīti dassanatthaṃ ‘‘evarūpe bhikkhū sandhāyā’’ti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘apicā’’tiādi.

    १३९. बुज्झति एतायाति ‘‘बोधी’’ति लद्धनामाय सम्मादिट्ठिआदिधम्मसामग्गिया अङ्गोति बोज्झङ्गो, पसत्थो, सुन्दरो वा बोज्झङ्गो सम्बोज्झङ्गो। उपट्ठानलक्खणोति कायवेदनाचित्तधम्मानं असुभदुक्खानिच्‍चानत्तभावसल्‍लक्खणसङ्खातं आरम्मणे उपट्ठानं लक्खणं एतस्साति उपट्ठानलक्खणो। चतुन्‍नं अरियसच्‍चानं पीळनादिप्पकारतो विचयो उपपरिक्खा लक्खणं एतस्साति पविचयलक्खणो। अनुप्पन्‍ना कुसलानुप्पादनादिवसेन चित्तस्स पग्गहो पग्गण्हनं लक्खणं एतस्साति पग्गहलक्खणो। फरणं विप्फारिकता लक्खणं एतस्साति फरणलक्खणो। उपसमो कायचित्तपरिळाहानं वूपसमनं लक्खणं एतस्साति उपसमलक्खणो। अविक्खेपो विक्खेपविद्धंसनं लक्खणं एतस्साति अविक्खेपलक्खणो। लीनुद्धच्‍चरहिते अधिचित्ते पवत्तमाने पग्गहनिग्गहसम्पहंसनेसु अब्यावटत्ता अज्झुपेक्खनं पटिसङ्खानं लक्खणं एतस्साति पटिसङ्खानलक्खणो।

    139. Bujjhati etāyāti ‘‘bodhī’’ti laddhanāmāya sammādiṭṭhiādidhammasāmaggiyā aṅgoti bojjhaṅgo, pasattho, sundaro vā bojjhaṅgo sambojjhaṅgo. Upaṭṭhānalakkhaṇoti kāyavedanācittadhammānaṃ asubhadukkhāniccānattabhāvasallakkhaṇasaṅkhātaṃ ārammaṇe upaṭṭhānaṃ lakkhaṇaṃ etassāti upaṭṭhānalakkhaṇo. Catunnaṃ ariyasaccānaṃ pīḷanādippakārato vicayo upaparikkhā lakkhaṇaṃ etassāti pavicayalakkhaṇo. Anuppannā kusalānuppādanādivasena cittassa paggaho paggaṇhanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti paggahalakkhaṇo. Pharaṇaṃ vipphārikatā lakkhaṇaṃ etassāti pharaṇalakkhaṇo. Upasamo kāyacittapariḷāhānaṃ vūpasamanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti upasamalakkhaṇo. Avikkhepo vikkhepaviddhaṃsanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti avikkhepalakkhaṇo. Līnuddhaccarahite adhicitte pavattamāne paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāvaṭattā ajjhupekkhanaṃ paṭisaṅkhānaṃ lakkhaṇaṃ etassāti paṭisaṅkhānalakkhaṇo.

    चतूहि कारणेहीति सतिसम्पजञ्‍ञं, मुट्ठस्सतिपुग्गलपरिवज्‍जना, उपट्ठितस्सतिपुग्गलसेवना, तदधिमुत्तताति इमेहि चतूहि कारणेहि। छहि कारणेहीति परिपुच्छकता, वत्थुविसदकिरिया, इन्द्रियसमत्तपटिपादना, दुप्पञ्‍ञपुग्गलपरिवज्‍जना, पञ्‍ञवन्तपुग्गलसेवना, तदधिमुत्तताति इमेहि छहि कारणेहि। महासतिपट्ठानवण्णनायं पन ‘‘सत्तहि कारणेही’’ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३८५; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.११८) वक्खति, तं गम्भीरञाणचरियापच्‍चवेक्खणाति इमं कारणं पक्खिपित्वा वेदितब्बं। नवहि कारणेहीति अपायभयपच्‍चवेक्खणा, गमनवीथिपच्‍चवेक्खणा, पिण्डपातस्स अपचायनता, दायज्‍जमहत्तपच्‍चवेक्खणा, सत्थुमहत्तपच्‍चवेक्खणा, सब्रह्मचारीमहत्तपच्‍चवेक्खणा, कुसीतपुग्गलपरिवज्‍जना, आरद्धवीरियपुग्गलसेवना, तदधिमुत्तताति इमेहि नवहि कारणेहि। महासतिपट्ठानवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३८५; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.११८) पन आनिसंसदस्साविता, जातिमहत्तपच्‍चवेक्खणाति इमेहि सद्धिं ‘‘एकादसा’’ति वक्खति। दसहि कारणेहीति बुद्धानुस्सति, धम्मानुस्सति, सङ्घसीलचागदेवताउपसमानुस्सति, लूखपुग्गलपरिवज्‍जना, सिनिद्धपुग्गलसेवना, तदधिमुत्तताति इमेहि दसहि। महासतिपट्ठानवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३८५; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.११८) पन पसादनियसुत्तन्तपच्‍चवेक्खणाय सद्धिं ‘‘एकादसा’’ति वक्खति। सत्तहि कारणेहीति पणीतभोजनसेवनता , उतुसुखसेवनता, इरियापथसुखसेवनता, मज्झत्तपयोगता, सारद्धकायपुग्गलपरिवज्‍जनता , पस्सद्धकायपुग्गलसेवनता, तदधिमुत्तताति इमेहि सत्तहि। दसहि कारणेहीति वत्थुविसदकिरिया, इन्द्रियसमत्तपटिपादना, निमित्तकुसलता, समये चित्तस्स पग्गहणं, समये चित्तस्स निग्गहणं, समये चित्तस्स सम्पहंसनं, समये चित्तस्स अज्झुपेक्खनं, असमाहितपुग्गलपरिवज्‍जनं, समाहितपुग्गलसेवनं, तदधिमुत्तताति इमेहि दसहि कारणेहि। महासतिपट्ठानवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३८५; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.११८) पन ‘‘झानविमोक्खपच्‍चवेक्खणा’’ति इमिना सद्धिं ‘‘एकादसही’’ति वक्खति। पञ्‍चहि कारणेहीति सत्तमज्झत्तता, सङ्खारमज्झत्तता, सत्तसङ्खारकेलायनपुग्गलपरिवज्‍जना, सत्तसङ्खारमज्झत्तपुग्गलसेवना, तदधिमुत्तताति इमेहि पञ्‍चहि कारणेहि। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं महासतिपट्ठानवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३८५; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.११८) आगमिस्सति। कामं बोधिपक्खियधम्मा नाम निप्परियायतो अरियमग्गसम्पयुत्ता एव निय्यानिकभावतो। सुत्तन्तदेसना नाम परियायकथाति ‘‘इमिना विपस्सना…पे॰… कथेसी’’ति वुत्तं।

    Catūhi kāraṇehīti satisampajaññaṃ, muṭṭhassatipuggalaparivajjanā, upaṭṭhitassatipuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi catūhi kāraṇehi. Chahi kāraṇehīti paripucchakatā, vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, duppaññapuggalaparivajjanā, paññavantapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi chahi kāraṇehi. Mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ pana ‘‘sattahi kāraṇehī’’ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) vakkhati, taṃ gambhīrañāṇacariyāpaccavekkhaṇāti imaṃ kāraṇaṃ pakkhipitvā veditabbaṃ. Navahi kāraṇehīti apāyabhayapaccavekkhaṇā, gamanavīthipaccavekkhaṇā, piṇḍapātassa apacāyanatā, dāyajjamahattapaccavekkhaṇā, satthumahattapaccavekkhaṇā, sabrahmacārīmahattapaccavekkhaṇā, kusītapuggalaparivajjanā, āraddhavīriyapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi navahi kāraṇehi. Mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) pana ānisaṃsadassāvitā, jātimahattapaccavekkhaṇāti imehi saddhiṃ ‘‘ekādasā’’ti vakkhati. Dasahi kāraṇehīti buddhānussati, dhammānussati, saṅghasīlacāgadevatāupasamānussati, lūkhapuggalaparivajjanā, siniddhapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi dasahi. Mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) pana pasādaniyasuttantapaccavekkhaṇāya saddhiṃ ‘‘ekādasā’’ti vakkhati. Sattahi kāraṇehīti paṇītabhojanasevanatā , utusukhasevanatā, iriyāpathasukhasevanatā, majjhattapayogatā, sāraddhakāyapuggalaparivajjanatā , passaddhakāyapuggalasevanatā, tadadhimuttatāti imehi sattahi. Dasahi kāraṇehīti vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, nimittakusalatā, samaye cittassa paggahaṇaṃ, samaye cittassa niggahaṇaṃ, samaye cittassa sampahaṃsanaṃ, samaye cittassa ajjhupekkhanaṃ, asamāhitapuggalaparivajjanaṃ, samāhitapuggalasevanaṃ, tadadhimuttatāti imehi dasahi kāraṇehi. Mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) pana ‘‘jhānavimokkhapaccavekkhaṇā’’ti iminā saddhiṃ ‘‘ekādasahī’’ti vakkhati. Pañcahi kāraṇehīti sattamajjhattatā, saṅkhāramajjhattatā, sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanā, sattasaṅkhāramajjhattapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi pañcahi kāraṇehi. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) āgamissati. Kāmaṃ bodhipakkhiyadhammā nāma nippariyāyato ariyamaggasampayuttā eva niyyānikabhāvato. Suttantadesanā nāma pariyāyakathāti ‘‘iminā vipassanā…pe… kathesī’’ti vuttaṃ.

    १४०. तेभूमके सङ्खारे ‘‘अनिच्‍चा’’ति अनुपस्सति एतायाति अनिच्‍चानुपस्सना, तथा पवत्ता विपस्सना, सा पन यस्मा अत्तना सहगतसञ्‍ञाय भाविताय विभाविता एव होतीति वुत्तं ‘‘अनिच्‍चानुपस्सनाय सद्धिं उप्पन्‍नसञ्‍ञा’’ति। सञ्‍ञासीसेन वायं विपस्सनाय एव निद्देसो। अनत्तसञ्‍ञादीसुपि एसेव नयो। लोकियविपस्सनापि होन्ति, यस्मा ‘‘अनिच्‍च’’न्तिआदिना ता पवत्तन्तीति। लोकियविपस्सनापीति पि-सद्देन मिस्सकापेत्थ सन्तीति अत्थतो आपन्‍नन्ति अत्थापत्तिसिद्धमत्थं निद्धारेत्वा सरूपतो दस्सेतुं ‘‘विरागो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ आगतवसेनाति तथा आगतपाळिवसेन ‘‘विरागो निरोधो’’ति हि तत्थ निब्बानं वुत्तन्ति इध ‘‘विरागसञ्‍ञा, निरोधसञ्‍ञा’’ति वुत्तसञ्‍ञा निब्बानारम्मणापि सियुं। तेन वुत्तं ‘‘द्वे लोकुत्तरापि होन्ती’’ति।

    140. Tebhūmake saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti anupassati etāyāti aniccānupassanā, tathā pavattā vipassanā, sā pana yasmā attanā sahagatasaññāya bhāvitāya vibhāvitā eva hotīti vuttaṃ ‘‘aniccānupassanāya saddhiṃ uppannasaññā’’ti. Saññāsīsena vāyaṃ vipassanāya eva niddeso. Anattasaññādīsupi eseva nayo. Lokiyavipassanāpi honti, yasmā ‘‘anicca’’ntiādinā tā pavattantīti. Lokiyavipassanāpīti pi-saddena missakāpettha santīti atthato āpannanti atthāpattisiddhamatthaṃ niddhāretvā sarūpato dassetuṃ ‘‘virāgo’’tiādi vuttaṃ. Tattha āgatavasenāti tathā āgatapāḷivasena ‘‘virāgo nirodho’’ti hi tattha nibbānaṃ vuttanti idha ‘‘virāgasaññā, nirodhasaññā’’ti vuttasaññā nibbānārammaṇāpi siyuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘dve lokuttarāpi hontī’’ti.

    १४१. मेत्ता एतस्स अत्थीति मेत्तं, चित्तं। तंसमुट्ठानं कायकम्मं मेत्तं कायकम्मं। एस नयो सेसद्वयेपि। इमानिपि मेत्ताकायकम्मादीनि भिक्खूनं वसेन आगतानि तेसं सेट्ठपरिसभावतो। यथा पन भिक्खूसुपि लब्भन्ति, एवं गिहीसुपि लब्भन्ति चतुपरिससाधारणत्ताति तं दस्सेन्तो ‘‘भिक्खूनञ्ही’’तिआदिमाह। कामं आदिब्रह्मचरियकधम्मस्सवनेनपि मेत्ताकायकम्मानि लब्भन्ति, निप्परियायतो पन चारित्तधम्मस्सवनेन अयमत्थो इच्छितोति दस्सेन्तो ‘‘आभिसमाचारिकधम्मपूरण’’न्ति आह। तेपिटकम्पि बुद्धवचनं परिपुच्छनअत्थकथनवसेन पवत्तियमानं हितज्झासयेन पवत्तितब्बतो।

    141. Mettā etassa atthīti mettaṃ, cittaṃ. Taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakammaṃ mettaṃ kāyakammaṃ. Esa nayo sesadvayepi. Imānipi mettākāyakammādīni bhikkhūnaṃ vasena āgatāni tesaṃ seṭṭhaparisabhāvato. Yathā pana bhikkhūsupi labbhanti, evaṃ gihīsupi labbhanti catuparisasādhāraṇattāti taṃ dassento ‘‘bhikkhūnañhī’’tiādimāha. Kāmaṃ ādibrahmacariyakadhammassavanenapi mettākāyakammāni labbhanti, nippariyāyato pana cārittadhammassavanena ayamattho icchitoti dassento ‘‘ābhisamācārikadhammapūraṇa’’nti āha. Tepiṭakampi buddhavacanaṃ paripucchanaatthakathanavasena pavattiyamānaṃ hitajjhāsayena pavattitabbato.

    आवीति पकासं, पकासभावो चेत्थ यं उद्दिस्स तं कायकम्मं करीयति, तस्स सम्मुखभावतोति आह ‘‘सम्मुखा’’ति। रहोति अप्पकासं, अप्पकासता च यं उद्दिस्स तं कायकम्मं करीयति, तस्स पच्‍चक्खाभावतोति आह ‘‘परम्मुखा’’ति। सहायभावगमनं तेसं पुरतो। उभयेहीति नवकेहि, थेरेहि च।

    Āvīti pakāsaṃ, pakāsabhāvo cettha yaṃ uddissa taṃ kāyakammaṃ karīyati, tassa sammukhabhāvatoti āha ‘‘sammukhā’’ti. Rahoti appakāsaṃ, appakāsatā ca yaṃ uddissa taṃ kāyakammaṃ karīyati, tassa paccakkhābhāvatoti āha ‘‘parammukhā’’ti. Sahāyabhāvagamanaṃ tesaṃ purato. Ubhayehīti navakehi, therehi ca.

    पग्गय्हाति पग्गण्हित्वा उच्‍चं कत्वा।

    Paggayhāti paggaṇhitvā uccaṃ katvā.

    कामं मेत्तासिनेहसिनिद्धानं नयनानं उम्मीलना, पसन्‍नेन मुखेन ओलोकनञ्‍च मेत्तं कायकम्ममेव, यस्स पन चित्तस्स वसेन नयनानं मेत्तासिनेहसिनिद्धता, मुखस्स च पसन्‍नता, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘मेत्तं मनोकम्मं नामा’’ति।

    Kāmaṃ mettāsinehasiniddhānaṃ nayanānaṃ ummīlanā, pasannena mukhena olokanañca mettaṃ kāyakammameva, yassa pana cittassa vasena nayanānaṃ mettāsinehasiniddhatā, mukhassa ca pasannatā, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘mettaṃ manokammaṃ nāmā’’ti.

    लाभसद्दो कम्मसाधनो ‘‘लाभावत, लाभो लद्धो’’तिआदीसु विय, सो चेत्थ ‘‘धम्मलद्धा’’ति वचनतो अतीतकालिकोति आह ‘‘चीवरादयो लद्धपच्‍चया’’ति। धम्मतो आगताति धम्मिका। तेनाह ‘‘धम्मलद्धा’’ति। इममेव हि अत्थं दस्सेतुं ‘‘कुहनादी’’तिआदि वुत्तं। चित्तेन विभजनपुब्बकं कायेन विभजनन्ति मूलमेव दस्सेतुं ‘‘एवं चित्तेन विभजन’’न्ति वुत्तं, तेन चित्तुप्पादमत्तेनपि पटिविभागो न कातब्बोति दस्सेति। अप्पटिविभत्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो, अप्पटिविभत्तं वा लाभं भुञ्‍जतीति कम्मनिद्देसो एव।

    Lābhasaddo kammasādhano ‘‘lābhāvata, lābho laddho’’tiādīsu viya, so cettha ‘‘dhammaladdhā’’ti vacanato atītakālikoti āha ‘‘cīvarādayo laddhapaccayā’’ti. Dhammato āgatāti dhammikā. Tenāha ‘‘dhammaladdhā’’ti. Imameva hi atthaṃ dassetuṃ ‘‘kuhanādī’’tiādi vuttaṃ. Cittena vibhajanapubbakaṃ kāyena vibhajananti mūlameva dassetuṃ ‘‘evaṃ cittena vibhajana’’nti vuttaṃ, tena cittuppādamattenapi paṭivibhāgo na kātabboti dasseti. Appaṭivibhattanti bhāvanapuṃsakaniddeso, appaṭivibhattaṃ vā lābhaṃ bhuñjatīti kammaniddeso eva.

    तं तं नेव गिहीनं देति अत्तनो आजीवसोधनत्थं। न अत्तना भुञ्‍जतीति अत्तनाव न परिभुञ्‍जति ‘‘मय्हं असाधारणभोगिता मा होतू’’ति। ‘‘पटिग्गण्हन्तो च…पे॰… पस्सती’’ति इमिना तस्स लाभस्स तीसुपि कालेसु साधारणतो ठपनं दस्सितं। ‘‘पटिग्गण्हन्तो च सङ्घेन साधारणं होतू’’ति इमिना पटिग्गहणकालो दस्सितो, ‘‘गहेत्वा…पे॰… पस्सती’’ति इमिना पटिग्गहितकालो, तदुभयं पन तादिसेन पुब्बाभोगेन विना न होतीति अत्थसिद्धो पुरिमकालो। तयिदं पटिग्गहणतो पुब्बे वस्स होति ‘‘सङ्घेन साधारणं होतूति पटिग्गहेस्सामी’’ति। पटिग्गण्हन्तस्स होति ‘‘सङ्घेन साधारणं होतूति पटिग्गण्हामी’’ति। पटिग्गहेत्वा होति ‘‘सङ्घेन साधारणं होतूति पटिग्गहितं मया’’ति एवं तिलक्खणसम्पन्‍नं कत्वा लद्धलाभं ओसानलक्खणं अविकोपेत्वा परिभुञ्‍जन्तो साधारणभोगी, अप्पटिविभत्तभोगी च होति।

    Taṃtaṃ neva gihīnaṃ deti attano ājīvasodhanatthaṃ. Na attanā bhuñjatīti attanāva na paribhuñjati ‘‘mayhaṃ asādhāraṇabhogitā mā hotū’’ti. ‘‘Paṭiggaṇhanto ca…pe… passatī’’ti iminā tassa lābhassa tīsupi kālesu sādhāraṇato ṭhapanaṃ dassitaṃ. ‘‘Paṭiggaṇhanto ca saṅghena sādhāraṇaṃ hotū’’ti iminā paṭiggahaṇakālo dassito, ‘‘gahetvā…pe… passatī’’ti iminā paṭiggahitakālo, tadubhayaṃ pana tādisena pubbābhogena vinā na hotīti atthasiddho purimakālo. Tayidaṃ paṭiggahaṇato pubbe vassa hoti ‘‘saṅghena sādhāraṇaṃ hotūti paṭiggahessāmī’’ti. Paṭiggaṇhantassa hoti ‘‘saṅghena sādhāraṇaṃ hotūti paṭiggaṇhāmī’’ti. Paṭiggahetvā hoti ‘‘saṅghena sādhāraṇaṃ hotūti paṭiggahitaṃ mayā’’ti evaṃ tilakkhaṇasampannaṃ katvā laddhalābhaṃ osānalakkhaṇaṃ avikopetvā paribhuñjanto sādhāraṇabhogī, appaṭivibhattabhogī ca hoti.

    इमं पन सारणीयधम्मन्ति इमं चतुत्थं सरितब्बयुत्तधम्मं। न हि…पे॰… गण्हन्ति, तस्मा साधारणभोगिता एव दुस्सीलस्स नत्थीति आरम्भोपि ताव न सम्भवति, कुतो पूरणन्ति अधिप्पायो। ‘‘परिसुद्धसीलो’’ति इमिना लाभस्स धम्मिकभावं दस्सेति। ‘‘वत्तं अखण्डेन्तो’’ति इमिना अप्पटिविभत्तभोगितं, साधारणभोगितञ्‍च दस्सेति। सति पन तदुभये सारणीयधम्मो पूरितो एव होतीति आह ‘‘पूरेती’’ति। ‘‘ओदिस्सकं कत्वा’’ति एतेन अनोदिस्सकं कत्वा पितुनो, आचरियुपज्झायादीनं वा थेरासनतो पट्ठाय देन्तस्स सारणीयधम्मोयेव होतीति। सारणीयधम्मो पनस्स न होतीति पटिजग्गनट्ठाने ओदिस्सकं कत्वा दिन्‍नत्ता। तेनाह ‘‘पलिबोधजग्गनं नाम होती’’तिआदि। यदि एवं सब्बेन सब्बं सारणीयधम्मपूरकस्स ओदिस्सकदानं न वट्टतीति? नो न वट्टति युत्तट्ठानेति दस्सेन्तो ‘‘तेन पना’’तिआदिमाह। गिलानादीनं ओदिस्सकं कत्वा दानं अप्पटिविभागपक्खिकं ‘‘असुकस्स न दस्सामी’’ति पटिक्खेपस्स अभावतो। ब्यतिरेकप्पधानो हि पटिविभागो। तेनाह ‘‘अवसेस’’न्तिआदि। अदातुम्पीति पि-सद्देन दातुम्पि वट्टतीति दस्सेति, तञ्‍च खो करुणायनवसेन, न वत्तपूरणवसेन।

    Imaṃ pana sāraṇīyadhammanti imaṃ catutthaṃ saritabbayuttadhammaṃ. Na hi…pe… gaṇhanti, tasmā sādhāraṇabhogitā eva dussīlassa natthīti ārambhopi tāva na sambhavati, kuto pūraṇanti adhippāyo. ‘‘Parisuddhasīlo’’ti iminā lābhassa dhammikabhāvaṃ dasseti. ‘‘Vattaṃ akhaṇḍento’’ti iminā appaṭivibhattabhogitaṃ, sādhāraṇabhogitañca dasseti. Sati pana tadubhaye sāraṇīyadhammo pūrito eva hotīti āha ‘‘pūretī’’ti. ‘‘Odissakaṃkatvā’’ti etena anodissakaṃ katvā pituno, ācariyupajjhāyādīnaṃ vā therāsanato paṭṭhāya dentassa sāraṇīyadhammoyeva hotīti. Sāraṇīyadhammo panassa na hotīti paṭijagganaṭṭhāne odissakaṃ katvā dinnattā. Tenāha ‘‘palibodhajagganaṃ nāma hotī’’tiādi. Yadi evaṃ sabbena sabbaṃ sāraṇīyadhammapūrakassa odissakadānaṃ na vaṭṭatīti? No na vaṭṭati yuttaṭṭhāneti dassento ‘‘tena panā’’tiādimāha. Gilānādīnaṃ odissakaṃ katvā dānaṃ appaṭivibhāgapakkhikaṃ ‘‘asukassa na dassāmī’’ti paṭikkhepassa abhāvato. Byatirekappadhāno hi paṭivibhāgo. Tenāha ‘‘avasesa’’ntiādi. Adātumpīti pi-saddena dātumpi vaṭṭatīti dasseti, tañca kho karuṇāyanavasena, na vattapūraṇavasena.

    सुसिक्खितायाति सारणीयधम्मपूरणविधिम्हि सुट्ठु सिक्खिताय, सुकुसलायाति अत्थो। इदानि तस्सा कोसल्‍लं दस्सेतुं ‘‘सुसिक्खिताय ही’’तिआदि वुत्तं। ‘‘द्वादसहि वस्सेहि पूरति, न ततो ओर’’न्ति इमिना तस्स दुप्पूरणं दस्सेति। तथा हि सो महप्फलो महानिसंसो, दिट्ठधम्मिकेहिपि ताव गरुतरेहि फलानिसंसेहि च अनुगतो। तंसमङ्गी च पुग्गलो विसेसलाभी अरियपुग्गलो विय लोके अच्छरियब्भुतधम्मसमन्‍नागतो होति। तथा हि सो दुप्पजहं दानमयस्स, सीलमयस्स च पुञ्‍ञस्स पटिपक्खधम्मं सुदूरे विक्खम्भितं कत्वा सुविसुद्धेन चेतसा लोके पाकटो पञ्‍ञातो हुत्वा विहरति, तस्सिममत्थं ब्यतिरेकतो, अन्वयतो च विभावेतुं ‘‘सचे ही’’तिआदि वुत्तं, तं सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    Susikkhitāyāti sāraṇīyadhammapūraṇavidhimhi suṭṭhu sikkhitāya, sukusalāyāti attho. Idāni tassā kosallaṃ dassetuṃ ‘‘susikkhitāya hī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Dvādasahi vassehi pūrati, na tato ora’’nti iminā tassa duppūraṇaṃ dasseti. Tathā hi so mahapphalo mahānisaṃso, diṭṭhadhammikehipi tāva garutarehi phalānisaṃsehi ca anugato. Taṃsamaṅgī ca puggalo visesalābhī ariyapuggalo viya loke acchariyabbhutadhammasamannāgato hoti. Tathā hi so duppajahaṃ dānamayassa, sīlamayassa ca puññassa paṭipakkhadhammaṃ sudūre vikkhambhitaṃ katvā suvisuddhena cetasā loke pākaṭo paññāto hutvā viharati, tassimamatthaṃ byatirekato, anvayato ca vibhāvetuṃ ‘‘sace hī’’tiādi vuttaṃ, taṃ suviññeyyameva.

    इदानि ये सम्परायिके, दिट्ठधम्मिके च आनिसंसे दस्सेतुं ‘‘एव’’न्तिआदि वुत्तं। नेव इस्सा, न मच्छरियं होति चिरकालभावनाय विधुतभावतो। मनुस्सानं पियो होति परिच्‍चागसीलताय विसुद्धत्ता। तेनाह ‘‘ददं पियो होति भजन्ति नं बहू’’तिआदि (अ॰ नि॰ ५.३४)। सुलभपच्‍चयो होति दानवसेन उळारज्झासयानं पच्‍चयलाभस्स इधानिसंसभावतो दानस्स। पत्तगतं अस्स दिय्यमानं न खीयति पत्तगतवसेन द्वादसवस्सिकस्स महापत्तस्स अविच्छेदेन पूरितत्ता। अग्गभण्डं लभति देवसिकं दक्खिणेय्यानं अग्गतो पट्ठाय दानस्स दिन्‍नत्ता। भयेवा…पे॰… आपज्‍जन्ति देय्यपटिग्गाहकविकप्पं अकत्वा अत्तनि निरपेक्खचित्तेन चिरकालं दानपूरताय पसादितचित्तत्ता।

    Idāni ye samparāyike, diṭṭhadhammike ca ānisaṃse dassetuṃ ‘‘eva’’ntiādi vuttaṃ. Neva issā, na macchariyaṃ hoti cirakālabhāvanāya vidhutabhāvato. Manussānaṃ piyo hoti pariccāgasīlatāya visuddhattā. Tenāha ‘‘dadaṃ piyo hoti bhajanti naṃ bahū’’tiādi (a. ni. 5.34). Sulabhapaccayo hoti dānavasena uḷārajjhāsayānaṃ paccayalābhassa idhānisaṃsabhāvato dānassa. Pattagataṃ assa diyyamānaṃna khīyati pattagatavasena dvādasavassikassa mahāpattassa avicchedena pūritattā. Aggabhaṇḍaṃ labhati devasikaṃ dakkhiṇeyyānaṃ aggato paṭṭhāya dānassa dinnattā. Bhayevā…pe… āpajjanti deyyapaṭiggāhakavikappaṃ akatvā attani nirapekkhacittena cirakālaṃ dānapūratāya pasāditacittattā.

    तत्राति तेसु आनिसंसेसु विभावेतब्बेसु। इमानि तं दीपनानि वत्थूनि कारणानि। अलभन्तापीति अमहापुञ्‍ञताय न लाभिनो समानापि। भिक्खाचारमग्गसभागन्ति सभागं तब्भागियं भिक्खाचारमग्गं जानन्ति।

    Tatrāti tesu ānisaṃsesu vibhāvetabbesu. Imāni taṃ dīpanāni vatthūni kāraṇāni. Alabhantāpīti amahāpuññatāya na lābhino samānāpi. Bhikkhācāramaggasabhāganti sabhāgaṃ tabbhāgiyaṃ bhikkhācāramaggaṃ jānanti.

    अनुत्तरिमनुस्सधम्मत्ता, थेरानं संसयविनोदनत्थञ्‍च ‘‘सारणीयधम्मो मे भन्ते पूरितो’’ति आह। तथा हि दुतियवत्थुस्मिम्पि थेरेन अत्ता पकासितो। मनुस्सानं पियताय, सुलभपच्‍चयतायपि इदं वत्थुमेव। पत्तगताखीयनस्स पन विसेसं विभावनतो ‘‘इदं ताव…पे॰… एत्थ वत्थु’’न्ति वुत्तं।

    Anuttarimanussadhammattā, therānaṃ saṃsayavinodanatthañca ‘‘sāraṇīyadhammo me bhante pūrito’’ti āha. Tathā hi dutiyavatthusmimpi therena attā pakāsito. Manussānaṃ piyatāya, sulabhapaccayatāyapi idaṃ vatthumeva. Pattagatākhīyanassa pana visesaṃ vibhāvanato ‘‘idaṃ tāva…pe… ettha vatthu’’nti vuttaṃ.

    गिरिभण्डमहापूजायाति चेतियगिरिम्हि सकललङ्कादीपे, योजनप्पमाणे समुद्दे च नावासङ्घाटादिके ठपेत्वा दीपपुप्फगन्धादीहि करियमानमहापूजायं। परियायेनपीति लेसेनपि। अनुच्छविकन्ति सारणीयधम्मपूरणतोपि इदं यथाभूतप्पवेदनं तुम्हाकं अनुच्छविकन्ति अत्थो।

    Giribhaṇḍamahāpūjāyāti cetiyagirimhi sakalalaṅkādīpe, yojanappamāṇe samudde ca nāvāsaṅghāṭādike ṭhapetvā dīpapupphagandhādīhi kariyamānamahāpūjāyaṃ. Pariyāyenapīti lesenapi. Anucchavikanti sāraṇīyadhammapūraṇatopi idaṃ yathābhūtappavedanaṃ tumhākaṃ anucchavikanti attho.

    अनारोचेत्वाव पलायिंसु चोरभयेन। ‘‘अत्तनो दुज्‍जीविकाया’’ति च वदन्ति।

    Anārocetvāva palāyiṃsu corabhayena. ‘‘Attano dujjīvikāyā’’ti ca vadanti.

    वट्टिस्सतीति कप्पिस्सति। थेरी सारणीयधम्मपूरिका अहोसि, थेरस्स पन सीलतेजेनेव देवता उस्सुक्‍कं आपज्‍जि।

    Vaṭṭissatīti kappissati. Therī sāraṇīyadhammapūrikā ahosi, therassa pana sīlatejeneva devatā ussukkaṃ āpajji.

    नत्थि एतेसं खण्डन्ति अखण्डानि। तं पन नेसं खण्डं दस्सेतुं ‘‘यस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ उपसम्पन्‍नसीलानं उद्देसक्‍कमेन आदि अन्ता वेदितब्बा। तेनाह ‘‘सत्तसू’’तिआदि। अनुपसम्पन्‍नसीलानं पन समादानक्‍कमेनपि आदि अन्ता लब्भन्ति। परियन्ते छिन्‍नसाटको वियाति वत्थन्ते, दसन्ते वा छिन्‍नवत्थं विय, विसदिसूदाहरणं चेतं ‘‘अखण्डानी’’ति इमस्स अधिगतत्ता। एवं सेसानिपि उदाहरणानि। खण्डितभिन्‍नता खण्डं, तं एतस्स अत्थीति खण्डं, सीलं। ‘‘छिद्द’’न्तिआदीसुपि एसेव नयो। वेमज्झे भिन्‍नं विनिविज्झनवसेन विसभागवण्णेन गावी वियाति सम्बन्धो। सबलरहितानि असबलानि। तथा अकम्मासानि। सीलस्स तण्हादासब्यतो मोचनं विवट्टूपनिस्सयभावापादनं। यस्मा च तंसमङ्गीपुग्गलो सेरी सयंवसी भुजिस्सो नाम होति, तस्मापि भुजिस्सानि। तेनेवाह ‘‘भुजिस्सभावकारणतो भुजिस्सानी’’ति। सुपरिसुद्धभावेन पासंसत्ता विञ्‍ञुपसत्थानि। इमिनाहं सीलेन देवो वा भवेय्यं, देवञ्‍ञतरो वा, तत्थ ‘‘निच्‍चो धुवो सस्सतो’’ति, ‘‘सीलेन सुद्धी’’ति च एवं आदिना तण्हादिट्ठीहि अपरामट्ठत्ता। ‘‘अयं ते सीलेसु दोसो’’ति चतूसुपि विपत्तीसु याय कायचि विपत्तिया दस्सनेन परामट्ठुं अनुद्धंसेतुं। समाधिसंवत्तनप्पयोजनानि समाधिसंवत्तनिकानि।

    Natthi etesaṃ khaṇḍanti akhaṇḍāni. Taṃ pana nesaṃ khaṇḍaṃ dassetuṃ ‘‘yassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha upasampannasīlānaṃ uddesakkamena ādi antā veditabbā. Tenāha ‘‘sattasū’’tiādi. Anupasampannasīlānaṃ pana samādānakkamenapi ādi antā labbhanti. Pariyante chinnasāṭako viyāti vatthante, dasante vā chinnavatthaṃ viya, visadisūdāharaṇaṃ cetaṃ ‘‘akhaṇḍānī’’ti imassa adhigatattā. Evaṃ sesānipi udāharaṇāni. Khaṇḍitabhinnatā khaṇḍaṃ, taṃ etassa atthīti khaṇḍaṃ, sīlaṃ. ‘‘Chidda’’ntiādīsupi eseva nayo. Vemajjhe bhinnaṃ vinivijjhanavasena visabhāgavaṇṇena gāvī viyāti sambandho. Sabalarahitāni asabalāni. Tathā akammāsāni. Sīlassa taṇhādāsabyato mocanaṃ vivaṭṭūpanissayabhāvāpādanaṃ. Yasmā ca taṃsamaṅgīpuggalo serī sayaṃvasī bhujisso nāma hoti, tasmāpi bhujissāni. Tenevāha ‘‘bhujissabhāvakāraṇatobhujissānī’’ti. Suparisuddhabhāvena pāsaṃsattā viññupasatthāni. Imināhaṃ sīlena devo vā bhaveyyaṃ, devaññataro vā, tattha ‘‘nicco dhuvo sassato’’ti, ‘‘sīlena suddhī’’ti ca evaṃ ādinā taṇhādiṭṭhīhi aparāmaṭṭhattā. ‘‘Ayaṃ te sīlesu doso’’ti catūsupi vipattīsu yāya kāyaci vipattiyā dassanena parāmaṭṭhuṃ anuddhaṃsetuṃ. Samādhisaṃvattanappayojanāni samādhisaṃvattanikāni.

    समानभावूपगतसीलाति सीलसम्पत्तिया समानभावं उपगतसीला सभागवुत्तिका। कामं पुथुज्‍जनानञ्‍च चतुपारिसुद्धिसीले नानत्तं न सिया, तं पन न एकन्तिकं, इदं एकन्तिकं नियतभावतोति आह ‘‘नत्थि मग्गसीले नानत्त’’न्ति। तं सन्धायेतं वुत्तन्ति मग्गसीलं सन्धाय एतं ‘‘यानि तानि सीलानी’’तिआदि वुत्तं।

    Samānabhāvūpagatasīlāti sīlasampattiyā samānabhāvaṃ upagatasīlā sabhāgavuttikā. Kāmaṃ puthujjanānañca catupārisuddhisīle nānattaṃ na siyā, taṃ pana na ekantikaṃ, idaṃ ekantikaṃ niyatabhāvatoti āha ‘‘natthi maggasīle nānatta’’nti. Taṃ sandhāyetaṃ vuttanti maggasīlaṃ sandhāya etaṃ ‘‘yāni tāni sīlānī’’tiādi vuttaṃ.

    यायन्ति या अयं मय्हञ्‍चेव तुम्हाकञ्‍च पच्‍चक्खभूता । दिट्ठीति मग्गसम्मादिट्ठि। निद्दोसाति निधुतदोसा, समुच्छिन्‍नरागादिपापधम्माति अत्थो। निय्यातीति वट्टदुक्खतो निस्सरति निगच्छति। सयं निय्यन्तस्सेव हि ‘‘तंसमङ्गीपुग्गलं वट्टदुक्खतो निय्यापेती’’ति वुच्‍चति। या सत्थु अनुसिट्ठि, तं करोतीति तक्‍करो, तस्स, यथानुसिट्ठं पटिपज्‍जनकस्साति अत्थो। समानदिट्ठिभावन्ति सदिसदिट्ठिभावं सच्‍चसम्पटिवेधेन अभिन्‍नदिट्ठिभावं। वुद्धियेवाति अरियविनये गुणेहि वुड्ढियेव, नो परिहानीति अयं अपरिहानियधम्मदेसना अत्तनोपि सासनस्स अद्धनियतं आकङ्खन्तेन भगवता इध देसिता।

    Yāyanti yā ayaṃ mayhañceva tumhākañca paccakkhabhūtā . Diṭṭhīti maggasammādiṭṭhi. Niddosāti nidhutadosā, samucchinnarāgādipāpadhammāti attho. Niyyātīti vaṭṭadukkhato nissarati nigacchati. Sayaṃ niyyantasseva hi ‘‘taṃsamaṅgīpuggalaṃ vaṭṭadukkhato niyyāpetī’’ti vuccati. Yā satthu anusiṭṭhi, taṃ karotīti takkaro, tassa, yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjanakassāti attho. Samānadiṭṭhibhāvanti sadisadiṭṭhibhāvaṃ saccasampaṭivedhena abhinnadiṭṭhibhāvaṃ. Vuddhiyevāti ariyavinaye guṇehi vuḍḍhiyeva, no parihānīti ayaṃ aparihāniyadhammadesanā attanopi sāsanassa addhaniyataṃ ākaṅkhantena bhagavatā idha desitā.

    १४२. आसन्‍नपरिनिब्बानत्ताति कतिपयमासाधिकेन संवच्छरमत्तेन परिनिब्बानं भविस्सतीति कत्वा वुत्तं। एतंयेवाति ‘‘इति सील’’न्तिआदिकंयेव इति सीलन्ति एत्थ इति-सद्दो पकारत्थो, परिमाणत्थो च एकज्झं कत्वा गहितोति आह ‘‘एवं सीलं एत्तकं सील’’न्ति। एवं सीलन्ति एवं पभेदं सीलं। एत्तकन्ति एतं परमं, न इतो भिय्यो। चतुपारिसुद्धिसीलन्ति मग्गस्स सम्भारभूतं लोकियचतुपारिसुद्धिसीलं। चित्तेकग्गता समाधीति एत्थापि एसेव नयो। यस्मिं सीले ठत्वाति यस्मिं लोकुत्तरकुसलस्स पदट्ठानभूते ‘‘पुब्बेव खो पनस्स कायकम्मं वचीकम्मं आजीवो सुपरिसुद्धो होती’’ति (म॰ नि॰ ३.४३१; कथा॰ ८७४) एवं वुत्तसीले पतिट्ठाय। एसोति मग्गफलसमाधि। परिभावितोति तेन सीलेन सब्बसो भावितो सम्भावितो। महप्फलो होति महानिसंसोति मग्गसमाधि ताव सामञ्‍ञफलेहि महप्फलो, वट्टदुक्खवूपसमेन महानिसंसो। इतरो पटिप्पस्सद्धिप्पहानेन महप्फलो, निब्बुतिसुखुप्पत्तिया महानिसंसो। यम्हि समाधिम्हि ठत्वाति यस्मिं लोकुत्तरकुसलस्स पदट्ठानभूते पादकज्झानसमाधिम्हि चेव वुट्ठानगामिनिसमाधिम्हि च ठत्वा। साति मग्गफलपञ्‍ञा। तेन परिभाविताति तेन यथावुत्तसमाधिना सब्बसो भाविता परिभाविता। महप्फलमहानिसंसता समाधिम्हि वुत्तनयेन वेदितब्बा। अपि च ते बोज्झङ्गमग्गङ्गझानङ्गप्पभेदहेतुताय महप्फला सत्तदक्खिणेय्यपुग्गलविभागहेतुताय महानिसंसाति वेदितब्बा। याय पञ्‍ञाय ठत्वाति यायं विपस्सनापञ्‍ञायं, समाधिविपस्सनापञ्‍ञायं वा ठत्वा। समथयानिकस्स हि समाधिसहगतापि पञ्‍ञा मग्गाधिगमाय विसेसपच्‍चयो होतियेव। सम्मदेवाति सुट्ठुयेव यथा आसवानं लेसोपि नावसिस्सति, एवं सब्बसो आसवेहि विमुच्‍चति। अग्गमग्गक्खणञ्हि सन्धायेतं वुत्तं।

    142.Āsannaparinibbānattāti katipayamāsādhikena saṃvaccharamattena parinibbānaṃ bhavissatīti katvā vuttaṃ. Etaṃyevāti ‘‘iti sīla’’ntiādikaṃyeva iti sīlanti ettha iti-saddo pakārattho, parimāṇattho ca ekajjhaṃ katvā gahitoti āha ‘‘evaṃ sīlaṃ ettakaṃ sīla’’nti. Evaṃ sīlanti evaṃ pabhedaṃ sīlaṃ. Ettakanti etaṃ paramaṃ, na ito bhiyyo. Catupārisuddhisīlanti maggassa sambhārabhūtaṃ lokiyacatupārisuddhisīlaṃ. Cittekaggatā samādhīti etthāpi eseva nayo. Yasmiṃ sīle ṭhatvāti yasmiṃ lokuttarakusalassa padaṭṭhānabhūte ‘‘pubbeva kho panassa kāyakammaṃ vacīkammaṃ ājīvo suparisuddho hotī’’ti (ma. ni. 3.431; kathā. 874) evaṃ vuttasīle patiṭṭhāya. Esoti maggaphalasamādhi. Paribhāvitoti tena sīlena sabbaso bhāvito sambhāvito. Mahapphalo hoti mahānisaṃsoti maggasamādhi tāva sāmaññaphalehi mahapphalo, vaṭṭadukkhavūpasamena mahānisaṃso. Itaro paṭippassaddhippahānena mahapphalo, nibbutisukhuppattiyā mahānisaṃso. Yamhi samādhimhiṭhatvāti yasmiṃ lokuttarakusalassa padaṭṭhānabhūte pādakajjhānasamādhimhi ceva vuṭṭhānagāminisamādhimhi ca ṭhatvā. Sāti maggaphalapaññā. Tena paribhāvitāti tena yathāvuttasamādhinā sabbaso bhāvitā paribhāvitā. Mahapphalamahānisaṃsatā samādhimhi vuttanayena veditabbā. Api ca te bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgappabhedahetutāya mahapphalā sattadakkhiṇeyyapuggalavibhāgahetutāya mahānisaṃsāti veditabbā. Yāya paññāya ṭhatvāti yāyaṃ vipassanāpaññāyaṃ, samādhivipassanāpaññāyaṃ vā ṭhatvā. Samathayānikassa hi samādhisahagatāpi paññā maggādhigamāya visesapaccayo hotiyeva. Sammadevāti suṭṭhuyeva yathā āsavānaṃ lesopi nāvasissati, evaṃ sabbaso āsavehi vimuccati. Aggamaggakkhaṇañhi sandhāyetaṃ vuttaṃ.

    १४३. लोकियत्थसद्दानं विय अभिरन्त-सद्दस्स सिद्धि दट्ठब्बा। अभिरन्तं अभिरतं अभिरतीति हि अत्थतो एकं। अभिरन्त-सद्दो चायं अभिरुचिपरियायो, न अस्सादपरियायो। अस्सादवसेन हि कत्थचि वसन्तस्स अस्सादवत्थुविगमेन सिया तस्स तत्थ अनभिरति, यदिदं खीणासवानं नत्थि, पगेव बुद्धानन्ति आह ‘‘बुद्धानं…पे॰… नत्थी’’ति। अभिरतिवसेन कत्थचि वसित्वा तदभावतो अञ्‍ञत्थ गमनं नाम बुद्धानं नत्थि। वेनेय्यविनयनत्थं पन कत्थचि वसित्वा तस्मिं सिद्धे वेनेय्यविनयनत्थमेव ततो अञ्‍ञत्थ गच्छन्ति, अयमेत्थ यथारुचि। आयामाति एत्थ आ-सद्दो ‘‘आगच्छा’’ति इमिना समानत्थोति आह ‘‘एहि यामा’’ति। अयामाति पन पाठे अ-कारो निपातमत्तं। सन्तिकावचरत्ता थेरं आलपति, न पन तदा सत्थु सन्तिके वसन्तानं भिक्खूनं अभावतो। अपरिच्छिन्‍नगणनो हि तदा भगवतो सन्तिके भिक्खुसङ्घो । तेनाह ‘‘महता भिक्खुसङ्घेन सद्धि’’न्ति। अम्बलट्ठिकागमनन्ति अम्बलट्ठिकागमनपटिसंयुत्तपाठमाह। पाटलिगमनेति एत्थापि एसेव नयो। उत्तानमेव अनन्तरं, हेट्ठा च संवण्णितरूपत्ता।

    143. Lokiyatthasaddānaṃ viya abhiranta-saddassa siddhi daṭṭhabbā. Abhirantaṃ abhirataṃ abhiratīti hi atthato ekaṃ. Abhiranta-saddo cāyaṃ abhirucipariyāyo, na assādapariyāyo. Assādavasena hi katthaci vasantassa assādavatthuvigamena siyā tassa tattha anabhirati, yadidaṃ khīṇāsavānaṃ natthi, pageva buddhānanti āha ‘‘buddhānaṃ…pe… natthī’’ti. Abhirativasena katthaci vasitvā tadabhāvato aññattha gamanaṃ nāma buddhānaṃ natthi. Veneyyavinayanatthaṃ pana katthaci vasitvā tasmiṃ siddhe veneyyavinayanatthameva tato aññattha gacchanti, ayamettha yathāruci. Āyāmāti ettha ā-saddo ‘‘āgacchā’’ti iminā samānatthoti āha ‘‘ehi yāmā’’ti. Ayāmāti pana pāṭhe a-kāro nipātamattaṃ. Santikāvacarattā theraṃ ālapati, na pana tadā satthu santike vasantānaṃ bhikkhūnaṃ abhāvato. Aparicchinnagaṇano hi tadā bhagavato santike bhikkhusaṅgho . Tenāha ‘‘mahatā bhikkhusaṅghena saddhi’’nti. Ambalaṭṭhikāgamananti ambalaṭṭhikāgamanapaṭisaṃyuttapāṭhamāha. Pāṭaligamaneti etthāpi eseva nayo. Uttānameva anantaraṃ, heṭṭhā ca saṃvaṇṇitarūpattā.

    सारिपुत्तसीहनादवण्णना

    Sāriputtasīhanādavaṇṇanā

    १४५. ‘‘आयस्मा सारिपुत्तो’’तिआदि पाठजातं। सम्पसादनीयेति सम्पसादनीयसुत्ते (दी॰ नि॰ ३.१४१) वित्थारितं पोराणट्ठकथायं, तस्मा मयम्पि तत्थेव नं अत्थतो वित्थारयिस्सामाति अधिप्पायो।

    145.‘‘Āyasmā sāriputto’’tiādi pāṭhajātaṃ. Sampasādanīyeti sampasādanīyasutte (dī. ni. 3.141) vitthāritaṃ porāṇaṭṭhakathāyaṃ, tasmā mayampi tattheva naṃ atthato vitthārayissāmāti adhippāyo.

    दुस्सीलआदीनववण्णना

    Dussīlaādīnavavaṇṇanā

    १४८. आगन्त्वा वसन्ति एत्थ आगन्तुकाति आवसथो, तदेव अगारन्ति आह ‘‘आवसथागारन्ति आगन्तुकानं आवसथगेह’’न्ति। द्विन्‍नं राजूनन्ति लिच्छविराजमगधराजूनं। सहायकाति सेवका। कुलानीति कुटुम्बिके। सन्थतन्ति सन्थरि, सब्बं सन्थरि सब्बसन्थरि, तं सब्बसन्थरिं। भावनपुंसकनिद्देसो चायं। तेनाह ‘‘यथा सब्बं सन्थतं होति, एव’’न्ति।

    148. Āgantvā vasanti ettha āgantukāti āvasatho, tadeva agāranti āha ‘‘āvasathāgāranti āgantukānaṃ āvasathageha’’nti. Dvinnaṃrājūnanti licchavirājamagadharājūnaṃ. Sahāyakāti sevakā. Kulānīti kuṭumbike. Santhatanti santhari, sabbaṃ santhari sabbasanthari, taṃ sabbasanthariṃ. Bhāvanapuṃsakaniddeso cāyaṃ. Tenāha ‘‘yathā sabbaṃ santhataṃ hoti, eva’’nti.

    १४९. दुस्सीलोति एत्थ दु-सद्दो अभावत्थो ‘‘दुप्पञ्‍ञो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.४४९; अ॰ नि॰ ५.१०) विय, न गरहत्थोति आह ‘‘असीलो निस्सीलो’’ति। भिन्‍नसंवरोति एत्थ यो समादिन्‍नसीलो केनचि कारणेन सीलभेदं पत्तो, सो ताव भिन्‍नसंवरो होति। यो पन सब्बेन सब्बं असमादिन्‍नसीलो आचारहीनो, सो कथं भिन्‍नसंवरो नाम होतीति? सोपि साधुसमाचारस्स परिहानियस्स भेदितत्ता भिन्‍नसंवरो एव नाम। विस्सट्ठसंवरो संवररहितोति हि वुत्तं होति।

    149.Dussīloti ettha du-saddo abhāvattho ‘‘duppañño’’tiādīsu (ma. ni. 1.449; a. ni. 5.10) viya, na garahatthoti āha ‘‘asīlo nissīlo’’ti. Bhinnasaṃvaroti ettha yo samādinnasīlo kenaci kāraṇena sīlabhedaṃ patto, so tāva bhinnasaṃvaro hoti. Yo pana sabbena sabbaṃ asamādinnasīlo ācārahīno, so kathaṃ bhinnasaṃvaro nāma hotīti? Sopi sādhusamācārassa parihāniyassa bheditattā bhinnasaṃvaro eva nāma. Vissaṭṭhasaṃvaro saṃvararahitoti hi vuttaṃ hoti.

    तं तं सिप्पट्ठानं। माघातकालेति ‘‘मा घातेथ पाणिनो’’ति एवं माघाताति घोसनं घोसितदिवसे।

    Taṃ taṃ sippaṭṭhānaṃ. Māghātakāleti ‘‘mā ghātetha pāṇino’’ti evaṃ māghātāti ghosanaṃ ghositadivase.

    अब्भुग्गच्छति पापको कित्तिसद्दो।

    Abbhuggacchati pāpako kittisaddo.

    अज्झासयेन मङ्कु होतियेव विप्पटिसारिभावतो।

    Ajjhāsayena maṅku hotiyeva vippaṭisāribhāvato.

    तस्साति दुस्सीलस्स। समादाय पवत्तिट्ठानन्ति उट्ठाय समुट्ठाय कतकारणं। आपाथं आगच्छतीति तं मनसो उपट्ठाति। उम्मीलेत्वा इधलोकन्ति उम्मीलनकाले अत्तनो पुत्तदारादिदस्सनवसेन इध लोकं पस्सति। निमीलेत्वा परलोकन्ति निमीलनकाले गतिनिमित्तुपट्ठानवसेन परलोकं पस्सति। तेनाह ‘‘चत्तारो अपाया’’तिआदि। पञ्‍चमपदन्ति ‘‘कायस्स भेदा’’तिआदिना वुत्तो पञ्‍चमो आदीनवकोट्ठासो।

    Tassāti dussīlassa. Samādāya pavattiṭṭhānanti uṭṭhāya samuṭṭhāya katakāraṇaṃ. Āpāthaṃ āgacchatīti taṃ manaso upaṭṭhāti. Ummīletvā idhalokanti ummīlanakāle attano puttadārādidassanavasena idha lokaṃ passati. Nimīletvā paralokanti nimīlanakāle gatinimittupaṭṭhānavasena paralokaṃ passati. Tenāha ‘‘cattāro apāyā’’tiādi. Pañcamapadanti ‘‘kāyassa bhedā’’tiādinā vutto pañcamo ādīnavakoṭṭhāso.

    सीलवन्तआनिसंसवण्णना

    Sīlavantaānisaṃsavaṇṇanā

    १५०. वुत्तविपरियायेनाति वुत्ताय आदीनवकथाय विपरियायेन। ‘‘अप्पमत्तो तं तं कसिवाणिज्‍जादिं यथाकालं सम्पादेतुं सक्‍कोती’’तिआदिना ‘‘पासंसं सीलमस्स अत्थीति सीलवा। सीलसम्पन्‍नोति सीलेन समन्‍नागतो। सम्पन्‍नसीलो’’ति एवमादिकं पन अत्थवचनं सुकरन्ति अनामट्ठं।

    150.Vuttavipariyāyenāti vuttāya ādīnavakathāya vipariyāyena. ‘‘Appamatto taṃ taṃ kasivāṇijjādiṃ yathākālaṃ sampādetuṃ sakkotī’’tiādinā ‘‘pāsaṃsaṃ sīlamassa atthīti sīlavā. Sīlasampannoti sīlena samannāgato. Sampannasīlo’’ti evamādikaṃ pana atthavacanaṃ sukaranti anāmaṭṭhaṃ.

    १५१. पाळिमुत्तकायाति सङ्गीतिअनारुळ्हाय धम्मिकथाय। तत्थेवाति आवसथागारे एव।

    151.Pāḷimuttakāyāti saṅgītianāruḷhāya dhammikathāya. Tatthevāti āvasathāgāre eva.

    पाटलिपुत्तनगरमापनवण्णना

    Pāṭaliputtanagaramāpanavaṇṇanā

    १५२. इस्सरियमत्तायाति इस्सरियप्पमाणेन, इस्सरियेन चेव वित्तूपकरणेन चाति एवं वा अत्थो दट्ठब्बो। उपभोगूपकरणानिपि हि लोके ‘‘मत्ता’’ति वुच्‍चन्ति। पाटलिगामं नगरं कत्वाति पुब्बे ‘‘पाटलिगामो’’ति लद्धनामं ठानं इदानि नगरं कत्वा। मापेन्तीति पतिट्ठापेन्ति। आयमुखपच्छिन्दनत्थन्ति आयद्वारानं उपच्छेदनाय। ‘‘सहस्ससेवा’’ति वा पाठो, सहस्ससो एव। तेनाह ‘‘एकेकवग्गवसेन सहस्सं सहस्सं हुत्वा’’ति। घरवत्थूनीति घरपतिट्ठापनट्ठानानि। चित्तानि नमन्तीति तंतंदेवतानुभावेन तत्थ तत्थेव चित्तानि नमन्ति वत्थुविज्‍जापाठकानं, यत्थ यत्थ ताहि वत्थूनि परिग्गहितानि। सिप्पानुभावेनाति सिप्पानुगतविज्‍जानुभावेन। नागग्गाहोति नागानं निवासप्परिग्गहो। सेसद्वयेसुपि एसेव नयो। पासाणोति अप्पलक्खणपासाणो। खाणुकोति यो कोचि खाणुको । सिप्पं जप्पित्वा तादिसं सारम्भट्ठानं परिहरित्वा अनारम्भे ठाने ताहि वत्थुपरिग्गाहिकाहि देवताहि सद्धिं मन्तयमाना विय तंतंगेहानि मापेन्ति उपदेसदानवसेन। नेसन्ति वत्थुविज्‍जापाठकानं, सब्बासं देवतानं। मङ्गलं वड्ढापेस्सन्तीति मङ्गलं ब्रूहेस्सन्ति। पण्डितदस्सनादीनि हि उत्तममङ्गलानि। तेनाह ‘‘अथ मय’’न्तिआदि।

    152.Issariyamattāyāti issariyappamāṇena, issariyena ceva vittūpakaraṇena cāti evaṃ vā attho daṭṭhabbo. Upabhogūpakaraṇānipi hi loke ‘‘mattā’’ti vuccanti. Pāṭaligāmaṃ nagaraṃ katvāti pubbe ‘‘pāṭaligāmo’’ti laddhanāmaṃ ṭhānaṃ idāni nagaraṃ katvā. Māpentīti patiṭṭhāpenti. Āyamukhapacchindanatthanti āyadvārānaṃ upacchedanāya. ‘‘Sahassasevā’’ti vā pāṭho, sahassaso eva. Tenāha ‘‘ekekavaggavasena sahassaṃ sahassaṃ hutvā’’ti. Gharavatthūnīti gharapatiṭṭhāpanaṭṭhānāni. Cittāni namantīti taṃtaṃdevatānubhāvena tattha tattheva cittāni namanti vatthuvijjāpāṭhakānaṃ, yattha yattha tāhi vatthūni pariggahitāni. Sippānubhāvenāti sippānugatavijjānubhāvena. Nāgaggāhoti nāgānaṃ nivāsappariggaho. Sesadvayesupi eseva nayo. Pāsāṇoti appalakkhaṇapāsāṇo. Khāṇukoti yo koci khāṇuko . Sippaṃ jappitvā tādisaṃ sārambhaṭṭhānaṃ pariharitvā anārambhe ṭhāne tāhi vatthupariggāhikāhi devatāhi saddhiṃ mantayamānāviya taṃtaṃgehāni māpenti upadesadānavasena. Nesanti vatthuvijjāpāṭhakānaṃ, sabbāsaṃ devatānaṃ. Maṅgalaṃ vaḍḍhāpessantīti maṅgalaṃ brūhessanti. Paṇḍitadassanādīni hi uttamamaṅgalāni. Tenāha ‘‘atha maya’’ntiādi.

    सद्दो अब्भुग्गच्छति अवयवधम्मेन समुदायस्स अपदिसितब्बतो यथा ‘‘अलङ्कतो देवदत्तो’’ति।

    Saddo abbhuggacchati avayavadhammena samudāyassa apadisitabbato yathā ‘‘alaṅkato devadatto’’ti.

    अरियकमनुस्सानन्ति अरियदेसवासिमनुस्सानं। रासिवसेनेवाति ‘‘सहस्सं सतसहस्स’’न्तिआदिना रासिवसेनेव, अप्पकस्स पन भण्डस्स कयविक्‍कयो अञ्‍ञत्थापि लब्भतेवाति ‘‘रासिवसेनेवा’’ति वुत्तं। वाणिजाय पथो पवत्तिट्ठानन्ति वणिप्पथोति पुरिमविकप्पे अत्थो दुतियविकप्पे पन वाणिजानं पथो पवत्तिट्ठानन्ति, वणिप्पथोति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘वाणिजानं वसनट्ठान’’न्ति आह। भण्डपुटे भिन्दन्ति मोचेन्ति एत्थाति पुटभेदनन्ति अयमेत्थ अत्थोति आह ‘‘भण्डपुटे…पे॰… वुत्तं होती’’ति।

    Ariyakamanussānanti ariyadesavāsimanussānaṃ. Rāsivasenevāti ‘‘sahassaṃ satasahassa’’ntiādinā rāsivaseneva, appakassa pana bhaṇḍassa kayavikkayo aññatthāpi labbhatevāti ‘‘rāsivasenevā’’ti vuttaṃ. Vāṇijāya patho pavattiṭṭhānanti vaṇippathoti purimavikappe attho dutiyavikappe pana vāṇijānaṃ patho pavattiṭṭhānanti, vaṇippathoti imamatthaṃ dassento ‘‘vāṇijānaṃ vasanaṭṭhāna’’nti āha. Bhaṇḍapuṭe bhindanti mocenti etthāti puṭabhedananti ayamettha atthoti āha ‘‘bhaṇḍapuṭe…pe… vuttaṃ hotī’’ti.

    च-कारत्थो समुच्‍चयत्थो वा-सद्दो।

    Ca-kārattho samuccayattho vā-saddo.

    १५३. काळकण्णी सत्ताति अत्तना कण्हधम्मबहुलताय परेसञ्‍च कण्हविपाकानत्थनिब्बत्तिनिमित्तताय ‘‘काळकण्णी’’ति लद्धनामा परूपद्दवकरा अप्पेसक्खसत्ता। तन्ति भगवन्तं। पुब्बण्हसमयन्ति पुब्बण्हे एकं समयं। गामप्पविसननीहारेनाति गामप्पवेसन निवसनाकारेन। कायपटिबद्धं कत्वाति चीवरं पारुपित्वा, पत्तं हत्थेन गहेत्वाति अत्थो।

    153.Kāḷakaṇṇī sattāti attanā kaṇhadhammabahulatāya paresañca kaṇhavipākānatthanibbattinimittatāya ‘‘kāḷakaṇṇī’’ti laddhanāmā parūpaddavakarā appesakkhasattā. Tanti bhagavantaṃ. Pubbaṇhasamayanti pubbaṇhe ekaṃ samayaṃ. Gāmappavisananīhārenāti gāmappavesana nivasanākārena. Kāyapaṭibaddhaṃ katvāti cīvaraṃ pārupitvā, pattaṃ hatthena gahetvāti attho.

    एत्थाति एतस्मिं वा सकप्पितप्पदेसे। सञ्‍ञतेति सम्मदेव सञ्‍ञते सुसंवुतकायवाचाचित्ते।

    Etthāti etasmiṃ vā sakappitappadese. Saññateti sammadeva saññate susaṃvutakāyavācācitte.

    पत्तिं ददेय्याति अत्तना पसुतं पुञ्‍ञं तासं देवतानं अनुप्पदज्‍जेय्य। ‘‘पूजिता’’तिआदीसु तदेव पत्तिदानं पूजा, अनागते एव उपद्दवे आरक्खसंविधानं पटिपूजा। ‘‘येभुय्येन ञातिमनुस्सा ञातिपेतानं पत्तिदानादिना पूजनमाननादीनि करोन्ति इमे पन अञ्‍ञातकापि समाना तथा करोन्ति, तस्मा नेसं सक्‍कच्‍चं आरक्खा संविधातब्बा’’ति अञ्‍ञमञ्‍ञं सम्पवारेत्वा देवता तत्थ उस्सुक्‍कं आपज्‍जन्तीति दस्सेन्तो ‘‘इमे’’तिआदिमाह। बलिकम्मकरणं माननं, सम्पति उप्पन्‍नपरिस्सयहरणं पटिमानन्ति दस्सेतुं ‘‘एते’’तिआदि वुत्तं।

    Pattiṃ dadeyyāti attanā pasutaṃ puññaṃ tāsaṃ devatānaṃ anuppadajjeyya. ‘‘Pūjitā’’tiādīsu tadeva pattidānaṃ pūjā, anāgate eva upaddave ārakkhasaṃvidhānaṃ paṭipūjā. ‘‘Yebhuyyena ñātimanussā ñātipetānaṃ pattidānādinā pūjanamānanādīni karonti ime pana aññātakāpi samānā tathā karonti, tasmā nesaṃ sakkaccaṃ ārakkhā saṃvidhātabbā’’ti aññamaññaṃ sampavāretvā devatā tattha ussukkaṃ āpajjantīti dassento ‘‘ime’’tiādimāha. Balikammakaraṇaṃ mānanaṃ, sampati uppannaparissayaharaṇaṃ paṭimānanti dassetuṃ ‘‘ete’’tiādi vuttaṃ.

    सुन्दरानि पस्सतीति सुन्दरानि इट्ठानि एव पस्सति, न अनिट्ठानि।

    Sundarāni passatīti sundarāni iṭṭhāni eva passati, na aniṭṭhāni.

    १५४. आणियो कोट्टेत्वाति लहुके दारुदण्डे गहेत्वा कवाटफलके विय अञ्‍ञमञ्‍ञं सम्बन्धे कातुं आणियो कोट्टेत्वा। नावासङ्खेपेन कतं उळुम्पं, वेळुनळादिके सङ्घरित्वा वल्‍लिआदीहि कलापवसेन बन्धित्वा कत्तब्बं कुल्‍लं।

    154.Āṇiyo koṭṭetvāti lahuke dārudaṇḍe gahetvā kavāṭaphalake viya aññamaññaṃ sambandhe kātuṃ āṇiyo koṭṭetvā. Nāvāsaṅkhepena kataṃ uḷumpaṃ, veḷunaḷādike saṅgharitvā valliādīhi kalāpavasena bandhitvā kattabbaṃ kullaṃ.

    उदकट्ठानस्सेतं अधिवचनन्ति यथावुत्तस्स यस्स कस्सचि उदकट्ठानस्स एतं ‘‘अण्णव’’न्ति अधिवचनं, समुद्दस्सेवाति अधिप्पायो। सरन्ति इध नदी अधिप्पेता सरति सन्दतीति कत्वा। गम्भीरवित्थतन्ति अगाधट्ठेन गम्भीरं, सकललोकत्तयब्यापिताय वित्थतं। विसज्‍जाति अनासज्‍ज अप्पत्वा। पल्‍ललानि तेसं अतरणतो। विनायेव कुल्‍लेनाति ईदिसं उदकं कुल्‍लेन ईदिसेन विना एव तिण्णा मेधाविनो जना, तण्हासरं पन अरियमग्गसङ्खातं सेतुं कत्वा नित्तिण्णाति योजना।

    Udakaṭṭhānassetaṃ adhivacananti yathāvuttassa yassa kassaci udakaṭṭhānassa etaṃ ‘‘aṇṇava’’nti adhivacanaṃ, samuddassevāti adhippāyo. Saranti idha nadī adhippetā sarati sandatīti katvā. Gambhīravitthatanti agādhaṭṭhena gambhīraṃ, sakalalokattayabyāpitāya vitthataṃ. Visajjāti anāsajja appatvā. Pallalāni tesaṃ ataraṇato. Vināyeva kullenāti īdisaṃ udakaṃ kullena īdisena vinā eva tiṇṇā medhāvino janā, taṇhāsaraṃ pana ariyamaggasaṅkhātaṃ setuṃ katvā nittiṇṇāti yojanā.

    पठमभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    अरियसच्‍चकथावण्णना

    Ariyasaccakathāvaṇṇanā

    १५५. महापनादस्स रञ्‍ञो। पासादकोटियं कतगामोति पासादस्स पतितथुपिकाय पतिट्ठितट्ठाने निविट्ठगामो। अरियभावकरानन्ति ये पटिविज्झन्ति, तेसं अरियभावकरानं निमित्तस्स कत्तुभावूपचारवसेनेव वुत्तं। तच्छाविपल्‍लासभूतभावेन सच्‍चानं। अनुबोधो पुब्बभागियं ञाणं, पटिवेधो मग्गञाणेन अभिसमयो, तत्थ यस्मा अनुबोधपुब्बको पटिवेधो अनुबोधेन विना न होति, अनुबोधोपि एकच्‍चो पटिवेधेन सम्बन्धो, तदुभयाभावहेतुकञ्‍च वट्टेव संसरणं, तस्मा वुत्तं पाळियं ‘‘अननुबोधा…पे॰… तुम्हाकञ्‍चा’’ति। पटिसन्धिग्गहणवसेन भवतो भवन्तरूपगमनं सन्धावनं, अपरापरं चवनुपपज्‍जनवसेन सञ्‍चरणं संसरणन्ति आह ‘‘भवतो’’तिआदि। सन्धावितसंसरितपदानं कम्मसाधनतं सन्धायाह ‘‘मया च तुम्हेहि चा’’ति पठमविकप्पे। दुतियविकप्पे पन भावसाधनतं हदये कत्वा ‘‘ममञ्‍चेव तुम्हाकञ्‍चा’’ति यथारुतवसेनेव वुत्तं। नयनसमत्थाति पापनसमत्था, दीघरज्‍जुना बद्धसकुणं विय रज्‍जुहत्थो पुरिसो देसन्तरं तण्हारज्‍जुना बद्धं सत्तसन्तानं अभिसङ्खारो भवन्तरं नेति एतायाति भवनेत्ति, तण्हा, सा अरियमग्गसत्थेन सुट्ठु हता छिन्‍नाति भवनेत्तिसमूहता।

    155.Mahāpanādassa rañño. Pāsādakoṭiyaṃkatagāmoti pāsādassa patitathupikāya patiṭṭhitaṭṭhāne niviṭṭhagāmo. Ariyabhāvakarānanti ye paṭivijjhanti, tesaṃ ariyabhāvakarānaṃ nimittassa kattubhāvūpacāravaseneva vuttaṃ. Tacchāvipallāsabhūtabhāvena saccānaṃ. Anubodho pubbabhāgiyaṃ ñāṇaṃ, paṭivedho maggañāṇena abhisamayo, tattha yasmā anubodhapubbako paṭivedho anubodhena vinā na hoti, anubodhopi ekacco paṭivedhena sambandho, tadubhayābhāvahetukañca vaṭṭeva saṃsaraṇaṃ, tasmā vuttaṃ pāḷiyaṃ ‘‘ananubodhā…pe… tumhākañcā’’ti. Paṭisandhiggahaṇavasena bhavato bhavantarūpagamanaṃ sandhāvanaṃ, aparāparaṃ cavanupapajjanavasena sañcaraṇaṃ saṃsaraṇanti āha ‘‘bhavato’’tiādi. Sandhāvitasaṃsaritapadānaṃ kammasādhanataṃ sandhāyāha ‘‘mayā ca tumhehi cā’’ti paṭhamavikappe. Dutiyavikappe pana bhāvasādhanataṃ hadaye katvā ‘‘mamañceva tumhākañcā’’ti yathārutavaseneva vuttaṃ. Nayanasamatthāti pāpanasamatthā, dīgharajjunā baddhasakuṇaṃ viya rajjuhattho puriso desantaraṃ taṇhārajjunā baddhaṃ sattasantānaṃ abhisaṅkhāro bhavantaraṃ neti etāyāti bhavanetti, taṇhā, sā ariyamaggasatthena suṭṭhu hatā chinnāti bhavanettisamūhatā.

    अनावत्तिधम्मसम्बोधिपरायणवण्णना

    Anāvattidhammasambodhiparāyaṇavaṇṇanā

    १५६. द्वे गामा ‘‘नातिका’’ति एवं लद्धनामो, ञ-कारस्स चायं न-कारादेसेन निद्देसो ‘‘अनिमित्ता न नायरे’’तिआदीसु (विसुद्धि॰ १.१७४; जा॰ अट्ठ॰ २.२.३४) विय। तेनाह ‘‘ञातिगामके’’ति । गिञ्‍जका वुच्‍चन्ति इट्ठका, गिञ्‍जकाहि एव कतो आवसथोति गिञ्‍जकावसथो । सो किर आवासो यथा सुधापरिकम्मेन सम्पयोजनं नत्थि, एवं इट्ठकाहि एव चिनित्वा छादेत्वा कतो। तेन वुत्तं ‘‘इट्ठकामये आवसथे’’ति। तुलादण्डकवाटफलकानि पन दारुमयानेव।

    156.Dve gāmā ‘‘nātikā’’ti evaṃ laddhanāmo, ña-kārassa cāyaṃ na-kārādesena niddeso ‘‘animittā na nāyare’’tiādīsu (visuddhi. 1.174; jā. aṭṭha. 2.2.34) viya. Tenāha ‘‘ñātigāmake’’ti . Giñjakā vuccanti iṭṭhakā, giñjakāhi eva kato āvasathoti giñjakāvasatho. So kira āvāso yathā sudhāparikammena sampayojanaṃ natthi, evaṃ iṭṭhakāhi eva cinitvā chādetvā kato. Tena vuttaṃ ‘‘iṭṭhakāmaye āvasathe’’ti. Tulādaṇḍakavāṭaphalakāni pana dārumayāneva.

    १५७. ओरं वुच्‍चति कामधातु, पच्‍चयभावेन तं ओरं भजन्तीति ओरम्भागियानि, ओरम्भागस्स वा हितानि ओरम्भागियानि। तेनाह ‘‘हेट्ठाभागियान’’न्तिआदि। तीहि मग्गेहीति हेट्ठिमेहि तीहि मग्गेहि। तेहि पहातब्बताय हि नेसं संयोजनानं ओरम्भागियता। ओरम्भञ्‍जियानि वा ओरम्भागियानि वुत्तानि निरुत्तिनयेन। इदानि ब्यतिरेकमुखेन नेसं ओरम्भागियभावं विभावेतुं ‘‘तत्था’’तिआदि वुत्तं। विक्खम्भितानि समत्थताविघातेन पुथुज्‍जनानं, समुच्छिन्‍नानि सब्बसो अभावेन अरियानं रूपारूपभवूपपत्तिया विबन्धाय न होन्तीति वुत्तं ‘‘अविक्खम्भितानि असमुच्छिन्‍नानी’’ति। निब्बत्तवसेनाति पटिसन्धिग्गहणवसेन। गन्तुं न देन्ति महग्गतगामिकम्मायूहनस्स विनिबन्धनतो। सक्‍कायदिट्ठिआदीनि तीणि संयोजनानि कामच्छन्दब्यापादा विय महग्गतूपपत्तिया अविनिबन्धभूतानिपि कामभवूपपत्तिया विसेसपच्‍चयत्ता तत्थ महग्गतभवे निब्बत्तम्पि तन्‍निब्बत्तिहेतुकम्मपरिक्खये कामभवूपपत्तिपच्‍चयताय महग्गतभवतो आनेत्वा पुन इधेव कामभवे एव निब्बत्तापेन्ति, तस्मा सब्बानिपि पञ्‍चपि संयोजनानि ओरम्भागियानि एव। पटिसन्धिवसेन अनागमनसभावाति पटिसन्धिग्गहणवसेन तस्मा लोका इध न आगमनसभावा। बुद्धदस्सनथेरदस्सनधम्मस्सवनानं पनत्थायस्स आगमनं अनिवारितं।

    157.Oraṃ vuccati kāmadhātu, paccayabhāvena taṃ oraṃ bhajantīti orambhāgiyāni, orambhāgassa vā hitāni orambhāgiyāni. Tenāha ‘‘heṭṭhābhāgiyāna’’ntiādi. Tīhi maggehīti heṭṭhimehi tīhi maggehi. Tehi pahātabbatāya hi nesaṃ saṃyojanānaṃ orambhāgiyatā. Orambhañjiyāni vā orambhāgiyāni vuttāni niruttinayena. Idāni byatirekamukhena nesaṃ orambhāgiyabhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Vikkhambhitāni samatthatāvighātena puthujjanānaṃ, samucchinnāni sabbaso abhāvena ariyānaṃ rūpārūpabhavūpapattiyā vibandhāya na hontīti vuttaṃ ‘‘avikkhambhitāni asamucchinnānī’’ti. Nibbattavasenāti paṭisandhiggahaṇavasena. Gantuṃ na denti mahaggatagāmikammāyūhanassa vinibandhanato. Sakkāyadiṭṭhiādīni tīṇi saṃyojanāni kāmacchandabyāpādā viya mahaggatūpapattiyā avinibandhabhūtānipi kāmabhavūpapattiyā visesapaccayattā tattha mahaggatabhave nibbattampi tannibbattihetukammaparikkhaye kāmabhavūpapattipaccayatāya mahaggatabhavato ānetvā puna idheva kāmabhave eva nibbattāpenti, tasmā sabbānipi pañcapi saṃyojanāni orambhāgiyāni eva. Paṭisandhivasena anāgamanasabhāvāti paṭisandhiggahaṇavasena tasmā lokā idha na āgamanasabhāvā. Buddhadassanatheradassanadhammassavanānaṃ panatthāyassa āgamanaṃ anivāritaṃ.

    कदाचि करहचि उप्पत्तिया सविरळाकारता परियुट्ठानमन्दताय अबहलताति द्वेधापि तनुभावो। अभिण्हन्ति बहुसो। बहलबहलाति तिब्बतिब्बा। यत्थ उप्पज्‍जन्ति, तं सन्तानं मद्दन्ता, फरन्ता, साधेन्ता, अन्धकारं करोन्ता उप्पज्‍जन्ति, द्वीहि पन मग्गेहि पहीनत्ता तनुकतनुका मन्दमन्दा उप्पज्‍जन्ति। ‘‘पुत्तधीतरो होन्ती’’ति इदं अकारणं। तथा हि अङ्गपच्‍चङ्गपरामसनमत्तेनपि ते होन्ति। इदन्ति ‘‘रागदोसमोहानं तनुत्ता’’ति इदं वचनं। भवतनुकवसेनाति अप्पकभववसेन। तन्ति महासिवत्थेरस्स वचनं पटिक्खित्तन्ति सम्बन्धो। ये भवा अरियानं लब्भन्ति, ते परिपुण्णलक्खणभवा एव। ये न लब्भन्ति, तत्थ कीदिसं तं भवतनुकं, तस्मा उभयथापि भवतनुकस्स असम्भवो एवाति दस्सेतुं ‘‘सोतापन्‍नस्सा’’तिआदि वुत्तं। अट्ठमे भवे भवतनुकं नत्थि अट्ठमस्सेव भवस्स सब्बस्सेव अभावतो। सेसेसुपि एसेव नयो।

    Kadāci karahaci uppattiyā saviraḷākāratā pariyuṭṭhānamandatāya abahalatāti dvedhāpi tanubhāvo. Abhiṇhanti bahuso. Bahalabahalāti tibbatibbā. Yattha uppajjanti, taṃ santānaṃ maddantā, pharantā, sādhentā, andhakāraṃ karontā uppajjanti, dvīhi pana maggehi pahīnattā tanukatanukā mandamandā uppajjanti. ‘‘Puttadhītaro hontī’’ti idaṃ akāraṇaṃ. Tathā hi aṅgapaccaṅgaparāmasanamattenapi te honti. Idanti ‘‘rāgadosamohānaṃ tanuttā’’ti idaṃ vacanaṃ. Bhavatanukavasenāti appakabhavavasena. Tanti mahāsivattherassa vacanaṃ paṭikkhittanti sambandho. Ye bhavā ariyānaṃ labbhanti, te paripuṇṇalakkhaṇabhavā eva. Ye na labbhanti, tattha kīdisaṃ taṃ bhavatanukaṃ, tasmā ubhayathāpi bhavatanukassa asambhavo evāti dassetuṃ ‘‘sotāpannassā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhame bhave bhavatanukaṃ natthi aṭṭhamasseva bhavassa sabbasseva abhāvato. Sesesupi eseva nayo.

    कामावचरलोकं सन्धाय वुत्तं इतरस्स लोकस्स वसेन तथा वत्तुं असक्‍कुणेय्यत्ता। यो हि सकदागामी देवमनुस्सलोकेसु वोमिस्सकवसेन निब्बत्तति, सोपि कामभववसेनेव परिच्छिन्दितब्बो। भगवता च कामलोके ठत्वा ‘‘सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा’’ति वुत्तं, ‘‘इमं लोकं आगन्त्वा’’ति च इमिना पञ्‍चसु सकदागामीसु चत्तारो वज्‍जेत्वा एकोव गहितो। एकच्‍चो हि इध सकदागामिफलं पत्वा इधेव परिनिब्बायति, एकच्‍चो इध पत्वा देवलोके परिनिब्बायति, एकच्‍चो देवलोके पत्वा तत्थेव परिनिब्बायति, एकच्‍चो देवलोके पत्वा इधूपपज्‍जित्वा परिनिब्बायति, इमे चत्तारो इध न लब्भन्ति। यो पन इध पत्वा देवलोके यावतायुकं वसित्वा पुन इधूपपज्‍जित्वा परिनिब्बायति, अयं इध अधिप्पेतो। अट्ठकथायं पन इमं लोकन्ति कामभवो अधिप्पेतोति इममत्थं विभावेतुं ‘‘सचे ही’’तिआदिना अञ्‍ञंयेव चतुक्‍कं दस्सितं।

    Kāmāvacaralokaṃsandhāya vuttaṃ itarassa lokassa vasena tathā vattuṃ asakkuṇeyyattā. Yo hi sakadāgāmī devamanussalokesu vomissakavasena nibbattati, sopi kāmabhavavaseneva paricchinditabbo. Bhagavatā ca kāmaloke ṭhatvā ‘‘sakideva imaṃ lokaṃ āgantvā’’ti vuttaṃ, ‘‘imaṃ lokaṃ āgantvā’’ti ca iminā pañcasu sakadāgāmīsu cattāro vajjetvā ekova gahito. Ekacco hi idha sakadāgāmiphalaṃ patvā idheva parinibbāyati, ekacco idha patvā devaloke parinibbāyati, ekacco devaloke patvā tattheva parinibbāyati, ekacco devaloke patvā idhūpapajjitvā parinibbāyati, ime cattāro idha na labbhanti. Yo pana idha patvā devaloke yāvatāyukaṃ vasitvā puna idhūpapajjitvā parinibbāyati, ayaṃ idha adhippeto. Aṭṭhakathāyaṃ pana imaṃ lokanti kāmabhavo adhippetoti imamatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘sace hī’’tiādinā aññaṃyeva catukkaṃ dassitaṃ.

    चतूसु …पे॰… सभावोति अत्थो अपायगमनीयानं पापधम्मानं सब्बसो पहीनत्ता। धम्मनियामेनाति मग्गधम्मनियामेन। नियतो उपरिमग्गाधिगमस्स अवस्संभाविभावतो। तेनाह ‘‘सम्बोधिपरायणो’’ति।

    Catūsu…pe… sabhāvoti attho apāyagamanīyānaṃ pāpadhammānaṃ sabbaso pahīnattā. Dhammaniyāmenāti maggadhammaniyāmena. Niyato uparimaggādhigamassa avassaṃbhāvibhāvato. Tenāha ‘‘sambodhiparāyaṇo’’ti.

    धम्मादासधम्मपरियायवण्णना

    Dhammādāsadhammapariyāyavaṇṇanā

    १५८. तेसं तेसं ञाणगतिन्ति तेसं तेसं सत्तानं ‘‘असुको सोतापन्‍नो, असुको सकदागामी’’तिआदिना तंतंञाणाधिगमनं। ञाणूपपत्तिं ञाणाभिसम्परायन्ति ततो परम्पि ‘‘नियतो सम्बोधिपरायणो, सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सती’’तिआदिना च ञाणसहितं उप्पत्तिपच्‍चयभावं। ओलोकेन्तस्स ञाणचक्खुना पेक्खन्तस्स कायकिलमथोव, न तेन काचि वेनेय्यानं अत्थसिद्धीति अधिप्पायो। चित्तविहेसाति चित्तखेदो, सा किलेसूपसंहितत्ता बुद्धानं नत्थि। आदीयति आलोकीयति अत्ता एतेनाति आदासं, धम्मभूतं आदासं धम्मादासं, अरियमग्गञाणस्सेतं अधिवचनं, तेन अरियसावका चतूसु अरियसच्‍चेसु विद्धस्तसम्मोहत्ता अत्तानम्पि याथावतो ञत्वा याथावतो ब्याकरेय्य, तप्पकासनतो पन धम्मपरियायस्स सुत्तस्स धम्मादासता वेदितब्बा। येन धम्मादासेनाति इध पन मग्गधम्ममेव वदति।

    158.Tesaṃ tesaṃ ñāṇagatinti tesaṃ tesaṃ sattānaṃ ‘‘asuko sotāpanno, asuko sakadāgāmī’’tiādinā taṃtaṃñāṇādhigamanaṃ. Ñāṇūpapattiṃ ñāṇābhisamparāyanti tato parampi ‘‘niyato sambodhiparāyaṇo, sakideva imaṃ lokaṃ āgantvā dukkhassantaṃ karissatī’’tiādinā ca ñāṇasahitaṃ uppattipaccayabhāvaṃ. Olokentassa ñāṇacakkhunā pekkhantassa kāyakilamathova, na tena kāci veneyyānaṃ atthasiddhīti adhippāyo. Cittavihesāti cittakhedo, sā kilesūpasaṃhitattā buddhānaṃ natthi. Ādīyati ālokīyati attā etenāti ādāsaṃ, dhammabhūtaṃ ādāsaṃ dhammādāsaṃ, ariyamaggañāṇassetaṃ adhivacanaṃ, tena ariyasāvakā catūsu ariyasaccesu viddhastasammohattā attānampi yāthāvato ñatvā yāthāvato byākareyya, tappakāsanato pana dhammapariyāyassa suttassa dhammādāsatā veditabbā. Yena dhammādāsenāti idha pana maggadhammameva vadati.

    अवेच्‍च याथावतो जानित्वा तन्‍निमित्तउप्पन्‍नपसादो अवेच्‍चपसादो, मग्गाधिगमेन उप्पन्‍नपसादो , सो पन यस्मा पासाणपब्बतो विय निच्‍चलो, न च केनचि कारणेन विगच्छति, तस्मा वुत्तं ‘‘अचलेन अच्‍चुतेना’’ति।

    Avecca yāthāvato jānitvā tannimittauppannapasādo aveccapasādo, maggādhigamena uppannapasādo , so pana yasmā pāsāṇapabbato viya niccalo, na ca kenaci kāraṇena vigacchati, tasmā vuttaṃ ‘‘acalena accutenā’’ti.

    ‘‘पञ्‍चसीलानी’’ति गहट्ठवसेनेतं वुत्तं तेहि एकन्तपरिहरणीयतो। अरियानं पन सब्बानि सीलानि कन्तानेव। तेनाह ‘‘सब्बोपि पनेत्थ संवरो लब्भतियेवा’’ति।

    ‘‘Pañcasīlānī’’ti gahaṭṭhavasenetaṃ vuttaṃ tehi ekantapariharaṇīyato. Ariyānaṃ pana sabbāni sīlāni kantāneva. Tenāha ‘‘sabbopi panettha saṃvaro labbhatiyevā’’ti.

    सब्बेसन्ति सब्बेसं अरियानं। सिक्खापदाविरोधेनाति यथा भूतरोचनापत्ति न होति, एवं। युत्तट्ठानेति कातुं युत्तट्ठाने।

    Sabbesanti sabbesaṃ ariyānaṃ. Sikkhāpadāvirodhenāti yathā bhūtarocanāpatti na hoti, evaṃ. Yuttaṭṭhāneti kātuṃ yuttaṭṭhāne.

    अम्बपालीगणिकावत्थुवण्णना

    Ambapālīgaṇikāvatthuvaṇṇanā

    १६१. तदा किर वेसाली इद्धा फीता सब्बङ्गसम्पन्‍ना अहोसि वेपुल्‍लप्पत्ता, तं सन्धायाह ‘‘खन्धके वुत्तनयेन वेसालिया सम्पन्‍नभावो वेदितब्बो’’ति। तस्मिं किर भिक्खुसङ्घे पञ्‍चसतमत्ता भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अहेसुं ओसन्‍नवीरिया च। तथा हि वक्खति ‘‘तत्थ किर एकच्‍चे भिक्खू ओसन्‍नवीरिया’’तिआदि (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.१६५)। सतिपच्‍चुपट्ठानत्थन्ति तेसं सतिपच्‍चुपट्ठापनत्थं। सरतीति कायादिके यथासभावतो ञाणसम्पयुत्ताय सतिया अनुस्सरति उपधारेति। सम्पजानातीति समं पकारेहि जानाति अवबुज्झति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन परतो सतिपट्ठानवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३७३; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०६) आगमिस्सति।

    161. Tadā kira vesālī iddhā phītā sabbaṅgasampannā ahosi vepullappattā, taṃ sandhāyāha ‘‘khandhake vuttanayena vesāliyā sampannabhāvo veditabbo’’ti. Tasmiṃ kira bhikkhusaṅghe pañcasatamattā bhikkhū navā acirapabbajitā ahesuṃ osannavīriyā ca. Tathā hi vakkhati ‘‘tattha kira ekacce bhikkhū osannavīriyā’’tiādi (dī. ni. aṭṭha. 2.165). Satipaccupaṭṭhānatthanti tesaṃ satipaccupaṭṭhāpanatthaṃ. Saratīti kāyādike yathāsabhāvato ñāṇasampayuttāya satiyā anussarati upadhāreti. Sampajānātīti samaṃ pakārehi jānāti avabujjhati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana parato satipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.373; ma. ni. aṭṭha. 1.106) āgamissati.

    सब्बसङ्गाहकन्ति सरीरगतस्स चेव वत्थालङ्कारगतस्स चाति सब्बस्स नीलभावस्स सङ्गाहकं वचनं। तस्सेवाति नीलाति सब्बसङ्गाहकवसेन वुत्तअत्थस्सेव। विभागदस्सनन्ति पभेददस्सनं। यथा ते लिच्छविराजानो अपीतादिवण्णा एव केचि विलेपनवसेन पीतादिवण्णा खायिंसु, एवं अनीलादिवण्णा एव केचि विलेपनवसेन नीलादिवण्णा खायिंसूति वुत्तं ‘‘न तेसं पकतिवण्णो नीलो’’तिआदि। नीलो मणि एतेसूति नीलमणि, इन्दनीलमहानीलादिनीलरतनविनद्धा अलङ्कारा। ते किर सुवण्णविरचिते हि मणिओभासेहि एकनीला विय खायन्ति। नीलमणिखचिताति नीलरतनपरिक्खित्ता। नीलवत्थपरिक्खित्ताति नीलवत्थनीलकम्पलपरिक्खेपा। नीलवम्मिकेहीति नीलकघटपरिक्खित्तेहि। सब्बपदेसूति ‘‘पीता होन्ती’’तिआदिसब्बपदेसु। परिवट्टेसीति पटिघट्टेसि। आहरन्ति इमस्मा राजपुरिसा बलिन्ति आहारो, तप्पत्तजनपदोति आह ‘‘साहारन्ति सजनपद’’न्ति। अङ्गुलिफोटोपि अङ्गुलिया चालनवसेनेव होतीति वुत्तं ‘‘अङ्गुलिं चालेसु’’न्ति। अम्बकायाति मातुगामेन। उपचारवचनं हेतं इत्थीसु, यदिदं ‘‘अम्बका मातुगामो जननिका’’ति।

    Sabbasaṅgāhakanti sarīragatassa ceva vatthālaṅkāragatassa cāti sabbassa nīlabhāvassa saṅgāhakaṃ vacanaṃ. Tassevāti nīlāti sabbasaṅgāhakavasena vuttaatthasseva. Vibhāgadassananti pabhedadassanaṃ. Yathā te licchavirājāno apītādivaṇṇā eva keci vilepanavasena pītādivaṇṇā khāyiṃsu, evaṃ anīlādivaṇṇā eva keci vilepanavasena nīlādivaṇṇā khāyiṃsūti vuttaṃ ‘‘na tesaṃ pakativaṇṇo nīlo’’tiādi. Nīlo maṇi etesūti nīlamaṇi, indanīlamahānīlādinīlaratanavinaddhā alaṅkārā. Te kira suvaṇṇaviracite hi maṇiobhāsehi ekanīlā viya khāyanti. Nīlamaṇikhacitāti nīlaratanaparikkhittā. Nīlavatthaparikkhittāti nīlavatthanīlakampalaparikkhepā. Nīlavammikehīti nīlakaghaṭaparikkhittehi. Sabbapadesūti ‘‘pītā hontī’’tiādisabbapadesu. Parivaṭṭesīti paṭighaṭṭesi. Āharanti imasmā rājapurisā balinti āhāro, tappattajanapadoti āha ‘‘sāhāranti sajanapada’’nti. Aṅguliphoṭopi aṅguliyā cālanavaseneva hotīti vuttaṃ ‘‘aṅguliṃ cālesu’’nti. Ambakāyāti mātugāmena. Upacāravacanaṃ hetaṃ itthīsu, yadidaṃ ‘‘ambakā mātugāmo jananikā’’ti.

    अवलोकेथाति अपवत्तित्वा ओलोकनं ओलोकेथ। तं पन अपवत्तित्वा ओलोकनं अनु अनु दस्सनं होतीति आह ‘‘पुनप्पुनं पस्सथा’’ति। उपनेथाति ‘‘यथायं लिच्छविराजपरिसा सोभातिसयेन युत्ता, एवं तावतिंसपरिसा’’ति उपनयं करोथ। तेनाह ‘‘तावतिंसेहि समके कत्वा पस्सथा’’ति।

    Avalokethāti apavattitvā olokanaṃ oloketha. Taṃ pana apavattitvā olokanaṃ anu anu dassanaṃ hotīti āha ‘‘punappunaṃ passathā’’ti. Upanethāti ‘‘yathāyaṃ licchavirājaparisā sobhātisayena yuttā, evaṃ tāvatiṃsaparisā’’ti upanayaṃ karotha. Tenāha ‘‘tāvatiṃsehi samake katvā passathā’’ti.

    ‘‘उपसंहरथ भिक्खवे लिच्छविपरिसं तावतिंससदिस’’न्ति नयिदं निमित्तग्गाहे नियोजनं, केवलं पन दिब्बसम्पत्तिसदिसा एतेसं राजूनं इस्सरियसम्पत्तीति अनुपुब्बिकथाय सग्गसम्पत्तिकथनं विय दट्ठब्बं। तेसु पन भिक्खूसु एकच्‍चानं तत्थ निमित्तग्गाहोपि सिया, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘निमित्तग्गाहे उय्योजेती’’ति। हितकामताय तेसं भिक्खूनं यथा आयस्मतो नन्दस्स हितकामताय सग्गसम्पत्तिदस्सनं। तेनाह ‘‘तत्र किरा’’तिआदि। ओसन्‍नवीरियाति सम्मापटिपत्तियं अवसन्‍नवीरिया, ओस्सट्ठवीरिया वाति अत्थो। अनिच्‍चलक्खणविभावनत्थन्ति तेसं राजूनं वसेन भिक्खूनं अनिच्‍चलक्खणविभूतभावत्थं।

    ‘‘Upasaṃharatha bhikkhave licchaviparisaṃ tāvatiṃsasadisa’’nti nayidaṃ nimittaggāhe niyojanaṃ, kevalaṃ pana dibbasampattisadisā etesaṃ rājūnaṃ issariyasampattīti anupubbikathāya saggasampattikathanaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Tesu pana bhikkhūsu ekaccānaṃ tattha nimittaggāhopi siyā, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘nimittaggāhe uyyojetī’’ti. Hitakāmatāya tesaṃ bhikkhūnaṃ yathā āyasmato nandassa hitakāmatāya saggasampattidassanaṃ. Tenāha ‘‘tatra kirā’’tiādi. Osannavīriyāti sammāpaṭipattiyaṃ avasannavīriyā, ossaṭṭhavīriyā vāti attho. Aniccalakkhaṇavibhāvanatthanti tesaṃ rājūnaṃ vasena bhikkhūnaṃ aniccalakkhaṇavibhūtabhāvatthaṃ.

    वेळुवगामवस्सूपगमनवण्णना

    Veḷuvagāmavassūpagamanavaṇṇanā

    १६३. समीपे वेळुवगामोति पुब्बण्हं वा सायन्हं वा गन्त्वा निवत्तनयोग्ये आसन्‍नट्ठाने निविट्ठा परिवारगामो। सङ्गम्माति सम्मा गन्त्वा। अस्साति भगवतो।

    163.Samīpe veḷuvagāmoti pubbaṇhaṃ vā sāyanhaṃ vā gantvā nivattanayogye āsannaṭṭhāne niviṭṭhā parivāragāmo. Saṅgammāti sammā gantvā. Assāti bhagavato.

    १६४. फरुसोति कक्खळो, गरुतरोति अत्थो। विसभागरोगोति धातुविसभागताय समुट्ठितो बहलतररोगो, न आबाधमत्तं। ञाणेन परिच्छिन्दित्वाति वेदनानं खणिकतं, दुक्खतं, अत्तसुञ्‍ञतञ्‍च याथावतो ञाणेन परिच्छिज्‍ज परितुलेत्वा। अधिवासेसीति ता अभिभवन्तो यथापरिमद्दिताकारसल्‍लक्खणेन अत्तनि आरोपेत्वा वासेसि, न ताहि अभिभुय्यमानो। तेनाह ‘‘अविहञ्‍ञमानो’’तिआदि। अदुक्खियमानोति चेतोदुक्खवसेन अदुक्खियमानो , कायदुक्खं पन ‘‘नत्थी’’ति न सक्‍का वत्तुं। असति हि तस्मिं अधिवासनाय एव असम्भवोति। अनामन्तेत्वाति अनालपित्वा। अनपलोकेत्वाति अविस्सज्‍जित्वा। तेनाह ‘‘ओवादानुसासनिं अदत्वाति वुत्तं होती’’ति। पुब्बभागवीरियेनाति फलसमापत्तिया परिकम्मवीरियेन। फलसमापत्तिवीरियेनाति फलसमापत्तिसम्पयुत्तवीरियेन। विक्खम्भेत्वाति विनोदेत्वा। यथा नाम पुप्फनसमये चम्पकादिरुक्खे वेखे दिन्‍ने याव सो वेखो नापनीयति, तावस्स पुप्फनसमत्थता विक्खम्भिता विनोदिता होति, एवमेव यथावुत्तवीरियवेखदानेन ता वेदना सत्थु सरीरे यथापरिच्छिन्‍नं कालं विक्खम्भिता विनोदिता अहेसुं। तेन वुत्तं ‘‘विक्खम्भेत्वाति विनोदेत्वा’’ति। जीवितम्पि जीवितसङ्खारो कम्मुना सङ्खरीयतीति कत्वा। छिज्‍जमानं विरोधिपच्‍चयसमायोगेन पयोगसम्पत्तिया घटेत्वा ठपीयति। अधिट्ठायाति अधिट्ठानं कत्वा। तेनाह ‘‘दसमासे मा उप्पज्‍जित्थाति समापत्तिं समापज्‍जी’’ति। तं पन ‘‘अधिट्ठानं, पवत्तन’’न्ति च वत्तब्बतं अरहतीति वुत्तं ‘‘अधिट्ठहित्वा पवत्तेत्वा’’ति।

    164.Pharusoti kakkhaḷo, garutaroti attho. Visabhāgarogoti dhātuvisabhāgatāya samuṭṭhito bahalatararogo, na ābādhamattaṃ. Ñāṇena paricchinditvāti vedanānaṃ khaṇikataṃ, dukkhataṃ, attasuññatañca yāthāvato ñāṇena paricchijja parituletvā. Adhivāsesīti tā abhibhavanto yathāparimadditākārasallakkhaṇena attani āropetvā vāsesi, na tāhi abhibhuyyamāno. Tenāha ‘‘avihaññamāno’’tiādi. Adukkhiyamānoti cetodukkhavasena adukkhiyamāno , kāyadukkhaṃ pana ‘‘natthī’’ti na sakkā vattuṃ. Asati hi tasmiṃ adhivāsanāya eva asambhavoti. Anāmantetvāti anālapitvā. Anapaloketvāti avissajjitvā. Tenāha ‘‘ovādānusāsaniṃ adatvāti vuttaṃ hotī’’ti. Pubbabhāgavīriyenāti phalasamāpattiyā parikammavīriyena. Phalasamāpattivīriyenāti phalasamāpattisampayuttavīriyena. Vikkhambhetvāti vinodetvā. Yathā nāma pupphanasamaye campakādirukkhe vekhe dinne yāva so vekho nāpanīyati, tāvassa pupphanasamatthatā vikkhambhitā vinoditā hoti, evameva yathāvuttavīriyavekhadānena tā vedanā satthu sarīre yathāparicchinnaṃ kālaṃ vikkhambhitā vinoditā ahesuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘vikkhambhetvāti vinodetvā’’ti. Jīvitampi jīvitasaṅkhāro kammunā saṅkharīyatīti katvā. Chijjamānaṃ virodhipaccayasamāyogena payogasampattiyā ghaṭetvā ṭhapīyati. Adhiṭṭhāyāti adhiṭṭhānaṃ katvā. Tenāha ‘‘dasamāse mā uppajjitthāti samāpattiṃ samāpajjī’’ti. Taṃ pana ‘‘adhiṭṭhānaṃ, pavattana’’nti ca vattabbataṃ arahatīti vuttaṃ ‘‘adhiṭṭhahitvā pavattetvā’’ti.

    खणिकसमापत्तीति तादिसं पुब्बाभिसङ्खारं अकत्वा ठानसो समापज्‍जितब्बसमापत्ति। पुन सरीरं वेदना अज्झोत्थरति सविसेसपुब्बाभिसङ्खारस्स अकतत्ता। रूपसत्तकअरूपसत्तकानि विसुद्धिमग्गसंवण्णनासु (विसुद्धि॰ टी॰ २.७०६, ७१७) वित्थारितनयेन वेदितब्बानि। सुट्ठु विक्खम्भेति पुब्बाभिसङ्खारस्स सातिसयत्ता। इदानि तमत्थं उपमाय विभावेतुं ‘‘यथा नामा’’तिआदि वुत्तं। अपब्यूळ्होति अपनीतो। चुद्दसहाकारेहि सन्‍नेत्वाति तेसंयेव रूपसत्तकअरूपसत्तकानं वसेन चुद्दसहि पकारेहि विपस्सनाचित्तं, सकलमेव वा अत्तभावं विसभागरोगसञ्‍जनितलूखभावनिरोगकरणाय सिनेहेत्वा न उप्पज्‍जियेव सम्मासम्बुद्धेन सातिसयसमापत्तिवेगेन सुविक्खम्भितत्ता।

    Khaṇikasamāpattīti tādisaṃ pubbābhisaṅkhāraṃ akatvā ṭhānaso samāpajjitabbasamāpatti. Puna sarīraṃ vedanā ajjhottharati savisesapubbābhisaṅkhārassa akatattā. Rūpasattakaarūpasattakāni visuddhimaggasaṃvaṇṇanāsu (visuddhi. ṭī. 2.706, 717) vitthāritanayena veditabbāni. Suṭṭhu vikkhambheti pubbābhisaṅkhārassa sātisayattā. Idāni tamatthaṃ upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yathā nāmā’’tiādi vuttaṃ. Apabyūḷhoti apanīto. Cuddasahākārehi sannetvāti tesaṃyeva rūpasattakaarūpasattakānaṃ vasena cuddasahi pakārehi vipassanācittaṃ, sakalameva vā attabhāvaṃ visabhāgarogasañjanitalūkhabhāvanirogakaraṇāya sinehetvā na uppajjiyeva sammāsambuddhena sātisayasamāpattivegena suvikkhambhitattā.

    गिलानो हुत्वा पुन वुट्ठितोति पुब्बे गिलानो हुत्वा पुन ततो गिलानभावतो वुट्ठितो। मधुरकभावो नाम सरीरस्स थम्भितत्तं, तं पन गरुभावपुब्बकन्ति आह ‘‘सञ्‍जातगरुभावो सञ्‍जातथद्धभावो’’ति। ‘‘नानाकारतो न उपट्ठहन्ती’’ति इमिना दिसासम्मोहोपि मे अहोसि सोकबलेनाति दस्सेति। सतिपट्ठानादिधम्माति कायानुपस्सनादयो अनुपस्सनाधम्मा पुब्बे विभूता हुत्वा उपट्ठहन्तापि इदानि मय्हं पाकटा न होन्ति।

    Gilāno hutvā puna vuṭṭhitoti pubbe gilāno hutvā puna tato gilānabhāvato vuṭṭhito. Madhurakabhāvo nāma sarīrassa thambhitattaṃ, taṃ pana garubhāvapubbakanti āha ‘‘sañjātagarubhāvo sañjātathaddhabhāvo’’ti. ‘‘Nānākārato na upaṭṭhahantī’’ti iminā disāsammohopi me ahosi sokabalenāti dasseti. Satipaṭṭhānādidhammāti kāyānupassanādayo anupassanādhammā pubbe vibhūtā hutvā upaṭṭhahantāpi idāni mayhaṃ pākaṭā na honti.

    १६५. अब्भन्तरं करोति नाम अत्तनियेव ठपनतो। पुग्गलं अब्भन्तरं करोति नाम समानत्ततावसेन धम्मेन पुब्बे तस्स सङ्गण्हतो। दहरकालेति अत्तनो दहरकाले। कस्सचि अकथेत्वाति कस्सचि अत्तनो अन्तेवासिकस्स उपनिगूहभूतं गन्थं अकथेत्वा। मुट्ठिं कत्वाति मुट्ठिगतं विय रहसिभूतं कत्वा। यस्मिं वा नट्ठे सब्बो तंमूलको धम्मो विनस्सति, सो आदितो मूलभूतो धम्मो, मुस्सति विनस्सति धम्मो एतेन नट्ठेनाति मुट्ठि, तं तथारूपं मुट्ठिं कत्वा परिहरित्वा ठपितं किञ्‍चि नत्थीति दस्सेति।

    165.Abbhantaraṃ karoti nāma attaniyeva ṭhapanato. Puggalaṃ abbhantaraṃ karoti nāma samānattatāvasena dhammena pubbe tassa saṅgaṇhato. Daharakāleti attano daharakāle. Kassaci akathetvāti kassaci attano antevāsikassa upanigūhabhūtaṃ ganthaṃ akathetvā. Muṭṭhiṃ katvāti muṭṭhigataṃ viya rahasibhūtaṃ katvā. Yasmiṃ vā naṭṭhe sabbo taṃmūlako dhammo vinassati, so ādito mūlabhūto dhammo, mussati vinassati dhammo etena naṭṭhenāti muṭṭhi, taṃ tathārūpaṃ muṭṭhiṃ katvā pariharitvā ṭhapitaṃ kiñci natthīti dasseti.

    अहमेवाति अवधारणं भिक्खुसङ्घपरिहरणस्स अञ्‍ञसाधारणिच्छादस्सनत्थं, अवधारणेन पन विना ‘‘अहं भिक्खुसङ्घ’’न्तिआदि भिक्खुसङ्घपरिहरणे अहंकारममंकाराभावदस्सनन्ति दट्ठब्बं। उद्दिसितब्बट्ठेनाति ‘‘सत्था’’ति उद्दिसितब्बट्ठेन। मा वा अहेसुं भिक्खूति अधिप्पायो। ‘‘मा वा अहोसी’’ति वा पाठो। एवं न होतीति ‘‘अहं भिक्खुसङ्घं परिहरिस्सामी’’तिआदि आकारेन चित्तप्पवत्ति न होति। ‘‘पच्छिमवयअनुप्पत्तभावदीपनत्थं वुत्त’’न्ति इमिना वयो विय बुद्धकिच्‍चम्पि परियोसितकम्मन्ति दीपेति। सकटस्स बाहप्पदेसे दळ्हीभावाय वेठदानं बाहबन्धो। चक्‍कनेमिसन्धीनं दळ्हीभावाय वेठदानं चक्‍कबन्धो।

    Ahamevāti avadhāraṇaṃ bhikkhusaṅghapariharaṇassa aññasādhāraṇicchādassanatthaṃ, avadhāraṇena pana vinā ‘‘ahaṃ bhikkhusaṅgha’’ntiādi bhikkhusaṅghapariharaṇe ahaṃkāramamaṃkārābhāvadassananti daṭṭhabbaṃ. Uddisitabbaṭṭhenāti ‘‘satthā’’ti uddisitabbaṭṭhena. Mā vāahesuṃ bhikkhūti adhippāyo. ‘‘Mā vā ahosī’’ti vā pāṭho. Evaṃ na hotīti ‘‘ahaṃ bhikkhusaṅghaṃ pariharissāmī’’tiādi ākārena cittappavatti na hoti. ‘‘Pacchimavayaanuppattabhāvadīpanatthaṃ vutta’’nti iminā vayo viya buddhakiccampi pariyositakammanti dīpeti. Sakaṭassa bāhappadese daḷhībhāvāya veṭhadānaṃ bāhabandho. Cakkanemisandhīnaṃ daḷhībhāvāya veṭhadānaṃ cakkabandho.

    तमत्थन्ति वेठमिस्सकेन मञ्‍ञेति वुत्तमत्थं। रूपादयो एव धम्मा सविग्गहो विय उपट्ठानतो रूपनिमित्तादयो, तेसं रूपनिमित्तादीनं। लोकियानं वेदनानन्ति यासं निरोधनेन फलसमापत्ति समापज्‍जितब्बा, तासं निरोधा फासु होति, तथा बाळ्हवेदनाभितुन्‍नसरीरस्सापि। तदत्थायाति फलसमापत्तिविहारत्थाय। द्वीहि भागेहि आपो गतो एत्थाति दीपो, ओघेन परिगतो हुत्वा अनज्झोत्थटो भूमिभागो, इध पन चतूहिपि ओघेहि, संसारमहोघेनेव वा अनज्झोत्थटो अत्ता ‘‘दीपो’’ति अधिप्पेतो। तेनाह ‘‘महासमुद्दगता’’तिआदि। अत्तस्सरणाति अत्तप्पटिसरणा। अत्तगतिका वाति अत्तपरायणाव । मा अञ्‍ञगतिकाति अञ्‍ञं किञ्‍चि गतिं पटिसरणं परायणं मा चिन्तयित्थ। कस्मा? अत्ता नामेत्थ परमत्थतो धम्मो अब्भन्तरट्ठेन, सो एवं सम्पादितो तुम्हाकं दीपं ताणं गति परायणन्ति। तेन वुत्तं ‘‘धम्मदीपा’’तिआदि। तथा चाह ‘‘अत्ता हि अत्तनो नाथो, को हि नाथो परो सिया’’ति (ध॰ प॰ १६०, ३८०) उपदेसमत्तमेव हि परस्मिं पटिबद्धं, अञ्‍ञा सब्बा सम्पत्ति पुरिसस्स अत्ताधीना एव। तेनाह भगवा ‘‘तुम्हेहि किच्‍चं आतप्पं, अक्खातारो तथागता’’ति (ध॰ प॰ २७६)। तमग्गेति तमयोगस्स अग्गे तस्स अतिक्‍कन्ताभावतो। तेनेवाह ‘‘इमे अग्गतमा’’तिआदि। ममाति मम सासने। सब्बेपि ते चतुसतिपट्ठानगोचरा वाति चतुब्बिधं सतिपट्ठानं भावेत्वा ब्रूहेत्वा तदेव गोचरं अत्तनो पवत्तिट्ठानं कत्वा ठिता एव भिक्खू अग्गे भविस्सन्ति।

    Tamatthanti veṭhamissakena maññeti vuttamatthaṃ. Rūpādayo eva dhammā saviggaho viya upaṭṭhānato rūpanimittādayo, tesaṃ rūpanimittādīnaṃ. Lokiyānaṃ vedanānanti yāsaṃ nirodhanena phalasamāpatti samāpajjitabbā, tāsaṃ nirodhā phāsu hoti, tathā bāḷhavedanābhitunnasarīrassāpi. Tadatthāyāti phalasamāpattivihāratthāya. Dvīhi bhāgehi āpo gato etthāti dīpo, oghena parigato hutvā anajjhotthaṭo bhūmibhāgo, idha pana catūhipi oghehi, saṃsāramahogheneva vā anajjhotthaṭo attā ‘‘dīpo’’ti adhippeto. Tenāha ‘‘mahāsamuddagatā’’tiādi. Attassaraṇāti attappaṭisaraṇā. Attagatikā vāti attaparāyaṇāva . Mā aññagatikāti aññaṃ kiñci gatiṃ paṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ mā cintayittha. Kasmā? Attā nāmettha paramatthato dhammo abbhantaraṭṭhena, so evaṃ sampādito tumhākaṃ dīpaṃ tāṇaṃ gati parāyaṇanti. Tena vuttaṃ ‘‘dhammadīpā’’tiādi. Tathā cāha ‘‘attā hi attano nātho, ko hi nātho paro siyā’’ti (dha. pa. 160, 380) upadesamattameva hi parasmiṃ paṭibaddhaṃ, aññā sabbā sampatti purisassa attādhīnā eva. Tenāha bhagavā ‘‘tumhehi kiccaṃ ātappaṃ, akkhātāro tathāgatā’’ti (dha. pa. 276). Tamaggeti tamayogassa agge tassa atikkantābhāvato. Tenevāha ‘‘ime aggatamā’’tiādi. Mamāti mama sāsane. Sabbepi te catusatipaṭṭhānagocarā vāti catubbidhaṃ satipaṭṭhānaṃ bhāvetvā brūhetvā tadeva gocaraṃ attano pavattiṭṭhānaṃ katvā ṭhitā eva bhikkhū agge bhavissanti.

    दुतियभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Dutiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    निमित्तोभासकथावण्णना

    Nimittobhāsakathāvaṇṇanā

    १६६. अनेकवारं भगवा वेसालियं विहरति, तस्मा इमं वेसालिप्पवेसनं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘कदा पाविसी’’ति पुच्छित्वा आगमनतो पट्ठाय तं दस्सेन्तो ‘‘भगवा किरा’’तिआदिमाह। आगतमग्गेनेवाति पुब्बे याव वेळुवगामका आगतमग्गेनेव पटिनिवत्तेन्तो। यथापरिच्छेदेनाति यथापरिच्छिन्‍नकालेन। ततोति फलसमापत्तितो। अयन्ति इदानि वुच्‍चमानाकारो। दिवाट्ठानोलोकनादि परिनिब्बानस्स एकन्तिकभावदस्सनं। ओस्सट्ठोति विस्सट्ठो आयुसङ्खारो ‘‘सत्ताहमेव मया जीवितब्ब’’न्ति।

    166. Anekavāraṃ bhagavā vesāliyaṃ viharati, tasmā imaṃ vesālippavesanaṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘kadā pāvisī’’ti pucchitvā āgamanato paṭṭhāya taṃ dassento ‘‘bhagavā kirā’’tiādimāha. Āgatamaggenevāti pubbe yāva veḷuvagāmakā āgatamaggeneva paṭinivattento. Yathāparicchedenāti yathāparicchinnakālena. Tatoti phalasamāpattito. Ayanti idāni vuccamānākāro. Divāṭṭhānolokanādi parinibbānassa ekantikabhāvadassanaṃ. Ossaṭṭhoti vissaṭṭho āyusaṅkhāro ‘‘sattāhameva mayā jīvitabba’’nti.

    जेट्ठकनिट्ठभातिकानन्ति सब्बेव सब्रह्मचारिनो सन्धाय वदति।

    Jeṭṭhakaniṭṭhabhātikānanti sabbeva sabrahmacārino sandhāya vadati.

    पटिपादेस्सामीति मग्गपटिपत्तिया नियोजेस्सामि। मणिफलकेति मणिखचिते पमुखे अत्थतफलके। तं पठमं दस्सनन्ति यं वेळुवने परिब्बाजकरूपेन आगतस्स सिद्धं दस्सनं, तं पठमदस्सनं। यं वा अनोमदस्सिस्स भगवतो वचनं सद्दहन्तेन तदा अभिनीहारकाले पच्‍चक्खतो विय तुम्हाकं दस्सनं सिद्धं, तं पठमदस्सनं। पच्‍चागमनचारिकन्ति पच्‍चागमनत्थं चारिकं।

    Paṭipādessāmīti maggapaṭipattiyā niyojessāmi. Maṇiphalaketi maṇikhacite pamukhe atthataphalake. Taṃ paṭhamaṃdassananti yaṃ veḷuvane paribbājakarūpena āgatassa siddhaṃ dassanaṃ, taṃ paṭhamadassanaṃ. Yaṃ vā anomadassissa bhagavato vacanaṃ saddahantena tadā abhinīhārakāle paccakkhato viya tumhākaṃ dassanaṃ siddhaṃ, taṃ paṭhamadassanaṃ. Paccāgamanacārikanti paccāgamanatthaṃ cārikaṃ.

    सत्ताहन्ति अच्‍चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। थेरस्स जातोवरकगेहं किर इतरगेहतो विवेकट्ठं, विवटङ्गणञ्‍च, तस्मा देवब्रह्मानं उपसङ्कमनयोग्यन्ति ‘‘जातोवरकं पटिजग्गथा’’ति वुत्तं। सोति उपरेवतो। तं पवत्तिन्ति तत्थ वसितुकामताय वुत्तं तं।

    Sattāhanti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Therassa jātovarakagehaṃ kira itaragehato vivekaṭṭhaṃ, vivaṭaṅgaṇañca, tasmā devabrahmānaṃ upasaṅkamanayogyanti ‘‘jātovarakaṃ paṭijaggathā’’ti vuttaṃ. Soti uparevato. Taṃ pavattinti tattha vasitukāmatāya vuttaṃ taṃ.

    ‘‘जानन्तापि तथागता पुच्छन्ती’’ति (पारा॰ १६, १६५) इमिना नीहारेन थेरो ‘‘के तुम्हे’’ति पुच्छि। ‘‘त्वं चतूहि महाराजेहि महन्ततरो’’ति पुट्ठो अत्तनो महत्तं सत्थु उपरि पक्खिपन्तो ‘‘आरामिकसदिसा एते उपासिके अम्हाकं सत्थुनो’’ति आह। सावकसम्पत्तिकित्तनम्पि हि अत्थतो सत्थु सम्पत्तिंयेव विभावेति।

    ‘‘Jānantāpi tathāgatā pucchantī’’ti (pārā. 16, 165) iminā nīhārena thero ‘‘ke tumhe’’ti pucchi. ‘‘Tvaṃ catūhi mahārājehi mahantataro’’ti puṭṭho attano mahattaṃ satthu upari pakkhipanto ‘‘ārāmikasadisā ete upāsike amhākaṃ satthuno’’ti āha. Sāvakasampattikittanampi hi atthato satthu sampattiṃyeva vibhāveti.

    सोतापत्तिफले पतिट्ठायाति थेरस्स देसनानुभावेन, अत्तनो च उपनिस्सयसम्पत्तिया ञाणस्स परिपक्‍कत्ता सोतापत्तिफले पतिट्ठहित्वा।

    Sotāpattiphale patiṭṭhāyāti therassa desanānubhāvena, attano ca upanissayasampattiyā ñāṇassa paripakkattā sotāpattiphale patiṭṭhahitvā.

    अयन्ति यथावुत्ता। एत्थाति ‘‘वेसालिं पिण्डाय पाविसी’’ति एतस्मिं वेसालीपवेसे। अनुपुब्बीकथाति अनुपुब्बदीपनी कथा।

    Ayanti yathāvuttā. Etthāti ‘‘vesāliṃ piṇḍāya pāvisī’’ti etasmiṃ vesālīpavese. Anupubbīkathāti anupubbadīpanī kathā.

    १६७. उदेनयक्खस्स चेतियट्ठानेति उदेनस्स नाम यक्खस्स आयतनभावेन इट्ठकाहि चिते महाजनस्स चित्तीकतट्ठाने। कतविहारोति भगवन्तं उद्दिस्स कतविहारो। वुच्‍चतीति पुरिमवोहारेन ‘‘उदेनचेतिय’’न्ति वुच्‍चति। गोतमकादीसुपीति ‘‘गोतमकचेतिय’’न्ति एवं आदीसुपि। एसेव नयोति चेतियट्ठाने कतविहारभावं अतिदिसति। वड्ढिताति भावनापारिपूरिवसेन परिब्रूहिता। पुनप्पुनं कताति भावनाय बहुलीकरणेन अपरापरं पवत्तिता। युत्तयानं विय कताति यथा युत्तं आजञ्‍ञयानं छेकेन सारथिना अधिट्ठितं यथारुचि पवत्तति, एवं यथारुचिपवत्तिरहतं गमिता। पतिट्ठानट्ठेनाति अधिट्ठानट्ठेन। वत्थु विय कताति सब्बसो उपक्‍किलेसविसोधनेन इद्धिविसयताय पवत्तिट्ठानभावतो सुविसोधितपरिस्सयवत्थु विय कता। अधिट्ठिताति पटिपक्खदूरीभावतो सुभावितभावेन तंतंअधिट्ठानयोग्यताय ठपिता । समन्ततो चिताति सब्बभागेन भावनुपचयं गमिता। तेनाह ‘‘सुवड्ढिता’’ति। सुट्ठु समारद्धाति इद्धिभावनाय सिखाप्पत्तिया सम्मदेव संसेविता।

    167.Udenayakkhassa cetiyaṭṭhāneti udenassa nāma yakkhassa āyatanabhāvena iṭṭhakāhi cite mahājanassa cittīkataṭṭhāne. Katavihāroti bhagavantaṃ uddissa katavihāro. Vuccatīti purimavohārena ‘‘udenacetiya’’nti vuccati. Gotamakādīsupīti ‘‘gotamakacetiya’’nti evaṃ ādīsupi. Eseva nayoti cetiyaṭṭhāne katavihārabhāvaṃ atidisati. Vaḍḍhitāti bhāvanāpāripūrivasena paribrūhitā. Punappunaṃ katāti bhāvanāya bahulīkaraṇena aparāparaṃ pavattitā. Yuttayānaṃ viya katāti yathā yuttaṃ ājaññayānaṃ chekena sārathinā adhiṭṭhitaṃ yathāruci pavattati, evaṃ yathārucipavattirahataṃ gamitā. Patiṭṭhānaṭṭhenāti adhiṭṭhānaṭṭhena. Vatthu viya katāti sabbaso upakkilesavisodhanena iddhivisayatāya pavattiṭṭhānabhāvato suvisodhitaparissayavatthu viya katā. Adhiṭṭhitāti paṭipakkhadūrībhāvato subhāvitabhāvena taṃtaṃadhiṭṭhānayogyatāya ṭhapitā . Samantato citāti sabbabhāgena bhāvanupacayaṃ gamitā. Tenāha ‘‘suvaḍḍhitā’’ti. Suṭṭhu samāraddhāti iddhibhāvanāya sikhāppattiyā sammadeva saṃsevitā.

    अनियमेनाति ‘‘यस्स कस्सची’’ति अनियमवचनेन। नियमेत्वाति ‘‘तथागतस्सा’’ति सरूपदस्सनेन नियमेत्वा। आयुप्पमाणन्ति परमायुप्पमाणं वदति, तस्सेव गहणे कारणं ब्रह्मजालसुत्तवण्णनायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४०; दी॰ नि॰ टी॰ १.४०) वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। महासिवत्थेरो पन ‘‘महाबोधिसत्तानं चरिमभवे पटिसन्धिदायिनो कम्मस्स असङ्ख्येय्यायुकतासंवत्तनसमत्थतं हदये ठपेत्वा बुद्धानं आयुसङ्खारस्स परिस्सयविक्खम्भनसमत्थता पाळियं आगता एवाति इमं भद्दकप्पमेव तिट्ठेय्या’’ति अवोच। ‘‘खण्डिच्‍चादीहि अभिभुय्यती’’ति एतेन यथा इद्धिबलेन जराय न पटिघातो, एवं तेन मरणस्सपि न पटिघातोति अत्थतो आपन्‍नमेवाति। ‘‘क्‍व सरो खित्तो, क्‍व च निपतितो’’ति अञ्‍ञथा वुट्ठितेनापि थेरवादेन अट्ठकथावचनमेव समत्थितन्ति दट्ठब्बं । तेनाह ‘‘सो न रुच्‍चति…पे॰… नियमित’’न्ति।

    Aniyamenāti ‘‘yassa kassacī’’ti aniyamavacanena. Niyametvāti ‘‘tathāgatassā’’ti sarūpadassanena niyametvā. Āyuppamāṇanti paramāyuppamāṇaṃ vadati, tasseva gahaṇe kāraṇaṃ brahmajālasuttavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.40; dī. ni. ṭī. 1.40) vuttanayeneva veditabbaṃ. Mahāsivatthero pana ‘‘mahābodhisattānaṃ carimabhave paṭisandhidāyino kammassa asaṅkhyeyyāyukatāsaṃvattanasamatthataṃ hadaye ṭhapetvā buddhānaṃ āyusaṅkhārassa parissayavikkhambhanasamatthatā pāḷiyaṃ āgatā evāti imaṃ bhaddakappameva tiṭṭheyyā’’ti avoca. ‘‘Khaṇḍiccādīhi abhibhuyyatī’’ti etena yathā iddhibalena jarāya na paṭighāto, evaṃ tena maraṇassapi na paṭighātoti atthato āpannamevāti. ‘‘Kva saro khitto, kva ca nipatito’’ti aññathā vuṭṭhitenāpi theravādena aṭṭhakathāvacanameva samatthitanti daṭṭhabbaṃ . Tenāha ‘‘so na ruccati…pe… niyamita’’nti.

    परियुट्ठितचित्तोति यथा किञ्‍चि अत्थानत्थं सल्‍लक्खेतुं न सक्‍का, एवं अभिभूतचित्तो। सो पन अभिभवो महता उदकोघेन अप्पकस्स उदकस्स अज्झोत्थरणं विय अहोसीति वुत्तं ‘‘अज्झोत्थटचित्तो’’ति। अञ्‍ञोपीति थेरतो, अरियेहि वा अञ्‍ञोपि यो कोचि पुथुज्‍जनो। पुथुज्‍जनग्गहणञ्‍चेत्थ यथा सब्बेन सब्बं अप्पहीनविपल्‍लासो मारेन परियुट्ठितचित्तो किञ्‍चि अत्थं सल्‍लक्खेतुं न सक्‍कोति, एवं थेरो भगवता कतं निमित्तोभासं सब्बसो न सल्‍लक्खेसीति दस्सनत्थं। तेनाह ‘‘मारो ही’’तिआदि। चत्तारो विपल्‍लासाति असुभे ‘‘सुभ’’न्ति सञ्‍ञाविपल्‍लासो, चित्तविपल्‍लासो, दुक्खे ‘‘सुख’’न्ति सञ्‍ञाविपल्‍लासो, चित्तविपल्‍लासोति इमे चत्तारो विपल्‍लासा। तेनाति यदिपि इतरे अट्ठ विपल्‍लासा पहीना, तथापि यथावुत्तानं चतुन्‍नं विपल्‍लासानं अप्पहीनभावेन। अस्साति थेरस्स। मद्दतीति फुसनमत्तेन मद्दन्तो विय होति, अञ्‍ञथा तेन मद्दिते सत्तानं मरणमेव सिया। किं सक्खिस्सति, न सक्खिस्सतीति अधिप्पायो। कस्मा न सक्खिस्सति, ननु एस अग्गसावकस्स कुच्छिं पविट्ठोति? सच्‍चं पविट्ठो, तञ्‍च खो अत्तनो आनुभावदस्सनत्थं, न विबाधनाधिप्पायेन। विबाधनाधिप्पायेन पन इध ‘‘किं सक्खिस्सती’’ति वुत्तं हदयमद्दनस्स अधिगतत्ता। निमित्तोभासन्ति एत्थ ‘‘तिट्ठतु भगवा कप्प’’न्ति सकलकप्पं अवट्ठानयाचनाय ‘‘यस्स कस्सचि आनन्द चत्तारो इद्धिपादा भाविता’’तिआदिना अञ्‍ञापदेसेन अत्तनो चतुरिद्धिपादभावनानुभावेन कप्पं अवट्ठानसमत्थतावसेन सञ्‍ञुप्पादनं निमित्तं, तथा पन परियायं मुञ्‍चित्वा उजुकंयेव अत्तनो अधिप्पायविभावनं ओभासो। जानन्तोयेव वाति मारेन परियुट्ठितभावं जानन्तो एव। अत्तनो अपराधहेतुतो सत्तानं सोको तनुको होति, न बलवाति आह ‘‘दोसारोपनेन सोकतनुकरणत्थ’’न्ति। किं पन थेरो मारेन परियुट्ठितचित्तकाले पवत्तिं पच्छा जानातीति? न जानाति सभावेन, बुद्धानुभावेन पन अनुजानाति।

    Pariyuṭṭhitacittoti yathā kiñci atthānatthaṃ sallakkhetuṃ na sakkā, evaṃ abhibhūtacitto. So pana abhibhavo mahatā udakoghena appakassa udakassa ajjhottharaṇaṃ viya ahosīti vuttaṃ ‘‘ajjhotthaṭacitto’’ti. Aññopīti therato, ariyehi vā aññopi yo koci puthujjano. Puthujjanaggahaṇañcettha yathā sabbena sabbaṃ appahīnavipallāso mārena pariyuṭṭhitacitto kiñci atthaṃ sallakkhetuṃ na sakkoti, evaṃ thero bhagavatā kataṃ nimittobhāsaṃ sabbaso na sallakkhesīti dassanatthaṃ. Tenāha ‘‘māro hī’’tiādi. Cattāro vipallāsāti asubhe ‘‘subha’’nti saññāvipallāso, cittavipallāso, dukkhe ‘‘sukha’’nti saññāvipallāso, cittavipallāsoti ime cattāro vipallāsā. Tenāti yadipi itare aṭṭha vipallāsā pahīnā, tathāpi yathāvuttānaṃ catunnaṃ vipallāsānaṃ appahīnabhāvena. Assāti therassa. Maddatīti phusanamattena maddanto viya hoti, aññathā tena maddite sattānaṃ maraṇameva siyā. Kiṃ sakkhissati, na sakkhissatīti adhippāyo. Kasmā na sakkhissati, nanu esa aggasāvakassa kucchiṃ paviṭṭhoti? Saccaṃ paviṭṭho, tañca kho attano ānubhāvadassanatthaṃ, na vibādhanādhippāyena. Vibādhanādhippāyena pana idha ‘‘kiṃ sakkhissatī’’ti vuttaṃ hadayamaddanassa adhigatattā. Nimittobhāsanti ettha ‘‘tiṭṭhatu bhagavā kappa’’nti sakalakappaṃ avaṭṭhānayācanāya ‘‘yassa kassaci ānanda cattāro iddhipādā bhāvitā’’tiādinā aññāpadesena attano caturiddhipādabhāvanānubhāvena kappaṃ avaṭṭhānasamatthatāvasena saññuppādanaṃ nimittaṃ, tathā pana pariyāyaṃ muñcitvā ujukaṃyeva attano adhippāyavibhāvanaṃ obhāso. Jānantoyeva vāti mārena pariyuṭṭhitabhāvaṃ jānanto eva. Attano aparādhahetuto sattānaṃ soko tanuko hoti, na balavāti āha ‘‘dosāropanena sokatanukaraṇattha’’nti. Kiṃ pana thero mārena pariyuṭṭhitacittakāle pavattiṃ pacchā jānātīti? Na jānāti sabhāvena, buddhānubhāvena pana anujānāti.

    मारयाचनकथावण्णना

    Mārayācanakathāvaṇṇanā

    १६८. अनत्थे नियोजेन्तो गुणमारणेन मारेति, विरागविबन्धनेन वा जातिनिमित्तताय तत्थ तत्थ जातं जातं मारेन्तो विय होतीति ‘‘मारेतीति मारो’’ति वुत्तं। अतिविय पापताय पापिमा। कण्हधम्मेहि समन्‍नागतो कण्हो। विरागादिगुणानं अन्तकरणतो अन्तको। सत्तानं अनत्थावहपटिपत्तिं न मुच्‍चतीति नमुचि। अत्तनो मारपासेन पमत्ते बन्धति, पमत्ता वा बन्धू एतस्साति पमत्तबन्धु। सत्तमसत्ताहतो परं सत्त अहानि सन्धायाह ‘‘अट्ठमे सत्ताहे’’ति न पन पल्‍लङ्कसत्ताहादि विय नियतकिच्‍चस्स अट्ठमसत्ताहस्स नाम लब्भनतो। सत्तमसत्ताहस्स हि परतो अजपालनिग्रोधमूले महाब्रह्मुनो, सक्‍कस्स च देवरञ्‍ञो पटिञ्‍ञातधम्मदेसनं भगवन्तं ञत्वा ‘‘इदानि सत्ते धम्मदेसनाय मम विसयं अतिक्‍कमापेस्सती’’ति सञ्‍जातदोमनस्सो हुत्वा ठितो चिन्तेसि ‘‘हन्द दानाहं नं उपायेन परिनिब्बापेस्सामि, एवमस्स मनोरथो अञ्‍ञथत्तं गमिस्सति, मम च मनोरथो इज्झिस्सती’’ति । एवं पन चिन्तेत्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एकं अन्तं ठितो ‘‘परिनिब्बातु दानि भन्ते भगवा’’तिआदिना परिनिब्बानं याचि, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘अट्ठमे सत्ताहे’’तिआदि। तत्थ अज्‍जाति आयुसङ्खारोस्सज्‍जनदिवसं सन्धायाह। भगवा चस्स अभिसन्धिं जानन्तोपि तं अनाविकत्वा परिनिब्बानस्स अकालभावमेव पकासेन्तो याचनं पटिक्खिपि। तेनाह ‘‘न तावाह’’न्तिआदि।

    168.Anatthe niyojento guṇamāraṇena māreti, virāgavibandhanena vā jātinimittatāya tattha tattha jātaṃ jātaṃ mārento viya hotīti ‘‘māretīti māro’’ti vuttaṃ. Ativiya pāpatāya pāpimā. Kaṇhadhammehi samannāgato kaṇho. Virāgādiguṇānaṃ antakaraṇato antako. Sattānaṃ anatthāvahapaṭipattiṃ na muccatīti namuci. Attano mārapāsena pamatte bandhati, pamattā vā bandhū etassāti pamattabandhu. Sattamasattāhato paraṃ satta ahāni sandhāyāha ‘‘aṭṭhame sattāhe’’ti na pana pallaṅkasattāhādi viya niyatakiccassa aṭṭhamasattāhassa nāma labbhanato. Sattamasattāhassa hi parato ajapālanigrodhamūle mahābrahmuno, sakkassa ca devarañño paṭiññātadhammadesanaṃ bhagavantaṃ ñatvā ‘‘idāni satte dhammadesanāya mama visayaṃ atikkamāpessatī’’ti sañjātadomanasso hutvā ṭhito cintesi ‘‘handa dānāhaṃ naṃ upāyena parinibbāpessāmi, evamassa manoratho aññathattaṃ gamissati, mama ca manoratho ijjhissatī’’ti . Evaṃ pana cintetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ekaṃ antaṃ ṭhito ‘‘parinibbātu dāni bhante bhagavā’’tiādinā parinibbānaṃ yāci, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘aṭṭhame sattāhe’’tiādi. Tattha ajjāti āyusaṅkhārossajjanadivasaṃ sandhāyāha. Bhagavā cassa abhisandhiṃ jānantopi taṃ anāvikatvā parinibbānassa akālabhāvameva pakāsento yācanaṃ paṭikkhipi. Tenāha ‘‘na tāvāha’’ntiādi.

    मग्गवसेन वियत्ताति सच्‍चसम्पटिवेधवेय्यत्तियेन ब्यत्ता। तथेव विनीताति मग्गवसेन किलेसानं समुच्छेदविनयनेन विनीता। तथा विसारदाति अरियमग्गाधिगमेनेव सत्थुसासने वेसारज्‍जप्पत्तिया विसारदा , सारज्‍जकरानं दिट्ठिविचिकिच्छादिपापधम्मानं विगमेन विसारदभावं पत्ताति अत्थो। यस्स सुतस्स वसेन वट्टदुक्खतो निस्सरणं सम्भवति, तं इध उक्‍कट्ठनिद्देसेन ‘‘सुत’’न्ति अधिप्पेतन्ति आह ‘‘तेपिटकवसेना’’ति। तिण्णं पिटकानं समूहो तेपिटकं, तीणि वा पिटकानि तिपिटकं, तिपिटकमेव तेपिटकं, तस्स वसेन। तमेवाति यं तं तेपिटकं सोतब्बभावेन ‘‘सुत’’न्ति वुत्तं, तमेव। धम्मन्ति परियत्तिधम्मं। धारेन्तीति सुवण्णभाजने पक्खित्तसीहवसं विय अविनस्सन्तं कत्वा सुप्पगुणसुप्पवत्तिभावेन धारेन्ति हदये ठपेन्ति। इति परियत्तिधम्मवसेन बहुस्सुतधम्मधरभावं दस्सेत्वा इदानि पटिवेधधम्मवसेनपि तं दस्सेतुं ‘‘अथ वा’’तिआदि वुत्तं। अरियधम्मस्साति मग्गफलधम्मस्स, नवविधस्सापि वा लोकुत्तरधम्मस्स। अनुधम्मभूतन्ति अधिगमाय अनुरूपधम्मभूतं। अनुच्छविकपटिपदन्ति च तमेव विपस्सनाधम्ममाह, छब्बिधा विसुद्धियो वा। अनुधम्मन्ति तस्सा यथावुत्तपटिपदाय अनुरूपं अभिसल्‍लेखितं अप्पिच्छतादिधम्मं। चरणसीलाति समादाय पवत्तनसीला। अनु मग्गफलधम्मो एतिस्साति वा अनुधम्मा, वुट्ठानगामिनिविपस्सना, तस्सा चरणसीला। अत्तनो आचरियवादन्ति अत्तनो आचरियस्स सम्मासम्बुद्धस्स वादं। सदेवकस्स लोकस्स आचारसिक्खापनेन आचरियो, भगवा। तस्स वादो, चतुसच्‍चदेसना।

    Maggavasena viyattāti saccasampaṭivedhaveyyattiyena byattā. Tatheva vinītāti maggavasena kilesānaṃ samucchedavinayanena vinītā. Tathā visāradāti ariyamaggādhigameneva satthusāsane vesārajjappattiyā visāradā , sārajjakarānaṃ diṭṭhivicikicchādipāpadhammānaṃ vigamena visāradabhāvaṃ pattāti attho. Yassa sutassa vasena vaṭṭadukkhato nissaraṇaṃ sambhavati, taṃ idha ukkaṭṭhaniddesena ‘‘suta’’nti adhippetanti āha ‘‘tepiṭakavasenā’’ti. Tiṇṇaṃ piṭakānaṃ samūho tepiṭakaṃ, tīṇi vā piṭakāni tipiṭakaṃ, tipiṭakameva tepiṭakaṃ, tassa vasena. Tamevāti yaṃ taṃ tepiṭakaṃ sotabbabhāvena ‘‘suta’’nti vuttaṃ, tameva. Dhammanti pariyattidhammaṃ. Dhārentīti suvaṇṇabhājane pakkhittasīhavasaṃ viya avinassantaṃ katvā suppaguṇasuppavattibhāvena dhārenti hadaye ṭhapenti. Iti pariyattidhammavasena bahussutadhammadharabhāvaṃ dassetvā idāni paṭivedhadhammavasenapi taṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Ariyadhammassāti maggaphaladhammassa, navavidhassāpi vā lokuttaradhammassa. Anudhammabhūtanti adhigamāya anurūpadhammabhūtaṃ. Anucchavikapaṭipadanti ca tameva vipassanādhammamāha, chabbidhā visuddhiyo vā. Anudhammanti tassā yathāvuttapaṭipadāya anurūpaṃ abhisallekhitaṃ appicchatādidhammaṃ. Caraṇasīlāti samādāya pavattanasīlā. Anu maggaphaladhammo etissāti vā anudhammā, vuṭṭhānagāminivipassanā, tassā caraṇasīlā. Attano ācariyavādanti attano ācariyassa sammāsambuddhassa vādaṃ. Sadevakassa lokassa ācārasikkhāpanena ācariyo, bhagavā. Tassa vādo, catusaccadesanā.

    आचिक्खिस्सन्तीति आदितो कथेस्सन्ति, अत्तना उग्गहितनियामेन परे उग्गण्हापेस्सन्तीति अत्थो। देसेस्सन्तीति वाचेस्सन्ति, पाळिं सम्मा पबोधेस्सन्तीति अत्थो। पञ्‍ञापेस्सन्तीति पजानापेस्सन्ति, सङ्कापेस्सन्तीति अत्थो। पट्ठपेस्सन्तीति पकारेहि ठपेस्सन्ति, पकासेस्सन्तीति अत्थो। विवरिस्सन्तीति विवटं करिस्सन्ति। विभजिस्सन्तीति विभत्तं करिस्सन्ति। उत्तानिं करिस्सन्तीति अनुत्तानं गम्भीरं उत्तानं पाकटं करिस्सन्ति। सह धम्मेनाति एत्थ धम्म-सद्दो कारणपरियायो ‘‘हेतुम्हि ञाणं धम्मपटिसम्भिदा’’तिआदीसु (विभ॰ २७०) वियाति आह ‘‘सहेतुकेन सकारणेन वचनेना’’ति। सप्पाटिहारियन्ति सनिस्सरणं , यथा परवादं भञ्‍जित्वा सकवादो पतिट्ठहति, एवं हेतुदाहरणेहि यथाधिगतमत्थं सम्पादेत्वा धम्मं कथेस्सन्ति। तेनाह ‘‘निय्यानिकं कत्वा धम्मं देसेस्सन्ती’’ति, नवविधं लोकुत्तरधम्मं पबोधेस्सन्तीति अत्थो। एत्थ च ‘‘पञ्‍ञापेस्सन्ती’’तिआदीहि छहि पदेहि छ अत्थपदानि दस्सितानि, आदितो पन द्वीहि पदेहि छ ब्यञ्‍जनपदानि। एत्तावता तेपिटकं बुद्धवचनं संवण्णनानयेन सङ्गहेत्वा दस्सितं होति। वुत्तञ्हेतं नेत्तियं ‘‘द्वादसपदानि सुत्तं, तं सब्बं ब्यञ्‍जनञ्‍च अत्थो चा’’ति (नेत्ति॰ सङ्खारे)।

    Ācikkhissantīti ādito kathessanti, attanā uggahitaniyāmena pare uggaṇhāpessantīti attho. Desessantīti vācessanti, pāḷiṃ sammā pabodhessantīti attho. Paññāpessantīti pajānāpessanti, saṅkāpessantīti attho. Paṭṭhapessantīti pakārehi ṭhapessanti, pakāsessantīti attho. Vivarissantīti vivaṭaṃ karissanti. Vibhajissantīti vibhattaṃ karissanti. Uttāniṃ karissantīti anuttānaṃ gambhīraṃ uttānaṃ pākaṭaṃ karissanti. Saha dhammenāti ettha dhamma-saddo kāraṇapariyāyo ‘‘hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 270) viyāti āha ‘‘sahetukena sakāraṇena vacanenā’’ti. Sappāṭihāriyanti sanissaraṇaṃ , yathā paravādaṃ bhañjitvā sakavādo patiṭṭhahati, evaṃ hetudāharaṇehi yathādhigatamatthaṃ sampādetvā dhammaṃ kathessanti. Tenāha ‘‘niyyānikaṃ katvā dhammaṃ desessantī’’ti, navavidhaṃ lokuttaradhammaṃ pabodhessantīti attho. Ettha ca ‘‘paññāpessantī’’tiādīhi chahi padehi cha atthapadāni dassitāni, ādito pana dvīhi padehi cha byañjanapadāni. Ettāvatā tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ saṃvaṇṇanānayena saṅgahetvā dassitaṃ hoti. Vuttañhetaṃ nettiyaṃ ‘‘dvādasapadāni suttaṃ, taṃ sabbaṃ byañjanañca attho cā’’ti (netti. saṅkhāre).

    सिक्खत्तयसङ्गहितन्ति अधिसीलसिक्खादिसिक्खत्तयसङ्गहणं। सकलं सासनब्रह्मचरियन्ति अनवसेसं सत्थुसासनभूतं सेट्ठचरियं। समिद्धन्ति सम्मदेव वड्ढितं। झानस्सादवसेनाति तेहि तेहि भिक्खूहि समधिगतझानसुखवसेन। वुद्धिप्पत्तन्ति उळारपणीतभावगमनेन सब्बसो परिवुद्धिं उपगतं। सब्बपालिफुल्‍लं विय अभिञ्‍ञासम्पत्तिवसेन अभिञ्‍ञासम्पदाहि सासनाभिवुद्धिया मत्थकप्पत्तितो। पतिट्ठितवसेनाति पतिट्ठानवसेन, पतिट्ठप्पत्तियाति अत्थो। पटिवेधवसेन बहुनो जनस्स हितन्ति बाहुजञ्‍ञं। तेनाह ‘‘बहुजनाभिसमयवसेना’’ति। पुथु पुथुलं भूतं जातं, पुथु वा पुथुत्तं भूतं पत्तन्ति पुथुभूतं। तेनाह ‘‘सब्बाकार…पे॰… पत्त’’न्ति। सुट्ठु पकासितन्ति सुट्ठु सम्मदेव आदिकल्याणादिभावेन पवेदितं।

    Sikkhattayasaṅgahitanti adhisīlasikkhādisikkhattayasaṅgahaṇaṃ. Sakalaṃ sāsanabrahmacariyanti anavasesaṃ satthusāsanabhūtaṃ seṭṭhacariyaṃ. Samiddhanti sammadeva vaḍḍhitaṃ. Jhānassādavasenāti tehi tehi bhikkhūhi samadhigatajhānasukhavasena. Vuddhippattanti uḷārapaṇītabhāvagamanena sabbaso parivuddhiṃ upagataṃ. Sabbapāliphullaṃ viya abhiññāsampattivasena abhiññāsampadāhi sāsanābhivuddhiyā matthakappattito. Patiṭṭhitavasenāti patiṭṭhānavasena, patiṭṭhappattiyāti attho. Paṭivedhavasena bahuno janassa hitanti bāhujaññaṃ. Tenāha ‘‘bahujanābhisamayavasenā’’ti. Puthu puthulaṃ bhūtaṃ jātaṃ, puthu vā puthuttaṃ bhūtaṃ pattanti puthubhūtaṃ. Tenāha ‘‘sabbākāra…pe… patta’’nti. Suṭṭhu pakāsitanti suṭṭhu sammadeva ādikalyāṇādibhāvena paveditaṃ.

    आयुसङ्खारओस्सज्‍जनवण्णना

    Āyusaṅkhāraossajjanavaṇṇanā

    १६९. सतिं सूपट्ठितं कत्वाति अयं कायादिविभागो अत्तभावसञ्‍ञितो दुक्खभारो मया एत्तकं कालं वहितो, इदानि पन न वहितब्बो, एतस्स अवहनत्थं चिरतरं कालं अरियमग्गसम्भारो सम्भतो, स्वायं अरियमग्गो पटिविद्धो, यतो इमे कायादयो असुभादितो सम्मदेव परिञ्‍ञाता, चतुब्बिधम्पि सम्मासतिं यथातथं विसये सुट्ठु उपट्ठितं कत्वा। ञाणेन परिच्छिन्दित्वाति यस्मा इमस्स अत्तभावसञ्‍ञितस्स दुक्खभारस्स वहने पयोजनभूतं अत्तहितं ताव महाबोधिमूले एव परिसमापितं, परहितं पन बुद्धवेनेय्यविनयनं परिसमापितब्बं, तं इदानि मासत्तयेनेव परिसमापनं पापुणिस्सति, तस्मा अभासि ‘‘विसाखपुण्णमायं परिनिब्बायिस्सामी’’ति, एवं बुद्धञाणेन परिच्छिन्दित्वा सब्बभागेन निच्छयं कत्वा। आयुसङ्खारं विस्सज्‍जीति आयुनो जीवितस्स अभिसङ्खारकं फलसमापत्तिधम्मं ‘‘न समापज्‍जिस्सामी’’ति विस्सज्‍जि तंविस्सज्‍जनेनेव तेन अभिसङ्खरियमानं जीवितसङ्खारं ‘‘नप्पवत्तेस्सामी’’ति विस्सज्‍जि। तेनाह ‘‘तत्था’’तिआदि। ठानमहन्ततायपि पवत्तिआकारमहन्ततायपि महन्तो पथवीकम्पो। तत्थ ठानमहन्तताय भूमिचालस्स महत्तं दस्सेतुं ‘‘तदा किर…पे॰… कम्पित्था’’ति वुत्तं। सा पन जातिक्खेत्तभूता दससहस्सी लोकधातु एव, न या काचि, या महाभिनीहारमहाजातिआदीसुपि कम्पित्थ। तदापि तत्तिकाय एव कम्पने किं कारणं ? जातिक्खेत्तभावेन तस्सेव आदितो परिग्गहस्स कतत्ता। परिग्गहकरणं चस्स धम्मतावसेन वेदितब्बं। तथा हि पुरिमबुद्धानम्पि तावतकमेव जातिक्खेत्तं अहोसि। तथा हि वुत्तं ‘‘दससहस्सी लोकधातू, निस्सद्दा होन्ति निराकुला…पे॰… महासमुद्दो आभुजति, दससहस्सी पकम्पती’’ति च आदि (बु॰ वं॰ ८४-९१)। उदकपरियन्तं कत्वा छप्पकारपवेधनेन अवीतरागे भिंसेतीति भिंसनो, सो एव भिंसनकोति आह ‘‘भयजनको’’ति। देवभेरियोति देवदुन्दुभिसद्दस्स परियायवचनमत्तं। न चेत्थ काचि भेरी ‘‘देवदुन्दुभी’’ति अधिप्पेता, अथ खो उप्पातभावेन लब्भमानो आकासगतो निग्घोससद्दो। तेनाह ‘‘देवो’’तिआदि। देवोति मेघो। तस्स हि अच्छभावेन आकासस्स वस्साभावेन सुक्खगज्‍जितसञ्‍ञिते सद्दे निच्छरन्ते देवदुन्दुभिसमञ्‍ञा। तेनाह ‘‘देवो सुक्खगज्‍जितं गज्‍जी’’ति।

    169.Satiṃ sūpaṭṭhitaṃ katvāti ayaṃ kāyādivibhāgo attabhāvasaññito dukkhabhāro mayā ettakaṃ kālaṃ vahito, idāni pana na vahitabbo, etassa avahanatthaṃ cirataraṃ kālaṃ ariyamaggasambhāro sambhato, svāyaṃ ariyamaggo paṭividdho, yato ime kāyādayo asubhādito sammadeva pariññātā, catubbidhampi sammāsatiṃ yathātathaṃ visaye suṭṭhu upaṭṭhitaṃ katvā. Ñāṇena paricchinditvāti yasmā imassa attabhāvasaññitassa dukkhabhārassa vahane payojanabhūtaṃ attahitaṃ tāva mahābodhimūle eva parisamāpitaṃ, parahitaṃ pana buddhaveneyyavinayanaṃ parisamāpitabbaṃ, taṃ idāni māsattayeneva parisamāpanaṃ pāpuṇissati, tasmā abhāsi ‘‘visākhapuṇṇamāyaṃ parinibbāyissāmī’’ti, evaṃ buddhañāṇena paricchinditvā sabbabhāgena nicchayaṃ katvā. Āyusaṅkhāraṃ vissajjīti āyuno jīvitassa abhisaṅkhārakaṃ phalasamāpattidhammaṃ ‘‘na samāpajjissāmī’’ti vissajji taṃvissajjaneneva tena abhisaṅkhariyamānaṃ jīvitasaṅkhāraṃ ‘‘nappavattessāmī’’ti vissajji. Tenāha ‘‘tatthā’’tiādi. Ṭhānamahantatāyapi pavattiākāramahantatāyapi mahanto pathavīkampo. Tattha ṭhānamahantatāya bhūmicālassa mahattaṃ dassetuṃ ‘‘tadā kira…pe… kampitthā’’ti vuttaṃ. Sā pana jātikkhettabhūtā dasasahassī lokadhātu eva, na yā kāci, yā mahābhinīhāramahājātiādīsupi kampittha. Tadāpi tattikāya eva kampane kiṃ kāraṇaṃ ? Jātikkhettabhāvena tasseva ādito pariggahassa katattā. Pariggahakaraṇaṃ cassa dhammatāvasena veditabbaṃ. Tathā hi purimabuddhānampi tāvatakameva jātikkhettaṃ ahosi. Tathā hi vuttaṃ ‘‘dasasahassī lokadhātū, nissaddā honti nirākulā…pe… mahāsamuddo ābhujati, dasasahassī pakampatī’’ti ca ādi (bu. vaṃ. 84-91). Udakapariyantaṃ katvā chappakārapavedhanena avītarāge bhiṃsetīti bhiṃsano, so eva bhiṃsanakoti āha ‘‘bhayajanako’’ti. Devabheriyoti devadundubhisaddassa pariyāyavacanamattaṃ. Na cettha kāci bherī ‘‘devadundubhī’’ti adhippetā, atha kho uppātabhāvena labbhamāno ākāsagato nigghosasaddo. Tenāha ‘‘devo’’tiādi. Devoti megho. Tassa hi acchabhāvena ākāsassa vassābhāvena sukkhagajjitasaññite sadde niccharante devadundubhisamaññā. Tenāha ‘‘devo sukkhagajjitaṃ gajjī’’ti.

    पीतिवेगविस्सट्ठन्ति ‘‘एवं चिरतरं कालं वहितो अयं अत्तभावसञ्‍ञितो दुक्खभारो, इदानि न चिरस्सेव निक्खिपिस्सती’’ति सञ्‍जातसोमनस्सो भगवा सभावेनेव पीतिवेगविस्सट्ठं उदानं उदानेसि। एवं पन उदानेन्तेन अयम्पि अत्थो साधितो होतीति दस्सनत्थं अट्ठकथायं ‘‘कस्मा’’तिआदि वुत्तं।

    Pītivegavissaṭṭhanti ‘‘evaṃ cirataraṃ kālaṃ vahito ayaṃ attabhāvasaññito dukkhabhāro, idāni na cirasseva nikkhipissatī’’ti sañjātasomanasso bhagavā sabhāveneva pītivegavissaṭṭhaṃ udānaṃ udānesi. Evaṃ pana udānentena ayampi attho sādhito hotīti dassanatthaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kasmā’’tiādi vuttaṃ.

    तुलीयतीति तुलन्ति तुल-सद्दो कम्मसाधनोति दस्सेतुं ‘‘तुलित’’न्ति वुत्तं। अप्पानुभावताय परिच्छिन्‍नं। तथा हि तं परितो खण्डितभावेन ‘‘परित्त’’न्ति वुच्‍चति। पटिपक्खविक्खम्भनतो दीघसन्तानताय, विपुलफलताय च न तुलं न परिच्छिन्‍नं। येहि कारणेहि पुब्बे अविसेसतो महग्गतं ‘‘अतुल’’न्ति वुत्तं, तानि कारणानि रूपावचरतो आरुप्पस्स सातिसयानि विज्‍जन्तीति ‘‘अरूपावचरं अतुल’’न्ति वुत्तं, इतरञ्‍च ‘‘तुल’’न्ति, अप्पविपाकं तीसुपि कम्मेसु यं तनुविपाकं हीनं, तं तुलं। बहुविपाकन्ति यं महाविपाकं पणीतं, तं अतुलं। यं पनेत्थ मज्झिमं, तं हीनं, उक्‍कट्ठन्ति द्विधा भिन्दित्वा द्वीसु भागेसु पक्खिपितब्बं। हीनत्तिकवण्णनायं वुत्तनयेनेव अप्पबहुविपाकतं निद्धारेत्वा तस्स वसेन तुलातुलभावो वेदितब्बो। सम्भवति एतस्माति सम्भवोति आह ‘‘सम्भवस्स हेतुभूत’’न्ति। नियकज्झत्तरतोति ससन्तानधम्मेसु विपस्सनावसेन, गोचरासेवनाय च निरतो। सविपाकं समानं पवत्तिविपाकमत्तदायिकम्मं सविपाकट्ठेन सम्भवं। न च तं कामादिभवाभिसङ्खारकन्ति ततो विसेसनत्थं ‘‘सम्भव’’न्ति वत्वा ‘‘भवसङ्खार’’न्ति वुत्तं। ओस्सज्‍जीति अरियमग्गेन अवस्सज्‍जि । कवचं विय अत्तभावं परियोनन्धित्वा ठितं अत्तनि सम्भूतत्ता अत्तसम्भवं किलेसञ्‍च अभिन्दीति किलेसभेदसहभाविकम्मोस्सज्‍जनं दस्सेन्तो तदुभयस्स कारणं अवोच ‘‘अज्झत्तरतो समाहितो’’ति।

    Tulīyatīti tulanti tula-saddo kammasādhanoti dassetuṃ ‘‘tulita’’nti vuttaṃ. Appānubhāvatāya paricchinnaṃ. Tathā hi taṃ parito khaṇḍitabhāvena ‘‘paritta’’nti vuccati. Paṭipakkhavikkhambhanato dīghasantānatāya, vipulaphalatāya ca na tulaṃ na paricchinnaṃ. Yehi kāraṇehi pubbe avisesato mahaggataṃ ‘‘atula’’nti vuttaṃ, tāni kāraṇāni rūpāvacarato āruppassa sātisayāni vijjantīti ‘‘arūpāvacaraṃ atula’’nti vuttaṃ, itarañca ‘‘tula’’nti, appavipākaṃ tīsupi kammesu yaṃ tanuvipākaṃ hīnaṃ, taṃ tulaṃ. Bahuvipākanti yaṃ mahāvipākaṃ paṇītaṃ, taṃ atulaṃ. Yaṃ panettha majjhimaṃ, taṃ hīnaṃ, ukkaṭṭhanti dvidhā bhinditvā dvīsu bhāgesu pakkhipitabbaṃ. Hīnattikavaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva appabahuvipākataṃ niddhāretvā tassa vasena tulātulabhāvo veditabbo. Sambhavati etasmāti sambhavoti āha ‘‘sambhavassa hetubhūta’’nti. Niyakajjhattaratoti sasantānadhammesu vipassanāvasena, gocarāsevanāya ca nirato. Savipākaṃ samānaṃ pavattivipākamattadāyikammaṃ savipākaṭṭhena sambhavaṃ. Na ca taṃ kāmādibhavābhisaṅkhārakanti tato visesanatthaṃ ‘‘sambhava’’nti vatvā ‘‘bhavasaṅkhāra’’nti vuttaṃ. Ossajjīti ariyamaggena avassajji . Kavacaṃ viya attabhāvaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ attani sambhūtattā attasambhavaṃ kilesañca abhindīti kilesabhedasahabhāvikammossajjanaṃ dassento tadubhayassa kāraṇaṃ avoca ‘‘ajjhattarato samāhito’’ti.

    तीरेन्तोति ‘‘उप्पादो भयं, अनुप्पादो खेम’’न्तिआदिना वीमंसन्तो। ‘‘तुलेन्तो तीरेन्तो’’तिआदिना सङ्खेपतो वुत्तमत्थं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘पञ्‍चक्खन्धा’’ति आदिं वत्वा भवसङ्खारस्स अवस्सज्‍जनाकारं सरूपतो दस्सेसि। ‘‘एव’’न्तिआदिना पन उदानवण्णनायं आदितो वुत्तमत्थं निगमनवसेन दस्सेसि।

    Tīrentoti ‘‘uppādo bhayaṃ, anuppādo khema’’ntiādinā vīmaṃsanto. ‘‘Tulento tīrento’’tiādinā saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘pañcakkhandhā’’ti ādiṃ vatvā bhavasaṅkhārassa avassajjanākāraṃ sarūpato dassesi. ‘‘Eva’’ntiādinā pana udānavaṇṇanāyaṃ ādito vuttamatthaṃ nigamanavasena dassesi.

    महाभूमिचालवण्णना

    Mahābhūmicālavaṇṇanā

    १७१. यन्ति करणे वा अधिकरणे वा पच्‍चत्तवचनन्ति अधिप्पायेन आह ‘‘येन समयेन, यस्मिं वा समये’’ति। उक्खेपकवाताति उदकसन्धारकवातं उपच्छिन्दित्वा ठितट्ठानतो खेपकवाता। ‘‘सट्ठि…पे॰… बहल’’न्ति इदं तस्स वातस्स उब्बेधप्पमाणमेव गहेत्वा वुत्तं, आयामवित्थारतो पन दससहस्सचक्‍कवाळप्पमाणम्पि उदकसन्धारकवातं उपच्छिन्दतियेव। आकासेति पुब्बे वातेन पतिट्ठितोकासे। पुन वातोति उक्खेपकवाते तथाकत्वा विगते उदकसन्धारकवातो पुन आबन्धित्वा गण्हाति यथा तं उदकं न भस्सति, एवं उत्थम्भेन्तं आबन्धनवितानवसेन बन्धित्वा गण्हाति। ततो उदकं उग्गच्छतीति ततो आबन्धित्वा गहणतो तेन वातेन उत्थम्भितं उदकं उग्गच्छति उपरि गच्छति। होतियेवाति अन्तरन्तरा होतियेव। बहलभावेनाति महापथविया महन्तभावेन। सकला हि महापथवी तदा ओग्गच्छति, उग्गच्छति च, तस्मा कम्पनं न पञ्‍ञायति।

    171. Yanti karaṇe vā adhikaraṇe vā paccattavacananti adhippāyena āha ‘‘yena samayena, yasmiṃ vā samaye’’ti. Ukkhepakavātāti udakasandhārakavātaṃ upacchinditvā ṭhitaṭṭhānato khepakavātā. ‘‘Saṭṭhi…pe… bahala’’nti idaṃ tassa vātassa ubbedhappamāṇameva gahetvā vuttaṃ, āyāmavitthārato pana dasasahassacakkavāḷappamāṇampi udakasandhārakavātaṃ upacchindatiyeva. Ākāseti pubbe vātena patiṭṭhitokāse. Puna vātoti ukkhepakavāte tathākatvā vigate udakasandhārakavāto puna ābandhitvāgaṇhāti yathā taṃ udakaṃ na bhassati, evaṃ utthambhentaṃ ābandhanavitānavasena bandhitvā gaṇhāti. Tato udakaṃ uggacchatīti tato ābandhitvā gahaṇato tena vātena utthambhitaṃ udakaṃ uggacchati upari gacchati. Hotiyevāti antarantarā hotiyeva. Bahalabhāvenāti mahāpathaviyā mahantabhāvena. Sakalā hi mahāpathavī tadā oggacchati, uggacchati ca, tasmā kampanaṃ na paññāyati.

    इज्झनस्साति इच्छितत्थसिज्झनस्स। अनुभवितब्बस्सइस्सरियसम्पत्तिआदिकस्स। परित्ताति पटिलद्धमत्ता नातिसुभाविता। तथा च भावना बलवती न होतीति आह ‘‘दुब्बला’’ति। सञ्‍ञासीसेन हि भावना वुत्ता। अप्पमाणाति पगुणा सुभाविता। सा हि थिरा दळ्हतरा होतीति आह ‘‘बलवा’’ति। ‘‘परित्ता पथवीसञ्‍ञा, अप्पमाणा आपोसञ्‍ञा’’ति देसनामत्तमेव, आपोसञ्‍ञाय पन सुभाविताय पथवीकम्पो सुखेनेव इज्झतीति अयमेत्थ अधिप्पायो वेदितब्बो। संवेजेन्तो दिब्बसम्पत्तिया पमत्तं सक्‍कं देवराजानं। वीमंसन्तो वा तावदेव समधिगतं अत्तनो इद्धिबलं। महामोग्गल्‍लानत्थेरस्स पासादकम्पनं पाकटन्ति तं अनामसित्वा सङ्घरक्खितसामणेरस्स पासादकम्पनं दस्सेतुं ‘‘सो किरायस्मा’’तिआदि वुत्तं। पूतिमिस्सो गन्धो एतस्साति पूतिगन्धो, तेन पूतिगन्धेनेव अधिगतमातुकुच्छिसम्भवं विय गन्धेनेव सीसेन, अतिविय दारको एवाति अत्थो।

    Ijjhanassāti icchitatthasijjhanassa. Anubhavitabbassaissariyasampattiādikassa. Parittāti paṭiladdhamattā nātisubhāvitā. Tathā ca bhāvanā balavatī na hotīti āha ‘‘dubbalā’’ti. Saññāsīsena hi bhāvanā vuttā. Appamāṇāti paguṇā subhāvitā. Sā hi thirā daḷhatarā hotīti āha ‘‘balavā’’ti. ‘‘Parittā pathavīsaññā, appamāṇā āposaññā’’ti desanāmattameva, āposaññāya pana subhāvitāya pathavīkampo sukheneva ijjhatīti ayamettha adhippāyo veditabbo. Saṃvejento dibbasampattiyā pamattaṃ sakkaṃ devarājānaṃ. Vīmaṃsanto vā tāvadeva samadhigataṃ attano iddhibalaṃ. Mahāmoggallānattherassa pāsādakampanaṃ pākaṭanti taṃ anāmasitvā saṅgharakkhitasāmaṇerassa pāsādakampanaṃ dassetuṃ ‘‘so kirāyasmā’’tiādi vuttaṃ. Pūtimisso gandho etassāti pūtigandho, tena pūtigandheneva adhigatamātukucchisambhavaṃ viya gandheneva sīsena, ativiya dārako evāti attho.

    आचरियन्ति आचरियूपदेसं। इद्धाभिसङ्खारो नाम इद्धिविधप्पटिपक्खादीभावेन इच्छितब्बो, सो च उपाये कोसल्‍लस्स अत्तना न सम्मा उग्गहितत्ता न ताव सिक्खितोति आह ‘‘असिक्खित्वाव युद्धं पविट्ठोसी’’ति। ‘‘पिलवन्त’’न्ति इमिना सकलमेव पासादवत्थुं उदकं कत्वा अधिट्ठातब्बपासादोव तत्थ पिलवतीति दस्सेति। अधिट्ठानक्‍कमं पन उपमाय दस्सेन्तो ‘‘तात…पे॰… जानाही’’ति आह। तत्थ कपल्‍लकपूवन्ति आसित्तकपूवं, तं पचन्ता कपाले पठमं किञ्‍चि पिट्ठं ठपेत्वा अनुक्‍कमेन वड्ढेत्वा अन्तन्तेन परिच्छिन्दन्ति पूवं समन्ततो परिच्छिन्‍नं कत्वा ठपेन्ति, एवं ‘‘आपोकसिणवसेन ‘पासादेन पतिट्ठितट्ठानं उदकं होतू’ति अधिट्ठहन्तो समन्ततो पासादस्स याव परियन्ता यथा उदकं होति, तथा अधिट्ठातब्ब’’न्ति उपमाय उपदिसति।

    Ācariyanti ācariyūpadesaṃ. Iddhābhisaṅkhāro nāma iddhividhappaṭipakkhādībhāvena icchitabbo, so ca upāye kosallassa attanā na sammā uggahitattā na tāva sikkhitoti āha ‘‘asikkhitvāva yuddhaṃ paviṭṭhosī’’ti. ‘‘Pilavanta’’nti iminā sakalameva pāsādavatthuṃ udakaṃ katvā adhiṭṭhātabbapāsādova tattha pilavatīti dasseti. Adhiṭṭhānakkamaṃ pana upamāya dassento ‘‘tāta…pe… jānāhī’’ti āha. Tattha kapallakapūvanti āsittakapūvaṃ, taṃ pacantā kapāle paṭhamaṃ kiñci piṭṭhaṃ ṭhapetvā anukkamena vaḍḍhetvā antantena paricchindanti pūvaṃ samantato paricchinnaṃ katvā ṭhapenti, evaṃ ‘‘āpokasiṇavasena ‘pāsādena patiṭṭhitaṭṭhānaṃ udakaṃ hotū’ti adhiṭṭhahanto samantato pāsādassa yāva pariyantā yathā udakaṃ hoti, tathā adhiṭṭhātabba’’nti upamāya upadisati.

    महापदाने वुत्तमेवाति ‘‘धम्मता एसा, भिक्खवे, यदा बोधिसत्तो तुसिता काया चवित्वा मातुकुच्छिं ओक्‍कमती’’ति (दी॰ नि॰ २.१८) वत्वा ‘‘अयञ्‍च दससहस्सी लोकधातु सङ्कम्पति सम्पकम्पति सम्पवेधती’’ति (दी॰ नि॰ २.१८), तथा ‘‘धम्मता एसा, भिक्खवे, यदा बोधिसत्तो मातुकुच्छिम्हा निक्खमती’’ति (दी॰ नि॰ २.३०) वत्वा ‘‘अयञ्‍च दससहस्सी लोकधातु सङ्कम्पति सम्पकम्पति सम्पवेधती’’ति (दी॰ नि॰ २.३२) च महाबोधिसत्तस्स गब्भोक्‍कन्तियं, अभिजातियञ्‍च धम्मतावसेन महापदानेपथवीकम्पस्स वुत्तत्ता इतरेसुपि चतूसु ठानेसु पथवीकम्पो धम्मतावसेनेवाति महापदानेअत्थतो वुत्तं एवाति अधिप्पायो।

    Mahāpadānevuttamevāti ‘‘dhammatā esā, bhikkhave, yadā bodhisatto tusitā kāyā cavitvā mātukucchiṃ okkamatī’’ti (dī. ni. 2.18) vatvā ‘‘ayañca dasasahassī lokadhātu saṅkampati sampakampati sampavedhatī’’ti (dī. ni. 2.18), tathā ‘‘dhammatā esā, bhikkhave, yadā bodhisatto mātukucchimhā nikkhamatī’’ti (dī. ni. 2.30) vatvā ‘‘ayañca dasasahassī lokadhātu saṅkampati sampakampati sampavedhatī’’ti (dī. ni. 2.32) ca mahābodhisattassa gabbhokkantiyaṃ, abhijātiyañca dhammatāvasena mahāpadānepathavīkampassa vuttattā itaresupi catūsu ṭhānesu pathavīkampo dhammatāvasenevāti mahāpadāneatthato vuttaṃ evāti adhippāyo.

    इदानि नेसं पथवीकम्पनं कारणतो, पवत्तिआकारतो च विभागं दस्सेतुं ‘‘इति इमेसू’’तिआदि वुत्तं। धातुकोपेनाति उक्खेपकधातुसङ्खाताय वायोधातुया पकोपेन। इद्धानुभावेनाति ञाणिद्धिया वा कम्मविपाकजिद्धिया वा पभावेन, तेजेनाति अत्थो। पुञ्‍ञतेजेनाति पुञ्‍ञानुभावेन, महाबोधिसत्तस्स पुञ्‍ञबलेनाति अत्थो। ञाणतेजेनाति पटिवेधञाणानुभावेन। साधुकारदानवसेनाति यथा अनञ्‍ञसाधारणेन पटिवेधञाणानुभावेन अभिहता महापथवी अभिसम्बोधियं अकम्पित्थ, एवं अनञ्‍ञसाधारणेन देसनाञाणानुभावेन अभिहता महापथवी अकम्पित्थ, तं पनस्सा साधुकारदानं विय होतीति ‘‘साधुकारदानवसेना’’ति वुत्तं।

    Idāni nesaṃ pathavīkampanaṃ kāraṇato, pavattiākārato ca vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘iti imesū’’tiādi vuttaṃ. Dhātukopenāti ukkhepakadhātusaṅkhātāya vāyodhātuyā pakopena. Iddhānubhāvenāti ñāṇiddhiyā vā kammavipākajiddhiyā vā pabhāvena, tejenāti attho. Puññatejenāti puññānubhāvena, mahābodhisattassa puññabalenāti attho. Ñāṇatejenāti paṭivedhañāṇānubhāvena. Sādhukāradānavasenāti yathā anaññasādhāraṇena paṭivedhañāṇānubhāvena abhihatā mahāpathavī abhisambodhiyaṃ akampittha, evaṃ anaññasādhāraṇena desanāñāṇānubhāvena abhihatā mahāpathavī akampittha, taṃ panassā sādhukāradānaṃ viya hotīti ‘‘sādhukāradānavasenā’’ti vuttaṃ.

    येन पन भगवा असीतिअनुब्यञ्‍जनपटिमण्डितद्वत्तिंसमहापुरिसलक्खण- (दी॰ नि॰ २.३३; ३.१९८; म॰ नि॰ २.३८५) विचित्ररूपकायो सब्बाकारपरिसुद्धसीलक्खन्धादिगुणरतनसमिद्धिधम्मकायो पुञ्‍ञमहत्तथाममहत्तयसमहआइद्धिमहत्तपञ्‍ञामहत्तानं परमुक्‍कंसगतो असमो असमसमो अप्पटिपुग्गलो अरहं सम्मासम्बुद्धो अत्तनो अत्तभावसञ्‍ञितं खन्धपञ्‍चकं कप्पं वा कप्पावसेसं वा ठपेतुं समत्थोपि सङ्खतधम्मं पटिजिगुच्छनाकारप्पवत्तेन ञाणविसेसेन तिणायपि अमञ्‍ञमानो आयुसङ्खारोस्सज्‍जनविधिना निरपेक्खो ओस्सज्‍जि। तदनुभावाभिहता महापथवी आयुसङ्खारोस्सज्‍जने अकम्पित्थ, तं पनस्सा कारुञ्‍ञसभावसण्ठिता विय होतीति वुत्तं ‘‘कारुञ्‍ञसभावेना’’ति । यस्मा भगवा परिनिब्बानसमये चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससङ्ख्या समापत्तियो समापज्‍जि अन्तरन्तरा फलसमापत्तिसमापज्‍जनेन, तस्स पुब्बभागे सातिसयं तिक्खं सूरं विपस्सनाञाणञ्‍च पवत्तेसि, ‘‘यदत्थञ्‍च मया एवं सुचिरकालं अनञ्‍ञसाधारणो परमुक्‍कंसगतो ञाणसम्भारो सम्भतो, अनुत्तरो च विमोक्खो समधिगतो, तस्स वत मे सिखाप्पत्तफलभूता अच्‍चन्तनिट्ठा अनुपादिसेसनिब्बानधातु अज्‍ज समिज्झती’’ति भिय्यो अतिविय सोमनस्सप्पत्तस्स भगवतो पीतिविप्फारादिगुणविपुलतरानुभावो परेहि असाधारणञाणातिसयो उदपादि, यस्स समापत्तिबलसमुपब्रूहितस्स ञाणातिसयस्स आनुभावं सन्धाय इदं वुत्तं ‘‘द्वेमे पिण्डपाता समसमफला समसमविपाका’’तिआदि (उदा॰ ७५), तस्मा तस्स आनुभावेन समभिहता महापथवी अकम्पित्थ। तं पनस्सा तस्सं वेलायं आरोदनाकारप्पत्ति विय होतीति ‘‘अट्ठमो आरोदनेना’’ति वुत्तं।

    Yena pana bhagavā asītianubyañjanapaṭimaṇḍitadvattiṃsamahāpurisalakkhaṇa- (dī. ni. 2.33; 3.198; ma. ni. 2.385) vicitrarūpakāyo sabbākāraparisuddhasīlakkhandhādiguṇaratanasamiddhidhammakāyo puññamahattathāmamahattayasamahaāiddhimahattapaññāmahattānaṃ paramukkaṃsagato asamo asamasamo appaṭipuggalo arahaṃ sammāsambuddho attano attabhāvasaññitaṃ khandhapañcakaṃ kappaṃ vā kappāvasesaṃ vā ṭhapetuṃ samatthopi saṅkhatadhammaṃ paṭijigucchanākārappavattena ñāṇavisesena tiṇāyapi amaññamāno āyusaṅkhārossajjanavidhinā nirapekkho ossajji. Tadanubhāvābhihatā mahāpathavī āyusaṅkhārossajjane akampittha, taṃ panassā kāruññasabhāvasaṇṭhitā viya hotīti vuttaṃ ‘‘kāruññasabhāvenā’’ti . Yasmā bhagavā parinibbānasamaye catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā samāpattiyo samāpajji antarantarā phalasamāpattisamāpajjanena, tassa pubbabhāge sātisayaṃ tikkhaṃ sūraṃ vipassanāñāṇañca pavattesi, ‘‘yadatthañca mayā evaṃ sucirakālaṃ anaññasādhāraṇo paramukkaṃsagato ñāṇasambhāro sambhato, anuttaro ca vimokkho samadhigato, tassa vata me sikhāppattaphalabhūtā accantaniṭṭhā anupādisesanibbānadhātu ajja samijjhatī’’ti bhiyyo ativiya somanassappattassa bhagavato pītivipphārādiguṇavipulatarānubhāvo parehi asādhāraṇañāṇātisayo udapādi, yassa samāpattibalasamupabrūhitassa ñāṇātisayassa ānubhāvaṃ sandhāya idaṃ vuttaṃ ‘‘dveme piṇḍapātā samasamaphalā samasamavipākā’’tiādi (udā. 75), tasmā tassa ānubhāvena samabhihatā mahāpathavī akampittha. Taṃ panassā tassaṃ velāyaṃ ārodanākārappatti viya hotīti ‘‘aṭṭhamo ārodanenā’’ti vuttaṃ.

    इदानि सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरन्तो ‘‘मातुकुच्छिं ओक्‍कमन्ते’’तिआदिमाह। अयं पनत्थोति ‘‘साधुकारदानवसेना’’तिआदिना वुत्तो अत्थो। पथवीदेवताय वसेनाति एत्थ समुद्ददेवता विय महापथविया अधिदेवता किर नाम अत्थि। तादिसे कारणे सति तस्सा चित्तवसेन अयं महापथवी सङ्कम्पति सम्पकम्पति सम्पवेधति, यथा वातवलाहकदेवतानं चित्तवसेन वाता वायन्ति, सीतुण्हअब्भवस्सवलाहकदेवतानं चित्तवसेन सीतादयो भवन्ति। तथा हि विसाखपुण्णमायं अभिसम्बोधिअत्थं बोधिरुक्खमूले निसिन्‍नस्स लोकनाथस्स अन्तरायकरणत्थं उपट्ठितं मारबलं विधमितुं –

    Idāni saṅkhepato vuttamatthaṃ vivaranto ‘‘mātukucchiṃ okkamante’’tiādimāha. Ayaṃ panatthoti ‘‘sādhukāradānavasenā’’tiādinā vutto attho. Pathavīdevatāya vasenāti ettha samuddadevatā viya mahāpathaviyā adhidevatā kira nāma atthi. Tādise kāraṇe sati tassā cittavasena ayaṃ mahāpathavī saṅkampati sampakampati sampavedhati, yathā vātavalāhakadevatānaṃ cittavasena vātā vāyanti, sītuṇhaabbhavassavalāhakadevatānaṃ cittavasena sītādayo bhavanti. Tathā hi visākhapuṇṇamāyaṃ abhisambodhiatthaṃ bodhirukkhamūle nisinnassa lokanāthassa antarāyakaraṇatthaṃ upaṭṭhitaṃ mārabalaṃ vidhamituṃ –

    ‘‘अचेतनायं पथवी, अविञ्‍ञाय सुखं दुखं।

    ‘‘Acetanāyaṃ pathavī, aviññāya sukhaṃ dukhaṃ;

    सापि दानबला मय्हं, सत्तक्खत्तुं पकम्पथा’’ति॥ (चरिया॰ १.१२४) –

    Sāpi dānabalā mayhaṃ, sattakkhattuṃ pakampathā’’ti. (cariyā. 1.124) –

    वचनसमनन्तरं महापथवी भिज्‍जित्वा सपरिसं मारं परिवत्तेसि। एतन्ति साधुकारदानादि। यदिपि नत्थि अचेतनत्ता, धम्मतावसेन पन वुत्तनयेन सियाति सक्‍का वत्तुं। धम्मता पन अत्थतो धम्मसभावो, सो पुञ्‍ञधम्मस्स वा ञाणधम्मस्स वा आनुभावसभावोति। तयिदं सब्बं विचारितमेव, एवञ्‍च कत्वा –

    Vacanasamanantaraṃ mahāpathavī bhijjitvā saparisaṃ māraṃ parivattesi. Etanti sādhukāradānādi. Yadipi natthi acetanattā, dhammatāvasena pana vuttanayena siyāti sakkā vattuṃ. Dhammatā pana atthato dhammasabhāvo, so puññadhammassa vā ñāṇadhammassa vā ānubhāvasabhāvoti. Tayidaṃ sabbaṃ vicāritameva, evañca katvā –

    ‘‘इमे धम्मे सम्मसतो, सभावसरसलक्खणे।

    ‘‘Ime dhamme sammasato, sabhāvasarasalakkhaṇe;

    धम्मतेजेन वसुधा, दससहस्सी पकम्पथा’’ति॥ (बु॰ वं॰ १.१६६)।

    Dhammatejena vasudhā, dasasahassī pakampathā’’ti. (bu. vaṃ. 1.166);

    आदि वचनञ्‍च समत्थितं होति।

    Ādi vacanañca samatthitaṃ hoti.

    निद्दिट्ठनिदस्सनन्ति निद्दिट्ठस्स अत्थस्स निय्यातनं, निगमनन्ति अत्थो। एत्तावताति पथवीकम्पादिउप्पादजननेन चेव पथवीकम्पस्स भगवतो हेतुनिदस्सनेन च। ‘‘अद्धा अज्‍ज भगवता आयुसङ्खारो ओस्सट्ठो’’ति सल्‍लक्खेसि पारिसेसञायेन। एवञ्हि तदा थेरो तमत्थं वीमंसेय्य नायं भूमिकम्पो धातुप्पकोपहेतुको तस्स अपञ्‍ञायमानरूपत्ता, बाहिरकोपि इसि एवं महानुभावो बुद्धकाले नत्थि, सासनिकोपि सत्थु अनारोचेत्वा एवं करोन्तो नाम नत्थि, सेसानं पञ्‍चन्‍नं इदानि असम्भवो, एवं भूमिकम्पो चायं महाभिंसनको सलोमहंसो अहोसि, तस्मा पारिसेसतो आह ‘‘अज्‍ज भगवता आयुसङ्खारो ओस्सट्ठोति सल्‍लक्खेसी’’ति।

    Niddiṭṭhanidassananti niddiṭṭhassa atthassa niyyātanaṃ, nigamananti attho. Ettāvatāti pathavīkampādiuppādajananena ceva pathavīkampassa bhagavato hetunidassanena ca. ‘‘Addhā ajja bhagavatā āyusaṅkhāro ossaṭṭho’’ti sallakkhesi pārisesañāyena. Evañhi tadā thero tamatthaṃ vīmaṃseyya nāyaṃ bhūmikampo dhātuppakopahetuko tassa apaññāyamānarūpattā, bāhirakopi isi evaṃ mahānubhāvo buddhakāle natthi, sāsanikopi satthu anārocetvā evaṃ karonto nāma natthi, sesānaṃ pañcannaṃ idāni asambhavo, evaṃ bhūmikampo cāyaṃ mahābhiṃsanako salomahaṃso ahosi, tasmā pārisesato āha ‘‘ajja bhagavatā āyusaṅkhāro ossaṭṭhoti sallakkhesī’’ti.

    अट्ठपरिसवण्णना

    Aṭṭhaparisavaṇṇanā

    १७२. ओकासं अदत्वाति ‘‘तिट्ठतु भन्ते भगवा कप्प’’न्तिआदि (दी॰ नि॰ २.१७८) नयप्पवत्ताय थेरस्स आयाचनाय अवसरं अदत्वा। अञ्‍ञानिपि अट्ठकानि सम्पिण्डेन्तो हेतुअट्ठकतो अञ्‍ञानि परिसाभिभायतनविमोक्खवसेन तीणि अट्ठकानि सङ्गहेत्वा दस्सेन्तो ‘‘अट्ठ खो इमा’’तिआदिमाह। ‘‘आयस्मतो आनन्दस्स सोकुप्पत्तिं परिहरन्तो विक्खेपं करोन्तो’’ति केचि सहसा भणिते बलवसोको उप्पज्‍जेय्याति।

    172.Okāsaṃ adatvāti ‘‘tiṭṭhatu bhante bhagavā kappa’’ntiādi (dī. ni. 2.178) nayappavattāya therassa āyācanāya avasaraṃ adatvā. Aññānipi aṭṭhakāni sampiṇḍento hetuaṭṭhakato aññāni parisābhibhāyatanavimokkhavasena tīṇi aṭṭhakāni saṅgahetvā dassento ‘‘aṭṭha kho imā’’tiādimāha. ‘‘Āyasmato ānandassa sokuppattiṃ pariharanto vikkhepaṃ karonto’’ti keci sahasā bhaṇite balavasoko uppajjeyyāti.

    समागन्तब्बतो, समागच्छतीति वा समागमो, परिसा। बिम्बिसारपमुखो समागमो बिम्बिसारसमागमो। सेसद्वयेपि एसेव नयो। बिम्बिसार…पे॰… समागमादिसदिसं खत्तियपरिसन्ति योजना। अञ्‍ञेसु चक्‍कवाळेसुपि लब्भतेयेव सत्थु खत्तियपरिसादिउपसङ्कमनं। आदितो तेहि सद्धिं सत्थु भासनं आलापो। कथनपटिकथनं सल्‍लापो। धम्मुपसञ्हिता पुच्छा पटिपुच्छा धम्मसाकच्छा। सण्ठानं पटिच्‍च कथनं सण्ठानपरियायत्ता वण्ण-सद्दस्स ‘‘महन्तं हत्थिराजवण्णं अभिनिम्मिनित्वा’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.१३८) विय। ‘‘तेस’’न्ति पदं उभयपदापेक्खं ‘‘तेसम्पि लक्खणसण्ठानं विय सत्थु सरीरसण्ठानं, तेसं केवलं पञ्‍ञायति एवा’’ति। नापि आमुक्‍कमणिकुण्डलो भगवा होतीति योजना। छिन्‍नस्सराति द्विधाभूतस्सरा। गग्गरस्सराति जज्‍जरितस्सरा। भासन्तरन्ति तेसं सत्तानं भासतो अञ्‍ञं भासं। वीमंसाति चिन्तना। ‘‘किमत्थं…पे॰… देसेती’’ति इदं ननु अत्तानं जानापेत्वा धम्मे कथिते तेसं सातिसयो पसादो होतीति इमिना अधिप्पायेन वुत्तं? येसं अत्तानं अजानापेत्वाव धम्मे कथिते पसादो होति, न जानापेत्वा, तादिसे सन्धाय सत्था तथा करोति। तत्थ पयोजनमाह ‘‘वासनत्थाया’’ति। एवं सुतोपीति एवं अविञ्‍ञातदेसको अविञ्‍ञातागमनोपि सुतो धम्मो अत्तनो धम्मसुधम्मतायेव अनागते पच्‍चयो होति सुणन्तस्स।

    Samāgantabbato, samāgacchatīti vā samāgamo, parisā. Bimbisārapamukho samāgamo bimbisārasamāgamo. Sesadvayepi eseva nayo. Bimbisāra…pe… samāgamādisadisaṃ khattiyaparisanti yojanā. Aññesu cakkavāḷesupi labbhateyeva satthu khattiyaparisādiupasaṅkamanaṃ. Ādito tehi saddhiṃ satthu bhāsanaṃ ālāpo. Kathanapaṭikathanaṃ sallāpo. Dhammupasañhitā pucchā paṭipucchā dhammasākacchā. Saṇṭhānaṃ paṭicca kathanaṃ saṇṭhānapariyāyattā vaṇṇa-saddassa ‘‘mahantaṃ hatthirājavaṇṇaṃ abhinimminitvā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.138) viya. ‘‘Tesa’’nti padaṃ ubhayapadāpekkhaṃ ‘‘tesampi lakkhaṇasaṇṭhānaṃ viya satthu sarīrasaṇṭhānaṃ, tesaṃ kevalaṃ paññāyati evā’’ti. Nāpi āmukkamaṇikuṇḍalo bhagavā hotīti yojanā. Chinnassarāti dvidhābhūtassarā. Gaggarassarāti jajjaritassarā. Bhāsantaranti tesaṃ sattānaṃ bhāsato aññaṃ bhāsaṃ. Vīmaṃsāti cintanā. ‘‘Kimatthaṃ…pe… desetī’’ti idaṃ nanu attānaṃ jānāpetvā dhamme kathite tesaṃ sātisayo pasādo hotīti iminā adhippāyena vuttaṃ? Yesaṃ attānaṃ ajānāpetvāva dhamme kathite pasādo hoti, na jānāpetvā, tādise sandhāya satthā tathā karoti. Tattha payojanamāha ‘‘vāsanatthāyā’’ti. Evaṃ sutopīti evaṃ aviññātadesako aviññātāgamanopi suto dhammo attano dhammasudhammatāyeva anāgate paccayo hoti suṇantassa.

    ‘‘आनन्दा’’तिआदिको सङ्गीतिअनारुळ्हो पाळिधम्मो एव तथा दस्सितो। एस नयो इतो परेसुपि एवरूपेसु ठानेसु।

    ‘‘Ānandā’’tiādiko saṅgītianāruḷho pāḷidhammo eva tathā dassito. Esa nayo ito paresupi evarūpesu ṭhānesu.

    अट्ठअभिभायतनवण्णना

    Aṭṭhaabhibhāyatanavaṇṇanā

    १७३. अभिभवतीति अभिभु, परिकम्मं, ञाणं वा। अभिभु आयतनं एतस्साति अभिभायतनं, झानं। अभिभवितब्बं वा आरम्मणसङ्खातं आयतनं एतस्साति अभिभायतनं। आरम्मणाभिभवनतो अभिभु च तं आयतनञ्‍च योगिनो सुखविसेसानं अधिट्ठानभावतो, मनायतनधम्मायतनभावतो वातिपि ससम्पयुत्तं झानं अभिभायतनं। तेनाह ‘‘अभिभवनकारणानी’’तिआदि। तानि हीति अभिभायतनसञ्‍ञितानि झानानि। ‘‘पुग्गलस्स ञाणुत्तरियताया’’ति इदं उभयत्थापि योजेतब्बं। कथं? पटिपक्खभावेन पच्‍चनीकधम्मे अभिभवन्ति पुग्गलस्स ञाणुत्तरियताय आरम्मणानि अभिभवन्ति। ञाणबलेनेव हि आरम्मणाभिभवनं विय पटिपक्खाभिभवो पीति।

    173. Abhibhavatīti abhibhu, parikammaṃ, ñāṇaṃ vā. Abhibhu āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ, jhānaṃ. Abhibhavitabbaṃ vā ārammaṇasaṅkhātaṃ āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ. Ārammaṇābhibhavanato abhibhu ca taṃ āyatanañca yogino sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato, manāyatanadhammāyatanabhāvato vātipi sasampayuttaṃ jhānaṃ abhibhāyatanaṃ. Tenāha ‘‘abhibhavanakāraṇānī’’tiādi. Tāni hīti abhibhāyatanasaññitāni jhānāni. ‘‘Puggalassa ñāṇuttariyatāyā’’ti idaṃ ubhayatthāpi yojetabbaṃ. Kathaṃ? Paṭipakkhabhāvena paccanīkadhamme abhibhavanti puggalassa ñāṇuttariyatāya ārammaṇāni abhibhavanti. Ñāṇabaleneva hi ārammaṇābhibhavanaṃ viya paṭipakkhābhibhavo pīti.

    परिकम्मवसेन अज्झत्तं रूपसञ्‍ञी, न अप्पनावसेन। न हि पटिभागनिमित्तारम्मणा अप्पना अज्झत्तविसया सम्भवति, तं पन अज्झत्तपरिकम्मवसेन लद्धं कसिणनिमित्तं अविसुद्धमेव होति, न बहिद्धापरिकम्मवसेन लद्धं विय विसुद्धं।

    Parikammavasena ajjhattaṃ rūpasaññī, na appanāvasena. Na hi paṭibhāganimittārammaṇā appanā ajjhattavisayā sambhavati, taṃ pana ajjhattaparikammavasena laddhaṃ kasiṇanimittaṃ avisuddhameva hoti, na bahiddhāparikammavasena laddhaṃ viya visuddhaṃ.

    परित्तानीति यथालद्धानि सुप्पसरावमत्तानि। तेनाह ‘‘अवड्ढितानी’’ति। परित्तवसेनेवाति वण्णवसेन आभोगे विज्‍जमानेपि परित्तवसेनेव इदं अभिभायतनं वुत्तं। परित्तता हेत्थ अभिभवनस्स कारणं। वण्णाभोगे सतिपि असतिपि अभिभायतनभावना नाम तिक्खपञ्‍ञस्सेव सम्भवति, न इतरस्साति आह ‘‘ञाणुत्तरिको पुग्गलो’’ति। अभिभवित्वा समापज्‍जतीति एत्थ अभिभवनं, समापज्‍जनञ्‍च उपचारज्झानाधिगमसमनन्तरमेव अप्पनाझानुप्पादनन्ति आह ‘‘सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं पापेती’’ति। सह निमित्तुप्पादेनाति च अप्पनापरिवासाभावस्स लक्खणं वचनमेतं। यो ‘‘खिप्पाभिञ्‍ञो’’ति वुच्‍चति, ततोपि ञाणुत्तरस्सेव अभिभायतनभावना। एत्थाति एतस्मिं निमित्ते। अप्पनं पापेतीति भावनं अप्पनं नेति।

    Parittānīti yathāladdhāni suppasarāvamattāni. Tenāha ‘‘avaḍḍhitānī’’ti. Parittavasenevāti vaṇṇavasena ābhoge vijjamānepi parittavaseneva idaṃ abhibhāyatanaṃ vuttaṃ. Parittatā hettha abhibhavanassa kāraṇaṃ. Vaṇṇābhoge satipi asatipi abhibhāyatanabhāvanā nāma tikkhapaññasseva sambhavati, na itarassāti āha ‘‘ñāṇuttariko puggalo’’ti. Abhibhavitvā samāpajjatīti ettha abhibhavanaṃ, samāpajjanañca upacārajjhānādhigamasamanantarameva appanājhānuppādananti āha ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti. Saha nimittuppādenāti ca appanāparivāsābhāvassa lakkhaṇaṃ vacanametaṃ. Yo ‘‘khippābhiñño’’ti vuccati, tatopi ñāṇuttarasseva abhibhāyatanabhāvanā. Etthāti etasmiṃ nimitte. Appanaṃ pāpetīti bhāvanaṃ appanaṃ neti.

    एत्थ च केचि ‘‘उप्पन्‍ने उपचारज्झाने तं आरब्भ ये हेट्ठिमन्तेन द्वे तयो जवनवारा पवत्तन्ति, ते उपचारज्झानपक्खिका एव, तदनन्तरञ्‍च भवङ्गपरिवासेन, उपचारासेवनाय च विना अप्पना होति, सह निमित्तुप्पादेनेव अप्पनं पापेती’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं। न हि परिवासितपरिकम्मेन अप्पनावारो इच्छितो, नापि महग्गतप्पमाणज्झानेसु विय उपचारज्झाने एकन्ततो पच्‍चवेक्खणा इच्छितब्बा, तस्मा उपचारज्झानाधिगमनतो परं कतिपयभवङ्गचित्तावसाने अप्पनं पापुणन्तो ‘‘सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं पापेती’’ति वुत्तो। सह निमित्तुप्पादेनेवाति च अधिप्पायिकमिदं वचनं, न नीतत्थं, अधिप्पायो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो, न अन्तोसमापत्तियं तदा तथारूपस्स आभोगस्स असम्भवतो। समापत्तितो वुट्ठितस्स आभोगो पुब्बभागभावनायवसेन झानक्खणे पवत्तं अभिभवनाकारं गहेत्वा पवत्तोति दट्ठब्बं। अभिधम्मट्ठकथायं पन ‘‘इमिना तस्स पुब्बाभोगो कथितो’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ २०४) वुत्तं। अन्तोसमापत्तियं तथा आभोगाभावे कस्मा ‘‘झानसञ्‍ञायपी’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘अभिभवन…पे॰… अत्थी’’ति।

    Ettha ca keci ‘‘uppanne upacārajjhāne taṃ ārabbha ye heṭṭhimantena dve tayo javanavārā pavattanti, te upacārajjhānapakkhikā eva, tadanantarañca bhavaṅgaparivāsena, upacārāsevanāya ca vinā appanā hoti, saha nimittuppādeneva appanaṃ pāpetī’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ. Na hi parivāsitaparikammena appanāvāro icchito, nāpi mahaggatappamāṇajjhānesu viya upacārajjhāne ekantato paccavekkhaṇā icchitabbā, tasmā upacārajjhānādhigamanato paraṃ katipayabhavaṅgacittāvasāne appanaṃ pāpuṇanto ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti vutto. Saha nimittuppādenevāti ca adhippāyikamidaṃ vacanaṃ, na nītatthaṃ, adhippāyo vuttanayeneva veditabbo, na antosamāpattiyaṃ tadā tathārūpassa ābhogassa asambhavato. Samāpattito vuṭṭhitassa ābhogo pubbabhāgabhāvanāyavasena jhānakkhaṇe pavattaṃ abhibhavanākāraṃ gahetvā pavattoti daṭṭhabbaṃ. Abhidhammaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘iminā tassa pubbābhogo kathito’’ti (dha. sa. aṭṭha. 204) vuttaṃ. Antosamāpattiyaṃ tathā ābhogābhāve kasmā ‘‘jhānasaññāyapī’’ti vuttanti āha ‘‘abhibhavana…pe… atthī’’ti.

    वड्ढितप्पमाणानीति विपुलप्पमाणानीति अत्थो, न एकङ्गुलद्वङ्गुलादिवसेन वड्ढिं पापितानीति तथा वड्ढनस्सेवेत्थ असम्भवतो। तेनाह ‘‘महन्तानी’’ति। भत्तवड्ढितकन्ति भुञ्‍जनभाजनं वड्ढेत्वा दिन्‍नभत्तं, एकासने पुरिसेन भुञ्‍जितब्बभत्ततो उपड्ढभत्तन्ति अत्थो।

    Vaḍḍhitappamāṇānīti vipulappamāṇānīti attho, na ekaṅguladvaṅgulādivasena vaḍḍhiṃ pāpitānīti tathā vaḍḍhanassevettha asambhavato. Tenāha ‘‘mahantānī’’ti. Bhattavaḍḍhitakanti bhuñjanabhājanaṃ vaḍḍhetvā dinnabhattaṃ, ekāsane purisena bhuñjitabbabhattato upaḍḍhabhattanti attho.

    रूपे सञ्‍ञा रूपसञ्‍ञा, सा अस्स अत्थीति रूपसञ्‍ञी, न रूपसञ्‍ञी अरूपसञ्‍ञी, सञ्‍ञासीसेन झानं वदति। रूपसञ्‍ञाय अनुप्पादनं एवेत्थ अलाभिता।

    Rūpe saññā rūpasaññā, sā assa atthīti rūpasaññī, na rūpasaññī arūpasaññī, saññāsīsena jhānaṃ vadati. Rūpasaññāya anuppādanaṃ evettha alābhitā.

    बहिद्धाव उप्पन्‍नन्ति बहिद्धा वत्थुस्मिंयेव उप्पन्‍नं। अभिधम्मे पन ‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्‍ञी बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि…पे॰… अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानी’’ति (ध॰ स॰ २२०) एवं चतुन्‍नं अभिभायतनानं आगतत्ता अभिधम्मट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ २०४) ‘‘कस्मा पन ‘यथा सुत्तन्ते अज्झत्तं रूपसञ्‍ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानीतिआदि वुत्तं, एवं अवत्वा इध चतूसुपि अभिभायतनेसु अज्झत्तं अरूपसञ्‍ञिताव वुत्ता’ति चोदनं कत्वा ‘अज्झत्तरूपानं अनभिभवनीयतो’ति कारणं वत्वा, तत्थ वा हि इध वा बहिद्धा रूपानेव अभिभवितब्बानि, तस्मा तानि नियमतो वत्तब्बानीति तत्रापि इधापि वुत्तानि। ‘अज्झत्तं रूपसञ्‍ञी’ति इदं पन सत्थु देसनाविलासमत्तमेवा’’ति वुत्तं। एत्थ च वण्णाभोगरहितानि, सहितानि च सब्बानि परित्तानि ‘‘परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानी’’ति वुत्तानि, तथा अप्पमाणानि ‘‘अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानी’’ति। अत्थि हि सो परियायो परित्तानि अभिभुय्य तानि चे कदाचि वण्णवसेन आभुजितानि होन्ति, सुवण्णदुब्बण्णानि अभिभुय्याति। परियायकथा हि सुत्तन्तदेसनाति। अभिधम्मे (ध॰ स॰ २२२) पन निप्परियायदेसनत्ता वण्णाभोगरहितानि विसुं वुत्तानि, तथा सहितानि। अत्थि हि उभयत्थ अभिभवनविसेसोति। तथा इध परियायदेसनत्ता विमोक्खानम्पि अभिभवनपरियायो अत्थीति ‘‘अज्झत्तं रूपसञ्‍ञी’’तिआदिना पठमदुतियअभिभायतनेसु पठमविमोक्खो, ततियचतुत्थअभिभायतनेसु दुतियविमोक्खो, वण्णाभिभायतनेसु ततियविमोक्खो च अभिभवनप्पवत्तितो सङ्गहितो। अभिधम्मे पन निप्परियायदेसनत्ता विमोक्खाभिभायतनानि असङ्करतो दस्सेतुं विमोक्खे वज्‍जेत्वा अभिभायतनानि कथितानि ; सब्बानि च विमोक्खकिच्‍चानि झानानि विमोक्खदेसनायं वुत्तानि। तदेतं ‘‘अज्झत्तं रूपसञ्‍ञी’’ति आगतस्स अभिभायतनद्वयस्स अभिधम्मे अभिभायतनेसु अवचनतो ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदीनञ्‍च सब्बविमोक्खकिच्‍चसाधारणवचनभावतो ववत्थानं कतन्ति विञ्‍ञायति। ‘‘अज्झत्तरूपानं अनभिभवनीयतो’’ति इदं कत्थचिपि ‘‘अज्झत्तं रूपानि पस्सती’’ति अवत्वा सब्बत्थ यं वुत्तं ‘‘बहिद्धा रूपानि पस्सती’’ति, तस्स कारणवचनं, तेन यं अञ्‍ञहेतुकं, तं तेन हेतुना वुत्तं। यं पन देसनाविलासहेतुकं अज्झत्तं अरूपसञ्‍ञिताय एव अभिधम्मे (ध॰ स॰ २२३) वचनं, न तस्स अञ्‍ञं कारणं मग्गितब्बन्ति दस्सेति। अज्झत्तरूपानं अनभिभवनीयता च तेसं बहिद्धा रूपानं विय अभूतत्ता। देसनाविलासो च यथावुत्तववत्थानवसेन वेदितब्बो वेनेय्यज्झासयवसेन विज्‍जमानपरियायकथाभावतो। ‘‘सुवण्णदुब्बण्णानी’’ति एतेनेव सिद्धत्ता न नीलादि अभिभायतनानि वत्तब्बानीति चे? तं न, नीलादीसु कताधिकारानं नीलादिभावस्सेव अभिभवनकारणत्ता। न हि तेसं परिसुद्धापरिसुद्धवण्णानं परित्तता, अप्पमाणता वा अभिभवनकारणं, अथ खो नीलादिभावो एवाति। एतेसु च परित्तादिकसिणरूपेसु यं यं चरितस्स इमानि अभिभायतनानि इज्झन्ति, तं दस्सेतुं ‘‘इमेसु पना’’तिआदि वुत्तं।

    Bahiddhāvauppannanti bahiddhā vatthusmiṃyeva uppannaṃ. Abhidhamme pana ‘‘ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni…pe… appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti (dha. sa. 220) evaṃ catunnaṃ abhibhāyatanānaṃ āgatattā abhidhammaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 204) ‘‘kasmā pana ‘yathā suttante ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittānītiādi vuttaṃ, evaṃ avatvā idha catūsupi abhibhāyatanesu ajjhattaṃ arūpasaññitāva vuttā’ti codanaṃ katvā ‘ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato’ti kāraṇaṃ vatvā, tattha vā hi idha vā bahiddhā rūpāneva abhibhavitabbāni, tasmā tāni niyamato vattabbānīti tatrāpi idhāpi vuttāni. ‘Ajjhattaṃ rūpasaññī’ti idaṃ pana satthu desanāvilāsamattamevā’’ti vuttaṃ. Ettha ca vaṇṇābhogarahitāni, sahitāni ca sabbāni parittāni ‘‘parittāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti vuttāni, tathā appamāṇāni ‘‘appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti. Atthi hi so pariyāyo parittāni abhibhuyya tāni ce kadāci vaṇṇavasena ābhujitāni honti, suvaṇṇadubbaṇṇāni abhibhuyyāti. Pariyāyakathā hi suttantadesanāti. Abhidhamme (dha. sa. 222) pana nippariyāyadesanattā vaṇṇābhogarahitāni visuṃ vuttāni, tathā sahitāni. Atthi hi ubhayattha abhibhavanavisesoti. Tathā idha pariyāyadesanattā vimokkhānampi abhibhavanapariyāyo atthīti ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’tiādinā paṭhamadutiyaabhibhāyatanesu paṭhamavimokkho, tatiyacatutthaabhibhāyatanesu dutiyavimokkho, vaṇṇābhibhāyatanesu tatiyavimokkho ca abhibhavanappavattito saṅgahito. Abhidhamme pana nippariyāyadesanattā vimokkhābhibhāyatanāni asaṅkarato dassetuṃ vimokkhe vajjetvā abhibhāyatanāni kathitāni ; sabbāni ca vimokkhakiccāni jhānāni vimokkhadesanāyaṃ vuttāni. Tadetaṃ ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’ti āgatassa abhibhāyatanadvayassa abhidhamme abhibhāyatanesu avacanato ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīnañca sabbavimokkhakiccasādhāraṇavacanabhāvato vavatthānaṃ katanti viññāyati. ‘‘Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato’’ti idaṃ katthacipi ‘‘ajjhattaṃ rūpāni passatī’’ti avatvā sabbattha yaṃ vuttaṃ ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti, tassa kāraṇavacanaṃ, tena yaṃ aññahetukaṃ, taṃ tena hetunā vuttaṃ. Yaṃ pana desanāvilāsahetukaṃ ajjhattaṃ arūpasaññitāya eva abhidhamme (dha. sa. 223) vacanaṃ, na tassa aññaṃ kāraṇaṃ maggitabbanti dasseti. Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyatā ca tesaṃ bahiddhā rūpānaṃ viya abhūtattā. Desanāvilāso ca yathāvuttavavatthānavasena veditabbo veneyyajjhāsayavasena vijjamānapariyāyakathābhāvato. ‘‘Suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti eteneva siddhattā na nīlādi abhibhāyatanāni vattabbānīti ce? Taṃ na, nīlādīsu katādhikārānaṃ nīlādibhāvasseva abhibhavanakāraṇattā. Na hi tesaṃ parisuddhāparisuddhavaṇṇānaṃ parittatā, appamāṇatā vā abhibhavanakāraṇaṃ, atha kho nīlādibhāvo evāti. Etesu ca parittādikasiṇarūpesu yaṃ yaṃ caritassa imāni abhibhāyatanāni ijjhanti, taṃ dassetuṃ ‘‘imesu panā’’tiādi vuttaṃ.

    सब्बसङ्गाहकवसेनाति सकलनीलवण्णनीलनिदस्सननीलनिभासानं साधारणवसेन। वण्णवसेनाति सभाववण्णवसेन। निदस्सनवसेनाति पस्सितब्बतावसेन चक्खुविञ्‍ञाणादिविञ्‍ञाणवीथिया गहेतब्बतावसेन। ओभासवसेनाति सप्पभासताय अवभासनवसेन। उमापुप्फन्ति अतसिपुप्फं। नीलमेव होति वण्णसङ्कराभावतो। बाराणसिसम्भवन्ति बाराणसियं समुट्ठितं।

    Sabbasaṅgāhakavasenāti sakalanīlavaṇṇanīlanidassananīlanibhāsānaṃ sādhāraṇavasena. Vaṇṇavasenāti sabhāvavaṇṇavasena. Nidassanavasenāti passitabbatāvasena cakkhuviññāṇādiviññāṇavīthiyā gahetabbatāvasena. Obhāsavasenāti sappabhāsatāya avabhāsanavasena. Umāpupphanti atasipupphaṃ. Nīlameva hoti vaṇṇasaṅkarābhāvato. Bārāṇasisambhavanti bārāṇasiyaṃ samuṭṭhitaṃ.

    एकच्‍चस्स इतो बाहिरकस्स अप्पमाणं अतिवित्थारितं कसिणनिमित्तं ओलोकेन्तस्स भयं उप्पज्‍जेय्य ‘‘किं नु खो इदं सकलं लोकं अभिभवित्वा अज्झोत्थरित्वा गण्हाती’’ति, तथागतस्स पन तादिसं भयं वा सारज्‍जं वा नत्थीति अभीतभावदस्सनत्थमेव आनीतानि।

    Ekaccassa ito bāhirakassa appamāṇaṃ ativitthāritaṃ kasiṇanimittaṃ olokentassa bhayaṃ uppajjeyya ‘‘kiṃ nu kho idaṃ sakalaṃ lokaṃ abhibhavitvā ajjhottharitvā gaṇhātī’’ti, tathāgatassa pana tādisaṃ bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthīti abhītabhāvadassanatthameva ānītāni.

    अट्ठविमोक्खवण्णना

    Aṭṭhavimokkhavaṇṇanā

    १७४. उत्तानत्थायेव हेट्ठा अत्थतो विभत्तत्ता। एकच्‍चस्स विमोक्खोति घोसोपि भयावहो वट्टाभिरतभावतो, तथागतस्स पन विमोक्खे उपसम्पज्‍ज विहरतोपि तं नत्थीति अभीतभावदस्सनत्थमेव आनीतानि।

    174.Uttānatthāyeva heṭṭhā atthato vibhattattā. Ekaccassa vimokkhoti ghosopi bhayāvaho vaṭṭābhiratabhāvato, tathāgatassa pana vimokkhe upasampajja viharatopi taṃ natthīti abhītabhāvadassanatthameva ānītāni.

    आनन्दयाचनकथावण्णना

    Ānandayācanakathāvaṇṇanā

    १७८. बोधीति सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं। तञ्हि ‘‘चतुमग्गञाणपटिवेध’’न्त्वेव वुत्तं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणप्पटिवेधस्स तंमूलकत्ता। एवं वुत्तभावन्ति ‘‘आकङ्खमानो आनन्द तथागतो कप्पं वा तिट्ठेय्या’’ति (दी॰ नि॰ २.१६६) एवं वुत्तभावं।

    178.Bodhīti sabbaññutaññāṇaṃ. Tañhi ‘‘catumaggañāṇapaṭivedha’’ntveva vuttaṃ sabbaññutaññāṇappaṭivedhassa taṃmūlakattā. Evaṃ vuttabhāvanti ‘‘ākaṅkhamāno ānanda tathāgato kappaṃ vā tiṭṭheyyā’’ti (dī. ni. 2.166) evaṃ vuttabhāvaṃ.

    १७९. तम्पि ओळारिकनिमित्तं कतं तस्स मारेन परियुट्ठितचेतसो न पटिविद्धं न सल्‍लक्खितं।

    179.Tampi oḷārikanimittaṃ kataṃ tassa mārena pariyuṭṭhitacetaso na paṭividdhaṃ na sallakkhitaṃ.

    १८३. आदिकेहीति एवमादीहि मित्तामच्‍चसुहज्‍जाहि। पियायितब्बतो पियेहि। मनवड्ढनतो मनापेहि। जातियाति जातिअनुरूपगमनेन। नानाभावो विसुंभावो असम्बद्धभावो। मरणेन विनाभावोति चुतिया तेनत्तभावेन अपुनरावत्तनतो विप्पयोगो। भवेन अञ्‍ञथाभावोति भवन्तरग्गहणेन पुरिमाकारतो अञ्‍ञाकारता ‘‘कामावचरसत्तो रूपावचरो होती’’तिआदिना, तत्थापि ‘‘मनुस्सो देवो होती’’तिआदिनापि योजेतब्बो। कुतेत्थ लब्भाति कुतो कुहिं किस्मिं नाम ठाने एत्थ एतस्मिं खन्धप्पवत्ते ‘‘यं तं जातं…पे॰… मा पलुज्‍जी’’ति लद्धुं सक्‍का। न सक्‍का एव तादिसस्स कारणस्स अभावतोति आह ‘‘नेतं ठानं विज्‍जती’’ति। एवं अच्छरियब्भुतधम्मं तथागतस्सापि सरीरं, किमङ्गं पन अञ्‍ञेसन्ति अधिप्पायो। ‘‘पच्‍चावमिस्सती’’ति नेतं ठानं विज्‍जति सतिं सूपट्ठितं कत्वा ञाणेन परिच्छिन्दित्वा आयुसङ्खारानं ओस्सट्ठत्ता, बुद्धकिच्‍चस्स च परियोसापितत्ता। न हेत्थ मासत्तयतो परं बुद्धवेनेय्या लब्भन्तीति।

    183.Ādikehīti evamādīhi mittāmaccasuhajjāhi. Piyāyitabbato piyehi. Manavaḍḍhanato manāpehi. Jātiyāti jātianurūpagamanena. Nānābhāvo visuṃbhāvo asambaddhabhāvo. Maraṇena vinābhāvoti cutiyā tenattabhāvena apunarāvattanato vippayogo. Bhavena aññathābhāvoti bhavantaraggahaṇena purimākārato aññākāratā ‘‘kāmāvacarasatto rūpāvacaro hotī’’tiādinā, tatthāpi ‘‘manusso devo hotī’’tiādināpi yojetabbo. Kutettha labbhāti kuto kuhiṃ kismiṃ nāma ṭhāne ettha etasmiṃ khandhappavatte ‘‘yaṃ taṃ jātaṃ…pe… mā palujjī’’ti laddhuṃ sakkā. Na sakkā eva tādisassa kāraṇassa abhāvatoti āha ‘‘netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti. Evaṃ acchariyabbhutadhammaṃ tathāgatassāpi sarīraṃ, kimaṅgaṃ pana aññesanti adhippāyo. ‘‘Paccāvamissatī’’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjati satiṃ sūpaṭṭhitaṃ katvā ñāṇena paricchinditvā āyusaṅkhārānaṃ ossaṭṭhattā, buddhakiccassa ca pariyosāpitattā. Na hettha māsattayato paraṃ buddhaveneyyā labbhantīti.

    १८४. सासनस्स चिरट्ठिति नाम ससम्भारेहि अरियमग्गधम्मेहि केवलेहीति आह ‘‘सब्बं लोकियलोकुत्तरवसेनेव कथित’’न्ति लोकियाहि सीलसमाधिपञ्‍ञाहि विना लोकुत्तरधम्मसमधिगमस्स असम्भवतो।

    184. Sāsanassa ciraṭṭhiti nāma sasambhārehi ariyamaggadhammehi kevalehīti āha ‘‘sabbaṃ lokiyalokuttaravaseneva kathita’’nti lokiyāhi sīlasamādhipaññāhi vinā lokuttaradhammasamadhigamassa asambhavato.

    ततियभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Tatiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    नागापलोकितवण्णना

    Nāgāpalokitavaṇṇanā

    १८६. नागापलोकितन्ति नागस्स विय अपलोकितं, हत्थिनागस्स अपलोकनसदिसं अपलोकनन्ति अत्थो। आहच्‍चाति फुसित्वा। अङ्कुसकलग्गानि वियाति अङ्कुसकानि विय अञ्‍ञमञ्‍ञस्मिं लग्गानि आसत्तानि हुत्वा ठितानि। एकाबद्धानीति अञ्‍ञमञ्‍ञं एकतो आबद्धानि। तस्माति गीवट्ठीनं एकग्घनानं विय एकाबद्धभावेन, न केवलं गीवट्ठीनंयेव, अथ खो सब्बानिपि तानि बुद्धानं ठपेत्वा बाहुसन्धिआदिका द्वादस महासन्धियो, अङ्गुलिसन्धियो च इतरसन्धीसु एकाबद्धानि हुत्वा ठितानि, यतो नेसं पकतिहत्थीनं कोटिसहस्सबलप्पमाणं कायबलं होति। वेसालिनगराभिमुखं अकासि कण्टकपरिवत्तने विय कपिलनगराभिमुखं। यदि एवं कथं तं नागापलोकितं नाम जातं? तदज्झासयं उपादाय। भगवा हि नागापलोकितवसेनेव अपलोकेतुकामो जातो, पुञ्‍ञानुभावेन पनस्स पतिट्ठितट्ठानं परिवत्ति, तेन तं ‘‘नागापलोकितं’’ त्वेव वुच्‍चति।

    186.Nāgāpalokitanti nāgassa viya apalokitaṃ, hatthināgassa apalokanasadisaṃ apalokananti attho. Āhaccāti phusitvā. Aṅkusakalaggāni viyāti aṅkusakāni viya aññamaññasmiṃ laggāni āsattāni hutvā ṭhitāni. Ekābaddhānīti aññamaññaṃ ekato ābaddhāni. Tasmāti gīvaṭṭhīnaṃ ekagghanānaṃ viya ekābaddhabhāvena, na kevalaṃ gīvaṭṭhīnaṃyeva, atha kho sabbānipi tāni buddhānaṃ ṭhapetvā bāhusandhiādikā dvādasa mahāsandhiyo, aṅgulisandhiyo ca itarasandhīsu ekābaddhāni hutvā ṭhitāni, yato nesaṃ pakatihatthīnaṃ koṭisahassabalappamāṇaṃ kāyabalaṃ hoti. Vesālinagarābhimukhaṃ akāsi kaṇṭakaparivattane viya kapilanagarābhimukhaṃ. Yadi evaṃ kathaṃ taṃ nāgāpalokitaṃ nāma jātaṃ? Tadajjhāsayaṃ upādāya. Bhagavā hi nāgāpalokitavaseneva apaloketukāmo jāto, puññānubhāvena panassa patiṭṭhitaṭṭhānaṃ parivatti, tena taṃ ‘‘nāgāpalokitaṃ’’ tveva vuccati.

    ‘‘इदं पच्छिमकं आनन्द तथागतस्स वेसालिया दस्सन’’न्ति नयिदं वेसालिया अपलोकनस्स कारणवचनं अनेकन्तिकत्ता, भूतकथनमत्तं पनेतं। मग्गसोधनवसेन तं दस्सेत्वा अञ्‍ञदेवेत्थ अपलोकनकारणं दस्सेतुकामो ‘‘ननु चा’’तिआदिमाह। तं तं सब्बं पच्छिमदस्सनमेव अनुक्‍कमेन कुसिनारं गन्त्वा परिनिब्बातुकामताय ततो ततो निक्खन्तत्ता। ‘‘अनच्छरियत्ता’’ति इमिना यथावुत्तं अनेकन्तिकत्तं परिहरति, तयिदं सोधनमत्तं। इदं पनेत्थ अविपरीतं कारणन्ति दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। न हि भगवा सापेक्खो वेसालिं अपलोकेसि, ‘‘इदं पन मे गमनं अपुनरागमन’’न्ति दस्सनमुखेन बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अपलोकेसि। तेनाह ‘‘अपिच वेसालिराजानो’’तिआदि।

    ‘‘Idaṃ pacchimakaṃ ānanda tathāgatassa vesāliyā dassana’’nti nayidaṃ vesāliyā apalokanassa kāraṇavacanaṃ anekantikattā, bhūtakathanamattaṃ panetaṃ. Maggasodhanavasena taṃ dassetvā aññadevettha apalokanakāraṇaṃ dassetukāmo ‘‘nanu cā’’tiādimāha. Taṃ taṃ sabbaṃ pacchimadassanameva anukkamena kusināraṃ gantvā parinibbātukāmatāya tato tato nikkhantattā. ‘‘Anacchariyattā’’ti iminā yathāvuttaṃ anekantikattaṃ pariharati, tayidaṃ sodhanamattaṃ. Idaṃ panettha aviparītaṃ kāraṇanti dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Na hi bhagavā sāpekkho vesāliṃ apalokesi, ‘‘idaṃ pana me gamanaṃ apunarāgamana’’nti dassanamukhena bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya apalokesi. Tenāha ‘‘apica vesālirājāno’’tiādi.

    अन्तकरोति सकलवट्टदुक्खस्स सकसन्ताने, परसन्ताने च विनासकरो अभावकरो। बुद्धचक्खुधम्मचक्खुदिब्बचक्खुमंसचक्खुसमन्तचक्खुसङ्खातेहि पञ्‍चहि चक्खूहि चक्खुमा। सवासनानं किलेसानं समुच्छिन्‍नत्ता सातिसयं किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बुतो।

    Antakaroti sakalavaṭṭadukkhassa sakasantāne, parasantāne ca vināsakaro abhāvakaro. Buddhacakkhudhammacakkhudibbacakkhumaṃsacakkhusamantacakkhusaṅkhātehi pañcahi cakkhūhi cakkhumā. Savāsanānaṃ kilesānaṃ samucchinnattā sātisayaṃ kilesaparinibbānena parinibbuto.

    चतुमहापदेसवण्णना

    Catumahāpadesavaṇṇanā

    १८७. महाओकासेति महन्ते ओकासे। महन्तानि धम्मस्स पतिट्ठापनट्ठानानि। येसु पतिट्ठापितो धम्मो निच्छीयति असन्देहतो, कानि पन तानि? आगमनविसिट्ठानि सुत्तोतरणादीनि। दुतियविकप्पे अपदिसन्तीति अपदेसा, ‘‘सम्मुखा मेतं आवुसो भगवतो सुत’’न्तिआदिना केनचि आभतस्स ‘‘धम्मो’’ति विनिच्छिनने कारणं। किं पन तन्ति? तस्स यथाभतस्स सुत्तोतरणादि एव। यदि एवं कथं चत्तारोति? यस्मा धम्मस्स द्वे सम्पराया सत्था, सावका च, तेसु च सावका सङ्घगणपुग्गलवसेन तिविधा , एवं ‘‘तुम्हाकं मया यं धम्मो पटिग्गहितो’’ति अपदिसितब्बानं भेदेन चत्तारो। तेनाह ‘‘सम्मुखा मे तं आवुसो भगवतो सुत’’न्तिआदि। तथा च वुत्तं नेत्तियं ‘‘चत्तारो महापदेसा बुद्धापदेसो सङ्घापदेसो सम्बहुलत्थेरापदेसो एकत्थेरापदेसो। इमे चत्तारो महापदेसा’’ति (नेत्ति॰ १८) बुद्धो अपदेसो एतस्साति बुद्धापदेसो। एस नयो सेसेसुपि। तेनाह ‘‘बुद्धादयो…पे॰… महाकारणानी’’ति।

    187.Mahāokāseti mahante okāse. Mahantāni dhammassa patiṭṭhāpanaṭṭhānāni. Yesu patiṭṭhāpito dhammo nicchīyati asandehato, kāni pana tāni? Āgamanavisiṭṭhāni suttotaraṇādīni. Dutiyavikappe apadisantīti apadesā, ‘‘sammukhā metaṃ āvuso bhagavato suta’’ntiādinā kenaci ābhatassa ‘‘dhammo’’ti vinicchinane kāraṇaṃ. Kiṃ pana tanti? Tassa yathābhatassa suttotaraṇādi eva. Yadi evaṃ kathaṃ cattāroti? Yasmā dhammassa dve samparāyā satthā, sāvakā ca, tesu ca sāvakā saṅghagaṇapuggalavasena tividhā , evaṃ ‘‘tumhākaṃ mayā yaṃ dhammo paṭiggahito’’ti apadisitabbānaṃ bhedena cattāro. Tenāha ‘‘sammukhā me taṃ āvuso bhagavato suta’’ntiādi. Tathā ca vuttaṃ nettiyaṃ ‘‘cattāro mahāpadesā buddhāpadeso saṅghāpadeso sambahulattherāpadeso ekattherāpadeso. Ime cattāro mahāpadesā’’ti (netti. 18) buddho apadeso etassāti buddhāpadeso. Esa nayo sesesupi. Tenāha ‘‘buddhādayo…pe… mahākāraṇānī’’ti.

    १८८. नेव अभिनन्दितब्बन्ति न सम्पटिच्छितब्बं। गन्थस्स सम्पटिच्छनं नाम सवनन्ति आह ‘‘न सोतब्ब’’न्ति। पदब्यञ्‍जनानीति पदानि च ब्यञ्‍जनानि च, अत्थपदानि, ब्यञ्‍जनपदानि चाति अत्थो। पज्‍जति अत्थो एतेहीति पदानि, अक्खरादीनि ब्यञ्‍जनपदानि। पज्‍जितब्बतो पदानि, सङ्कासनादीनि अत्थपदानि। अट्ठकथायंपन ‘‘‘पदसङ्खातानि ब्यञ्‍जनानी’ति ब्यञ्‍जनपदानेव वुत्तानी’’ति केचि, तं न, अत्थं ब्यञ्‍जेन्तीति ब्यञ्‍जनानि, ब्यञ्‍जनपदानि, तेहि ब्यञ्‍जितब्बतो ब्यञ्‍जनानि, अत्थपदानीति उभयसङ्गहतो। इमस्मिं ठानेति तेनाभतसुत्तस्स इमस्मिं पदेसे। पाळि वुत्ताति केवलो पाळिधम्मो पवत्तो। अत्थो वुत्तोति पाळिया अत्थो पवत्तो निद्दिट्ठो। अनुसन्धि कथितोति यथारद्धदेसनाय, उपरि देसनाय च अनुसन्धानं कथितं सम्बन्धो कथितो । पुब्बापरं कथितन्ति पुब्बेनापरं अविरुज्झनञ्‍चेव विसेसाधानञ्‍च कथितं पकासितं। एवं पाळिधम्मादीनि सम्मदेव सल्‍लक्खेत्वा गहणं साधुकं उग्गहणन्ति आह ‘‘सुट्ठु गहेत्वा’’ति। सुत्ते ओतारेतब्बानीति ञाणेन सुत्ते ओगाहेत्वा तारेतब्बानि, तं पन ओगाहेत्वा तरणं तत्थ ओतरणं अनुप्पवेसनं होतीति वुत्तं ‘‘सुत्ते ओतारेतब्बानी’’ति। संसन्देत्वा दस्सनं सन्दस्सनन्ति आह ‘‘विनये संसन्देतब्बानी’’ति।

    188.Nevaabhinanditabbanti na sampaṭicchitabbaṃ. Ganthassa sampaṭicchanaṃ nāma savananti āha ‘‘na sotabba’’nti. Padabyañjanānīti padāni ca byañjanāni ca, atthapadāni, byañjanapadāni cāti attho. Pajjati attho etehīti padāni, akkharādīni byañjanapadāni. Pajjitabbato padāni, saṅkāsanādīni atthapadāni. Aṭṭhakathāyaṃpana ‘‘‘padasaṅkhātāni byañjanānī’ti byañjanapadāneva vuttānī’’ti keci, taṃ na, atthaṃ byañjentīti byañjanāni, byañjanapadāni, tehi byañjitabbato byañjanāni, atthapadānīti ubhayasaṅgahato. Imasmiṃ ṭhāneti tenābhatasuttassa imasmiṃ padese. Pāḷi vuttāti kevalo pāḷidhammo pavatto. Attho vuttoti pāḷiyā attho pavatto niddiṭṭho. Anusandhi kathitoti yathāraddhadesanāya, upari desanāya ca anusandhānaṃ kathitaṃ sambandho kathito . Pubbāparaṃ kathitanti pubbenāparaṃ avirujjhanañceva visesādhānañca kathitaṃ pakāsitaṃ. Evaṃ pāḷidhammādīni sammadeva sallakkhetvā gahaṇaṃ sādhukaṃ uggahaṇanti āha ‘‘suṭṭhu gahetvā’’ti. Sutte otāretabbānīti ñāṇena sutte ogāhetvā tāretabbāni, taṃ pana ogāhetvā taraṇaṃ tattha otaraṇaṃ anuppavesanaṃ hotīti vuttaṃ ‘‘sutte otāretabbānī’’ti. Saṃsandetvā dassanaṃ sandassananti āha ‘‘vinaye saṃsandetabbānī’’ti.

    किं पन तं सुत्तं, को वा विनयोति विचारणाय आचरियानं मतिभेदमुखेन तमत्थं दस्सेतुं ‘‘एत्थ चा’’तिआदि वुत्तं। विनयोति विभङ्गपाठमाह। सो हि मातिकासञ्‍ञितस्स सुत्तस्स अत्थसूचनतो ‘‘सुत्त’’न्ति वत्तब्बतं अरहति। विविधनयत्ता, विसिट्ठनयत्ता च विनयो, खन्धकपाठो। एवन्ति एवं सुत्तविनयेसु परिग्गय्हमानेसु विनयपिटकम्पि न परियादीयति परिवारपाळिया असङ्गहितत्ता। सुत्तन्ताभिधम्मपिटकानि वा सुत्तं अत्थसूचनादिअत्थसम्भवतो। एवम्पीति ‘‘सुत्तन्ताभिधम्मपिटकानि सुत्तं, विनयपिटकं विनयो’’ति एवं सुत्तविनयविभागे वुच्‍चमानेपि। न ताव परियादीयन्तीति न ताव अनवसेसतो परिग्गय्हन्ति, कस्माति आह ‘‘असुत्तनामकञ्ही’’तिआदि। यस्मा ‘‘सुत्त’’न्ति इमं नामं अनारोपेत्वा सङ्गीतम्पि जातकादिबुद्धवचनं अत्थि, तस्मा वुत्तनयेन तीणि पिटकानि न परियादिण्णानीति। सुत्तनिपातउदानइतिवुत्तकादीनि दीघनिकायादयो विय सुत्तनामं आरोपेत्वा असङ्गीतानीति अधिप्पाये पनेत्थ जातकादीहि सद्धिं तानिपि गहितानि। बुद्धवंसचरियापिटकानं पनेत्थ अग्गहणे कारणं मग्गितब्बं, किं वा तेन मग्गनेन? सब्बोपायं वण्णनानयो थेरवादं दस्सनमुखेन पटिक्खित्तो एवाति।

    Kiṃ pana taṃ suttaṃ, ko vā vinayoti vicāraṇāya ācariyānaṃ matibhedamukhena tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘ettha cā’’tiādi vuttaṃ. Vinayoti vibhaṅgapāṭhamāha. So hi mātikāsaññitassa suttassa atthasūcanato ‘‘sutta’’nti vattabbataṃ arahati. Vividhanayattā, visiṭṭhanayattā ca vinayo, khandhakapāṭho. Evanti evaṃ suttavinayesu pariggayhamānesu vinayapiṭakampi na pariyādīyati parivārapāḷiyā asaṅgahitattā. Suttantābhidhammapiṭakāni vā suttaṃ atthasūcanādiatthasambhavato. Evampīti ‘‘suttantābhidhammapiṭakāni suttaṃ, vinayapiṭakaṃ vinayo’’ti evaṃ suttavinayavibhāge vuccamānepi. Na tāva pariyādīyantīti na tāva anavasesato pariggayhanti, kasmāti āha ‘‘asuttanāmakañhī’’tiādi. Yasmā ‘‘sutta’’nti imaṃ nāmaṃ anāropetvā saṅgītampi jātakādibuddhavacanaṃ atthi, tasmā vuttanayena tīṇi piṭakāni na pariyādiṇṇānīti. Suttanipātaudānaitivuttakādīni dīghanikāyādayo viya suttanāmaṃ āropetvā asaṅgītānīti adhippāye panettha jātakādīhi saddhiṃ tānipi gahitāni. Buddhavaṃsacariyāpiṭakānaṃ panettha aggahaṇe kāraṇaṃ maggitabbaṃ, kiṃ vā tena magganena? Sabbopāyaṃ vaṇṇanānayo theravādaṃ dassanamukhena paṭikkhitto evāti.

    अत्थीति किं अत्थि, असुत्तनामकं बुद्धवचनं नत्थि एवाति दस्सेति। तथा हि निदानवण्णनायं (दी॰ नि॰ टी॰ १.पठममहासङ्गीतिकथावण्णना; सारत्थ॰ टी॰ १.पठममहासङ्गीतिकथावण्णना) अम्हेहि वुत्तं ‘‘सुत्तन्ति सामञ्‍ञविधि, विसेसविधयो परे’’ति। तं सब्बं पटिक्खिपित्वा ‘‘सुत्तन्ति विनयो’’तिआदिना वुत्तं संवण्णनानयं ‘‘नायमत्थो इधाधिप्पेतो’’ति पटिसोधेत्वा। विनेति एतेन किलेसेति विनयो, किलेसविनयनूपायो, सो एव च नं करोतीति कारणन्ति आह ‘‘विनयो पन कारण’’न्ति।

    Atthīti kiṃ atthi, asuttanāmakaṃ buddhavacanaṃ natthi evāti dasseti. Tathā hi nidānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā; sārattha. ṭī. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā) amhehi vuttaṃ ‘‘suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare’’ti. Taṃ sabbaṃ paṭikkhipitvā ‘‘suttanti vinayo’’tiādinā vuttaṃ saṃvaṇṇanānayaṃ ‘‘nāyamattho idhādhippeto’’ti paṭisodhetvā. Vineti etena kileseti vinayo, kilesavinayanūpāyo, so eva ca naṃ karotīti kāraṇanti āha ‘‘vinayo pana kāraṇa’’nti.

    धम्मेति परियत्तिधम्मे। सरागायाति सरागभावाय कामरागभवरागपरिब्रूहनाय। सञ्‍ञोगायाति भवसंयोजनाय। आचयायाति वट्टस्स वड्ढनत्थाय। महिच्छतायाति महिच्छभावाय। असन्तुट्ठियाति असन्तुट्ठिभावाय। सङ्गणिकायाति किलेससङ्गणगणसङ्गणविहाराय। कोसज्‍जायाति कुसीतभावाय। दुब्भरतायाति दुप्पोसताय। विरागायाति सकलवट्टतो विरज्‍जनत्थाय। विसञ्‍ञोगायाति कामभवादीहि विसंयुज्‍जनत्थाय। अपचयायाति सब्बस्सापि वट्टस्स अपचयनाय, निब्बानायाति अत्थो। अप्पिच्छतायाति पच्‍चयप्पिच्छतादिवसेन सब्बसो इच्छापगमाय। सन्तुट्ठियाति द्वादसविधसन्तुट्ठिभावाय। पविवेकायाति पविवित्तभावाय, कायविवेकादितदङ्गविवेकादिविवेकसिद्धिया। वीरियारम्भायाति कायिकस्स चेव, चेतसिकस्स च वीरियस्स पग्गहणत्थाय। सुभरतायाति सुखपोसनत्थाय। एवं यो परियत्तिधम्मो उग्गहणधारणपरिपुच्छामनसिकारवसेन योनिसो पटिपज्‍जन्तस्स सरागादिभावपरिवज्‍जनस्स कारणं हुत्वा विरागादिभावाय संवत्तति, एकंसतो एसो धम्मो। एसो विनयो, सम्मदेव अपायादीसु अपतनवसेन धारणतो, किलेसानं विनयनतो, सत्थु सम्मासम्बुद्धस्स ओवादानुसिट्ठिभावतो एतं सत्थुसासनन्ति धारेय्यासि जानेय्यासि, अवबुज्झेय्यासीति अत्थो। चतुसच्‍चस्स सूचनं सुत्तन्ति आह ‘‘सुत्तेति तेपिटके बुद्धवचने’’ति। तेपिटकञ्हि बुद्धवचनं सच्‍चविनिमुत्तं नत्थि। रागादिविनयनकारणं तथागतेन सुत्तपदेन पकासितन्ति आह ‘‘विनयेति एतस्मिं रागादिविनयकारणे’’ति।

    Dhammeti pariyattidhamme. Sarāgāyāti sarāgabhāvāya kāmarāgabhavarāgaparibrūhanāya. Saññogāyāti bhavasaṃyojanāya. Ācayāyāti vaṭṭassa vaḍḍhanatthāya. Mahicchatāyāti mahicchabhāvāya. Asantuṭṭhiyāti asantuṭṭhibhāvāya. Saṅgaṇikāyāti kilesasaṅgaṇagaṇasaṅgaṇavihārāya. Kosajjāyāti kusītabhāvāya. Dubbharatāyāti dupposatāya. Virāgāyāti sakalavaṭṭato virajjanatthāya. Visaññogāyāti kāmabhavādīhi visaṃyujjanatthāya. Apacayāyāti sabbassāpi vaṭṭassa apacayanāya, nibbānāyāti attho. Appicchatāyāti paccayappicchatādivasena sabbaso icchāpagamāya. Santuṭṭhiyāti dvādasavidhasantuṭṭhibhāvāya. Pavivekāyāti pavivittabhāvāya, kāyavivekāditadaṅgavivekādivivekasiddhiyā. Vīriyārambhāyāti kāyikassa ceva, cetasikassa ca vīriyassa paggahaṇatthāya. Subharatāyāti sukhaposanatthāya. Evaṃ yo pariyattidhammo uggahaṇadhāraṇaparipucchāmanasikāravasena yoniso paṭipajjantassa sarāgādibhāvaparivajjanassa kāraṇaṃ hutvā virāgādibhāvāya saṃvattati, ekaṃsato eso dhammo. Eso vinayo, sammadeva apāyādīsu apatanavasena dhāraṇato, kilesānaṃ vinayanato, satthu sammāsambuddhassa ovādānusiṭṭhibhāvato etaṃ satthusāsananti dhāreyyāsi jāneyyāsi, avabujjheyyāsīti attho. Catusaccassa sūcanaṃ suttanti āha ‘‘sutteti tepiṭake buddhavacane’’ti. Tepiṭakañhi buddhavacanaṃ saccavinimuttaṃ natthi. Rāgādivinayanakāraṇaṃ tathāgatena suttapadena pakāsitanti āha ‘‘vinayeti etasmiṃ rāgādivinayakāraṇe’’ti.

    सुत्ते ओसरणञ्‍चेत्थ तेपिटके बुद्धवचने परियापन्‍नतावसेनेव वेदितब्बं, न अञ्‍ञथाति आह ‘‘सुत्तपटिपाटिया कत्थचि अनागन्त्वा’’ति। छल्‍लिं उट्ठपेत्वाति अरोगस्स महतो रुक्खस्स तिट्ठतो उपक्‍कमेन छल्‍लिया सकलिकाय, पपटिकाय वा उट्ठपनं विय अरोगस्स सासनधम्मस्स तिट्ठतो ब्यञ्‍जनमत्तेन तप्परियापन्‍नं विय हुत्वा छल्‍लिसदिसं पुब्बापरविरुद्धतादिदोसं उट्ठपेत्वा परिदीपेत्वा, तादिसानि पन एकंसतो गुळ्हवेस्सन्तरादिपरियापन्‍नानि होन्तीति आह ‘‘गुळ्हवेस्सन्तर…पे॰…पञ्‍ञायन्तीति अत्थो’’ति । रागादिविनयेति रागादीनं विनयनत्थे। तदाकारताय न पञ्‍ञायमानानि न दिस्समानानि छड्डेतब्बानि वज्‍जितब्बानि न गहेतब्बानि। सब्बत्थाति सब्बवारेसु।

    Sutte osaraṇañcettha tepiṭake buddhavacane pariyāpannatāvaseneva veditabbaṃ, na aññathāti āha ‘‘suttapaṭipāṭiyā katthaci anāgantvā’’ti. Challiṃ uṭṭhapetvāti arogassa mahato rukkhassa tiṭṭhato upakkamena challiyā sakalikāya, papaṭikāya vā uṭṭhapanaṃ viya arogassa sāsanadhammassa tiṭṭhato byañjanamattena tappariyāpannaṃ viya hutvā challisadisaṃ pubbāparaviruddhatādidosaṃ uṭṭhapetvā paridīpetvā, tādisāni pana ekaṃsato guḷhavessantarādipariyāpannāni hontīti āha ‘‘guḷhavessantara…pe…paññāyantīti attho’’ti . Rāgādivinayeti rāgādīnaṃ vinayanatthe. Tadākāratāya na paññāyamānāni na dissamānāni chaḍḍetabbāni vajjitabbāni na gahetabbāni. Sabbatthāti sabbavāresu.

    इमस्मिं पन ठानेति इमस्मिं महापदेसनिद्देसट्ठाने। ‘‘सुत्ते चत्तारो महापदेसा’’तिआदिना वुत्तम्पि अवुत्तेन सद्धिं गहेत्वा पकिण्णककथाय मातिकं उद्दिसति। ञातुं इच्छितो अत्थो पञ्हो, तस्स विस्सज्‍जनानि पञ्हाब्याकरणानि, अत्थसूचनादिअत्थेन सुत्तं, पाळि, तं सुत्तं अनुलोमेति अनुकूलेतीति सुत्तानुलोमं, महापदेसो। आचरिया वदन्ति संवण्णेन्ति पाळिं एतेनाति आचरियवादो अट्ठकथा। तस्स तस्स थेरस्स अत्तनो एव मति अधिप्पायोति अत्तनोमति। धम्मविनिच्छये पत्तेति धम्मे विनिच्छिनितब्बे उपट्ठिते। इमेति अनन्तरं वुत्ता चत्तारो महापदेसा। पमीयति धम्मो परिच्छिज्‍जति विनिच्छीयति एतेनाति पमाणं। तेनाह ‘‘यं एत्थ समेती’’तिआदि। इतरन्ति महापदेसेसु असमेन्तं। पुन इतरन्ति अकप्पियं अनुलोमेन्तं कप्पियं पटिबाहन्तं सन्धायाह।

    Imasmiṃpana ṭhāneti imasmiṃ mahāpadesaniddesaṭṭhāne. ‘‘Sutte cattāro mahāpadesā’’tiādinā vuttampi avuttena saddhiṃ gahetvā pakiṇṇakakathāya mātikaṃ uddisati. Ñātuṃ icchito attho pañho, tassa vissajjanāni pañhābyākaraṇāni, atthasūcanādiatthena suttaṃ, pāḷi, taṃ suttaṃ anulometi anukūletīti suttānulomaṃ, mahāpadeso. Ācariyā vadanti saṃvaṇṇenti pāḷiṃ etenāti ācariyavādo aṭṭhakathā. Tassa tassa therassa attano eva mati adhippāyoti attanomati. Dhammavinicchaye patteti dhamme vinicchinitabbe upaṭṭhite. Imeti anantaraṃ vuttā cattāro mahāpadesā. Pamīyati dhammo paricchijjati vinicchīyati etenāti pamāṇaṃ. Tenāha ‘‘yaṃ ettha sametī’’tiādi. Itaranti mahāpadesesu asamentaṃ. Puna itaranti akappiyaṃ anulomentaṃ kappiyaṃ paṭibāhantaṃ sandhāyāha.

    एकंसेनेव ब्याकातब्बो विस्सज्‍जेतब्बोति एकंसब्याकरणीयो। विभज्‍जाति पुच्छितमत्थं अवधारणादिभेदेन विभजित्वा। पटिपुच्छाति पुच्छन्तं पुग्गलं पटिपुच्छित्वा। ठपनीयोति तिधापि अविस्सज्‍जनीयत्ता ठपनीयो ब्याकरणं अकत्वा ठपेतब्बो। ‘‘चक्खुं अनिच्‍च’’न्ति पञ्हे उत्तरपदावधारणं सन्धाय ‘‘एकंसेनेव ब्याकातब्ब’’न्ति वुत्तं निच्‍चताय लेसस्सापि तत्थ अभावतो। पुरिमपदावधारणे पन विभज्‍जब्याकरणीयता चक्खुसोतेसु विसेसत्थसामञ्‍ञत्थानं असाधारणभावतो। द्विन्‍नं तेसं सदिसताचोदना पटिपुच्छनमुखेनेव ब्याकरणीया पटिक्खेपवसेन, अनुञ्‍ञातवसेन च विस्सज्‍जितब्बतोति आह ‘‘यथा चक्खु, तथा सोतं…पे॰… अयं पटिपुच्छाब्याकरणीयो पञ्हो’’ति। तं जीवं तं सरीरन्ति जीवसरीरानं अनञ्‍ञतापञ्हो। यस्स येन अनञ्‍ञताचोदिता, सो एव परमत्थतो नुपलब्भतीति वञ्झातनयस्स मत्तेय्यताकित्तनसदिसोति अब्याकातब्बताय ठपनीयो वुत्तोति। इमानि चत्तारि पञ्हब्याकरणानि पमाणं तेनेव नयेन तेसं पञ्हानं ब्याकातब्बतो।

    Ekaṃseneva byākātabbo vissajjetabboti ekaṃsabyākaraṇīyo. Vibhajjāti pucchitamatthaṃ avadhāraṇādibhedena vibhajitvā. Paṭipucchāti pucchantaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā. Ṭhapanīyoti tidhāpi avissajjanīyattā ṭhapanīyo byākaraṇaṃ akatvā ṭhapetabbo. ‘‘Cakkhuṃ anicca’’nti pañhe uttarapadāvadhāraṇaṃ sandhāya ‘‘ekaṃseneva byākātabba’’nti vuttaṃ niccatāya lesassāpi tattha abhāvato. Purimapadāvadhāraṇe pana vibhajjabyākaraṇīyatā cakkhusotesu visesatthasāmaññatthānaṃ asādhāraṇabhāvato. Dvinnaṃ tesaṃ sadisatācodanā paṭipucchanamukheneva byākaraṇīyā paṭikkhepavasena, anuññātavasena ca vissajjitabbatoti āha ‘‘yathā cakkhu, tathā sotaṃ…pe… ayaṃ paṭipucchābyākaraṇīyo pañho’’ti. Taṃ jīvaṃ taṃ sarīranti jīvasarīrānaṃ anaññatāpañho. Yassa yena anaññatācoditā, so eva paramatthato nupalabbhatīti vañjhātanayassa matteyyatākittanasadisoti abyākātabbatāya ṭhapanīyo vuttoti. Imāni cattāri pañhabyākaraṇāni pamāṇaṃ teneva nayena tesaṃ pañhānaṃ byākātabbato.

    विनयमहापदेसो कप्पियानुलोमविधानतो निप्परियायतो अनुलोमकप्पियं नाम, महापदेसभावेन पन तंसदिसताय सुत्तन्तमहापदेसेसुपि ‘‘अनुलोमकप्पिय’’न्ति अयं अट्ठकथावोहारो। यदिपि तत्थ तत्थ भगवता पवत्तितपकिण्णकदेसनाव अट्ठकथा, सा पन धम्मसङ्गाहकेहि पठमं तीणि पिटकानि सङ्गायित्वा तस्स अत्थवण्णनानुरूपेनेव वाचनामग्गं आरोपितत्ता ‘‘आचरियवादो’’ति वुच्‍चति आचरिया वदन्ति संवण्णेन्ति पाळिं एतेनाति। तेनाह ‘‘आचरियवादो नाम अट्ठकथा’’ति। तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हो एव च बुद्धवचनस्स अत्थसंवण्णनाभूतो कथामग्गो महिन्दत्थेरेन तम्बपण्णिदीपं आभतो पच्छा तम्बपण्णियेहि महाथेरेहि सीहळभासाय ठपितो निकायन्तरलद्धिसङ्करपरिहरणत्थं। अत्तनोमति नाम थेरवादो। नयग्गाहेनाति सुत्तादितो लब्भमाननयग्गहणेन। अनुबुद्धियाति सुत्तादीनियेव अनुगतबुद्धिया। अत्तनो पटिभानन्ति अत्तनो एव तस्स अत्थस्स वुत्तनयेन उपट्ठानं, यथाउपट्ठिता अत्था एव तथा वुत्ता। समेन्तमेव गहेतब्बन्ति यथा सुत्तेन संसन्दति, एवं महापदेसतो अत्था उद्धरितब्बाति दस्सेति। पमादपाठवसेन आचरियवादस्स कदाचि पाळिया असंसन्दनापि सिया, सो न गहेतब्बोति दस्सेन्तो आह ‘‘आचरियवादोपि सुत्तेन समेन्तोयेव गहेतब्बो’’ति। सब्बदुब्बला पुग्गलस्स सयं पटिभानभावतो। तथा च सापि गहेतब्बा, कीदिसी? सुत्तेन समेन्ता येवाति योजना। तासूति तीसु सङ्गीतीसु। ‘‘आगतमेव पमाण’’न्ति इमिना महाकस्सपादीहि सङ्गीतमेव ‘‘सुत्त’’न्ति इधाधिप्पेतन्ति तदञ्‍ञस्स सुत्तभावमेव पटिक्खिपति। तदत्था एव हि तिस्सो सङ्गीतियो। तत्थाति गारय्हसुत्ते। न चेव सुत्ते ओसरन्ति, न च विनये सन्दिस्सन्तीति वेदितब्बानि तस्स असुत्तभावतो तेन ‘‘अनुलोमकप्पियं सुत्तेन समेन्तमेव गहेतब्ब’’न्ति वुत्तं एवत्थं निगमनवसेन निदस्सेति। सब्बत्थ ‘‘न इतर’’न्ति वचनं तत्थ तत्थ गहितावधारणफलदस्सनं दट्ठब्बं।

    Vinayamahāpadeso kappiyānulomavidhānato nippariyāyato anulomakappiyaṃ nāma, mahāpadesabhāvena pana taṃsadisatāya suttantamahāpadesesupi ‘‘anulomakappiya’’nti ayaṃ aṭṭhakathāvohāro. Yadipi tattha tattha bhagavatā pavattitapakiṇṇakadesanāva aṭṭhakathā, sā pana dhammasaṅgāhakehi paṭhamaṃ tīṇi piṭakāni saṅgāyitvā tassa atthavaṇṇanānurūpeneva vācanāmaggaṃ āropitattā ‘‘ācariyavādo’’ti vuccati ācariyā vadanti saṃvaṇṇenti pāḷiṃ etenāti. Tenāha ‘‘ācariyavādo nāma aṭṭhakathā’’ti. Tisso saṅgītiyo āruḷho eva ca buddhavacanassa atthasaṃvaṇṇanābhūto kathāmaggo mahindattherena tambapaṇṇidīpaṃ ābhato pacchā tambapaṇṇiyehi mahātherehi sīhaḷabhāsāya ṭhapito nikāyantaraladdhisaṅkarapariharaṇatthaṃ. Attanomati nāma theravādo. Nayaggāhenāti suttādito labbhamānanayaggahaṇena. Anubuddhiyāti suttādīniyeva anugatabuddhiyā. Attano paṭibhānanti attano eva tassa atthassa vuttanayena upaṭṭhānaṃ, yathāupaṭṭhitā atthā eva tathā vuttā. Samentameva gahetabbanti yathā suttena saṃsandati, evaṃ mahāpadesato atthā uddharitabbāti dasseti. Pamādapāṭhavasena ācariyavādassa kadāci pāḷiyā asaṃsandanāpi siyā, so na gahetabboti dassento āha ‘‘ācariyavādopi suttena samentoyevagahetabbo’’ti. Sabbadubbalā puggalassa sayaṃ paṭibhānabhāvato. Tathā ca sāpi gahetabbā, kīdisī? Suttena samentā yevāti yojanā. Tāsūti tīsu saṅgītīsu. ‘‘Āgatameva pamāṇa’’nti iminā mahākassapādīhi saṅgītameva ‘‘sutta’’nti idhādhippetanti tadaññassa suttabhāvameva paṭikkhipati. Tadatthā eva hi tisso saṅgītiyo. Tatthāti gārayhasutte. Na ceva sutte osaranti, na ca vinaye sandissantīti veditabbāni tassa asuttabhāvato tena ‘‘anulomakappiyaṃ suttena samentameva gahetabba’’nti vuttaṃ evatthaṃ nigamanavasena nidasseti. Sabbattha ‘‘na itara’’nti vacanaṃ tattha tattha gahitāvadhāraṇaphaladassanaṃ daṭṭhabbaṃ.

    कम्मारपुत्तचुन्दवत्थुवण्णना

    Kammāraputtacundavatthuvaṇṇanā

    १८९. सूकरमद्दवन्ति वनवराहस्स मुदुमंसं। यस्मा चुन्दो अरियसावको सोतापन्‍नो, अञ्‍ञे च भगवतो, भिक्खुसङ्घस्स च आहारं पटियादेन्ता अनवज्‍जमेव पटियादेन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘पवत्तमंस’’न्ति। तं किराति ‘‘नातितरुणस्सा’’तिआदिना वुत्तविसेसं। तथा हि तं ‘‘मुदु चेव सिनिद्धञ्‍चा’’ति वुत्तं। मुदुमंसभावतो हि अभिसङ्खरणविसेसेन च ‘‘मद्दव’’न्ति वुत्तं। ओजं पक्खिपिंसु ‘‘अयं भगवतो पच्छिमको आहारो’’ति पुञ्‍ञविसेसापेक्खाय, तं पन तथापक्खित्तदिब्बोजताय गरुतरं जातं।

    189.Sūkaramaddavanti vanavarāhassa mudumaṃsaṃ. Yasmā cundo ariyasāvako sotāpanno, aññe ca bhagavato, bhikkhusaṅghassa ca āhāraṃ paṭiyādentā anavajjameva paṭiyādenti, tasmā vuttaṃ ‘‘pavattamaṃsa’’nti. Taṃ kirāti ‘‘nātitaruṇassā’’tiādinā vuttavisesaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘mudu ceva siniddhañcā’’ti vuttaṃ. Mudumaṃsabhāvato hi abhisaṅkharaṇavisesena ca ‘‘maddava’’nti vuttaṃ. Ojaṃ pakkhipiṃsu ‘‘ayaṃ bhagavato pacchimako āhāro’’ti puññavisesāpekkhāya, taṃ pana tathāpakkhittadibbojatāya garutaraṃ jātaṃ.

    अञ्‍ञे यं दुज्‍जीरं, तं अजानन्ता ‘‘कस्सचि अदत्वा विनासित’’न्ति उपवदेय्युन्ति परूपवादमोचनत्थं भगवा ‘‘नाहं त’’न्तिआदिना सीहनादं नदति।

    Aññe yaṃ dujjīraṃ, taṃ ajānantā ‘‘kassaci adatvā vināsita’’nti upavadeyyunti parūpavādamocanatthaṃ bhagavā ‘‘nāhaṃ ta’’ntiādinā sīhanādaṃ nadati.

    १९०. कथं पनायं सीहनादो ननु तं भगवतोपि सम्मापरिणामं न गतन्ति? नयिदं एवं दट्ठब्बं, यस्मा ‘‘सम्मदेव तं भगवतो परिणामं गत’’न्ति वत्तुं अरहति तप्पच्‍चया उप्पन्‍नस्स विकारस्स अभावतो, अञ्‍ञपच्‍चयस्स च विकारस्स मुदुभावं आपादितत्ता। तेनाह ‘‘न पन भुत्तप्पच्‍चया’’तिआदि। न हि भगवा, अञ्‍ञे वा पन खीणासवा नववेदनुप्पादनवसेन आहारं परिभुञ्‍जन्ति अट्ठङ्गसमन्‍नागतमेव कत्वा आहारस्स उपभुञ्‍जनतो। यदि एवं कस्मा पाळियं ‘‘भत्तं भुत्ताविस्स खरो आबाधो उप्पज्‍जी’’तिआदि वुत्तं? तं भोजनुत्तरकालं उप्पन्‍नत्ता वुत्तं। ‘‘न पन भुत्तपच्‍चया’’ति वुत्तो वायमत्थो अट्ठकथायं। कतुपचितस्स लद्धोकासस्स कम्मस्स वसेन बलवतिपि रोगे उप्पन्‍ने गरुसिनिद्धभोजनप्पच्‍चया वेदनानिग्गहो जातो, तेनाह ‘‘यदि ही’’तिआदि। पत्थितट्ठानेति इच्छितट्ठाने, इच्छा चस्स तत्थ गन्त्वा विनेतब्बवेनेय्यापेक्खा दट्ठब्बा। गाथायम्पि ‘‘सुत’’न्ति इमिना सुतमत्तं, परेसं वचनमत्तमेतं, न पन भोजनप्पच्‍चया आबाधं फुसि धीरोति दस्सेति।

    190. Kathaṃ panāyaṃ sīhanādo nanu taṃ bhagavatopi sammāpariṇāmaṃ na gatanti? Nayidaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, yasmā ‘‘sammadeva taṃ bhagavato pariṇāmaṃ gata’’nti vattuṃ arahati tappaccayā uppannassa vikārassa abhāvato, aññapaccayassa ca vikārassa mudubhāvaṃ āpāditattā. Tenāha ‘‘na pana bhuttappaccayā’’tiādi. Na hi bhagavā, aññe vā pana khīṇāsavā navavedanuppādanavasena āhāraṃ paribhuñjanti aṭṭhaṅgasamannāgatameva katvā āhārassa upabhuñjanato. Yadi evaṃ kasmā pāḷiyaṃ ‘‘bhattaṃ bhuttāvissa kharo ābādho uppajjī’’tiādi vuttaṃ? Taṃ bhojanuttarakālaṃ uppannattā vuttaṃ. ‘‘Na pana bhuttapaccayā’’ti vutto vāyamattho aṭṭhakathāyaṃ. Katupacitassa laddhokāsassa kammassa vasena balavatipi roge uppanne garusiniddhabhojanappaccayā vedanāniggaho jāto, tenāha ‘‘yadi hī’’tiādi. Patthitaṭṭhāneti icchitaṭṭhāne, icchā cassa tattha gantvā vinetabbaveneyyāpekkhā daṭṭhabbā. Gāthāyampi ‘‘suta’’nti iminā sutamattaṃ, paresaṃ vacanamattametaṃ, na pana bhojanappaccayā ābādhaṃ phusi dhīroti dasseti.

    पानीयाहरणवण्णना

    Pānīyāharaṇavaṇṇanā

    १९१. पसन्‍नभावेन उदकस्स अच्छभावो वेदितब्बोति आह ‘‘अच्छोदकाति पसन्‍नोदका’’ति। सादुरसत्ता सातताति आह ‘‘मधुरोदका’’ति। तनुकमेव सलिलं विसेसतो सीतलं, न बहलन्ति आह ‘‘तनुसीतलसलिला’’ति। निक्‍कद्दमाति सेतभावस्स कारणमाह। पङ्कचिक्खल्‍लादिवसेन हि उदकस्स विवण्णता, सभावतो पन तं सेतवण्णं एवाति।

    191. Pasannabhāvena udakassa acchabhāvo veditabboti āha ‘‘acchodakāti pasannodakā’’ti. Sādurasattā sātatāti āha ‘‘madhurodakā’’ti. Tanukameva salilaṃ visesato sītalaṃ, na bahalanti āha ‘‘tanusītalasalilā’’ti. Nikkaddamāti setabhāvassa kāraṇamāha. Paṅkacikkhallādivasena hi udakassa vivaṇṇatā, sabhāvato pana taṃ setavaṇṇaṃ evāti.

    पुक्‍कुसमल्‍लपुत्तवत्थुवण्णना

    Pukkusamallaputtavatthuvaṇṇanā

    १९२. धुरवातेति पटिमुखवाते। दीघपिङ्गलोति दीघो हुत्वा पिङ्गलचक्खुको। पिङ्गलक्खिको हि सो ‘‘आळारो’’ति पञ्‍ञायित्थ। एवरूपन्ति दक्खति करिस्सति भविस्सतीति ईदिसं। ईदिसेसूति यत्र यंचाति एवरूपनिपातसद्दयुत्तट्ठानेसु।

    192.Dhuravāteti paṭimukhavāte. Dīghapiṅgaloti dīgho hutvā piṅgalacakkhuko. Piṅgalakkhiko hi so ‘‘āḷāro’’ti paññāyittha. Evarūpanti dakkhati karissati bhavissatīti īdisaṃ. Īdisesūti yatra yaṃcāti evarūpanipātasaddayuttaṭṭhānesu.

    १९३. विचरन्तियो मेघगब्भतो निच्छरन्तियो विय होन्तीति वुत्तं ‘‘निच्छरन्तीसूति विचरन्तीसू’’ति। नवविधायाति नवप्पकाराय। नवसु हि पकारेसु एकविधापि असनि तप्परियापन्‍नताय ‘‘नवविधा’’ त्वेव वुच्‍चति। ईदिसी हि एसा रुळ्हि अट्ठविमोक्खपत्तिपि समञ्‍ञा विय। असञ्‍ञं करोति, यो तस्सा सद्देन , तेजसा च अज्झोत्थटो। एकं चक्‍कन्ति एकं मण्डलं। सङ्कारं तीरेन्ती परिच्छिज्‍जन्ती विय दस्सेतीति सतेरा। गग्गरायमानाति गग्गरातिसद्दं करोन्ती, अनुरवदस्सनञ्हेतं। कपिसीसाति कपिसीसाकारवती। मच्छविलोलिकाति उदके परिप्फन्दमानमच्छो विय विलुळिताकारा। कुक्‍कुटसदिसाति पसारितपक्खकुक्‍कुटाकारा। नङ्गलस्स कस्सनकाले कस्सकानं हत्थेन गहेतब्बट्ठाने मणिका होति, तं उपादाय नङ्गलं ‘‘दण्डमणिका’’ति वुच्‍चति, तस्मा दण्डमणिकाकारा दण्डमणिका। तेनाह ‘‘नङ्गलसदिसा’’ति। देवे वस्सन्तेपि सजोतिभूतताय उदकेन अतेमेतब्बतो महासनि ‘‘सुक्खासनी’’ति वुत्ता। तेनाह ‘‘पतितट्ठानं समुग्घाटेती’’ति।

    193. Vicarantiyo meghagabbhato niccharantiyo viya hontīti vuttaṃ ‘‘niccharantīsūti vicarantīsū’’ti. Navavidhāyāti navappakārāya. Navasu hi pakāresu ekavidhāpi asani tappariyāpannatāya ‘‘navavidhā’’ tveva vuccati. Īdisī hi esā ruḷhi aṭṭhavimokkhapattipi samaññā viya. Asaññaṃ karoti, yo tassā saddena , tejasā ca ajjhotthaṭo. Ekaṃ cakkanti ekaṃ maṇḍalaṃ. Saṅkāraṃ tīrentī paricchijjantī viya dassetīti saterā. Gaggarāyamānāti gaggarātisaddaṃ karontī, anuravadassanañhetaṃ. Kapisīsāti kapisīsākāravatī. Macchavilolikāti udake paripphandamānamaccho viya viluḷitākārā. Kukkuṭasadisāti pasāritapakkhakukkuṭākārā. Naṅgalassa kassanakāle kassakānaṃ hatthena gahetabbaṭṭhāne maṇikā hoti, taṃ upādāya naṅgalaṃ ‘‘daṇḍamaṇikā’’ti vuccati, tasmā daṇḍamaṇikākārā daṇḍamaṇikā. Tenāha ‘‘naṅgalasadisā’’ti. Deve vassantepi sajotibhūtatāya udakena atemetabbato mahāsani ‘‘sukkhāsanī’’ti vuttā. Tenāha ‘‘patitaṭṭhānaṃ samugghāṭetī’’ti.

    भुसागारकेति भुसमये अगारके। तत्थ किर महन्तं पलालपुञ्‍जं अब्भन्तरतो पलालं निक्‍कड्ढित्वा सालासदिसं पब्बजितानं वसनयोग्गट्ठानं कतं, तदा भगवा तत्थ वसि, तं पन खलमण्डलं सालासदिसन्ति आह ‘‘खलसालाय’’न्ति। एत्थाति हेतुम्हि भुम्मवचनन्ति आह ‘‘एतस्मिं कारणे’’ति, असनिपातेन छन्‍नं जनानं हतकारणेति अत्थो। सो त्वं भन्तेति अयमेव वा पाठो।

    Bhusāgāraketi bhusamaye agārake. Tattha kira mahantaṃ palālapuñjaṃ abbhantarato palālaṃ nikkaḍḍhitvā sālāsadisaṃ pabbajitānaṃ vasanayoggaṭṭhānaṃ kataṃ, tadā bhagavā tattha vasi, taṃ pana khalamaṇḍalaṃ sālāsadisanti āha ‘‘khalasālāya’’nti. Etthāti hetumhi bhummavacananti āha ‘‘etasmiṃ kāraṇe’’ti, asanipātena channaṃ janānaṃ hatakāraṇeti attho. So tvaṃ bhanteti ayameva vā pāṭho.

    १९४. सिङ्गी नाम किर उत्तमं अतिविय पभस्सरं बुद्धानं छविवण्णोभासं देवलोकतो आगतसुवण्णं। तेनेवाह ‘‘सिङ्गीसुवण्णवण्ण’’न्ति। ‘‘किं पन थेरो तं गण्ही’’ति सयमेव पुच्छं समुट्ठापेत्वा तत्थ कारणं दस्सेन्तो ‘‘किञ्‍चापी’’तिआदिमाह। तेनेव कारणेनाति उपट्ठाकट्ठानस्स मत्थकप्पत्ति, परेसं वचनोकासपच्छेदनं, तेन वत्थेन सत्थु पूजनं, सत्थु अज्झासयानुवत्तनन्ति इमिना तेनेव यथावुत्तेन चतुब्बिधेन कारणेन।

    194. Siṅgī nāma kira uttamaṃ ativiya pabhassaraṃ buddhānaṃ chavivaṇṇobhāsaṃ devalokato āgatasuvaṇṇaṃ. Tenevāha ‘‘siṅgīsuvaṇṇavaṇṇa’’nti. ‘‘Kiṃ pana thero taṃ gaṇhī’’ti sayameva pucchaṃ samuṭṭhāpetvā tattha kāraṇaṃ dassento ‘‘kiñcāpī’’tiādimāha. Teneva kāraṇenāti upaṭṭhākaṭṭhānassa matthakappatti, paresaṃ vacanokāsapacchedanaṃ, tena vatthena satthu pūjanaṃ, satthu ajjhāsayānuvattananti iminā teneva yathāvuttena catubbidhena kāraṇena.

    १९५. थेरो च तावदेव तं सिङ्गीवण्णं मट्ठदुस्सं भगवतो उपनामेसि ‘‘पटिग्गण्हतु मे भन्ते भगवा इमं मट्ठदुस्सं, तं ममस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति। पटिग्गहेसि भगवा, पटिग्गहेत्वाव नं परिभुञ्‍जि । तेन वुत्तं ‘‘भगवापि ततो एकं निवासेसि, एकं पारुपी’’ति। तावदेव किर तं भिक्खू ओवट्टिकरणमत्तेन तुन्‍नकम्मं निट्ठापेत्वा थेरस्स उपनेसुं, थेरो भगवतो उपनामेसि। हतच्‍चिकं वियाति पटिहतप्पभं, विय-सद्दो निपातमत्तं। भगवतो हि सरीरप्पभाहि अभिभुय्यमाना तस्स वत्थयुगस्स पभस्सरता नाहोसि। अन्तन्तेनेवाति अन्तो अन्तो एव, अब्भन्तरतो एवाति अत्थो। तेनाह ‘‘बहिपनस्स पभा नत्थी’’ति।

    195. Thero ca tāvadeva taṃ siṅgīvaṇṇaṃ maṭṭhadussaṃ bhagavato upanāmesi ‘‘paṭiggaṇhatu me bhante bhagavā imaṃ maṭṭhadussaṃ, taṃ mamassa dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti. Paṭiggahesi bhagavā, paṭiggahetvāva naṃ paribhuñji . Tena vuttaṃ ‘‘bhagavāpi tato ekaṃ nivāsesi, ekaṃ pārupī’’ti. Tāvadeva kira taṃ bhikkhū ovaṭṭikaraṇamattena tunnakammaṃ niṭṭhāpetvā therassa upanesuṃ, thero bhagavato upanāmesi. Hataccikaṃ viyāti paṭihatappabhaṃ, viya-saddo nipātamattaṃ. Bhagavato hi sarīrappabhāhi abhibhuyyamānā tassa vatthayugassa pabhassaratā nāhosi. Antantenevāti anto anto eva, abbhantarato evāti attho. Tenāha ‘‘bahipanassa pabhā natthī’’ti.

    ‘‘पसन्‍नरूपं समुट्ठापेती’’ति एतेनेतस्स आहारस्स भुत्तप्पच्‍चया न सो रोगोति अयमत्थो दीपितो। द्वीसु कालेसु एवं होति द्विन्‍नं निब्बानधातूनं समधिगमसमयभावतो। उपवत्तने अन्तरेन यमकसालानन्ति एत्थ वत्तब्बं परतो आगमिस्सति।

    ‘‘Pasannarūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti etenetassa āhārassa bhuttappaccayā na so rogoti ayamattho dīpito. Dvīsu kālesu evaṃ hoti dvinnaṃ nibbānadhātūnaṃ samadhigamasamayabhāvato. Upavattane antarena yamakasālānanti ettha vattabbaṃ parato āgamissati.

    १९६. सब्बं सुवण्णवण्णमेव अहोसि अतिविय परिसुद्धाय पभस्सराय एकग्घनाय भगवतो सरीरप्पभाय निरन्तरं अभिभूतत्ता।

    196.Sabbaṃsuvaṇṇavaṇṇameva ahosi ativiya parisuddhāya pabhassarāya ekagghanāya bhagavato sarīrappabhāya nirantaraṃ abhibhūtattā.

    धम्मेति परियत्तिधम्मे। पवत्ताति पावचनभावेन देसेता। पुरतोव निसीदि ओवादप्पटिकरणभावतो।

    Dhammeti pariyattidhamme. Pavattāti pāvacanabhāvena desetā. Puratova nisīdi ovādappaṭikaraṇabhāvato.

    १९७. दानानिसंससङ्खाता लाभाति वण्णदानबलदानादिभेदा दानस्स आनिसंससञ्‍ञिता दिट्ठधम्मिका, सम्परायिका च लाभा इच्छितब्बा। ते अलाभाति ते सब्बे तुय्हं अलाभा, लाभा एव न होन्ति। दिट्ठेव धम्मे पच्‍चक्खभूते इमस्मिंयेव अत्तभावे भवा दिट्ठधम्मिका। सम्परेतब्बतो पेच्‍च गन्तब्बतो ‘‘सम्परायो’’ति लद्धनामे परलोके भवा सम्परायिका। दिट्ठधम्मिका च सम्परायिका च दिट्ठधम्मिकसम्परायिका। दानानिसंससङ्खाता लाभाति दानानिसंसभूता लाभा। सब्बथा सममेव हुत्वा समं फलं एतेसं न एकदेसेनाति समसमफला। पिण्डपाताति तब्बिसयं दानमयं पुञ्‍ञमाह।

    197.Dānānisaṃsasaṅkhātālābhāti vaṇṇadānabaladānādibhedā dānassa ānisaṃsasaññitā diṭṭhadhammikā, samparāyikā ca lābhā icchitabbā. Te alābhāti te sabbe tuyhaṃ alābhā, lābhā eva na honti. Diṭṭheva dhamme paccakkhabhūte imasmiṃyeva attabhāve bhavā diṭṭhadhammikā. Samparetabbato pecca gantabbato ‘‘samparāyo’’ti laddhanāme paraloke bhavā samparāyikā. Diṭṭhadhammikā ca samparāyikā ca diṭṭhadhammikasamparāyikā. Dānānisaṃsasaṅkhātā lābhāti dānānisaṃsabhūtā lābhā. Sabbathā samameva hutvā samaṃ phalaṃ etesaṃ na ekadesenāti samasamaphalā. Piṇḍapātāti tabbisayaṃ dānamayaṃ puññamāha.

    यदि खेत्तवसेन नेसं समफलता अधिप्पेता, सतिपि एकसन्तानभावे पुथुज्‍जनअरहन्तभावसिद्धं ननु तेसं खेत्तं विसिट्ठन्ति दस्सेतुं ‘‘ननु चा’’तिआदिमाह। परिनिब्बानसमतायाति किलेसपरिनिब्बानखन्धपरिनिब्बानभावेन परिनिब्बानसमताय। ‘‘परिभुञ्‍जित्वा परिनिब्बुतो’’ति एतेन यथा पणीतपिण्डपातपरिभोगूपत्थम्भितरूपकायसन्‍निस्सयो धम्मकायो सुखेनेव किलेसे परिच्‍चजि, भोजनसप्पायसंसिद्धिया एवं सुखेनेव खन्धे परिच्‍चजीति एवं किलेसपरिच्‍चागस्स, खन्धपरिच्‍चागस्स च सुखसिद्धिनिमित्तताय उभिन्‍नं पिण्डपातानं समफलता जोतिता। ‘‘पिण्डपातसीसेन च पिण्डपातदानं जोतित’’न्ति वुत्तो वायमत्थो। यथा हि सुजाताय ‘‘इमं आहारं निस्साय मय्हं देवताय वण्णसुखबलादिगुणा सम्मदेव सम्पज्‍जेय्यु’’न्ति उळारो अज्झासयो तदा अहोसि, एवं चुन्दस्सपि कम्मारपुत्तस्स ‘‘इमं आहारं निस्साय भगवतो वण्णसुखबलादिगुणा सम्मदेव सम्पज्‍जेय्यु’’न्ति उळारो अज्झासयोति एवम्पि नेसं उभिन्‍नं समफलता वेदितब्बा। सतिपि चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससमापत्तीनं देवसिकं वळञ्‍जनसमापत्तिभावे यथा पन अभिसम्बुज्झनदिवसे अभिनवविपस्सनं पट्ठपेन्तो रूपसत्तकादि (विसुद्धि॰ टी॰ २.७०७ वित्थारो) वसेन चुद्दसहाकारेहि सन्‍नेत्वा महाविपस्सनामुखेन ता समापत्तियो समापज्‍जि, एवं परिनिब्बानदिवसेपि सब्बा ता समापज्‍जीति एवं समापत्तिसमतायपि तेसं समफलता। चुन्दस्स ताव अनुस्सरणं उळारतरं होतु भगवतो दिन्‍नभावेन अञ्‍ञथत्ताभावतो, सुजाताय पन कथं देवताय दिन्‍नन्ति? एवंसञ्‍ञिभावतोति आह ‘‘सुजाता चा’’तिआदि। अपरभागेति अभिसम्बोधितो अपरभागे। पुन अपरभागेति परिनिब्बानतो परतो। धम्मसीसन्ति धम्मानं मत्थकभूतं निब्बानं। मे गहितन्ति मम वसेन गहितं। तेनाह ‘‘मय्हं किरा’’तिआदि।

    Yadi khettavasena nesaṃ samaphalatā adhippetā, satipi ekasantānabhāve puthujjanaarahantabhāvasiddhaṃ nanu tesaṃ khettaṃ visiṭṭhanti dassetuṃ ‘‘nanu cā’’tiādimāha. Parinibbānasamatāyāti kilesaparinibbānakhandhaparinibbānabhāvena parinibbānasamatāya. ‘‘Paribhuñjitvā parinibbuto’’ti etena yathā paṇītapiṇḍapātaparibhogūpatthambhitarūpakāyasannissayo dhammakāyo sukheneva kilese pariccaji, bhojanasappāyasaṃsiddhiyā evaṃ sukheneva khandhe pariccajīti evaṃ kilesapariccāgassa, khandhapariccāgassa ca sukhasiddhinimittatāya ubhinnaṃ piṇḍapātānaṃ samaphalatā jotitā. ‘‘Piṇḍapātasīsena ca piṇḍapātadānaṃ jotita’’nti vutto vāyamattho. Yathā hi sujātāya ‘‘imaṃ āhāraṃ nissāya mayhaṃ devatāya vaṇṇasukhabalādiguṇā sammadeva sampajjeyyu’’nti uḷāro ajjhāsayo tadā ahosi, evaṃ cundassapi kammāraputtassa ‘‘imaṃ āhāraṃ nissāya bhagavato vaṇṇasukhabalādiguṇā sammadeva sampajjeyyu’’nti uḷāro ajjhāsayoti evampi nesaṃ ubhinnaṃ samaphalatā veditabbā. Satipi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattīnaṃ devasikaṃ vaḷañjanasamāpattibhāve yathā pana abhisambujjhanadivase abhinavavipassanaṃ paṭṭhapento rūpasattakādi (visuddhi. ṭī. 2.707 vitthāro) vasena cuddasahākārehi sannetvā mahāvipassanāmukhena tā samāpattiyo samāpajji, evaṃ parinibbānadivasepi sabbā tā samāpajjīti evaṃ samāpattisamatāyapi tesaṃ samaphalatā. Cundassa tāva anussaraṇaṃ uḷārataraṃ hotu bhagavato dinnabhāvena aññathattābhāvato, sujātāya pana kathaṃ devatāya dinnanti? Evaṃsaññibhāvatoti āha ‘‘sujātā cā’’tiādi. Aparabhāgeti abhisambodhito aparabhāge. Puna aparabhāgeti parinibbānato parato. Dhammasīsanti dhammānaṃ matthakabhūtaṃ nibbānaṃ. Me gahitanti mama vasena gahitaṃ. Tenāha ‘‘mayhaṃ kirā’’tiādi.

    अधिपतिभावो आधिपतेय्यन्ति आह ‘‘जेट्ठभावसंवत्तनियक’’न्ति।

    Adhipatibhāvo ādhipateyyanti āha ‘‘jeṭṭhabhāvasaṃvattaniyaka’’nti.

    संवरेति सीलसंवरे। वेरन्ति पाणातिपातादिपञ्‍चविधं वेरं। तञ्हि वेरिधम्मभावतो, वेरहेतुताय च ‘‘वेर’’न्ति वुच्‍चति। कोसल्‍लं वुच्‍चति ञाणं, तेन युत्तो कुसलोति आह ‘‘कुसलो पन ञाणसम्पन्‍नो’’ति। ञाणसम्पदा नाम ञाणपारिपूरी, सा च अग्गमग्गवसेन वेदितब्बा, अग्गमग्गो च निरवसेसतो किलेसे पजहतीति आह ‘‘अरियमग्गेन…पे॰… जहाती’’ति। इमं पापकं जहित्वाति दानेन ताव लोभमच्छरियादिपापकं, सीलेन पाणातिपातादिपापकं जहित्वा तदङ्गवसेन पहाय ततो समथविपस्सनाधम्मेहि विक्खम्भनवसेन, ततो मग्गपटिपाटिया समुच्छेदवसेन अनवसेसं पापकं पहाय। तथा पहीनत्ता एव रागादीनं खया किलेसनिब्बानेन सब्बसो किलेसवूपसमेन निब्बुतो परिनिब्बुतोति सउपादिसेसाय निब्बानधातुया देसनाय कूटं गण्हन्तो ‘‘इति चुन्दस्स…पे॰… सम्पस्समानो उदानं उदानेसी’’ति।

    Saṃvareti sīlasaṃvare. Veranti pāṇātipātādipañcavidhaṃ veraṃ. Tañhi veridhammabhāvato, verahetutāya ca ‘‘vera’’nti vuccati. Kosallaṃ vuccati ñāṇaṃ, tena yutto kusaloti āha ‘‘kusalo pana ñāṇasampanno’’ti. Ñāṇasampadā nāma ñāṇapāripūrī, sā ca aggamaggavasena veditabbā, aggamaggo ca niravasesato kilese pajahatīti āha ‘‘ariyamaggena…pe… jahātī’’ti. Imaṃ pāpakaṃ jahitvāti dānena tāva lobhamacchariyādipāpakaṃ, sīlena pāṇātipātādipāpakaṃ jahitvā tadaṅgavasena pahāya tato samathavipassanādhammehi vikkhambhanavasena, tato maggapaṭipāṭiyā samucchedavasena anavasesaṃ pāpakaṃ pahāya. Tathā pahīnattā eva rāgādīnaṃ khayā kilesanibbānena sabbaso kilesavūpasamena nibbuto parinibbutoti saupādisesāya nibbānadhātuyā desanāya kūṭaṃ gaṇhanto ‘‘iti cundassa…pe… sampassamāno udānaṃ udānesī’’ti.

    चतुत्थभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Catutthabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    यमकसालवण्णना

    Yamakasālavaṇṇanā

    १९८. एवं तं कुसिनारायं होतीति यथा अनुराधपुरस्स थूपारामो दक्खिणपच्छिमदिसायं, एवं तं उय्यानं कुसिनाराय दक्खिणपच्छिमदिसायं होति। तस्माति यस्मा नगरं पविसितुकामा उय्यानतो उपेच्‍च वत्तन्ति गच्छन्ति एतेनाति ‘‘उपवत्तन’’न्ति वुच्‍चति, तं सालपन्तिभावेन ठितं सालवनं। अन्तरेनाति वेमज्झे। तस्स किर मञ्‍चकस्साति तत्थ पञ्‍ञपियमानस्स तस्स मञ्‍चकस्स। तत्रापि…पे॰… एको पादभागस्स, तस्मा ‘‘अन्तरेन यमकसालान’’न्ति वुत्तं। संसिब्बित्वाति अञ्‍ञमञ्‍ञआसत्तविटपसाखताय संसिब्बित्वा विय। ‘‘ठितसाखा’’तिपि वुत्तं अट्ठकथायं। यं पन पाळियं ‘‘उत्तरसीसकं मञ्‍चकं पञ्‍ञपेही’’ति वुत्तं, तं पच्छिमदस्सनं दट्ठुं आगतानं देवतानं दट्ठुं योग्यतावसेन वुत्तं। केचि पन ‘‘उत्तरदिसाविलोकनमुखं पुब्बदिसासीसकं कत्वा मञ्‍चकं पञ्‍ञपेहीति अत्थो’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं।

    198.Evaṃtaṃ kusinārāyaṃ hotīti yathā anurādhapurassa thūpārāmo dakkhiṇapacchimadisāyaṃ, evaṃ taṃ uyyānaṃ kusinārāya dakkhiṇapacchimadisāyaṃ hoti. Tasmāti yasmā nagaraṃ pavisitukāmā uyyānato upecca vattanti gacchanti etenāti ‘‘upavattana’’nti vuccati, taṃ sālapantibhāvena ṭhitaṃ sālavanaṃ. Antarenāti vemajjhe. Tassa kira mañcakassāti tattha paññapiyamānassa tassa mañcakassa. Tatrāpi…pe… eko pādabhāgassa, tasmā ‘‘antarena yamakasālāna’’nti vuttaṃ. Saṃsibbitvāti aññamaññaāsattaviṭapasākhatāya saṃsibbitvā viya. ‘‘Ṭhitasākhā’’tipi vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Yaṃ pana pāḷiyaṃ ‘‘uttarasīsakaṃ mañcakaṃ paññapehī’’ti vuttaṃ, taṃ pacchimadassanaṃ daṭṭhuṃ āgatānaṃ devatānaṃ daṭṭhuṃ yogyatāvasena vuttaṃ. Keci pana ‘‘uttaradisāvilokanamukhaṃ pubbadisāsīsakaṃ katvā mañcakaṃ paññapehīti attho’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ.

    एते नागानमुत्तमाति एते गोत्ततो गोचरिआदिनामका हत्थिनागेसु बलेन सेट्ठतमा। मज्झिमट्ठकथायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४८) पन केचि हत्थिनो इतो अञ्‍ञथा आगता, सो पन नेसं नाममत्तकतो भेदो दट्ठब्बो।

    Ete nāgānamuttamāti ete gottato gocariādināmakā hatthināgesu balena seṭṭhatamā. Majjhimaṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.148) pana keci hatthino ito aññathā āgatā, so pana nesaṃ nāmamattakato bhedo daṭṭhabbo.

    परिभुत्तकालतो पट्ठाय…पे॰… परिक्खयं गतं, ‘‘न पन परिभुत्तप्पच्‍चया’’ति हेट्ठा वुत्तनयेनेव अत्थो दट्ठब्बो। चङ्गवारेति ऊमियं। कतोकासस्स कम्मस्स वसेन यथासमुट्ठितो रोगो आरोग्यं अभिमद्दतीति कत्वा एतमत्थं दस्सेन्तो ‘‘विया’’ति वुत्तं। यस्मा भगवा हेट्ठा वुत्तनयेन कप्पं, कप्पावसेसं वा ठातुं समत्थो एव, तत्तकं कालं ठाने पयोजनाभावतो आयुसङ्खारे ओस्सज्‍जित्वा तादिसस्स कम्मस्स ओकासं अदासि, तस्मा एतमत्थं दस्सेन्तो ‘‘विया’’तिपि वत्तुं युज्‍जतियेव।

    Paribhuttakālato paṭṭhāya…pe… parikkhayaṃ gataṃ, ‘‘na pana paribhuttappaccayā’’ti heṭṭhā vuttanayeneva attho daṭṭhabbo. Caṅgavāreti ūmiyaṃ. Katokāsassa kammassa vasena yathāsamuṭṭhito rogo ārogyaṃ abhimaddatīti katvā etamatthaṃ dassento ‘‘viyā’’ti vuttaṃ. Yasmā bhagavā heṭṭhā vuttanayena kappaṃ, kappāvasesaṃ vā ṭhātuṃ samattho eva, tattakaṃ kālaṃ ṭhāne payojanābhāvato āyusaṅkhāre ossajjitvā tādisassa kammassa okāsaṃ adāsi, tasmā etamatthaṃ dassento ‘‘viyā’’tipi vattuṃ yujjatiyeva.

    कुसलं कातब्बं मञ्‍ञिस्सन्ति ‘‘एवं महप्फलं, एवं महानिसंसं, महानुभावञ्‍च तं कुसल’’न्ति।

    Kusalaṃ kātabbaṃ maññissanti ‘‘evaṃ mahapphalaṃ, evaṃ mahānisaṃsaṃ, mahānubhāvañca taṃ kusala’’nti.

    एकस्सापि सत्तस्स वट्टदुक्खवूपसमो बुद्धानं गरुतरो हुत्वा उपट्ठाति अतिदुल्‍लभभावतो, तस्मा ‘‘अपरम्पि पस्सती’’तिआदि वुत्तं, स्वायमत्थो मागण्डियसुत्तेन (सु॰ नि॰ ८४१) दीपेतब्बो।

    Ekassāpi sattassa vaṭṭadukkhavūpasamo buddhānaṃ garutaro hutvā upaṭṭhāti atidullabhabhāvato, tasmā ‘‘aparampi passatī’’tiādi vuttaṃ, svāyamattho māgaṇḍiyasuttena (su. ni. 841) dīpetabbo.

    ततियं पन कारणं सत्तानं उप्पज्‍जनकअनत्थपरिहरणन्ति तं दस्सेन्तो पुन ‘‘अपरम्पि पस्सती’’तिआदिमाह।

    Tatiyaṃ pana kāraṇaṃ sattānaṃ uppajjanakaanatthapariharaṇanti taṃ dassento puna ‘‘aparampi passatī’’tiādimāha.

    सीहसेय्यन्ति। एत्थ सयनं सेय्या, सीहस्स विय सेय्या सीहसेय्या, तं सीहसेय्यं। अथ वा सीहसेय्यन्ति सेट्ठसेय्यं, यदिदं अत्थद्वयं परतो आगमिस्सति।

    Sīhaseyyanti. Ettha sayanaṃ seyyā, sīhassa viya seyyā sīhaseyyā, taṃ sīhaseyyaṃ. Atha vā sīhaseyyanti seṭṭhaseyyaṃ, yadidaṃ atthadvayaṃ parato āgamissati.

    ‘‘वामेन पस्सेन सेन्ती’’ति एवं वुत्ता कामभोगिसेय्या, दक्खिणपस्सेन सयानो नाम नत्थि दक्खिणहत्थस्स सरीरग्गहणादियोगक्खमतो, पुरिसवसेन चेतं वुत्तं।

    ‘‘Vāmena passena sentī’’ti evaṃ vuttā kāmabhogiseyyā,dakkhiṇapassena sayāno nāma natthi dakkhiṇahatthassa sarīraggahaṇādiyogakkhamato, purisavasena cetaṃ vuttaṃ.

    एकेन पस्सेन सयितुं न सक्‍कोन्ति दुक्खुप्पत्तितो।

    Ekenapassena sayituṃ na sakkonti dukkhuppattito.

    अयं सीहसेय्याति अयं एवं वुत्ता सीहसेय्या। ‘‘तेजुस्सदत्ता’’ति इमिना सीहस्स अभीरुभावं दस्सेति। भीरुका हि सेसमिगा अत्तनो आसयं पविसित्वा सन्तासपुब्बकं यथा तथा सयन्ति, सीहो पन अभीरुभावतो सतोकारी भिक्खु विय सतिं उपट्ठापेत्वाव सयति। तेनाह ‘‘पुरिमपादे’’तिआदि। दक्खिणे पुरिमपादे वामस्स पुरिमपादस्स ठपनवसेन द्वे पुरिमपादे एकस्मिं ठाने ठपेत्वा। पच्छिमपादेति द्वे पच्छिमपादे। वुत्तनयेनेव इधापि एकस्मिं ठाने पादट्ठपनं वेदितब्बं, ठितोकाससल्‍लक्खणं अभीरुभावेनेव। ‘‘सीसं पन उक्खिपित्वा’’तिआदिना वुत्ता सीहकिरिया अनुत्रासपबुज्झनं विय अभीरुभावसिद्धा धम्मतावसेनेवाति वेदितब्बा। सीहविजम्भितविजम्भनं अतिवेलं एकाकारेन ठपितानं सरीरावयवानं गमनादिकिरियासु योग्यभावापादनत्थं। तिक्खत्तुं सीहनादनदनं अप्पेसक्खमिगजातपरिहरणत्थं।

    Ayaṃ sīhaseyyāti ayaṃ evaṃ vuttā sīhaseyyā. ‘‘Tejussadattā’’ti iminā sīhassa abhīrubhāvaṃ dasseti. Bhīrukā hi sesamigā attano āsayaṃ pavisitvā santāsapubbakaṃ yathā tathā sayanti, sīho pana abhīrubhāvato satokārī bhikkhu viya satiṃ upaṭṭhāpetvāva sayati. Tenāha ‘‘purimapāde’’tiādi. Dakkhiṇe purimapāde vāmassa purimapādassa ṭhapanavasena dve purimapāde ekasmiṃ ṭhāne ṭhapetvā. Pacchimapādeti dve pacchimapāde. Vuttanayeneva idhāpi ekasmiṃ ṭhāne pādaṭṭhapanaṃ veditabbaṃ, ṭhitokāsasallakkhaṇaṃ abhīrubhāveneva. ‘‘Sīsaṃ pana ukkhipitvā’’tiādinā vuttā sīhakiriyā anutrāsapabujjhanaṃ viya abhīrubhāvasiddhā dhammatāvasenevāti veditabbā. Sīhavijambhitavijambhanaṃ ativelaṃ ekākārena ṭhapitānaṃ sarīrāvayavānaṃ gamanādikiriyāsu yogyabhāvāpādanatthaṃ. Tikkhattuṃ sīhanādanadanaṃ appesakkhamigajātapariharaṇatthaṃ.

    सेति अब्यावटभावेन पवत्तति एत्थाति सेय्या, चतुत्थज्झानमेव सेय्या चतुत्थज्झानसेय्या। किं पन तं चतुत्थज्झानन्ति? आनापानचतुत्थज्झानं, ततो हि वुट्ठहित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा भगवा अनुक्‍कमेन अग्गमग्गं अधिगन्त्वा तथागतो जातोति। ‘‘तयिदं पदट्ठानं नाम, न सेय्या, तथापि यस्मा ‘चतुत्थज्झाना वुट्ठहित्वा समनन्तरा भगवा परिनिब्बायी’ति (दी॰ नि॰ २.२१९) वक्खति, तस्मा लोकियचतुत्थज्झानसमापत्ति एव तथागतसेय्या’’ति केचि, एवं सति परिनिब्बानकालिकाव तथागतसेय्याति आपज्‍जति, न च भगवा लोकियचतुत्थज्झानसमापज्‍जनबहुलो विहासि। अग्गफलवसेन पवत्तं पनेत्थ चतुत्थज्झानं वेदितब्बं। तत्थ यथा सत्तानं निद्दुपगमनलक्खणा सेय्या भवङ्गचित्तवसेन होति, सा च नेसं पठमजातिसमन्वया येभुय्यवुत्तिका, एवं भगवतो अरियजातिसमन्वयं येभुय्यवुत्तिकं अग्गफलभूतं चतुत्थज्झानं ‘‘तथागतसेय्या’’ति वेदितब्बं। सीहसेय्या नाम सेट्ठसेय्याति आह ‘‘उत्तमसेय्या’’ति।

    Seti abyāvaṭabhāvena pavattati etthāti seyyā, catutthajjhānameva seyyā catutthajjhānaseyyā. Kiṃ pana taṃ catutthajjhānanti? Ānāpānacatutthajjhānaṃ, tato hi vuṭṭhahitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā bhagavā anukkamena aggamaggaṃ adhigantvā tathāgato jātoti. ‘‘Tayidaṃ padaṭṭhānaṃ nāma, na seyyā, tathāpi yasmā ‘catutthajjhānā vuṭṭhahitvā samanantarā bhagavā parinibbāyī’ti (dī. ni. 2.219) vakkhati, tasmā lokiyacatutthajjhānasamāpatti eva tathāgataseyyā’’ti keci, evaṃ sati parinibbānakālikāva tathāgataseyyāti āpajjati, na ca bhagavā lokiyacatutthajjhānasamāpajjanabahulo vihāsi. Aggaphalavasena pavattaṃ panettha catutthajjhānaṃ veditabbaṃ. Tattha yathā sattānaṃ niddupagamanalakkhaṇā seyyā bhavaṅgacittavasena hoti, sā ca nesaṃ paṭhamajātisamanvayā yebhuyyavuttikā, evaṃ bhagavato ariyajātisamanvayaṃ yebhuyyavuttikaṃ aggaphalabhūtaṃ catutthajjhānaṃ ‘‘tathāgataseyyā’’ti veditabbaṃ. Sīhaseyyā nāma seṭṭhaseyyāti āha ‘‘uttamaseyyā’’ti.

    नत्थि एतिस्सा उट्ठानन्ति अनुट्ठाना, सेय्या, तं अनुट्ठानसेय्यं। ‘‘इतो उट्ठहिस्सामी’’ति मनसिकारस्स अभावतो ‘‘उट्ठानसञ्‍ञं मनसि करित्वा’’ति न वुत्तं। एत्थाति एतस्मिं अनुट्ठानसेय्युपगमने। कायवसेन अनुट्ठानं, न चित्तवसेन, चित्तवसेन च अनुट्ठानं नाम निद्दुपगमनन्ति तदभावं दस्सेतुं ‘‘निद्दावसेना’’तिआदि वुत्तं। भवङ्गस्साति निद्दुपगमनलक्खणस्स भवङ्गस्स।

    Natthi etissā uṭṭhānanti anuṭṭhānā, seyyā, taṃ anuṭṭhānaseyyaṃ. ‘‘Ito uṭṭhahissāmī’’ti manasikārassa abhāvato ‘‘uṭṭhānasaññaṃ manasi karitvā’’ti na vuttaṃ.Etthāti etasmiṃ anuṭṭhānaseyyupagamane. Kāyavasena anuṭṭhānaṃ, na cittavasena, cittavasena ca anuṭṭhānaṃ nāma niddupagamananti tadabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘niddāvasenā’’tiādi vuttaṃ. Bhavaṅgassāti niddupagamanalakkhaṇassa bhavaṅgassa.

    सब्बपालिफुल्‍लाति सब्बत्थकमेव विकसनवसेन फुल्‍ला, न एकदेसविकसनवसेन। तेनाह ‘‘सब्बे समन्ततो पुप्फिता’’ति। एकच्छन्‍नाति सम्फुल्‍लपुप्फेहि एकाकारेन सब्बत्थेव छादिता। उल्‍लोकपदुमानीति हेट्ठा ओलोकेन्तानि विय तिट्ठनपदुमानि। मोरपिञ्छकलापो विय पञ्‍चवण्णपुप्फसञ्छादितत्ता।

    Sabbapāliphullāti sabbatthakameva vikasanavasena phullā, na ekadesavikasanavasena. Tenāha ‘‘sabbe samantato pupphitā’’ti. Ekacchannāti samphullapupphehi ekākārena sabbattheva chāditā. Ullokapadumānīti heṭṭhā olokentāni viya tiṭṭhanapadumāni. Morapiñchakalāpo viya pañcavaṇṇapupphasañchāditattā.

    नन्दपोक्खरणीसम्भवानीति नन्दपोक्खरणीतीरसम्भवानि। महातुम्बमत्तन्ति आळ्हकमत्तं। पविट्ठानीति खित्तानि। सरीरमेव ओकिरन्तीति सरीरमेव अज्झोकिरन्ति।

    Nandapokkharaṇīsambhavānīti nandapokkharaṇītīrasambhavāni. Mahātumbamattanti āḷhakamattaṃ. Paviṭṭhānīti khittāni. Sarīrameva okirantīti sarīrameva ajjhokiranti.

    देवतानं उपकप्पनचन्दनचुण्णानीति सट्ठिपि पञ्‍ञासम्पि योजनानि वायनकसेतवण्णचन्दनचुण्णानि। दिब्बगन्धजालचुण्णानीति दिब्बगन्धदिब्बचुण्णानि। हरितालअञ्‍जनचुण्णादीनिपि दिब्बानि परमसुगन्धानि एवाति वेदितब्बानि। तेनेवाह ‘‘सब्बदिब्बगन्धवासविकतियो’’ति।

    Devatānaṃupakappanacandanacuṇṇānīti saṭṭhipi paññāsampi yojanāni vāyanakasetavaṇṇacandanacuṇṇāni. Dibbagandhajālacuṇṇānīti dibbagandhadibbacuṇṇāni. Haritālaañjanacuṇṇādīnipi dibbāni paramasugandhāni evāti veditabbāni. Tenevāha ‘‘sabbadibbagandhavāsavikatiyo’’ti.

    एकचक्‍कवाळे सन्‍निपतित्वा अन्तलिक्खे वज्‍जन्ति महाभिनिक्खमनकाले विय।

    Ekacakkavāḷe sannipatitvā antalikkhe vajjanti mahābhinikkhamanakāle viya.

    ताति देवता। गन्थमाना वाति मालं रचन्तियो एव। अपरिनिट्ठिता वाति यथाधिप्पायं परियोसिता एव। हत्थेन हत्थन्ति अत्तनो हत्थेन परस्स हत्थं। गीवाय गीवन्ति कण्ठगाहवसेन अत्तनो गीवाय परस्स गीवं। गहेत्वाति आमसित्वा। महायसो महायसोति आमेडितवसेन अञ्‍ञमञ्‍ञं आलापवचनं।

    Tāti devatā. Ganthamānā vāti mālaṃ racantiyo eva. Apariniṭṭhitā vāti yathādhippāyaṃ pariyositā eva. Hatthena hatthanti attano hatthena parassa hatthaṃ. Gīvāya gīvanti kaṇṭhagāhavasena attano gīvāya parassa gīvaṃ. Gahetvāti āmasitvā. Mahāyaso mahāyasoti āmeḍitavasena aññamaññaṃ ālāpavacanaṃ.

    १९९. महन्तं उस्साहन्ति तथागतस्स पूजासक्‍कारवसेन पवत्तियमानं महन्तं उस्साहं दिस्वा।

    199.Mahantaṃ ussāhanti tathāgatassa pūjāsakkāravasena pavattiyamānaṃ mahantaṃ ussāhaṃ disvā.

    सायेव पन पटिपदाति पुब्बभागपटिपदा एव। अनुच्छविकत्ताति अधिगन्तब्बस्स नवविधलोकुत्तरधम्मस्स अनुरूपत्ता।

    Sāyevapana paṭipadāti pubbabhāgapaṭipadā eva. Anucchavikattāti adhigantabbassa navavidhalokuttaradhammassa anurūpattā.

    सीलन्ति चारित्तसीलमाह। आचारपञ्‍ञत्तीति चारित्तसीलं। याव गोत्रभुतोति याव गोत्रभुञाणं, ताव पवत्तेतब्बा समथविपस्सना सम्मापटिपदा। इदानि तं सम्मापटिपदं ब्यतिरेकतो, अन्वयतो च विभावेतुं ‘‘तस्मा’’तिआदि वुत्तं। जिनकाळसुत्तन्ति जिनमहावड्ढकिना ठपितं वज्‍जेतब्बगहेतब्बधम्मसन्दस्सनकाळसुत्तं सिक्खापदमरियादं, उपासकोपासिकावारेसु ‘‘गन्धपूजं मालापूजं करोती’’ति वचनं चारित्तसीलपक्खे ठपेत्वा करणं सन्धाय वुत्तं, तेन भिक्खुभिक्खुनीनम्पि तथाकरणं अनुञ्‍ञातमेवाति दट्ठब्बं।

    Sīlanti cārittasīlamāha. Ācārapaññattīti cārittasīlaṃ. Yāva gotrabhutoti yāva gotrabhuñāṇaṃ, tāva pavattetabbā samathavipassanā sammāpaṭipadā. Idāni taṃ sammāpaṭipadaṃ byatirekato, anvayato ca vibhāvetuṃ ‘‘tasmā’’tiādi vuttaṃ. Jinakāḷasuttanti jinamahāvaḍḍhakinā ṭhapitaṃ vajjetabbagahetabbadhammasandassanakāḷasuttaṃ sikkhāpadamariyādaṃ, upāsakopāsikāvāresu ‘‘gandhapūjaṃ mālāpūjaṃ karotī’’ti vacanaṃ cārittasīlapakkhe ṭhapetvā karaṇaṃ sandhāya vuttaṃ, tena bhikkhubhikkhunīnampi tathākaraṇaṃ anuññātamevāti daṭṭhabbaṃ.

    अयञ्हीति धम्मानुधम्मपटिपदं सन्धाय वदति।

    Ayañhīti dhammānudhammapaṭipadaṃ sandhāya vadati.

    उपवाणत्थेरवण्णना

    Upavāṇattheravaṇṇanā

    २००. अपनेसीति ठितप्पदेसतो यथा अपगच्छति, एवमकासि, न पन निब्भच्छि। तेनाह ‘‘आनन्दो’’तिआदि। वुत्तसदिसा वाति समचित्तपरियायदेसनायं (अ॰ नि॰ २.३७) वुत्तसदिसा एव। आवारेन्तोति छादेन्तो।

    200.Apanesīti ṭhitappadesato yathā apagacchati, evamakāsi, na pana nibbhacchi. Tenāha ‘‘ānando’’tiādi. Vuttasadisā vāti samacittapariyāyadesanāyaṃ (a. ni. 2.37) vuttasadisā eva. Āvārentoti chādento.

    यस्मा कस्सपस्सबुद्धस्स चेतिये आरक्खदेवता अहोसि, तस्मा थेरोव तेजुस्सदो, न अञ्‍ञे अरहन्तोति आनेत्वा योजना।

    Yasmā kassapassabuddhassa cetiye ārakkhadevatā ahosi, tasmā therova tejussado, na aññe arahantoti ānetvā yojanā.

    इदानि आगमनतो पट्ठाय तमत्थं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘विपस्सिम्हि किर सम्मासम्बुद्धे’’तिआदि आरद्धं। ‘‘चातुमहाराजिका देवता’’ति इदं गोबलीबद्दञायेन गहेतब्बं भुम्मदेवतादीनम्पि तप्परियापन्‍नत्ता। तेसं मनुस्सानं।

    Idāni āgamanato paṭṭhāya tamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘vipassimhi kira sammāsambuddhe’’tiādi āraddhaṃ. ‘‘Cātumahārājikā devatā’’ti idaṃ gobalībaddañāyena gahetabbaṃ bhummadevatādīnampi tappariyāpannattā. Tesaṃ manussānaṃ.

    तत्थाति कस्सपस्स भगवतो चेतिये।

    Tatthāti kassapassa bhagavato cetiye.

    २०१. अधिवासेन्तीति रोचेन्ति।

    201.Adhivāsentīti rocenti.

    छिन्‍नपातो विय छिन्‍नपातो, तं छिन्‍नपातं, भावनपुंसकनिद्देसो यं। आवट्टन्तीति अभिमुखभावेन वट्टन्ति। यत्थ पतिता, ततो कतिपयरतनट्ठानं वट्टनवसेनेव गन्त्वा पुन यथापतितमेव ठानं वट्टनवसेन आगच्छन्ति। तेनाह ‘‘आवट्टन्तियो पतितट्ठानमेव आगच्छन्ती’’ति। विवट्टन्तीति यत्थ पतिता, ततो विनिवट्टन्ति। तेनाह ‘‘पतितट्ठानतो परभागं वट्टमाना गच्छन्ती’’ति। पुरतो वट्टनं आवट्टनं, इतरं तिविधम्पि विवट्टनन्ति दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। देवता धारेतुं न सक्‍कोति उदकं विय ओसीदनतो। तेनाह ‘‘तत्था’’तिआदि। तत्थाति पकतिपथवियं। देवता ओसीदन्ति धातूनं सण्हसुखुमालभावतो। पथवियं पथविं मापेसुन्ति पकतिपथवियं अत्तनो सरीरं धारेतुं समत्थं इद्धानुभावेन पथविं मापेसुं।

    Chinnapāto viya chinnapāto, taṃ chinnapātaṃ, bhāvanapuṃsakaniddeso yaṃ. Āvaṭṭantīti abhimukhabhāvena vaṭṭanti. Yattha patitā, tato katipayaratanaṭṭhānaṃ vaṭṭanavaseneva gantvā puna yathāpatitameva ṭhānaṃ vaṭṭanavasena āgacchanti. Tenāha ‘‘āvaṭṭantiyopatitaṭṭhānameva āgacchantī’’ti. Vivaṭṭantīti yattha patitā, tato vinivaṭṭanti. Tenāha ‘‘patitaṭṭhānato parabhāgaṃ vaṭṭamānā gacchantī’’ti. Purato vaṭṭanaṃ āvaṭṭanaṃ, itaraṃ tividhampi vivaṭṭananti dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Devatā dhāretuṃ na sakkoti udakaṃ viya osīdanato. Tenāha ‘‘tatthā’’tiādi. Tatthāti pakatipathaviyaṃ. Devatā osīdanti dhātūnaṃ saṇhasukhumālabhāvato. Pathaviyaṃpathaviṃ māpesunti pakatipathaviyaṃ attano sarīraṃ dhāretuṃ samatthaṃ iddhānubhāvena pathaviṃ māpesuṃ.

    कामं दोमनस्से असतिपि एकच्‍चो रागो होतियेव, रागे पन असति दोमनस्सस्स असम्भवो एवाति तदेकट्ठभावतोति आह ‘‘वीतरागाति पहीनदोमनस्सा’’ति। सिलाथम्भसदिसा इट्ठानिट्ठेसु निब्बिकारताय।

    Kāmaṃ domanasse asatipi ekacco rāgo hotiyeva, rāge pana asati domanassassa asambhavo evāti tadekaṭṭhabhāvatoti āha ‘‘vītarāgāti pahīnadomanassā’’ti. Silāthambhasadisā iṭṭhāniṭṭhesu nibbikāratāya.

    चतुसंवेजनीयट्ठानवण्णना

    Catusaṃvejanīyaṭṭhānavaṇṇanā

    २०२. अपारगङ्गायाति गङ्गाय ओरम्भागे। ‘‘सङ्कारछड्डकसम्मज्‍जनियो गहेत्वा’’तिआदि अत्तनो अत्तनो वसनट्ठाने वत्तकरणाकारदस्सनं। ‘‘एवं द्वीसु कालेसू’’तिआदि निदस्सनत्थं पच्‍चामसनं, तं हेट्ठा अधिगतं।

    202.Apāragaṅgāyāti gaṅgāya orambhāge. ‘‘Saṅkārachaḍḍakasammajjaniyo gahetvā’’tiādi attano attano vasanaṭṭhāne vattakaraṇākāradassanaṃ. ‘‘Evaṃ dvīsu kālesū’’tiādi nidassanatthaṃ paccāmasanaṃ, taṃ heṭṭhā adhigataṃ.

    कम्मसाधनो सम्भावनत्थो भावनीय-सद्दोति आह ‘‘मनसा भाविते सम्भाविते’’ति। दुतियविकप्पे पन भावनं, वड्ढनञ्‍च पटिपक्खपहानतोति आह ‘‘ये वा’’तिआदि।

    Kammasādhano sambhāvanattho bhāvanīya-saddoti āha ‘‘manasā bhāvite sambhāvite’’ti. Dutiyavikappe pana bhāvanaṃ, vaḍḍhanañca paṭipakkhapahānatoti āha ‘‘ye vā’’tiādi.

    बुद्धादीसु तीसु वत्थूसु पसन्‍नचित्तस्स, न कम्मफलसद्धामत्तेन। सा चस्स सद्धासम्पदा एवं वेदितब्बाति फलेन हेतुं दस्सेन्तो ‘‘वत्तसम्पन्‍नस्सा’’ति आह। संवेगो नाम सहोत्तप्पञाणं, अभिजातिट्ठानादीनिपि तस्स उप्पत्तिहेतूनि भवन्तीति आह ‘‘संवेगजनकानी’’ति।

    Buddhādīsu tīsu vatthūsu pasannacittassa, na kammaphalasaddhāmattena. Sā cassa saddhāsampadā evaṃ veditabbāti phalena hetuṃ dassento ‘‘vattasampannassā’’ti āha. Saṃvego nāma sahottappañāṇaṃ, abhijātiṭṭhānādīnipi tassa uppattihetūni bhavantīti āha ‘‘saṃvegajanakānī’’ti.

    चेतियपूजनत्थं चारिका चेतियचारिका। सग्गे पतिट्ठहिस्सन्तियेव बुद्धगुणारम्मणाय कुसलचेतनाय सग्गसंवत्तनियभावतो।

    Cetiyapūjanatthaṃ cārikā cetiyacārikā. Sagge patiṭṭhahissantiyeva buddhaguṇārammaṇāya kusalacetanāya saggasaṃvattaniyabhāvato.

    आनन्दपुच्छाकथावण्णना

    Ānandapucchākathāvaṇṇanā

    २०३. एत्थाति मातुगामे। अयं उत्तमा पटिपत्ति, यदिदं अदस्सनं, दस्सनमूलकत्ता तप्पच्‍चयानं सब्बानत्थानं। लोभोति कामरागो। चित्तचलना पटिपत्तिअन्तरायकरो चित्तक्खोभो। मुरुमुरापेत्वाति सअट्ठिकं कत्वा खादने अनुरवदस्सनं। अपरिमितं कालं दुक्खानुभवनं अपरिच्छिन्‍नदुक्खानुभवनं। विस्सासोति विसङ्गो घट्टनाभावो। ओतारोति तत्थ चित्तस्स अनुप्पवेसो। असिहत्थेन वेरीपुरिसेन, पिसाचेनापि खादितुकामेन। आसीदेति अक्‍कमनादिवसेन बाधेय्य। अस्साति मातुगामस्स। पब्बजितेहि कत्तब्बकम्मन्ति आमिसपटिग्गहणादि पब्बजितेहि कातब्बं कम्मं। सतीति वा कायगतासति उपट्ठापेतब्बा।

    203.Etthāti mātugāme. Ayaṃ uttamā paṭipatti,yadidaṃ adassanaṃ, dassanamūlakattā tappaccayānaṃ sabbānatthānaṃ. Lobhoti kāmarāgo. Cittacalanā paṭipattiantarāyakaro cittakkhobho. Murumurāpetvāti saaṭṭhikaṃ katvā khādane anuravadassanaṃ. Aparimitaṃ kālaṃ dukkhānubhavanaṃ aparicchinnadukkhānubhavanaṃ. Vissāsoti visaṅgo ghaṭṭanābhāvo. Otāroti tattha cittassa anuppaveso. Asihatthena verīpurisena, pisācenāpi khāditukāmena. Āsīdeti akkamanādivasena bādheyya. Assāti mātugāmassa. Pabbajitehi kattabbakammanti āmisapaṭiggahaṇādi pabbajitehi kātabbaṃ kammaṃ. Satīti vā kāyagatāsati upaṭṭhāpetabbā.

    २०४. अतन्तिबद्धाति अभारवहा। पेसितचित्ताति निब्बानं पति पेसितचित्ता।

    204.Atantibaddhāti abhāravahā. Pesitacittāti nibbānaṃ pati pesitacittā.

    २०५. विहतेनाति कप्पासविहननधनुना पब्बजटानं विजटनवसेन हतेन। तेनाह ‘‘सुपोथितेना’’ति, असङ्करणवसेन सुट्ठु पोथितेनाति अत्थो, दस्सनीयसंवेजनीयट्ठानकित्तनेन च वसनट्ठानं कथितं।

    205.Vihatenāti kappāsavihananadhanunā pabbajaṭānaṃ vijaṭanavasena hatena. Tenāha ‘‘supothitenā’’ti, asaṅkaraṇavasena suṭṭhu pothitenāti attho, dassanīyasaṃvejanīyaṭṭhānakittanena ca vasanaṭṭhānaṃ kathitaṃ.

    आनन्दअच्छरियधम्मवण्णना

    Ānandaacchariyadhammavaṇṇanā

    २०७. थेरं अदिस्वा आमन्तेसीति तत्थ अदिस्वा आवज्‍जन्तो थेरस्स ठितट्ठानं, पवत्तिञ्‍च ञत्वा आमन्तेसि।

    207.Theraṃ adisvā āmantesīti tattha adisvā āvajjanto therassa ṭhitaṭṭhānaṃ, pavattiñca ñatvā āmantesi.

    कायकम्मस्स हितभावो हितज्झासयेन पवत्तितत्ताति आह ‘‘हितवुद्धिया कतेना’’ति। सुखभावो कायिकदुक्खाभावो, चेतसिकसुखभावो चेतसिकसुखसमुट्ठितत्ता चाति वुत्तं ‘‘सुखसोमनस्सेनेव कतेना’’ति। आविरहोविभागतो अद्वयभावतो अद्वयेनाति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘यथा’’तिआदि वुत्तं। सत्थु खेत्तभावसम्पत्तिया, थेरस्स अज्झासयसम्पत्तिया च ‘‘एत्तकमिद’’न्ति पमाणं गहेतुं असक्‍कुणेय्यताय पमाणविरहितत्ता तस्स कम्मस्साति आह ‘‘चक्‍कवाळम्पी’’तिआदि।

    Kāyakammassa hitabhāvo hitajjhāsayena pavattitattāti āha ‘‘hitavuddhiyā katenā’’ti. Sukhabhāvo kāyikadukkhābhāvo, cetasikasukhabhāvo cetasikasukhasamuṭṭhitattā cāti vuttaṃ ‘‘sukhasomanasseneva katenā’’ti. Āvirahovibhāgato advayabhāvato advayenāti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ. Satthu khettabhāvasampattiyā, therassa ajjhāsayasampattiyā ca ‘‘ettakamida’’nti pamāṇaṃ gahetuṃ asakkuṇeyyatāya pamāṇavirahitattā tassa kammassāti āha ‘‘cakkavāḷampī’’tiādi.

    एवं पवत्तितेनाति एवं ओदिस्सकमेत्ताभावनाय वसेन पवत्तितेन। विवट्टूपनिस्सयभूतं कतं उपचितं पुञ्‍ञं एतेनाति कतपुञ्‍ञो, अरहत्ताधिगमाय कताधिकारोति अत्थो। तेनाह ‘‘अभिनीहारसम्पन्‍नोसीति दस्सेती’’ति।

    Evaṃ pavattitenāti evaṃ odissakamettābhāvanāya vasena pavattitena. Vivaṭṭūpanissayabhūtaṃ kataṃ upacitaṃ puññaṃ etenāti katapuñño, arahattādhigamāya katādhikāroti attho. Tenāha ‘‘abhinīhārasampannosīti dassetī’’ti.

    २०८. कत्थचि सङ्कुचितं हुत्वा ठितं महापथविं पत्थरन्तो विय, पटिसंहटं हुत्वा ठितं आकासं वित्थारेन्तो विय, चतुसट्ठाधिकयोजनसतसहस्सुब्बेधं चक्‍कवाळगिरिं अधो ओसारेन्तो विय, अट्ठसट्ठाधिकसहस्सयोजनसतसहस्सुब्बेधं सिनेरुं उक्खिपेन्तो विय, सतयोजनायामवित्थारं महाजम्बुं खन्धे गहेत्वा चालेन्तो वियाति पञ्‍च हि उपमा हि थेरस्स गुणकथा महन्तभावदस्सनत्थञ्‍चेव अञ्‍ञेसं दुक्‍कटभावदस्सनत्थञ्‍च आगताव। एतेनेव चाति च-सद्देन ‘‘अहं एतरहि अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ (दी॰ नि॰ २.४), ‘‘सदेवकस्मिं लोकस्मिं नत्थि मे पटिपुग्गलो’’ति (म॰ नि॰ १.२८५; २.३४१; महाव॰ ११; कथा॰ ४०५; मि॰ प॰ ५.११) च एवं आदीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। ब्यत्तोति खन्धकोसल्‍लादिसङ्खातेन वेय्यत्तियेन समन्‍नागतो। मेधावीति मेधासङ्खाताय सम्माभाविताय पञ्‍ञाय समन्‍नागतो।

    208. Katthaci saṅkucitaṃ hutvā ṭhitaṃ mahāpathaviṃ pattharanto viya, paṭisaṃhaṭaṃ hutvā ṭhitaṃ ākāsaṃ vitthārento viya, catusaṭṭhādhikayojanasatasahassubbedhaṃ cakkavāḷagiriṃ adho osārento viya, aṭṭhasaṭṭhādhikasahassayojanasatasahassubbedhaṃ sineruṃ ukkhipento viya, satayojanāyāmavitthāraṃ mahājambuṃ khandhe gahetvā cālento viyāti pañca hi upamā hi therassa guṇakathā mahantabhāvadassanatthañceva aññesaṃ dukkaṭabhāvadassanatthañca āgatāva. Eteneva cāti ca-saddena ‘‘ahaṃ etarahi arahaṃ sammāsambuddho’’ (dī. ni. 2.4), ‘‘sadevakasmiṃ lokasmiṃ natthi me paṭipuggalo’’ti (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11; kathā. 405; mi. pa. 5.11) ca evaṃ ādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Byattoti khandhakosallādisaṅkhātena veyyattiyena samannāgato. Medhāvīti medhāsaṅkhātāya sammābhāvitāya paññāya samannāgato.

    २०९. पटिसन्थारधम्मन्ति पकतिचारित्तवसेन वुत्तं, उपगतानं पन भिक्खूनं भिक्खुनीनञ्‍च पुच्छाविस्सज्‍जनवसेन चेव चित्तरुचिवसेन च यथाकालं धम्मं देसेतियेव, उपासकोपासिकानं पन उपनिसिन्‍नकथावसेन।

    209.Paṭisanthāradhammanti pakaticārittavasena vuttaṃ, upagatānaṃ pana bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca pucchāvissajjanavasena ceva cittarucivasena ca yathākālaṃ dhammaṃ desetiyeva, upāsakopāsikānaṃ pana upanisinnakathāvasena.

    महासुदस्सनसुत्तदेसनावण्णना

    Mahāsudassanasuttadesanāvaṇṇanā

    २१०. खुद्दक-सद्दो पतिरूपवाची, क-सद्दो अप्पत्थोति आह ‘‘खुद्दकनगरकेति नगरपतिरूपके सम्बाधे खुद्दकनगरके’’ति। धुपरविसालसण्ठानताय तं ‘‘उज्‍जङ्गलनगरक’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘विसमनगरके’’ति। अञ्‍ञेसं महानगरानं एकदेसप्पमाणताय साखासदिसे। एत्थ च ‘‘खुद्दकनगरके’’ति इमिना तस्स नगरस्स अप्पकभावो वुत्तो, ‘‘उज्‍जङ्गलनगरके’’ति इमिना भूमिविपत्तिया निहीनभावो, ‘‘साखानगरके’’ति इमिना अप्पधानभावो। सारप्पत्ताति विभवसारादिना सारमहत्तं पत्ता।

    210.Khuddaka-saddo patirūpavācī, ka-saddo appatthoti āha ‘‘khuddakanagaraketi nagarapatirūpake sambādhe khuddakanagarake’’ti. Dhuparavisālasaṇṭhānatāya taṃ ‘‘ujjaṅgalanagaraka’’nti vuttanti āha ‘‘visamanagarake’’ti. Aññesaṃ mahānagarānaṃ ekadesappamāṇatāya sākhāsadise. Ettha ca ‘‘khuddakanagarake’’ti iminā tassa nagarassa appakabhāvo vutto, ‘‘ujjaṅgalanagarake’’ti iminā bhūmivipattiyā nihīnabhāvo, ‘‘sākhānagarake’’ti iminā appadhānabhāvo. Sārappattāti vibhavasārādinā sāramahattaṃ pattā.

    कहापणसकटन्ति एत्थ ‘‘द्विकुम्भं सकटं। कुम्भो पन दसम्बणो’’ति वदन्ति। द्वे पविसन्तीति द्वे कहापणसकटानि द्वे आयवसेन पविसन्ति।

    Kahāpaṇasakaṭanti ettha ‘‘dvikumbhaṃ sakaṭaṃ. Kumbho pana dasambaṇo’’ti vadanti. Dve pavisantīti dve kahāpaṇasakaṭāni dve āyavasena pavisanti.

    सुभिक्खाति सुलभाहारा, सुन्दराहारा च। तेनाह ‘‘खज्‍जभोज्‍जसम्पन्‍ना’’ति। सद्दं करोन्तेति रवसारिना तुट्ठभावेन कोञ्‍चनादं करोन्ते। अविवित्ताति असुञ्‍ञा, कदाचि रथो पठमं गच्छति, तं अञ्‍ञो अनुबन्धन्तो गच्छति, कदाचि दुतियं वुत्तरथो पठमं गच्छति, इतरो तं अनुबन्धति एवं अञ्‍ञमञ्‍ञं अनुबन्धमाना। एत्थाति कुसावतीनगरे। तस्स महन्तभावतो चेव इद्धादिभावतो च निच्‍चं पयोजितानेव भेरिआदीनि तूरियानि, सम्म सम्माति वा अञ्‍ञमञ्‍ञं पियालापसद्दो सम्म-सद्दो। कंसताळादिसब्बताळावचरसद्दो ताळ-सद्दो, कूटभेरि-सद्दो कुम्भथूणसद्दो।

    Subhikkhāti sulabhāhārā, sundarāhārā ca. Tenāha ‘‘khajjabhojjasampannā’’ti. Saddaṃ karonteti ravasārinā tuṭṭhabhāvena koñcanādaṃ karonte. Avivittāti asuññā, kadāci ratho paṭhamaṃ gacchati, taṃ añño anubandhanto gacchati, kadāci dutiyaṃ vuttaratho paṭhamaṃ gacchati, itaro taṃ anubandhati evaṃ aññamaññaṃ anubandhamānā. Etthāti kusāvatīnagare. Tassa mahantabhāvato ceva iddhādibhāvato ca niccaṃ payojitāneva bheriādīni tūriyāni, samma sammāti vā aññamaññaṃ piyālāpasaddo samma-saddo. Kaṃsatāḷādisabbatāḷāvacarasaddo tāḷa-saddo, kūṭabheri-saddo kumbhathūṇasaddo.

    एवरूपा सद्दा होन्ति कचवराकिण्णवीथिताय, अरञ्‍ञे कन्दमूलपण्णादिग्गहणाय, तत्थ दुक्खजीविकताय चाति यथाक्‍कमं योजेतब्बं। इध न एवं अहोसि देवलोके विय सब्बसो परिपुण्णसम्पत्तिकताय।

    Evarūpāsaddā honti kacavarākiṇṇavīthitāya, araññe kandamūlapaṇṇādiggahaṇāya, tattha dukkhajīvikatāya cāti yathākkamaṃ yojetabbaṃ. Idha na evaṃ ahosi devaloke viya sabbaso paripuṇṇasampattikatāya.

    महन्तं कोलाहलन्ति सद्धासम्पन्‍नानं देवतानं, उपासकानञ्‍च वसेन पुरतो पुरतो महती उग्घोसना होति। तत्थ भगवन्तं उद्दिस्स कतस्स विहारस्स अभावतो, भिक्खुसङ्घस्स च महन्तभावतो ते आगन्त्वा…पे॰… पेसेसि। पेसेन्तो च ‘‘कथञ्हि नाम भगवा पच्छिमे काले अत्तनो पवत्तिं अम्हाकं नारोचेसि, नेसं दोमनस्सं मा अहोसी’’ति ‘‘अज्‍ज खो वासेट्ठा’’तिआदिना सासनं पेसेसि।

    Mahantaṃ kolāhalanti saddhāsampannānaṃ devatānaṃ, upāsakānañca vasena purato purato mahatī ugghosanā hoti. Tattha bhagavantaṃ uddissa katassa vihārassa abhāvato, bhikkhusaṅghassa ca mahantabhāvato te āgantvā…pe… pesesi. Pesento ca ‘‘kathañhi nāma bhagavā pacchime kāle attano pavattiṃ amhākaṃ nārocesi, nesaṃ domanassaṃ mā ahosī’’ti ‘‘ajja kho vāseṭṭhā’’tiādinā sāsanaṃ pesesi.

    मल्‍लानं वन्दनावण्णना

    Mallānaṃ vandanāvaṇṇanā

    २११. अघं दुक्खं आवेन्ति पकासेन्तीति अघाविनो, पाकटीभूतदुक्खाति आह ‘‘उप्पन्‍नदुक्खा’’ति। ञातिसालोहितभावेन कुलं परिवत्तति एत्थाति कुलपरिवत्तं। तं तंकुलीनभागेन ठितो सत्तनिकायो ‘‘कुलपरिवत्तसो’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘कुलपरिवत्त’’न्ति। ते पन तंतंकुलपरिवत्तपरिच्छिन्‍ना मल्‍लराजानो तस्मिं नगरे वीथिआदिसभागेन वसन्तीति वुत्तं ‘‘वीथिसभागेन चेव रच्छासभागेन चा’’ति।

    211. Aghaṃ dukkhaṃ āventi pakāsentīti aghāvino, pākaṭībhūtadukkhāti āha ‘‘uppannadukkhā’’ti. Ñātisālohitabhāvena kulaṃ parivattati etthāti kulaparivattaṃ. Taṃ taṃkulīnabhāgena ṭhito sattanikāyo ‘‘kulaparivattaso’’ti vuttanti āha ‘‘kulaparivatta’’nti. Te pana taṃtaṃkulaparivattaparicchinnā mallarājāno tasmiṃ nagare vīthiādisabhāgena vasantīti vuttaṃ ‘‘vīthisabhāgena ceva racchāsabhāgena cā’’ti.

    सुभद्दपरिब्बाजकवत्थुवण्णना

    Subhaddaparibbājakavatthuvaṇṇanā

    २१२. कङ्खा एव कङ्खाधम्मो। एकतो वाति भूमिं अविभजित्वा साधारणतोव। बीजतो च अग्गं गहेत्वा आहारं सम्पादेत्वा दानं बीजग्गं। गब्भकालेति गब्भधारणतो परं खीरग्गहणकाले। तेनाह ‘‘गब्भं फालेत्वा खीरं निहरित्वा’’तिआदि। पुथुककालेति सस्सानं नातिपक्‍के पुथुकयोग्यफलकाले। लायनग्गन्ति पक्‍कस्स सस्सस्स लवने लवनारम्भे दानं अदासि। लुनस्स सस्सस्स वेणिवसेन बन्धित्वा ठपनं वेणिकरणं। तस्स आरम्भे दानं वेणग्गं। वेणियो पन एकतो कत्वा रासिकरणं कलापो। तत्थ अग्गदानं कलापग्गं। कलापतो नीहरित्वा मद्दने अग्गदानं खलग्गं। मद्दितं ओफुणित्वा धञ्‍ञस्स रासिकरणे अग्गदानं खलभण्डग्गं। धञ्‍ञस्स खलतो कोट्ठे पक्खिपने अग्गदानं कोट्ठग्गं। उद्धरित्वाति कोट्ठतो उद्धरित्वा।

    212. Kaṅkhā eva kaṅkhādhammo. Ekato vāti bhūmiṃ avibhajitvā sādhāraṇatova. Bījato ca aggaṃ gahetvā āhāraṃ sampādetvā dānaṃ bījaggaṃ. Gabbhakāleti gabbhadhāraṇato paraṃ khīraggahaṇakāle. Tenāha ‘‘gabbhaṃ phāletvā khīraṃ niharitvā’’tiādi. Puthukakāleti sassānaṃ nātipakke puthukayogyaphalakāle. Lāyanagganti pakkassa sassassa lavane lavanārambhe dānaṃ adāsi. Lunassa sassassa veṇivasena bandhitvā ṭhapanaṃ veṇikaraṇaṃ. Tassa ārambhe dānaṃ veṇaggaṃ. Veṇiyo pana ekato katvā rāsikaraṇaṃ kalāpo. Tattha aggadānaṃ kalāpaggaṃ. Kalāpato nīharitvā maddane aggadānaṃ khalaggaṃ. Madditaṃ ophuṇitvā dhaññassa rāsikaraṇe aggadānaṃ khalabhaṇḍaggaṃ. Dhaññassa khalato koṭṭhe pakkhipane aggadānaṃ koṭṭhaggaṃ. Uddharitvāti koṭṭhato uddharitvā.

    ‘‘नव अग्गदानानि अदासी’’ति इमिना ‘‘कथं नु खो अहं सत्थु सन्तिके अग्गतोव मुच्‍चेय्य’’न्ति अग्गग्गदानवसेन विवट्टूपनिस्सयस्स कुसलस्स कतूपचितत्ता, ञाणस्स च तथा परिपाकं गतत्ता अग्गधम्मदेसनाय तस्स भाजनभावं दस्सेति। तेनाह ‘‘इमं अग्गधम्मं तस्स देसेस्सामी’’तिआदि। ओहीयित्वा सङ्कोचं आपज्‍जित्वा।

    ‘‘Navaaggadānāni adāsī’’ti iminā ‘‘kathaṃ nu kho ahaṃ satthu santike aggatova mucceyya’’nti aggaggadānavasena vivaṭṭūpanissayassa kusalassa katūpacitattā, ñāṇassa ca tathā paripākaṃ gatattā aggadhammadesanāya tassa bhājanabhāvaṃ dasseti. Tenāha ‘‘imaṃ aggadhammaṃ tassa desessāmī’’tiādi. Ohīyitvā saṅkocaṃ āpajjitvā.

    २१३. अञ्‍ञातुकामोव न सन्दिट्ठिं परामासी। अब्भञ्‍ञिंसूति सन्देहजातस्स पुच्छावचनन्ति कत्वा जानिंसूति अत्थमाह। तेनाह पाळियं ‘‘सब्बेव न अब्भञ्‍ञिंसू’’ति। नेसन्ति पूरणादीनं। सा पटिञ्‍ञाति ‘‘करोतो खो महाराज कारयतो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१६६) पटिञ्‍ञाता, सब्बञ्‍ञुपटिञ्‍ञा एव वा। निय्यानिकाति सप्पाटिहारिया, तेसं वा सिद्धन्तसङ्खाता पटिञ्‍ञा वट्टतो निस्सरणट्ठेन निय्यानिकाति। सासनस्स सम्पत्तिया तेसं सब्बञ्‍ञुतं, तब्बिपरियायतो च असब्बञ्‍ञुतं गच्छतीति दट्ठब्बं। तेनाह ‘‘तस्मा’’तिआदि। अत्थाभावतोति सुभद्दस्स साधेतब्बअत्थाभावतो। ओकासाभावतोति तथा वित्थारितं कत्वा धम्मं देसेतुं अवसराभावतो। इदानि तमेव ओकासाभावं दस्सेतुं ‘‘पठमयामस्मि’’न्तिआदि वुत्तं।

    213.Aññātukāmova na sandiṭṭhiṃ parāmāsī. Abbhaññiṃsūti sandehajātassa pucchāvacananti katvā jāniṃsūti atthamāha. Tenāha pāḷiyaṃ ‘‘sabbeva na abbhaññiṃsū’’ti. Nesanti pūraṇādīnaṃ. Sā paṭiññāti ‘‘karoto kho mahārāja kārayato’’tiādinā (dī. ni. 1.166) paṭiññātā, sabbaññupaṭiññā eva vā. Niyyānikāti sappāṭihāriyā, tesaṃ vā siddhantasaṅkhātā paṭiññā vaṭṭato nissaraṇaṭṭhena niyyānikāti. Sāsanassa sampattiyā tesaṃ sabbaññutaṃ, tabbipariyāyato ca asabbaññutaṃ gacchatīti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Atthābhāvatoti subhaddassa sādhetabbaatthābhāvato. Okāsābhāvatoti tathā vitthāritaṃ katvā dhammaṃ desetuṃ avasarābhāvato. Idāni tameva okāsābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘paṭhamayāmasmi’’ntiādi vuttaṃ.

    २१४. येसं समणभावकरानं धम्मानं सम्पादनेन समणो, ते पन उक्‍कट्ठनिद्देसेन अरियमग्गधम्माति चतुमग्गसंसिद्धिया पाळियं चत्तारो समणा वुत्ताति ते बाहिरसमये सब्बेन सब्बं नत्थीति दस्सेन्तो ‘‘पठमो सोतापन्‍नसमणो’’तिआदिमाह। पुरिमदेसनायाति ‘‘यस्मिञ्‍च खो, सुभद्द, धम्मविनये’’तिआदिना वुत्ताय देसनाय। ब्यतिरेकतो, अन्वयतो च अधिप्पेतो अत्थो विभावीयतीति पठमनयोपेत्थ ‘‘पुरिमदेसनाया’’ति पदेन सङ्गहितो वाति दट्ठब्बो। अत्तनो सासनं नियमेन्तो आह ‘‘इमस्मिं खो’’ति योजना। आरद्धविपस्सकेहीति समाधिकम्मिकविपस्सकेहि, सिखाप्पत्तविपस्सके सन्धाय वुत्तं, न पट्ठपितविपस्सने। अपरे पन ‘‘बाहिरकसमये विपस्सनारम्भस्स गन्थोपि नत्थेवाति अविसेसवचनमेत’’न्ति वदन्ति। अधिगतट्ठानन्ति अधिगतस्स कारणं, तदत्थं पुब्बभागपटिपदन्ति अत्थो, येन सोतापत्तिमग्गो अधिगतो, न उपरिमग्गो, सो सोतापत्तिमग्गे ठितो अकुप्पधम्मताय तस्स, तत्थ वा सिद्धितो ठितपुब्बो भूतपुब्बगतियाति सोतापत्तिमग्गट्ठो सोतापन्‍नो, न सेसअरिया भूमन्तरुप्पत्तितो। सोतापन्‍नो हि अत्तना अधिगतट्ठानं सोतापत्तिमग्गं अञ्‍ञस्स कथेत्वा सोतापत्तिमग्गट्ठं करेय्य, न अट्ठमको असम्भवतो। एस नयो सेसमग्गट्ठेसूति एत्थापि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। पगुणं कम्मट्ठानन्ति अत्तनो पगुणं विपस्सनाकम्मट्ठानं, एतेनेव ‘‘अविसेसवचन’’न्ति वादो पटिक्खित्तोति दट्ठब्बो।

    214. Yesaṃ samaṇabhāvakarānaṃ dhammānaṃ sampādanena samaṇo, te pana ukkaṭṭhaniddesena ariyamaggadhammāti catumaggasaṃsiddhiyā pāḷiyaṃ cattāro samaṇā vuttāti te bāhirasamaye sabbena sabbaṃ natthīti dassento ‘‘paṭhamo sotāpannasamaṇo’’tiādimāha. Purimadesanāyāti ‘‘yasmiñca kho, subhadda, dhammavinaye’’tiādinā vuttāya desanāya. Byatirekato, anvayato ca adhippeto attho vibhāvīyatīti paṭhamanayopettha ‘‘purimadesanāyā’’ti padena saṅgahito vāti daṭṭhabbo. Attano sāsanaṃ niyamento āha ‘‘imasmiṃ kho’’ti yojanā. Āraddhavipassakehīti samādhikammikavipassakehi, sikhāppattavipassake sandhāya vuttaṃ, na paṭṭhapitavipassane. Apare pana ‘‘bāhirakasamaye vipassanārambhassa ganthopi natthevāti avisesavacanameta’’nti vadanti. Adhigataṭṭhānanti adhigatassa kāraṇaṃ, tadatthaṃ pubbabhāgapaṭipadanti attho, yena sotāpattimaggo adhigato, na uparimaggo, so sotāpattimagge ṭhito akuppadhammatāya tassa, tattha vā siddhito ṭhitapubbo bhūtapubbagatiyāti sotāpattimaggaṭṭho sotāpanno, na sesaariyā bhūmantaruppattito. Sotāpanno hi attanā adhigataṭṭhānaṃ sotāpattimaggaṃ aññassa kathetvā sotāpattimaggaṭṭhaṃ kareyya, na aṭṭhamako asambhavato. Esa nayo sesamaggaṭṭhesūti etthāpi imināva nayena attho veditabbo. Paguṇaṃ kammaṭṭhānanti attano paguṇaṃ vipassanākammaṭṭhānaṃ, eteneva ‘‘avisesavacana’’nti vādo paṭikkhittoti daṭṭhabbo.

    सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं अधिप्पेतं। तञ्हि सब्बञेय्यधम्मावबोधने ‘‘कुसलं छेकं निपुण’’न्ति वुच्‍चति तत्थ असङ्गअप्पटिहतं पवत्ततीति कत्वा। समधिकानि एकेन वस्सेन। ञायन्ति एतेन चतुसच्‍चधम्मं याथावतो पटिविज्झन्तीति ञायो, लोकुत्तरमग्गोति आह ‘‘अरियमग्गधम्मस्सा’’ति। पदिस्सति एतेन अरियमग्गो पच्‍चक्खतो दिस्सतीति पदेसो, विपस्सनाति वुत्तं ‘‘पदेसे विपस्सनामग्गे’’ति। समणोपीति एत्थ पि-सद्दो ‘‘पदेसवत्ती’’ति एत्थापि आनेत्वा सम्बन्धितब्बोति आह ‘‘पदेसवत्ति…पे॰… नत्थीति वुत्तं होती’’ति।

    Sabbaññutaññāṇaṃadhippetaṃ. Tañhi sabbañeyyadhammāvabodhane ‘‘kusalaṃ chekaṃ nipuṇa’’nti vuccati tattha asaṅgaappaṭihataṃ pavattatīti katvā. Samadhikāni ekena vassena. Ñāyanti etena catusaccadhammaṃ yāthāvato paṭivijjhantīti ñāyo, lokuttaramaggoti āha ‘‘ariyamaggadhammassā’’ti. Padissati etena ariyamaggo paccakkhato dissatīti padeso, vipassanāti vuttaṃ ‘‘padese vipassanāmagge’’ti. Samaṇopīti ettha pi-saddo ‘‘padesavattī’’ti etthāpi ānetvā sambandhitabboti āha ‘‘padesavatti…pe… natthīti vuttaṃ hotī’’ti.

    २१५. सोति तथावुत्तो अन्तेवासी। तेनाति आचरियेन। अत्तनो ठाने ठपितो होति परपब्बाजनादीसु नियुत्तत्ता।

    215.Soti tathāvutto antevāsī. Tenāti ācariyena. Attano ṭhāne ṭhapito hoti parapabbājanādīsu niyuttattā.

    सक्खिसावकोति पच्‍चक्खसावको, सम्मुखसावकोति अत्थो। भगवति धरमानेति धरमानस्स भगवतो सन्तिके। सेसद्वयेपि एसेव नयो। सब्बोपि सोति सब्बो सो तिविधोपि। अयं पन अरहत्तं पत्तो, तस्मा परिपुण्णगताय मत्थकप्पत्तो पच्छिमो सक्खिसावकोति।

    Sakkhisāvakoti paccakkhasāvako, sammukhasāvakoti attho. Bhagavati dharamāneti dharamānassa bhagavato santike. Sesadvayepi eseva nayo. Sabbopi soti sabbo so tividhopi. Ayaṃ pana arahattaṃ patto, tasmā paripuṇṇagatāya matthakappatto pacchimo sakkhisāvakoti.

    पञ्‍चमभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Pañcamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    तथागतपच्छिमवाचावण्णना

    Tathāgatapacchimavācāvaṇṇanā

    २१६. तन्ति भिक्खुसङ्घस्स ओवादकङ्गं दस्सेतुं…पे॰… वुत्तं धम्मसङ्गाहकेहीति अधिप्पायो। सुत्ताभिधम्मसङ्गहितस्स धम्मस्स अतिसज्‍जनं सम्बोधनं देसना, तस्सेव पकारतो ञापनं वेनेय्यसन्ताने ठपनं पञ्‍ञापनन्ति ‘‘धम्मोपि देसितो चेव पञ्‍ञत्तो चा’’ति वुत्तं। तथा विनयतन्तिसङ्गहितस्स कायवाचानं विनयनतो ‘‘विनयो’’ति लद्धाधिवचनस्स अत्थस्स अतिसज्‍जनं सम्बोधनं देसना, तस्सेव पकारतो ञापनं असङ्करतो ठपनं पञ्‍ञापनन्ति ‘‘विनयोपि देसितो चेव पञ्‍ञत्तो चा’’ति वुत्तं। अधिसीलसिक्खानिद्देसभावेन सासनस्स मूलभूतत्ता विनयो पठमं सिक्खितब्बोति तं ताव अयमुद्देसं सरूपतो दस्सेन्तो ‘‘मया हि वो’’तिआदिमाह। तत्थ सत्तापत्तिक्खन्धवसेनाति सत्तन्‍नं आपत्तिक्खन्धानं अवीतिक्‍कमनीयतावसेन । सत्थुकिच्‍चं साधेस्सति ‘‘इदं वो कत्तब्बं, इदं वो न कत्तब्ब’’न्ति कत्तब्बाकत्तब्बस्स विभागेन अनुसासनतो।

    216.Tanti bhikkhusaṅghassa ovādakaṅgaṃ dassetuṃ…pe… vuttaṃ dhammasaṅgāhakehīti adhippāyo. Suttābhidhammasaṅgahitassa dhammassa atisajjanaṃ sambodhanaṃ desanā, tasseva pakārato ñāpanaṃ veneyyasantāne ṭhapanaṃ paññāpananti ‘‘dhammopi desito cevapaññatto cā’’ti vuttaṃ. Tathā vinayatantisaṅgahitassa kāyavācānaṃ vinayanato ‘‘vinayo’’ti laddhādhivacanassa atthassa atisajjanaṃ sambodhanaṃ desanā, tasseva pakārato ñāpanaṃ asaṅkarato ṭhapanaṃ paññāpananti ‘‘vinayopi desito ceva paññatto cā’’ti vuttaṃ. Adhisīlasikkhāniddesabhāvena sāsanassa mūlabhūtattā vinayo paṭhamaṃ sikkhitabboti taṃ tāva ayamuddesaṃ sarūpato dassento ‘‘mayā hi vo’’tiādimāha. Tattha sattāpattikkhandhavasenāti sattannaṃ āpattikkhandhānaṃ avītikkamanīyatāvasena . Satthukiccaṃ sādhessati ‘‘idaṃ vo kattabbaṃ, idaṃ vo na kattabba’’nti kattabbākattabbassa vibhāgena anusāsanato.

    तेन तेनाकारेनाति तेन तेन वेनेय्यानं अज्झासयानुरूपेन पकारेन। इमे धम्मेति इमे सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मे। तप्पधानत्ता सुत्तन्तदेसनाय ‘‘सुत्तन्तपिटकं देसित’’न्ति वुत्तं। सत्थुकिच्‍चं साधेस्सति तंतंचरियानुरूपं सम्मापटिपत्तिया अनुसासनतो। कुसलाकुसलाब्याकतवसेन नव हेतू। ‘‘सत्त फस्सा’’तिआदि सत्तविञ्‍ञाणधातुसम्पयोगवसेन वुत्तं। धम्मानुलोमे तिकपट्ठानादयो छ, तथा धम्मपच्‍चनीये, धम्मानुलोमपच्‍चनीये, धम्मपच्‍चनीयानुलोमेति चतुवीसति समन्तपट्ठानानि एतस्साति चतुवीसतिसमन्तपट्ठानं, तं पन पच्‍चयानुलोमादिवसेन विभजियमानं अपरिमाणनयं एवाति आह ‘‘अनन्तनयमहापट्ठानपटिमण्डित’’न्ति। सत्थुकिच्‍चं साधेस्सतीति खन्धादिविभागेन ञायमानं चतुसच्‍चसम्बोधावहत्ता सत्थारा सम्मासम्बुद्धेन कातब्बकिच्‍चं निप्फादेस्सति।

    Tenatenākārenāti tena tena veneyyānaṃ ajjhāsayānurūpena pakārena. Ime dhammeti ime sattatiṃsabodhipakkhiyadhamme. Tappadhānattā suttantadesanāya ‘‘suttantapiṭakaṃ desita’’nti vuttaṃ. Satthukiccaṃ sādhessati taṃtaṃcariyānurūpaṃ sammāpaṭipattiyā anusāsanato. Kusalākusalābyākatavasena nava hetū. ‘‘Satta phassā’’tiādi sattaviññāṇadhātusampayogavasena vuttaṃ. Dhammānulome tikapaṭṭhānādayo cha, tathā dhammapaccanīye, dhammānulomapaccanīye, dhammapaccanīyānulometi catuvīsati samantapaṭṭhānāni etassāti catuvīsatisamantapaṭṭhānaṃ, taṃ pana paccayānulomādivasena vibhajiyamānaṃ aparimāṇanayaṃ evāti āha ‘‘anantanayamahāpaṭṭhānapaṭimaṇḍita’’nti. Satthukiccaṃ sādhessatīti khandhādivibhāgena ñāyamānaṃ catusaccasambodhāvahattā satthārā sammāsambuddhena kātabbakiccaṃ nipphādessati.

    ओवदिस्सन्ति अनुसासिस्सन्ति ओवादानुसासनीकिच्‍चनिप्फादनतो।

    Ovadissanti anusāsissanti ovādānusāsanīkiccanipphādanato.

    चारित्तन्ति समुदाचारा, नवेसु पियालापं वुड्ढेसु गारवालापन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘भन्तेति वा आयस्माति वा’’ति। गारववचनं हेतं यदिदं भन्तेति वा आयस्माति वा, लोके पन ‘‘तत्र भव’’न्ति, ‘‘देवानं पिया’’ति च गारववचनमेव।

    Cārittanti samudācārā, navesu piyālāpaṃ vuḍḍhesu gāravālāpanti attho. Tenāha ‘‘bhanteti vā āyasmāti vā’’ti. Gāravavacanaṃ hetaṃ yadidaṃ bhanteti vā āyasmāti vā, loke pana ‘‘tatra bhava’’nti, ‘‘devānaṃ piyā’’ti ca gāravavacanameva.

    ‘‘आकङ्खमानो समूहनतू’’ति वुत्ते ‘‘न आकङ्खमानो न समूहनतू’’तिपि वुत्तमेव होतीति आह ‘‘विकप्पवचनेनेव ठपेसी’’ति। बलन्ति ञाणबलं। यदि असमूहननं दिट्ठं, तदेव च इच्छितं, अथ कस्मा भगवा ‘‘आकङ्खमानो समूहनतू’’ति अवोचाति? तथारूपपुग्गलज्झासयवसेन। सन्ति हि केचि खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि समादाय संवत्तितुं अनिच्छन्ता, तेसं तथा अवुच्‍चमाने भगवति विघातो उप्पज्‍जेय्य, तं तेसं भविस्सति दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय, तथा पन वुत्ते तेसं विघातो न उप्पज्‍जेय्य ‘‘अम्हाकं एवायं दोसो, यतो अम्हेसु एव केचि समूहननं न इच्छन्ती’’ति। केचि ‘‘सकलस्स पन सासनस्स सङ्घायत्तभावकरणत्थं तथा वुत्त’’न्ति वदन्ति। यञ्‍च किञ्‍चि सत्थारा सिक्खापदं पञ्‍ञत्तं, तं समणा सक्यपुत्तिया सिरसा सम्पटिच्छित्वा जीवितं विय रक्खन्ति। तथा हि ते ‘‘खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि आकङ्खमानो सङ्घो समूहनतू’’ति वुत्तेपि न समूहनिंसु, अञ्‍ञदत्थु ‘‘पुरतो विय तस्स अच्‍चयेपि रक्खिंसु एवा’’ति सत्थुसासनस्स , सङ्घस्स च महन्तभावदस्सनत्थम्पि तथा वुत्तन्ति दट्ठब्बं। तथा हि आयस्मा आनन्दो, अञ्‍ञेपि वा भिक्खू ‘‘कतमं पन भन्ते खुद्दकं, कतमं अनुखुद्दक’’न्ति न पुच्छिंसु समूहनज्झासयस्सेव अभावतो।

    ‘‘Ākaṅkhamāno samūhanatū’’ti vutte ‘‘na ākaṅkhamāno na samūhanatū’’tipi vuttameva hotīti āha ‘‘vikappavacaneneva ṭhapesī’’ti. Balanti ñāṇabalaṃ. Yadi asamūhananaṃ diṭṭhaṃ, tadeva ca icchitaṃ, atha kasmā bhagavā ‘‘ākaṅkhamāno samūhanatū’’ti avocāti? Tathārūpapuggalajjhāsayavasena. Santi hi keci khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni samādāya saṃvattituṃ anicchantā, tesaṃ tathā avuccamāne bhagavati vighāto uppajjeyya, taṃ tesaṃ bhavissati dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya, tathā pana vutte tesaṃ vighāto na uppajjeyya ‘‘amhākaṃ evāyaṃ doso, yato amhesu eva keci samūhananaṃ na icchantī’’ti. Keci ‘‘sakalassa pana sāsanassa saṅghāyattabhāvakaraṇatthaṃ tathā vutta’’nti vadanti. Yañca kiñci satthārā sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ samaṇā sakyaputtiyā sirasā sampaṭicchitvā jīvitaṃ viya rakkhanti. Tathā hi te ‘‘khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni ākaṅkhamāno saṅgho samūhanatū’’ti vuttepi na samūhaniṃsu, aññadatthu ‘‘purato viya tassa accayepi rakkhiṃsu evā’’ti satthusāsanassa , saṅghassa ca mahantabhāvadassanatthampi tathā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi āyasmā ānando, aññepi vā bhikkhū ‘‘katamaṃ pana bhante khuddakaṃ, katamaṃ anukhuddaka’’nti na pucchiṃsu samūhanajjhāsayasseva abhāvato.

    न तं एवं गहेतब्बन्ति ‘‘नागसेनत्थेरो खुद्दानुखुद्दकं जानाती’’तिआदिना वुत्तं तं नेसं वचनं इमिना वुत्ताकारेन न गहेतब्बं अधिप्पायस्स अविदितत्ता। इदानि तं अधिप्पायं विभावेतुं ‘‘नागसेनत्थेरो ही’’तिआदि वुत्तं। यस्मा नागसेनत्थेरो (मिलिन्दपञ्हे अभेज्‍जवग्गे वित्थारो) परेसं वादपथोपच्छेदनत्थं सङ्गीतिकाले धम्मसङ्गाहकमहाथेरेहि गहितकोट्ठासेसु च अन्तिमकोट्ठासमेव गहेत्वा मिलिन्दराजानं पञ्‍ञापेसि। महाकस्सपत्थेरो पन एकसिक्खापदम्पि असमूहनितुकामताय तथा कम्मवाचं सावेति, तस्मा तं तेसं वचनं तथा न गहेतब्बं।

    Na taṃ evaṃ gahetabbanti ‘‘nāgasenatthero khuddānukhuddakaṃ jānātī’’tiādinā vuttaṃ taṃ nesaṃ vacanaṃ iminā vuttākārena na gahetabbaṃ adhippāyassa aviditattā. Idāni taṃ adhippāyaṃ vibhāvetuṃ ‘‘nāgasenattherohī’’tiādi vuttaṃ. Yasmā nāgasenatthero (milindapañhe abhejjavagge vitthāro) paresaṃ vādapathopacchedanatthaṃ saṅgītikāle dhammasaṅgāhakamahātherehi gahitakoṭṭhāsesu ca antimakoṭṭhāsameva gahetvā milindarājānaṃ paññāpesi. Mahākassapatthero pana ekasikkhāpadampi asamūhanitukāmatāya tathā kammavācaṃ sāveti, tasmā taṃ tesaṃ vacanaṃ tathā na gahetabbaṃ.

    २१७. द्वेळ्हकन्ति द्विधागाहो, अनेकंसग्गाहोति अत्थो। विमतीति संसयापत्ति। तेनाह ‘‘विनिच्छितुं असमत्थता’’ति। तं वो वदामीति तं संसयवन्तं भिक्खुं सन्धाय वो तुम्हे वदामि।

    217.Dveḷhakanti dvidhāgāho, anekaṃsaggāhoti attho. Vimatīti saṃsayāpatti. Tenāha ‘‘vinicchituṃ asamatthatā’’ti. Taṃ vo vadāmīti taṃ saṃsayavantaṃ bhikkhuṃ sandhāya vo tumhe vadāmi.

    निक्‍कङ्खभावपच्‍चक्खकरणञाणं येवाति बुद्धादीसु तेसं भिक्खूनं निक्‍कङ्खभावस्स पच्‍चक्खकारियाभावतो तमत्थं पटिविज्झित्वा ठितं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणमेव। एत्थ एतस्मिं अत्थे।

    Nikkaṅkhabhāvapaccakkhakaraṇañāṇaṃ yevāti buddhādīsu tesaṃ bhikkhūnaṃ nikkaṅkhabhāvassa paccakkhakāriyābhāvato tamatthaṃ paṭivijjhitvā ṭhitaṃ sabbaññutaññāṇameva. Ettha etasmiṃ atthe.

    २१८. अप्पमज्‍जनं अप्पमादो, सो पन अत्थतो ञाणूपसञ्हिता सति। यस्मा तत्थ सतिया ब्यापारो सातिसयो, तस्मा ‘‘सतिअविप्पवासेना’’ति वुत्तं। अप्पमादपदेयेव पक्खिपित्वा अदासि तं अत्थतो, तस्स सकलस्स बुद्धवचनस्स सङ्गण्हनतो च।

    218. Appamajjanaṃ appamādo, so pana atthato ñāṇūpasañhitā sati. Yasmā tattha satiyā byāpāro sātisayo, tasmā ‘‘satiavippavāsenā’’ti vuttaṃ. Appamādapadeyeva pakkhipitvā adāsi taṃ atthato, tassa sakalassa buddhavacanassa saṅgaṇhanato ca.

    परिनिब्बुतकथावण्णना

    Parinibbutakathāvaṇṇanā

    २१९. झानादीसु, चित्ते च परमुक्‍कंसगतवसीभावताय ‘‘एत्तके काले एत्तका समापत्तियो समापज्‍जित्वा परिनिब्बायिस्सामी’’ति कालपरिच्छेदं कत्वा समापत्ति समापज्‍जनं ‘‘परिनिब्बानपरिकम्म’’न्ति अधिप्पेतं। थेरोति अनुरुद्धत्थेरो।

    219. Jhānādīsu, citte ca paramukkaṃsagatavasībhāvatāya ‘‘ettake kāle ettakā samāpattiyo samāpajjitvā parinibbāyissāmī’’ti kālaparicchedaṃ katvā samāpatti samāpajjanaṃ ‘‘parinibbānaparikamma’’nti adhippetaṃ. Theroti anuruddhatthero.

    अयम्पि चाति यथावुत्तपञ्‍चसट्ठिया झानानं समापन्‍नभावकथापि सङ्खेपकथा एव, कस्मा ? यस्मा भगवा तदापि देवसिकं वळञ्‍जनसमापत्तियो सब्बापि अपरिहापेत्वा समापज्‍जि एवाति दस्सेन्तो ‘‘निब्बानपुरं पविसन्तो’’तिआदिमाह।

    Ayampicāti yathāvuttapañcasaṭṭhiyā jhānānaṃ samāpannabhāvakathāpi saṅkhepakathā eva, kasmā ? Yasmā bhagavā tadāpi devasikaṃ vaḷañjanasamāpattiyo sabbāpi aparihāpetvā samāpajji evāti dassento ‘‘nibbānapuraṃ pavisanto’’tiādimāha.

    इमानि द्वेपि समनन्तरानेव पच्‍चवेक्खणायपि येभुय्येनानन्तरियकताय झानपक्खिकभावतो, यस्मा भवङ्गचित्तं सब्बपच्छिमं, ततो भवतो चवनतो ‘‘चुती’’ति वुच्‍चति, तस्मा न केवलं अयमेव भगवा, अथ खो सब्बेपि सत्ता भवङ्गचित्तेनेव चवन्तीति दस्सेतुं ‘‘ये हि केची’’तिआदि वुत्तं।

    Imāni dvepi samanantarāneva paccavekkhaṇāyapi yebhuyyenānantariyakatāya jhānapakkhikabhāvato, yasmā bhavaṅgacittaṃ sabbapacchimaṃ, tato bhavato cavanato ‘‘cutī’’ti vuccati, tasmā na kevalaṃ ayameva bhagavā, atha kho sabbepi sattā bhavaṅgacitteneva cavantīti dassetuṃ ‘‘ye hi kecī’’tiādi vuttaṃ.

    २२०. पटिभागपुग्गलविरहितोति सीलादिगुणेहि असदिसताय सदिसपुग्गलरहितो।

    220.Paṭibhāgapuggalavirahitoti sīlādiguṇehi asadisatāya sadisapuggalarahito.

    २२१. सङ्खारा वूपसमन्ति एत्थाति वूपसमोति एवंसङ्खातं ञातं कथितं निब्बानं।

    221. Saṅkhārā vūpasamanti etthāti vūpasamoti evaṃsaṅkhātaṃ ñātaṃ kathitaṃ nibbānaṃ.

    २२२. यन्ति पच्‍चत्ते उपयोगवचनन्ति आह ‘‘यो कालं अकरी’’ति।

    222.Yanti paccatte upayogavacananti āha ‘‘yo kālaṃ akarī’’ti.

    सुविकसितेनेवाति पीतिसोमनस्सयोगतो सुट्ठु विकसितेन मुदितेन। वेदनं अधिवासेसि अभावसमुदयो कतो सुट्ठु परिञ्‍ञातत्ता। अनावरणविमोक्खो सब्बसो निब्बुतभावतो।

    Suvikasitenevāti pītisomanassayogato suṭṭhu vikasitena muditena. Vedanaṃ adhivāsesi abhāvasamudayo kato suṭṭhu pariññātattā. Anāvaraṇavimokkho sabbaso nibbutabhāvato.

    २२३. आकरोन्ति अत्तनो फलानि समानाकारे करोन्तीति आकारा, कारणानि। सब्बाकारवरूपेतेति सब्बेहि आकारवरेहि उत्तमकारणेहि सीलादिगुणेहि समन्‍नागतेति अत्थो।

    223. Ākaronti attano phalāni samānākāre karontīti ākārā, kāraṇāni. Sabbākāravarūpeteti sabbehi ākāravarehi uttamakāraṇehi sīlādiguṇehi samannāgateti attho.

    २२५. कथंभूताति कीदिसाभूता।

    225.Kathaṃbhūtāti kīdisābhūtā.

    चुल्‍लकद्धानन्ति परित्तं कालं द्वत्तिनाडिकामत्तं वेलं।

    Cullakaddhānanti parittaṃ kālaṃ dvattināḍikāmattaṃ velaṃ.

    बुद्धसरीरपूजावण्णना

    Buddhasarīrapūjāvaṇṇanā

    २२७. कंसताळादि ताळं अवचरति एत्थाति ‘‘ताळावचर’’न्ति वुच्‍चति आततादितूरियभण्डं। तेनाह ‘‘सब्बं तूरियभण्ड’’न्ति।

    227. Kaṃsatāḷādi tāḷaṃ avacarati etthāti ‘‘tāḷāvacara’’nti vuccati ātatāditūriyabhaṇḍaṃ. Tenāha ‘‘sabbaṃ tūriyabhaṇḍa’’nti.

    दक्खिणदिसाभागेनेवाति अञ्‍ञेन दिसाभागेन अनाहरित्वा यमकसालानं ठानतो दक्खिणदिसाभागेनेव, ततोपि दक्खिणदिसाभागं हरित्वा नेत्वा।

    Dakkhiṇadisābhāgenevāti aññena disābhāgena anāharitvā yamakasālānaṃ ṭhānato dakkhiṇadisābhāgeneva, tatopi dakkhiṇadisābhāgaṃ haritvā netvā.

    जेतवनसदिसेति सावत्थिया जेतवनसदिसे ठाने, ‘‘जेतवनसदिसे ठाने’’तिपि पाठो।

    Jetavanasadiseti sāvatthiyā jetavanasadise ṭhāne, ‘‘jetavanasadise ṭhāne’’tipi pāṭho.

    २२८. पसाधनमङ्गलसालायाति अभिसेककाले अलङ्करणमङ्गलसालाय।

    228.Pasādhanamaṅgalasālāyāti abhisekakāle alaṅkaraṇamaṅgalasālāya.

    २२९. देवदानियोति तस्स चोरस्स नामं।

    229.Devadāniyoti tassa corassa nāmaṃ.

    महाकस्सपत्थेरवत्थुवण्णना

    Mahākassapattheravatthuvaṇṇanā

    २३१. पावायाति पावा नगरतो। आवज्‍जनपटिबद्धत्ता जाननस्स अनावज्‍जितत्ता सत्थु परिनिब्बानं अजानन्तो ‘‘दसबलं पस्सिस्सामी’’ति थेरो चिन्तेसि, सत्थु सरीरे वा सत्थुसञ्‍ञं उप्पादेन्तो तथा चिन्तेसि। तेनेवाह ‘‘अथ भगवन्तं उक्खिपित्वा’’ति। ‘‘धुवं परिनिब्बुतो भविस्सती’’ति चिन्तेसि पारिसेसञायेन। जानन्तोपि थेरो आजीवकं पुच्छियेव, पुच्छने पन कारणं सयमेव पकासेतुं ‘‘किं पना’’तिआदि आरद्धं।

    231.Pāvāyāti pāvā nagarato. Āvajjanapaṭibaddhattā jānanassa anāvajjitattā satthu parinibbānaṃ ajānanto ‘‘dasabalaṃ passissāmī’’ti thero cintesi, satthu sarīre vā satthusaññaṃ uppādento tathā cintesi. Tenevāha ‘‘atha bhagavantaṃ ukkhipitvā’’ti. ‘‘Dhuvaṃ parinibbuto bhavissatī’’ti cintesi pārisesañāyena. Jānantopi thero ājīvakaṃ pucchiyeva, pucchane pana kāraṇaṃ sayameva pakāsetuṃ ‘‘kiṃ panā’’tiādi āraddhaṃ.

    अज्‍ज सत्ताहपरिनिब्बुतोति अज्‍ज दिवसतो पटिलोमतो सत्तमे अहनि परिनिब्बुतो।

    Ajja sattāhaparinibbutoti ajja divasato paṭilomato sattame ahani parinibbuto.

    २३२. नाळिया वापकेनाति नाळिया चेव थविकाय च।

    232.Nāḷiyā vāpakenāti nāḷiyā ceva thavikāya ca.

    मञ्‍जुकेति मञ्‍जुभाणिने मधुरस्सरे। पटिभानेय्यकेति पटिभानवन्ते। भुञ्‍जित्वा पातब्बयागूति पठमं भुञ्‍जित्वा पिवितब्बयागु।

    Mañjuketi mañjubhāṇine madhurassare. Paṭibhāneyyaketi paṭibhānavante. Bhuñjitvā pātabbayāgūti paṭhamaṃ bhuñjitvā pivitabbayāgu.

    तस्साति सुभद्दस्स वुड्ढपब्बजितस्स।

    Tassāti subhaddassa vuḍḍhapabbajitassa.

    आराधितसासनेति समाहितसासने। अलन्ति समत्थो। पापोति पापपुग्गलो। ओसक्‍कापेतुन्ति हापेतुं अन्तरधापेतुं।

    Ārādhitasāsaneti samāhitasāsane. Alanti samattho. Pāpoti pāpapuggalo. Osakkāpetunti hāpetuṃ antaradhāpetuṃ.

    पञ्हवाराति पञ्हा विय विस्सज्‍जनानि ‘‘यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होती’’तिआदिना, (ध॰ स॰ १.१) ‘‘यस्मिं समये रूपूपपत्तिया मग्गं भावेती’’तिआदिना (ध॰ स॰ १.२५१) च पवत्तानि एकं द्वे भूमन्तरानि। मूले नट्ठे पिसाचसदिसा भविस्सामाति यथा रुक्खे अधिवत्थो पिसाचो तस्स साखापरिवारे नट्ठे खन्धं निस्साय वसति, खन्धे नट्ठे मूलं निस्साय वसति, मूले पन नट्ठे अनिस्सयोव होति, तथा भविस्सामाति अत्थो। अथ वा मूले नट्ठेति पिसाचेन किर रुक्खगच्छादीनं कञ्‍चिदेव मूलं छिन्दित्वा अत्तनो पुत्तस्स दिन्‍नं, याव तं तस्स हत्थतो न विगच्छति, ताव सो तं पदेसं अदिस्समानरूपो विचरति। यदा पन तस्मिं केनचि अच्छिन्‍नभावेन वा सतिविप्पवासवसेन वा नट्ठे मनुस्सानम्पि दिस्समानरूपो विचरति, तं सन्धायाह ‘‘मूले नट्ठे पिसाचसदिसा भविस्सामा’’ति।

    Pañhavārāti pañhā viya vissajjanāni ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’tiādinā, (dha. sa. 1.1) ‘‘yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’tiādinā (dha. sa. 1.251) ca pavattāni ekaṃ dve bhūmantarāni.Mūle naṭṭhe pisācasadisā bhavissāmāti yathā rukkhe adhivattho pisāco tassa sākhāparivāre naṭṭhe khandhaṃ nissāya vasati, khandhe naṭṭhe mūlaṃ nissāya vasati, mūle pana naṭṭhe anissayova hoti, tathā bhavissāmāti attho. Atha vā mūle naṭṭheti pisācena kira rukkhagacchādīnaṃ kañcideva mūlaṃ chinditvā attano puttassa dinnaṃ, yāva taṃ tassa hatthato na vigacchati, tāva so taṃ padesaṃ adissamānarūpo vicarati. Yadā pana tasmiṃ kenaci acchinnabhāvena vā sativippavāsavasena vā naṭṭhe manussānampi dissamānarūpo vicarati, taṃ sandhāyāha ‘‘mūle naṭṭhe pisācasadisā bhavissāmā’’ti.

    मं कायसक्खिं कत्वाति तं पटिपदं कायेन सच्छिकतवन्तं तस्मा तस्सा देसनाय सक्खिभूतं मं कत्वा। पटिच्छापेसि तं पटिच्छापनं कस्सपसुत्तेन दीपेतब्बं।

    Maṃ kāyasakkhiṃ katvāti taṃ paṭipadaṃ kāyena sacchikatavantaṃ tasmā tassā desanāya sakkhibhūtaṃ maṃ katvā. Paṭicchāpesi taṃ paṭicchāpanaṃ kassapasuttena dīpetabbaṃ.

    २३३. चन्दनघटिकाबाहुल्‍लतो चन्दनचितका।

    233. Candanaghaṭikābāhullato candanacitakā.

    तं सुत्वाति तं आयस्मता अनुरुद्धत्थेरेन वुत्तं देवतानं अधिप्पायं सुत्वा।

    Taṃ sutvāti taṃ āyasmatā anuruddhattherena vuttaṃ devatānaṃ adhippāyaṃ sutvā.

    २३४. दसिकतन्तं वाति पलिवेठितअहतकासिकवत्थानं दसठानेन तन्तुमत्तम्पि वा। दारुक्खन्धं वाति चन्दनादिचितकदारुक्खन्धं वा।

    234.Dasikatantaṃ vāti paliveṭhitaahatakāsikavatthānaṃ dasaṭhānena tantumattampi vā. Dārukkhandhaṃ vāti candanādicitakadārukkhandhaṃ vā.

    २३५. समुदायेसु पवत्तवोहारानं अवयवेसु दिस्सनतो सरीरस्स अवयवभूतानि अट्ठीनि ‘‘सरीरानी’’ति वुत्तानि।

    235. Samudāyesu pavattavohārānaṃ avayavesu dissanato sarīrassa avayavabhūtāni aṭṭhīni ‘‘sarīrānī’’ti vuttāni.

    न विप्पकिरिंसूति सरूपेनेव ठिताति अत्थो। ‘‘सेसा विप्पकिरिंसू’’ति वत्वा यथा पन ता विप्पकिण्णा अहेसुं, तं दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदि वुत्तं।

    Na vippakiriṃsūti sarūpeneva ṭhitāti attho. ‘‘Sesā vippakiriṃsū’’ti vatvā yathā pana tā vippakiṇṇā ahesuṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ.

    उदकधारा निक्खमित्वा निब्बापेसुन्ति देवतानुभावेन। एवं महतियो बहू उदकधारा किमत्थायाति आह ‘‘भगवतो चितको महन्तो’’ति। महा हि सो वीसरतनसतिको। अट्ठदन्तकेहीति नङ्गलेहि अट्ठेव हि नेसं दन्तसदिसानि पोत्थानि होन्ति, तस्मा ‘‘अट्ठदन्तकानी’’ति वुच्‍चति।

    Udakadhārā nikkhamitvā nibbāpesunti devatānubhāvena. Evaṃ mahatiyo bahū udakadhārā kimatthāyāti āha ‘‘bhagavato citako mahanto’’ti. Mahā hi so vīsaratanasatiko. Aṭṭhadantakehīti naṅgalehi aṭṭheva hi nesaṃ dantasadisāni potthāni honti, tasmā ‘‘aṭṭhadantakānī’’ti vuccati.

    धम्मकथाव पमाणन्ति अतिविय अच्छरियब्भुतभावतो पस्सन्तानं, सुणन्तानञ्‍च सातिसयं पसादावहभावतो, सविसेसं बुद्धानुभावदीपनतो। परिनिब्बुतस्स हि बुद्धस्स भगवतो एवरूपो आनुभावोति तं पवत्तिं कथेन्तानं धम्मकथिकानं अत्तनो ञाणबलानुरूपं पवत्तियमाना धम्मकथा एवेत्थ पमाणं वण्णेतब्बस्स अत्थस्स महाविसयत्ता, तस्मा वण्णनाभूमि नामेसाति अधिप्पायो। चतुज्‍जातियगन्धपरिभण्डं कारेत्वाति तगरकुङ्कुमयवनपुप्फतमालपत्तानि पिसित्वा कतगन्धेन परिभण्डं कारेत्वा। खचित्वाति तत्थ तत्थ ओलम्बनवसेन रचेत्वा, गन्धवत्थूनि गहेत्वा गन्थितमाला गन्धदामानि रतनावळियो रतनदामानि। बहिकिलञ्‍जपरिक्खेपस्स, अन्तोसाणिपरिक्खेपस्स करणेन साणिकिलञ्‍जपरिक्खेपं कारेत्वा। वातग्गाहिनियो पटाका वातपटाका। सरभरूपपादको पल्‍लङ्को सरभमयपल्‍लङ्को, तस्मिं सरभमयपल्‍लङ्के।

    Dhammakathāvapamāṇanti ativiya acchariyabbhutabhāvato passantānaṃ, suṇantānañca sātisayaṃ pasādāvahabhāvato, savisesaṃ buddhānubhāvadīpanato. Parinibbutassa hi buddhassa bhagavato evarūpo ānubhāvoti taṃ pavattiṃ kathentānaṃ dhammakathikānaṃ attano ñāṇabalānurūpaṃ pavattiyamānā dhammakathā evettha pamāṇaṃ vaṇṇetabbassa atthassa mahāvisayattā, tasmā vaṇṇanābhūmi nāmesāti adhippāyo. Catujjātiyagandhaparibhaṇḍaṃ kāretvāti tagarakuṅkumayavanapupphatamālapattāni pisitvā katagandhena paribhaṇḍaṃ kāretvā. Khacitvāti tattha tattha olambanavasena racetvā, gandhavatthūni gahetvā ganthitamālā gandhadāmāni ratanāvaḷiyo ratanadāmāni. Bahikilañjaparikkhepassa, antosāṇiparikkhepassa karaṇena sāṇikilañjaparikkhepaṃ kāretvā. Vātaggāhiniyo paṭākā vātapaṭākā. Sarabharūpapādako pallaṅko sarabhamayapallaṅko, tasmiṃ sarabhamayapallaṅke.

    सत्तिहत्था पुरिसा सत्तियो तंसहचरणतो यथा ‘‘कुन्ता पचरन्ती’’ति, तेहि समन्ततो रक्खापनं पञ्‍चकरणन्ति आह ‘‘सत्तिहत्थेहि पुरिसेहि परिक्खिपापेत्वा’’ति। धनूहीति एत्थापि एसेव नयो। सन्‍नाहगवच्छिकं विय कत्वा निरन्तरावट्ठितआरक्खसन्‍नाहेन गवच्छिजालं विय कत्वा।

    Sattihatthā purisā sattiyo taṃsahacaraṇato yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti, tehi samantato rakkhāpanaṃ pañcakaraṇanti āha ‘‘sattihatthehi purisehi parikkhipāpetvā’’ti. Dhanūhīti etthāpi eseva nayo. Sannāhagavacchikaṃviya katvā nirantarāvaṭṭhitaārakkhasannāhena gavacchijālaṃ viya katvā.

    साधुकीळितन्ति सपरहितं साधनट्ठेन साधू, तेसं कीळितं उळारपुञ्‍ञपसवनतो, सम्परायिकत्थाविरोधिकं कीळाविहारन्ति अत्थो।

    Sādhukīḷitanti saparahitaṃ sādhanaṭṭhena sādhū, tesaṃ kīḷitaṃ uḷārapuññapasavanato, samparāyikatthāvirodhikaṃ kīḷāvihāranti attho.

    सरीरधातुविभजनवण्णना

    Sarīradhātuvibhajanavaṇṇanā

    २३६. इमिनाव नियामेनाति येन नीहारेन महातले निसिन्‍नो कञ्‍चि परिहारं अकत्वा केवलं इमिना नियामेनेव। सुपिनकोति दुस्सुपिनको। दुकूलदुपट्टं निवासेत्वाति द्वे दुकूलवत्थानि एकज्झं कत्वा निवासेत्वा। एवञ्हि तानि सोकसमप्पितस्सापि अभस्सित्वा तिट्ठन्ति।

    236.Imināva niyāmenāti yena nīhārena mahātale nisinno kañci parihāraṃ akatvā kevalaṃ iminā niyāmeneva. Supinakoti dussupinako. Dukūladupaṭṭaṃ nivāsetvāti dve dukūlavatthāni ekajjhaṃ katvā nivāsetvā. Evañhi tāni sokasamappitassāpi abhassitvā tiṭṭhanti.

    अभिसेकसिञ्‍चकोति रज्‍जाभिसेके अभिसेकमङ्गलसिञ्‍चको उत्तममङ्गलभावतो। विसञ्‍ञी जातो यथा तं भगवतो गुणविसेसामतरसञ्‍ञुताय अवट्ठितपेमो पोथुज्‍जनिकसद्धाय पतिट्ठितपसादो कतूपकारताय सञ्‍जनितचित्तमद्दवो।

    Abhisekasiñcakoti rajjābhiseke abhisekamaṅgalasiñcako uttamamaṅgalabhāvato. Visaññī jāto yathā taṃ bhagavato guṇavisesāmatarasaññutāya avaṭṭhitapemo pothujjanikasaddhāya patiṭṭhitapasādo katūpakāratāya sañjanitacittamaddavo.

    सुवण्णबिम्बिसकवण्णन्ति सुविरचित अपस्सेनसदिसं।

    Suvaṇṇabimbisakavaṇṇanti suviracita apassenasadisaṃ.

    कस्मा पनेत्थ पावेय्यका पाळियं सब्बपच्छतो गहिता, किं ते कुसिनाराय आसन्‍नतरापि सब्बपच्छतो उट्ठिता? आम, सब्बपच्छतो उट्ठिताति दस्सेतुं ‘‘तत्थ पावेय्यका’’तिआदि वुत्तं।

    Kasmā panettha pāveyyakā pāḷiyaṃ sabbapacchato gahitā, kiṃ te kusinārāya āsannatarāpi sabbapacchato uṭṭhitā? Āma, sabbapacchato uṭṭhitāti dassetuṃ ‘‘tattha pāveyyakā’’tiādi vuttaṃ.

    धातुपासनत्थन्ति सत्थु धातूनं पयिरुपासनाय। नेसं पक्खा अहेसुं ‘‘ञायेन तेसं सन्तका धातुयो’’ति।

    Dhātupāsanatthanti satthu dhātūnaṃ payirupāsanāya. Nesaṃ pakkhā ahesuṃ ‘‘ñāyena tesaṃ santakā dhātuyo’’ti.

    २३७. दोणगज्‍जितं नाम अवोच सत्थु अवत्थत्तयूपसंहितं। एतदत्थमेव हि भगवा मग्गं गच्छन्तो ‘‘पच्छतो आगच्छन्तो दोणो ब्राह्मणो याव मे पदवळञ्‍जं पस्सति, ताव मा विगच्छतू’’ति अधिट्ठाय अञ्‍ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि। दोणोपि खो ब्राह्मणो ‘‘इमानि सदेवके लोके अग्गपुग्गलस्स पदानी’’ति सल्‍लक्खेन्तो पदानुसारेन सत्थु सन्तिकं उपगच्छि, सत्थापिस्स धम्मं देसेसि, तेनपि सो भगवति निविट्ठसद्धो अहोसि। एतदवोच, किं अवोचाति आह ‘‘सुणन्तु…पे॰… अवोचा’’ति।

    237.Doṇagajjitaṃ nāma avoca satthu avatthattayūpasaṃhitaṃ. Etadatthameva hi bhagavā maggaṃ gacchanto ‘‘pacchato āgacchanto doṇo brāhmaṇo yāva me padavaḷañjaṃ passati, tāva mā vigacchatū’’ti adhiṭṭhāya aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi. Doṇopi kho brāhmaṇo ‘‘imāni sadevake loke aggapuggalassa padānī’’ti sallakkhento padānusārena satthu santikaṃ upagacchi, satthāpissa dhammaṃ desesi, tenapi so bhagavati niviṭṭhasaddho ahosi. Etadavoca, kiṃ avocāti āha ‘‘suṇantu…pe… avocā’’ti.

    कायेन एकसन्‍निपाता वाचाय एकवचना अभिन्‍नवचना एवं समग्गा होथ। तस्स पनिदं कारणन्ति आह ‘‘सम्मोदमाना’’ति। तेनाह ‘‘चित्तेनापि अञ्‍ञमञ्‍ञं सम्मोदमाना होथा’’ति।

    Kāyena ekasannipātā vācāya ekavacanā abhinnavacanā evaṃ samaggā hotha. Tassa panidaṃ kāraṇanti āha ‘‘sammodamānā’’ti. Tenāha ‘‘cittenāpi aññamaññaṃ sammodamānā hothā’’ti.

    २३८. ततो ततो समागतसङ्घानन्ति ततो ततो अत्तनो वसनट्ठानतो समागन्त्वा सन्‍निपतितभावेन समागतसङ्घानं। तथा समापतितसमूहभावेन समागतगणानं। वचनसम्पटिच्छनेन पटिस्सुणित्वा।

    238.Tato tato samāgatasaṅghānanti tato tato attano vasanaṭṭhānato samāgantvā sannipatitabhāvena samāgatasaṅghānaṃ. Tathā samāpatitasamūhabhāvena samāgatagaṇānaṃ. Vacanasampaṭicchanena paṭissuṇitvā.

    धातुथूपपूजावण्णना

    Dhātuthūpapūjāvaṇṇanā

    २३९. यक्खग्गाहो देवतावेसो। खिपितकं धातुक्खोभं उप्पादेत्वा खिपितकरोगो। अरोचको आहारस्स अरुच्‍चनरोगो।

    239.Yakkhaggāho devatāveso. Khipitakaṃ dhātukkhobhaṃ uppādetvā khipitakarogo. Arocako āhārassa aruccanarogo.

    सत्तमदिवसेति सत्तवस्ससत्तमासतो परतो सत्तमे दिवसे। बलानुरूपेनाति विभवबलानुरूपेन।

    Sattamadivaseti sattavassasattamāsato parato sattame divase. Balānurūpenāti vibhavabalānurūpena.

    पच्छा सङ्गीतिकारकाति दुतियं ततियं सङ्गीतिकारका। धातूनं अन्तरायं दिस्वाति तत्थ तत्थ चेतिये यथापतिट्ठापितभावेनेव ठितानं धातूनं मिच्छादिट्ठिकानं वसेन अन्तरायं दिस्वा, महाधातुनिधानेन सम्मदेव रक्खितानं अनागते असोकेन धम्मरञ्‍ञा ततो उद्धरित्वा वित्थारितभावे कते सदेवकस्स लोकस्स हितसुखावहभावञ्‍च दिस्वाति अधिप्पायो। परिचरणमत्तमेवाति गहेत्वा परिचरितब्बधातुमत्तमेव। राजूनं हत्थे ठपेत्वा, न चेतियेसु। तथा हि पच्छा असोकमहाराजा चेतियेसु धातूनं न लभति।

    Pacchā saṅgītikārakāti dutiyaṃ tatiyaṃ saṅgītikārakā. Dhātūnaṃ antarāyaṃ disvāti tattha tattha cetiye yathāpatiṭṭhāpitabhāveneva ṭhitānaṃ dhātūnaṃ micchādiṭṭhikānaṃ vasena antarāyaṃ disvā, mahādhātunidhānena sammadeva rakkhitānaṃ anāgate asokena dhammaraññā tato uddharitvā vitthāritabhāve kate sadevakassa lokassa hitasukhāvahabhāvañca disvāti adhippāyo. Paricaraṇamattamevāti gahetvā paricaritabbadhātumattameva. Rājūnaṃ hatthe ṭhapetvā, na cetiyesu. Tathā hi pacchā asokamahārājā cetiyesu dhātūnaṃ na labhati.

    पुरिमं पुरिमं कतस्स गण्हनयोग्यं पच्छिमं पच्छिमं कारेन्तो अट्ठ अट्ठ हरिचन्दनादिमये करण्डे च थूपे च कारेसि। लोहितचन्दनमयादीसुपि एसेव नयो। मणिकरण्डेसूति लोहितङ्कमसारगल्‍लफलिकमये ठपेत्वा अवसेसमणिविचित्तकेसु करण्डेसु।

    Purimaṃ purimaṃ katassa gaṇhanayogyaṃ pacchimaṃ pacchimaṃ kārento aṭṭha aṭṭha haricandanādimaye karaṇḍe ca thūpe ca kāresi. Lohitacandanamayādīsupi eseva nayo. Maṇikaraṇḍesūti lohitaṅkamasāragallaphalikamaye ṭhapetvā avasesamaṇivicittakesu karaṇḍesu.

    थूपारामचेतियप्पमाणन्ति देवानंपियतिस्समहाराजेन कारितचेतियप्पमाणं।

    Thūpārāmacetiyappamāṇanti devānaṃpiyatissamahārājena kāritacetiyappamāṇaṃ.

    माला मा मिलायन्तूति ‘‘याव असोको धम्मराजा बहि चेतियानि कारेतुं इतो धातुयो उद्धरिस्सति, ताव माला मा मिलायन्तू’’ति अधिट्ठहित्वा। आविञ्छनरज्‍जुयन्ति अग्गळाविञ्छनरज्‍जुयं। कुञ्‍चिकमुद्दिकन्ति द्वारविवरणत्थं कुञ्‍चिकञ्‍चेव मुद्दिकञ्‍च।

    Mālā mā milāyantūti ‘‘yāva asoko dhammarājā bahi cetiyāni kāretuṃ ito dhātuyo uddharissati, tāva mālā mā milāyantū’’ti adhiṭṭhahitvā. Āviñchanarajjuyanti aggaḷāviñchanarajjuyaṃ. Kuñcikamuddikanti dvāravivaraṇatthaṃ kuñcikañceva muddikañca.

    वाळसङ्घातयन्तन्ति कुक्‍कुलं पटिभयदस्सनं अञ्‍ञमञ्‍ञपटिबद्धगमनादिताय सङ्घाटितरूपकयन्तं योजेसि। तेनाह ‘‘कट्ठरूपकानी’’तिआदि। आणिया बन्धित्वाति अनेककट्ठरूपविचित्तयन्तं अत्तनो देवानुभावेन एकाय एव आणिया बन्धित्वा विस्सकम्मो देवलोकमेव गतो। ‘‘समन्ततो’’तिआदि पन तस्मिं धातुनिदाने अजातसत्तुनो किच्‍चविसेसानुट्ठानदस्सनं।

    Vāḷasaṅghātayantanti kukkulaṃ paṭibhayadassanaṃ aññamaññapaṭibaddhagamanāditāya saṅghāṭitarūpakayantaṃ yojesi. Tenāha ‘‘kaṭṭharūpakānī’’tiādi. Āṇiyā bandhitvāti anekakaṭṭharūpavicittayantaṃ attano devānubhāvena ekāya eva āṇiyā bandhitvā vissakammo devalokameva gato. ‘‘Samantato’’tiādi pana tasmiṃ dhātunidāne ajātasattuno kiccavisesānuṭṭhānadassanaṃ.

    ‘‘असुकट्ठाने नाम धातुनिधान’’न्ति रञ्‍ञा पुच्छिते ‘‘तस्मिं सन्‍निपाते विसेसलाभिनो नाहेसु’’न्ति केचि। ‘‘अत्तानं निगूहित्वा तस्स वुड्ढतरस्स वचनं निस्साय वीमंसन्तो जानिस्सतीति न कथेसु’’न्ति अपरे। यक्खदासकेति उपहारादिविधिना देवतावेसनके भूताविग्गाहके।

    ‘‘Asukaṭṭhāne nāma dhātunidhāna’’nti raññā pucchite ‘‘tasmiṃ sannipāte visesalābhino nāhesu’’nti keci. ‘‘Attānaṃ nigūhitvā tassa vuḍḍhatarassa vacanaṃ nissāya vīmaṃsanto jānissatīti na kathesu’’nti apare. Yakkhadāsaketi upahārādividhinā devatāvesanake bhūtāviggāhake.

    इमं पदन्ति ‘‘एवमेतं भूतपुब्ब’’न्ति दुतियसङ्गीतिकारेहि ठपितं इमं पदं। महाधातुनिधानम्पि तस्स अत्थं कत्वा ततियसङ्गीतिकारापि ठपयिंसु।

    Imaṃpadanti ‘‘evametaṃ bhūtapubba’’nti dutiyasaṅgītikārehi ṭhapitaṃ imaṃ padaṃ. Mahādhātunidhānampi tassa atthaṃ katvā tatiyasaṅgītikārāpi ṭhapayiṃsu.

    महापरिनिब्बानसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना।

    Mahāparinibbānasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.




    Next: ४. महासुदस्सनसुत्तवण्णना • 4. Mahāsudassanasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ३. महापरिनिब्बानसुत्तं • 3. Mahāparinibbānasuttaṃ

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ३. महापरिनिब्बानसुत्तवण्णना • 3. Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact