Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā)

    ៣. មហាបរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនា

    3. Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā

    ១៣១. បូជនីយភាវតោ , ពុទ្ធសម្បទញ្ច បហាយ បវត្តតា មហន្តញ្ច តំ បរិនិព្ពានញ្ចាតិ មហាបរិនិព្ពានំ; សវាសនប្បហានតោ មហន្តំ កិលេសក្ខយំ និស្សាយ បវត្តំ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; មហតា កាលេន មហតា វា គុណរាសិនា សាធិតំ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; មហន្តភាវាយ, ធាតូនំ ពហុភាវាយ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; មហតោ លោកតោ និស្សដំ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; សព្ពលោកាសាធារណត្តា ពុទ្ធានំ សីលាទិគុណេហិ មហតោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; មហតិ សាសនេ បតិដ្ឋិតេ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានន្តិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បរិនិព្ពានំ វុច្ចតិ, តប្បដិសំយុត្តំ សុត្តំ មហាបរិនិព្ពានសុត្តំ។ គិជ្ឈា ឯត្ថ វសន្តីតិ គិជ្ឈំ, គិជ្ឈំ កូដំ ឯតស្សាតិ គិជ្ឈកូដោ, គិជ្ឈំ វិយ វា គិជ្ឈំ, កូដំ, តំ ឯតស្សាតិ គិជ្ឈកូដោ, បព្ពតោ, តស្មិំ គិជ្ឈកូដេ។ តេនាហ ‘‘គិជ្ឈា’’តិអាទិ។ អភិយាតុកាមោតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ អភិភវនត្ថោ, ‘‘អភិវិជានាតូ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៤៤; ៣.៨៥; ម. និ. ៣.២៥៦) វិយាតិ អាហ ‘‘អភិភវនត្ថាយ យាតុកាមោ’’តិ។ វជ្ជិរាជានោតិ ‘‘វជ្ជេតព្ពា ឥមេ’’តិអាទិតោ បវត្តំ វចនំ ឧបាទាយ ‘‘វជ្ជី’’តិ លទ្ធនាមា រាជានោ, វជ្ជីរដ្ឋស្ស វា រាជានោ វជ្ជិរាជានោ។ វជ្ជិរដ្ឋស្ស បន វជ្ជិសមញ្ញា តន្និវាសិរាជកុមារវសេន វេទិតព្ពា។ រាជិទ្ធិយាតិ រាជភាវានុគតេន សភាវេន។ សោ បន សភាវោ នេសំ គណរាជូនំ មិថោ សាមគ្គិយា លោកេ បាកដោ, ចិរដ្ឋាយី ច អហោសីតិ ‘‘សមគ្គភាវំ កថេសី’’តិ វុត្តំ។ អនុ អនុ តំសមង្គិនោ ភាវេតិ វឌ្ឍេតីតិ អនុភាវោ, អនុភាវោ ឯវ អានុភាវោ, បតាបោ, សោ បន នេសំ បតាបោ ហត្ថិអស្សាទិវាហនសម្បត្តិយា, តត្ថ ច សុសិក្ខិតភាវេន លោកេ បាកដោ ជាតោតិ ‘‘ឯតេន…បេ.… កថេសី’’តិ វុត្តំ។ តាឡច្ឆិគ្គលេនាតិ កុញ្ចិកាឆិទ្ទេន។ អសនន្តិ សរំ។ អតិបាតយិស្សន្តីតិ អតិក្កាមេន្តិ។ បោង្ខានុបោង្ខន្តិ បោង្ខស្ស អនុបោង្ខំ, បុរិមសរស្ស បោង្ខបទានុគតបោង្ខំ ឥតរំ សរំ កត្វាតិ អត្ថោ។ អវិរាធិតន្តិ អវិរជ្ឈិតំ។ ឧច្ឆិន្ទិស្សាមីតិ ឧម្មូលនវសេន កុលសន្តតិំ ឆិន្ទិស្សាមិ។ អយនំ វឌ្ឍនំ អយោ, តប្បដិក្ខេបេន អនយោតិ អាហ ‘‘អវឌ្ឍិយា ឯតំ នាម’’ន្តិ។ វិក្ខិបតីតិ វិទូរតោ ខិបតិ, អបនេតីតិ អត្ថោ។

    131. Pūjanīyabhāvato , buddhasampadañca pahāya pavattatā mahantañca taṃ parinibbānañcāti mahāparinibbānaṃ; savāsanappahānato mahantaṃ kilesakkhayaṃ nissāya pavattaṃ parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; mahatā kālena mahatā vā guṇarāsinā sādhitaṃ parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; mahantabhāvāya, dhātūnaṃ bahubhāvāya parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; mahato lokato nissaṭaṃ parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; sabbalokāsādhāraṇattā buddhānaṃ sīlādiguṇehi mahato buddhassa bhagavato parinibbānantipi mahāparinibbānaṃ; mahati sāsane patiṭṭhite parinibbānantipi mahāparinibbānanti buddhassa bhagavato parinibbānaṃ vuccati, tappaṭisaṃyuttaṃ suttaṃ mahāparinibbānasuttaṃ. Gijjhā ettha vasantīti gijjhaṃ, gijjhaṃ kūṭaṃ etassāti gijjhakūṭo, gijjhaṃ viya vā gijjhaṃ, kūṭaṃ, taṃ etassāti gijjhakūṭo, pabbato, tasmiṃ gijjhakūṭe. Tenāha ‘‘gijjhā’’tiādi. Abhiyātukāmoti ettha abhi-saddo abhibhavanattho, ‘‘abhivijānātū’’tiādīsu (dī. ni. 2.244; 3.85; ma. ni. 3.256) viyāti āha ‘‘abhibhavanatthāya yātukāmo’’ti. Vajjirājānoti ‘‘vajjetabbā ime’’tiādito pavattaṃ vacanaṃ upādāya ‘‘vajjī’’ti laddhanāmā rājāno, vajjīraṭṭhassa vā rājāno vajjirājāno. Vajjiraṭṭhassa pana vajjisamaññā tannivāsirājakumāravasena veditabbā. Rājiddhiyāti rājabhāvānugatena sabhāvena. So pana sabhāvo nesaṃ gaṇarājūnaṃ mitho sāmaggiyā loke pākaṭo, ciraṭṭhāyī ca ahosīti ‘‘samaggabhāvaṃ kathesī’’ti vuttaṃ. Anu anu taṃsamaṅgino bhāveti vaḍḍhetīti anubhāvo, anubhāvo eva ānubhāvo, patāpo, so pana nesaṃ patāpo hatthiassādivāhanasampattiyā, tattha ca susikkhitabhāvena loke pākaṭo jātoti ‘‘etena…pe… kathesī’’ti vuttaṃ. Tāḷacchiggalenāti kuñcikāchiddena. Asananti saraṃ. Atipātayissantīti atikkāmenti. Poṅkhānupoṅkhanti poṅkhassa anupoṅkhaṃ, purimasarassa poṅkhapadānugatapoṅkhaṃ itaraṃ saraṃ katvāti attho. Avirādhitanti avirajjhitaṃ. Ucchindissāmīti ummūlanavasena kulasantatiṃ chindissāmi. Ayanaṃ vaḍḍhanaṃ ayo, tappaṭikkhepena anayoti āha ‘‘avaḍḍhiyā etaṃ nāma’’nti. Vikkhipatīti vidūrato khipati, apanetīti attho.

    គង្គាយន្តិ គង្គាសមីបេ។ បដ្ដនគាមន្តិ សកដបដ្ដនគាមំ។ អាណាតិ អាណា វត្តតិ។ អឌ្ឍយោជនន្តិ ច តស្មិំ បដ្ដនេ អឌ្ឍយោជនដ្ឋានវាសិនោ សន្ធាយ វុត្តំ។ តត្រាតិ តស្មិំ បដ្ដនេ។ ពលវាឃាតជាតោតិ ឧប្បន្នពលវកោធោ។

    Gaṅgāyanti gaṅgāsamīpe. Paṭṭanagāmanti sakaṭapaṭṭanagāmaṃ. Āṇāti āṇā vattati. Aḍḍhayojananti ca tasmiṃ paṭṭane aḍḍhayojanaṭṭhānavāsino sandhāya vuttaṃ. Tatrāti tasmiṃ paṭṭane. Balavāghātajātoti uppannabalavakodho.

    មេតិ មយ្ហំ។ គតេនាតិ គមនេន។

    Meti mayhaṃ. Gatenāti gamanena.

    រាជអបរិហានិយធម្មវណ្ណនា

    Rājaaparihāniyadhammavaṇṇanā

    ១៣៤. សីតំ វា ឧណ្ហំ វា នត្ថិ, តាយំ វេលាយំ បុញ្ញានុភាវេន ពុទ្ធានំ សព្ពកាលំ សមសីតុណ្ហាវ ឧតុ ហោតិ, តំ សន្ធាយ តថា វុត្តំ។ អភិណ្ហំ សន្និបាតាតិ និច្ចសន្និបាតា, តំ បន និច្ចសន្និបាតតំ ទស្សេតុំ ‘‘ទិវសស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សន្និបាតពហុលាតិ បចុរសន្និបាតា។ វោសានន្តិ សង្កោចំ។ ‘‘យាវកីវ’’ន្តិ ឯកមេវេតំ បទំ អនិយមតោ បរិមាណវាចី, កាលោ ចេត្ថ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘យត្តកំ កាល’’ន្តិ។ ‘‘វុទ្ធិយេវា’’តិអាទិនា វុត្តមត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន ទស្សេតុំ ‘‘អភិណ្ហំ អសន្និបតន្តា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ អាកុលាតិ ខុភិតា, ន បសន្នា។ ភិជ្ជិត្វាតិ វគ្គពន្ធតោ វិភជ្ជ វិសុំ វិសុំ ហុត្វា។

    134.Sītaṃ vā uṇhaṃ vā natthi, tāyaṃ velāyaṃ puññānubhāvena buddhānaṃ sabbakālaṃ samasītuṇhāva utu hoti, taṃ sandhāya tathā vuttaṃ. Abhiṇhaṃ sannipātāti niccasannipātā, taṃ pana niccasannipātataṃ dassetuṃ ‘‘divasassā’’tiādi vuttaṃ. Sannipātabahulāti pacurasannipātā. Vosānanti saṅkocaṃ. ‘‘Yāvakīva’’nti ekamevetaṃ padaṃ aniyamato parimāṇavācī, kālo cettha adhippetoti āha ‘‘yattakaṃ kāla’’nti. ‘‘Vuddhiyevā’’tiādinā vuttamatthaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘abhiṇhaṃ asannipatantā hī’’tiādi vuttaṃ. Ākulāti khubhitā, na pasannā. Bhijjitvāti vaggabandhato vibhajja visuṃ visuṃ hutvā.

    សន្និបាតភេរិយាតិ សន្និបាតារោចនភេរិយា។ អឌ្ឍភុត្តា វាតិ សាមិភុត្តា ច។ ឱសីទមានេតិ ហាយមានេ។

    Sannipātabheriyāti sannipātārocanabheriyā. Aḍḍhabhuttā vāti sāmibhuttā ca. Osīdamāneti hāyamāne.

    បុព្ពេ អកតន្តិ បុព្ពេ អនិព្ពត្តំ។ សុង្កន្តិ ភណ្ឌំ គហេត្វា គច្ឆន្តេហិ បព្ពតខណ្ឌ នទីតិត្ថគាមទ្វារាទីសុ រាជបុរិសានំ ទាតព្ពភាគំ។ ពលិន្តិ និប្ផន្នសស្សាទិតោ ឆភាគំ, សត្តភាគន្តិអាទិនា លទ្ធករំ។ ទណ្ឌន្តិ ទសវីសតិកហាបណាទិកំ អបរាធានុរូបំ គហេតព្ពធនទណ្ឌំ។ វជ្ជិធម្មន្តិ វជ្ជិរាជធម្មំ។ ឥទានិ អបញ្ញត្តបញ្ញាបនាទីសុ តប្បដិក្ខេប អាទីនវានិសំសេ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘តេសំ អបញ្ញត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ បារិចរិយក្ខមាតិ ឧបដ្ឋានក្ខមា។

    Pubbe akatanti pubbe anibbattaṃ. Suṅkanti bhaṇḍaṃ gahetvā gacchantehi pabbatakhaṇḍa nadītitthagāmadvārādīsu rājapurisānaṃ dātabbabhāgaṃ. Balinti nipphannasassādito chabhāgaṃ, sattabhāgantiādinā laddhakaraṃ. Daṇḍanti dasavīsatikahāpaṇādikaṃ aparādhānurūpaṃ gahetabbadhanadaṇḍaṃ. Vajjidhammanti vajjirājadhammaṃ. Idāni apaññattapaññāpanādīsu tappaṭikkhepa ādīnavānisaṃse vitthārato dassetuṃ ‘‘tesaṃ apaññatta’’ntiādi vuttaṃ. Pāricariyakkhamāti upaṭṭhānakkhamā.

    កុលភោគឥស្សរិយាទិវសេន មហតី មត្តា បមាណំ ឯតេសន្តិ មហាមត្តា, នីតិសត្ថវិហិតេ វិនិច្ឆយេ ឋបិតា មហាមត្តា វិនិច្ឆយមហាមត្តា, តេសំ។ ទេន្តីតិ និយ្យាតេន្តិ។ សចេ ចោរោតិ ឯវំសញ្ញិនោ សចេ ហោន្តិ។ បាបភីរុតាយ អត្តនា កិញ្ចិ អវត្វា។ ទណ្ឌនីតិសញ្ញិតេ វោហារេ និយុត្តាតិ វោហារិកា, យេ ‘‘ធម្មដ្ឋា’’តិ វុច្ចន្តិ។ សុត្តធរា នីតិសុត្តធរា , ឦទិសេ វោហារវិនិច្ឆយេ និយមេត្វា ឋបិតា។ បរម្បរាភតេសុ អដ្ឋសុ កុលេសុ ជាតា អគតិគមនវិរតា អដ្ឋមហល្លកបុរិសា អដ្ឋកុលិកា។

    Kulabhogaissariyādivasena mahatī mattā pamāṇaṃ etesanti mahāmattā, nītisatthavihite vinicchaye ṭhapitā mahāmattā vinicchayamahāmattā, tesaṃ. Dentīti niyyātenti. Sace coroti evaṃsaññino sace honti. Pāpabhīrutāya attanā kiñci avatvā. Daṇḍanītisaññite vohāre niyuttāti vohārikā, ye ‘‘dhammaṭṭhā’’ti vuccanti. Suttadharā nītisuttadharā , īdise vohāravinicchaye niyametvā ṭhapitā. Paramparābhatesu aṭṭhasu kulesu jātā agatigamanaviratā aṭṭhamahallakapurisā aṭṭhakulikā.

    សក្ការន្តិ ឧបការំ។ គរុភាវំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វាតិ ‘‘ឥមេ អម្ហាកំ គរុនោ’’តិ តត្ថ គរុភាវំ បតិ បតិ ឧបដ្ឋបេត្វា។ មានេន្តីតិ សម្មានេន្តិ, តំ បន សម្មាននំ តេសុ នេសំ អត្តមនតាបុព្ពកន្តិ អាហ ‘‘មនេន បិយាយន្តី’’តិ។ និបច្ចការន្តិ បណិបាតំ។ ទស្សេន្តីតិ ‘‘ឥមេ អម្ហាកំ បិតាមហា , មាតាមហា’’តិអាទិនា នីចចិត្តា ហុត្វា គរុចិត្តាការំ ទស្សេន្តិ។ សន្ធារេតុន្តិ សម្ពន្ធំ អវិច្ឆិន្នំ កត្វា ឃដេតុំ។

    Sakkāranti upakāraṃ. Garubhāvaṃ paccupaṭṭhapetvāti ‘‘ime amhākaṃ garuno’’ti tattha garubhāvaṃ pati pati upaṭṭhapetvā. Mānentīti sammānenti, taṃ pana sammānanaṃ tesu nesaṃ attamanatāpubbakanti āha ‘‘manena piyāyantī’’ti. Nipaccakāranti paṇipātaṃ. Dassentīti ‘‘ime amhākaṃ pitāmahā , mātāmahā’’tiādinā nīcacittā hutvā garucittākāraṃ dassenti. Sandhāretunti sambandhaṃ avicchinnaṃ katvā ghaṭetuṃ.

    បសយ្ហាការស្សាតិ ពលក្ការស្ស។ កាមំ វុទ្ធិយា បូជនីយតាយ ‘‘វុទ្ធិហានិយោ’’តិ វុត្តំ, អត្ថោ បន វុត្តានុក្កមេនេវ យោជេតព្ពោ, បាឡិយំ វា យស្មា ‘‘វុទ្ធិយេវ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានី’’តិ វុត្តំ, តស្មា តទនុក្កមេន ‘‘វុទ្ធិហានិយោ’’តិ វុត្តំ។

    Pasayhākārassāti balakkārassa. Kāmaṃ vuddhiyā pūjanīyatāya ‘‘vuddhihāniyo’’ti vuttaṃ, attho pana vuttānukkameneva yojetabbo, pāḷiyaṃ vā yasmā ‘‘vuddhiyeva pāṭikaṅkhā, no parihānī’’ti vuttaṃ, tasmā tadanukkamena ‘‘vuddhihāniyo’’ti vuttaṃ.

    វិបច្ចិតុំ អលទ្ធោកាសេ បាបកម្មេ, តស្ស កម្មស្ស វិបាកេ វា អនវសរោវ ទេវតោបសគ្គោ, តស្មិំ បន លទ្ធោកាសេ សិយា ទេវតោបសគ្គស្ស អវសរោតិ អាហ ‘‘អនុប្បន្នំ…បេ.… វឌ្ឍេន្តី’’តិ។ ឯតេនេវ អនុប្បន្នំ សុខន្តិ ឯត្ថាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ‘‘ពលកាយស្ស ទិគុណតិគុណតាទស្សនំ, បដិភយភាវទស្សន’’ន្តិ ឯវំ អាទិនា ទេវតានំ សង្គាមសីសេ សហាយតា វេទិតព្ពា។

    Vipaccituṃ aladdhokāse pāpakamme, tassa kammassa vipāke vā anavasarova devatopasaggo, tasmiṃ pana laddhokāse siyā devatopasaggassa avasaroti āha ‘‘anuppannaṃ…pe… vaḍḍhentī’’ti. Eteneva anuppannaṃ sukhanti etthāpi attho veditabbo. ‘‘Balakāyassa diguṇatiguṇatādassanaṃ, paṭibhayabhāvadassana’’nti evaṃ ādinā devatānaṃ saṅgāmasīse sahāyatā veditabbā.

    អនិច្ឆិតន្តិ អនិដ្ឋំ។ អាវរណតោតិ និសេធនតោ។ យស្ស ធម្មតោ អនបេតា ធម្មិយាតិ ឥធ ‘‘ធម្មិកា’’តិ វុត្តា។ មិគសូករាទិឃាតាយ សុនខាទីនំ កឌ្ឍិត្វា វនចរណំ វាជោ, មិគវា, តត្ថ និយុត្តា, តេ វា វាជេន្តិ នេន្តីតិ វាជិកា, មិគវធចារិនោ។ ចិត្តប្បវត្តិំ បុច្ឆតិ។ កាយិកវាចសិកបយោគេន ហិ សា លោកេ បាកដា បកាសភូតាតិ។

    Anicchitanti aniṭṭhaṃ. Āvaraṇatoti nisedhanato. Yassa dhammato anapetā dhammiyāti idha ‘‘dhammikā’’ti vuttā. Migasūkarādighātāya sunakhādīnaṃ kaḍḍhitvā vanacaraṇaṃ vājo, migavā, tattha niyuttā, te vā vājenti nentīti vājikā, migavadhacārino. Cittappavattiṃ pucchati. Kāyikavācasikapayogena hi sā loke pākaṭā pakāsabhūtāti.

    ១៣៥. ទេវាយតនភាវេន ចិតត្តា, លោកស្ស ចិត្តីការដ្ឋានត្តា ច ចេតិយំ អហោសិ។

    135. Devāyatanabhāvena citattā, lokassa cittīkāraṭṭhānattā ca cetiyaṃ ahosi.

    កាមំការវសេន កិញ្ចិបិ ន ករណីយាតិ អករណីយា។ កាមំការោ បន ហត្ថគតករណវសេនាតិ អាហ ‘‘អគ្គហេតព្ពាតិ អត្ថោ’’តិ។ អភិមុខយុទ្ធេនាតិ អភិមុខំ ឧជុកមេវ សង្គាមករណេន។ ឧបលាបនំ សាមំ ទានញ្ចាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ភេទោបិ ឥធ ឧបាយោ ឯវាតិ វុត្តំ ‘‘អញ្ញត្រ មិថុភេទាយា’’តិ។ យុទ្ធស្ស បន អនុបាយតា បគេវ បកាសិតា។ ឥទន្តិ ‘‘អញ្ញត្រ ឧបលាបនាយ, អញ្ញត្រ មិថុភេទា’’តិ ច ឥទំ វចនំ។ កថាយ នយំ លភិត្វាតិ ‘‘យាវកីវញ្ច…បេ.… នោ បរិហានី’’តិ ឥមាយ ភគវតោ កថាយ នយំ ឧបាយំ លភិត្វា។

    Kāmaṃkāravasena kiñcipi na karaṇīyāti akaraṇīyā. Kāmaṃkāro pana hatthagatakaraṇavasenāti āha ‘‘aggahetabbāti attho’’ti. Abhimukhayuddhenāti abhimukhaṃ ujukameva saṅgāmakaraṇena. Upalāpanaṃ sāmaṃ dānañcāti dassetuṃ ‘‘ala’’ntiādi vuttaṃ. Bhedopi idha upāyo evāti vuttaṃ ‘‘aññatra mithubhedāyā’’ti. Yuddhassa pana anupāyatā pageva pakāsitā. Idanti ‘‘aññatra upalāpanāya, aññatra mithubhedā’’ti ca idaṃ vacanaṃ. Kathāya nayaṃ labhitvāti ‘‘yāvakīvañca…pe… no parihānī’’ti imāya bhagavato kathāya nayaṃ upāyaṃ labhitvā.

    អនុកម្បាយាតិ វជ្ជិរាជេសុ អនុគ្គហេន។ អស្សាតិ ភគវតោ។

    Anukampāyāti vajjirājesu anuggahena. Assāti bhagavato.

    កថន្តិ វជ្ជីហិ សទ្ធិំ កាតព្ពយុទ្ធកថំ។ ឧជុំ ករិស្សាមីតិ បដិរាជានោ អានេត្វា បាការបរិខានំ អញ្ញថាភាវាបាទនេន ឧជុភាវំ ករិស្សាមិ។

    Kathanti vajjīhi saddhiṃ kātabbayuddhakathaṃ. Ujuṃ karissāmīti paṭirājāno ānetvā pākāraparikhānaṃ aññathābhāvāpādanena ujubhāvaṃ karissāmi.

    បតិដ្ឋិតគុណោតិ បតិដ្ឋិតាចរិយគុណោ។ ឥស្សរា សន្និបតន្តុ, មយំ អនិស្សរា, តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សាមាតិ លិច្ឆវិនោ ន សន្និបតិំសូតិ យោជនា។ សូរា សន្និបតន្តូតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។

    Patiṭṭhitaguṇoti patiṭṭhitācariyaguṇo. Issarā sannipatantu, mayaṃ anissarā, tattha gantvā kiṃ karissāmāti licchavino na sannipatiṃsūti yojanā. Sūrā sannipatantūti etthāpi eseva nayo.

    ពលភេរិន្តិ យុទ្ធាយ ពលកាយស្ស ឧដ្ឋានភេរិំ។

    Balabherinti yuddhāya balakāyassa uṭṭhānabheriṃ.

    ភិក្ខុអបរិហានិយធម្មវណ្ណនា

    Bhikkhuaparihāniyadhammavaṇṇanā

    ១៣៦. អបរិហានាយ ហិតាតិ អបរិហានិយា, ន បរិហាយន្តិ ឯតេហីតិ វា អបរិហានិយា, តេ បន យស្មា អបរិហានិយា ការកា នាម ហោន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អបរិហានិករេ’’តិ។ យស្មា បន តេ បរិហានិករានំ ឧជុបដិបក្ខភូតា, តស្មា អាហ ‘‘វុទ្ធិហេតុភូតេ’’តិ។ យស្មា ភគវតោ ទេសនា ឧបរូបរិ ញាណាលោកំ បសាទេន្តី សត្តានំ ហទយន្ធការំ វិធមតិ, បកាសេតព្ពេ ច អត្ថេ ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ សុដ្ឋុតរំ បាកដេ កត្វា ទស្សេតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ចន្ទសហស្សំ…បេ.… កថយិស្សាមី’’តិ។

    136. Aparihānāya hitāti aparihāniyā, na parihāyanti etehīti vā aparihāniyā, te pana yasmā aparihāniyā kārakā nāma honti, tasmā vuttaṃ ‘‘aparihānikare’’ti. Yasmā pana te parihānikarānaṃ ujupaṭipakkhabhūtā, tasmā āha ‘‘vuddhihetubhūte’’ti. Yasmā bhagavato desanā uparūpari ñāṇālokaṃ pasādentī sattānaṃ hadayandhakāraṃ vidhamati, pakāsetabbe ca atthe hatthatale āmalakaṃ viya suṭṭhutaraṃ pākaṭe katvā dasseti, tasmā vuttaṃ ‘‘candasahassaṃ…pe… kathayissāmī’’ti.

    យស្មា ភគវា ‘‘តស្ស ព្រាហ្មណស្ស សម្មុខា វជ្ជីនំ អភិណ្ហសន្និបាតាទិបដិបត្តិំ កថេន្តោយេវ អយំ អបរិហានិយកថា អនិយ្យានិកា វដ្ដនិស្សិតា, មយ្ហំ បន សាសនេ តថារូបី កថា កថេតព្ពា, សា ហោតិ និយ្យានិកា វិវដ្ដនិស្សិតា, យាយ សាសនំ មយ្ហំ បរិនិព្ពានតោ បរម្បិ អទ្ធនិយំ អស្ស ចិរដ្ឋិតិក’’ន្តិ ចិន្តេសិ, តស្មា ភិក្ខូ សន្និបាតាបេត្វា តេសំ អបរិហានិយេ ធម្មេ ទេសេន្តោ តេនេវ និយាមេន ទេសេសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឥទំ វជ្ជិសត្តកេ វុត្តសទិសមេវា’’តិ។ ឯវំ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥធាបិ ចា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ‘‘តតោ’’តិអាទិ ទិសាសុ អាគតសាសនេ វុត្តំ តំ កថនំ។ វិហារសីមា អាកុលា យស្មា, តស្មា ឧបោសថបវារណា ឋិតា។

    Yasmā bhagavā ‘‘tassa brāhmaṇassa sammukhā vajjīnaṃ abhiṇhasannipātādipaṭipattiṃ kathentoyeva ayaṃ aparihāniyakathā aniyyānikā vaṭṭanissitā, mayhaṃ pana sāsane tathārūpī kathā kathetabbā, sā hoti niyyānikā vivaṭṭanissitā, yāya sāsanaṃ mayhaṃ parinibbānato parampi addhaniyaṃ assa ciraṭṭhitika’’nti cintesi, tasmā bhikkhū sannipātāpetvā tesaṃ aparihāniye dhamme desento teneva niyāmena desesi. Tena vuttaṃ ‘‘idaṃ vajjisattake vuttasadisamevā’’ti. Evaṃ saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassento ‘‘idhāpi cā’’tiādimāha. Tattha ‘‘tato’’tiādi disāsu āgatasāsane vuttaṃ taṃ kathanaṃ. Vihārasīmā ākulā yasmā, tasmā uposathapavāraṇā ṭhitā.

    ឱលីយមានកោតិ បាឡិតោ, អត្ថតោ ច វិនស្សមានោ។ ឧក្ខិបាបេន្តាតិ បគុណភាវករណេន, អត្ថសំវណ្ណនេន ច បគ្គណ្ហន្តា។

    Olīyamānakoti pāḷito, atthato ca vinassamāno. Ukkhipāpentāti paguṇabhāvakaraṇena, atthasaṃvaṇṇanena ca paggaṇhantā.

    សាវត្ថិយំ ភិក្ខូ វិយ បាចិត្តិយំ ទេសាបេតព្ពោតិ (បារា. ៥៦៥ វិត្ថារវត្ថុ)។ វជ្ជិបុត្តកា វិយ ទសវត្ថុទីបនេន (ចូឡវ. ៤៤៦ វិត្ថារវត្ថុ)។ ‘‘គិហិគតានីតិ គិហិបដិសំយុត្តានី’’តិ វទន្តិ។ គិហីសុ គតានិ, តេហិ ញាតានិ គិហិគតានិ។ ធូមកាលោ ឯតស្សាតិ ធូមកាលិកំ ចិតកធូមវូបសមតោ បរំ អប្បវត្តនតោ។

    Sāvatthiyaṃ bhikkhū viya pācittiyaṃ desāpetabboti (pārā. 565 vitthāravatthu). Vajjiputtakā viya dasavatthudīpanena (cūḷava. 446 vitthāravatthu). ‘‘Gihigatānīti gihipaṭisaṃyuttānī’’ti vadanti. Gihīsu gatāni, tehi ñātāni gihigatāni. Dhūmakālo etassāti dhūmakālikaṃ citakadhūmavūpasamato paraṃ appavattanato.

    ថិរភាវប្បត្តាតិ សាសនេ ថិរភាវំ អនិវត្តិតភាវំ ឧបគតា។ ថេរការកេហីតិ ថេរភាវសាធកេហិ សីលាទិគុណេហិ អសេក្ខធម្មេហិ។ ពហូ រត្តិយោតិ បព្ពជិតា ហុត្វា ពហូ រត្តិយោ ជានន្តិ។ សីលាទិគុណេសុ បតិដ្ឋាបនមេវ សាសនេ បរិណាយកតាតិ អាហ ‘‘តីសុ សិក្ខាសុ បវត្តេន្តី’’តិ។

    Thirabhāvappattāti sāsane thirabhāvaṃ anivattitabhāvaṃ upagatā. Therakārakehīti therabhāvasādhakehi sīlādiguṇehi asekkhadhammehi. Bahū rattiyoti pabbajitā hutvā bahū rattiyo jānanti. Sīlādiguṇesu patiṭṭhāpanameva sāsane pariṇāyakatāti āha ‘‘tīsu sikkhāsu pavattentī’’ti.

    ឱវាទំ ន ទេន្តិ អភាជនភាវតោ។ បវេណីកថន្តិ អាចរិយបរម្បរាភតំ សម្មាបដិបត្តិទីបនំ ធម្មកថំ។ សារភូតំ ធម្មបរិយាយន្តិ សមថវិបស្សនាមគ្គផលសម្បាបនេន សារភូតំ ពោជ្ឈង្គកោសល្លអនុត្តរសីតីភាវអធិចិត្តសុត្តាទិធម្មតន្តិំ។

    Ovādaṃ na denti abhājanabhāvato. Paveṇīkathanti ācariyaparamparābhataṃ sammāpaṭipattidīpanaṃ dhammakathaṃ. Sārabhūtaṃ dhammapariyāyanti samathavipassanāmaggaphalasampāpanena sārabhūtaṃ bojjhaṅgakosallaanuttarasītībhāvaadhicittasuttādidhammatantiṃ.

    បុនព្ភវទានំ បុនព្ភវោ ឧត្តរបទលោបេន។ ឥតរេតិ យេ ន បច្ចយវសិកា ន អាមិសចក្ខុកា, តេ ន គច្ឆន្តិ តណ្ហាយ វសំ។

    Punabbhavadānaṃ punabbhavo uttarapadalopena. Itareti ye na paccayavasikā na āmisacakkhukā, te na gacchanti taṇhāya vasaṃ.

    អារញ្ញកេសូតិ អរញ្ញភាគេសុ អរញ្ញបរិយាបន្នេសុ។ ននុ យត្ថ កត្ថចិបិ តណ្ហា សាវជ្ជា ឯវាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘គាមន្តសេនាសនេសុ ហី’’តិអាទិ, តេន ‘‘អនុត្តរេសុ វិមោក្ខេសុ បិហំ ឧបដ្ឋាបយតោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តសិនេហាទយោ វិយ អារញ្ញកេសុ សេនាសនេសុ សាលយតា សេវិតព្ពបក្ខិយា ឯវាតិ ទស្សេតិ។

    Āraññakesūti araññabhāgesu araññapariyāpannesu. Nanu yattha katthacipi taṇhā sāvajjā evāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘gāmantasenāsanesu hī’’tiādi, tena ‘‘anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpayato’’ti ettha vuttasinehādayo viya āraññakesu senāsanesu sālayatā sevitabbapakkhiyā evāti dasseti.

    អត្តនាវាតិ សយមេវ, តេន បរេហិ អនុស្សាហិតានំ សរសេនេវ អនាគតានំ បេសលានំ ភិក្ខូនំ អាគមនំ, អាគតានញ្ច ផាសុវិហារំ បច្ចាសិសន្តីតិ ទស្សេតិ។ ឥមិនា នីហារេនាតិ ឥមាយ បដិបត្តិយា។ អគ្គហិតធម្មគ្គហណន្តិ អគ្គហិតស្ស បរិយត្តិធម្មស្ស ឧគ្គហណំ។ គហិតសជ្ឈាយករណន្តិ ឧគ្គហិតស្ស សុដ្ឋុ អត្ថចិន្តនំ។ ចិន្តនត្ថោ ហិ សជ្ឈាយសទ្ទោ។

    Attanāvāti sayameva, tena parehi anussāhitānaṃ saraseneva anāgatānaṃ pesalānaṃ bhikkhūnaṃ āgamanaṃ, āgatānañca phāsuvihāraṃ paccāsisantīti dasseti. Iminā nīhārenāti imāya paṭipattiyā. Aggahitadhammaggahaṇanti aggahitassa pariyattidhammassa uggahaṇaṃ. Gahitasajjhāyakaraṇanti uggahitassa suṭṭhu atthacintanaṃ. Cintanattho hi sajjhāyasaddo.

    ឯន្តីតិ ឧបគច្ឆន្តិ។ និសីទន្តិ អាសនបញ្ញាបនាទិនា។

    Entīti upagacchanti. Nisīdanti āsanapaññāpanādinā.

    ១៣៧. អារមិតព្ពដ្ឋេន កម្មំ អារាមោ។ កម្មេ រតា, ន គន្ថធុរេ, វាសធុរេ វាតិ កម្មរតា, អនុយុត្តាតិ តប្បរភាវេន បុនប្បុនំ បសុតា។ ឥតិ កាតព្ពកម្មន្តិ តំ តំ ភិក្ខូនំ កាតព្ពំ ឧច្ចាវចកម្មំ ចីវរវិចារណាទិ។ តេនាហ ‘‘សេយ្យថិទ’’ន្តិអាទិ។ ឧបត្ថម្ភនន្តិ ទុបដ្ដតិបដ្ដាទិករណំ។ តញ្ហិ បឋមបដលាទីនំ ឧបត្ថម្ភនការណត្តា តថា វុត្តំ។ យទិ ឯវំ កថំ អយំ កម្មរាមតា បដិក្ខិត្តាតិ អាហ ‘‘ឯកច្ចោ ហី’’តិអាទិ។

    137. Āramitabbaṭṭhena kammaṃ ārāmo. Kamme ratā, na ganthadhure, vāsadhure vāti kammaratā, anuyuttāti tapparabhāvena punappunaṃ pasutā. Iti kātabbakammanti taṃ taṃ bhikkhūnaṃ kātabbaṃ uccāvacakammaṃ cīvaravicāraṇādi. Tenāha ‘‘seyyathida’’ntiādi. Upatthambhananti dupaṭṭatipaṭṭādikaraṇaṃ. Tañhi paṭhamapaṭalādīnaṃ upatthambhanakāraṇattā tathā vuttaṃ. Yadi evaṃ kathaṃ ayaṃ kammarāmatā paṭikkhittāti āha ‘‘ekacco hī’’tiādi.

    ករោន្តោ យេវាតិ យថាវុត្តតិរច្ឆានកថំ កថេន្តោយេវ។ អតិរច្ឆានកថាភាវេបិ តស្ស តត្ថ តប្បរភាវទស្សនត្ថំ អវធារណវចនំ។ បរិយន្តការីតិ សបរិយន្តំ កត្វា វត្តា។ ‘‘បរិយន្តវតិំ វាចំ ភាសិតា’’តិ (ទី. និ. ១.៩, ១៩៤) ហិ វុត្តំ។ អប្បភស្សោ វាតិ បរិមិតកថោយេវ ឯកន្តេន កថេតព្ពស្សេវ កថនតោ។ សមាបត្តិសមាបជ្ជនំ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ។

    Karonto yevāti yathāvuttatiracchānakathaṃ kathentoyeva. Atiracchānakathābhāvepi tassa tattha tapparabhāvadassanatthaṃ avadhāraṇavacanaṃ. Pariyantakārīti sapariyantaṃ katvā vattā. ‘‘Pariyantavatiṃ vācaṃ bhāsitā’’ti (dī. ni. 1.9, 194) hi vuttaṃ. Appabhasso vāti parimitakathoyeva ekantena kathetabbasseva kathanato. Samāpattisamāpajjanaṃ ariyo tuṇhībhāvo.

    និទ្ទាយតិយេវាតិ និទ្ទោក្កមនេ អនាទីនវទស្សី និទ្ទាយតិយេវ។ ឥរិយាបថបរិវត្តនាទិនា ន នំ វិនោទេតិ។

    Niddāyatiyevāti niddokkamane anādīnavadassī niddāyatiyeva. Iriyāpathaparivattanādinā na naṃ vinodeti.

    ឯវំ សំសដ្ឋោ វាតិ វុត្តនយេន គណសង្គណិកាយ សំសដ្ឋោ ឯវ វិហរតិ។

    Evaṃ saṃsaṭṭho vāti vuttanayena gaṇasaṅgaṇikāya saṃsaṭṭho eva viharati.

    ទុស្សីលា បាបិច្ឆា នាមាតិ សយំ និស្សីលា អសន្តគុណសម្ភាវនិច្ឆាយ សមន្នាគតត្តា បាបា លាមកា ឥច្ឆា ឯតេសន្តិ បាបិច្ឆា។

    Dussīlā pāpicchā nāmāti sayaṃ nissīlā asantaguṇasambhāvanicchāya samannāgatattā pāpā lāmakā icchā etesanti pāpicchā.

    បាបបុគ្គលេហិ មេត្តិករណតោ បាបមិត្តា។ តេហិ សទា សហ បវត្តនេន បាបសហាយា។ តត្ថ និន្នតាទិនា តទធិមុត្តតាយ បាបសម្បវង្កា។

    Pāpapuggalehi mettikaraṇato pāpamittā. Tehi sadā saha pavattanena pāpasahāyā. Tattha ninnatādinā tadadhimuttatāya pāpasampavaṅkā.

    ១៣៨. សទ្ធា ឯតេសំ អត្ថីតិ សទ្ធាតិ អាហ ‘‘សទ្ធាសម្បន្នា’’តិ។ អាគមនីយបដិបទាយ អាគតសទ្ធា អាគមនីយសទ្ធា, សា សាតិសយា មហាពោធិសត្តានំ បរោបទេសេន វិនា សទ្ធេយ្យវត្ថុំ អវិបរីតតោ ឱគាហេត្វា អធិមុច្ចនតោតិ អាហ ‘‘សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ ហោតី’’តិ។ សច្ចបដិវេធតោ អាគតសទ្ធា អធិគមសទ្ធា សុរពន្ធាទីនំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១១៨; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិវត្ថុ; ឧទា. អដ្ឋ. ៤៣) វិយ។ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា’’តិអាទិនា ពុទ្ធាទីសុ ឧប្បជ្ជនកបសាទោ បសាទសទ្ធា មហាកប្បិនរាជាទីនំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣១; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.មហាកប្បិនត្ថេរវត្ថុ; ថេរគា. អដ្ឋ. ២.មហាកប្បិនត្ថេរគាថាវណ្ណនា, វិត្ថារោ) វិយ។ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ ឱក្កន្តិត្វា បក្ខន្ទិត្វា សទ្ទហនវសេន កប្បនំ ឱកប្បនំ។ ទុវិធាបីតិ បសាទសទ្ធាបិ ឱកប្បនសទ្ធាបិ។ តត្ថ បសាទសទ្ធា អបរនេយ្យរូបា ហោតិ សវនមត្តេន បសីទនតោ។ ឱកប្បនសទ្ធា សទ្ធេយ្យវត្ថុំ ឱគាហេត្វា អនុបវិសិត្វា ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ បច្ចក្ខំ ករោន្តី វិយ បវត្តតិ។ តេនាហ ‘‘សទ្ធាធិមុត្តោ វក្កលិត្ថេរសទិសោ ហោតី’’តិ។ តស្ស ហីតិ ឱកប្បនសទ្ធាយ សមន្នាគតស្ស។ ហិរី ឯតស្ស អត្ថីតិ ហិរិ, ហិរិ មនោ ឯតេសន្តិ ហិរិមនាតិ អាហ ‘‘បាប…បេ.… ចិត្តា’’តិ។ បាបតោ ឱត្តប្បេន្តិ ឧព្ពិជ្ជន្តិ ភាយន្តីតិ ឱត្តប្បី។

    138. Saddhā etesaṃ atthīti saddhāti āha ‘‘saddhāsampannā’’ti. Āgamanīyapaṭipadāya āgatasaddhā āgamanīyasaddhā, sā sātisayā mahābodhisattānaṃ paropadesena vinā saddheyyavatthuṃ aviparītato ogāhetvā adhimuccanatoti āha ‘‘sabbaññubodhisattānaṃ hotī’’ti. Saccapaṭivedhato āgatasaddhā adhigamasaddhā surabandhādīnaṃ (dī. ni. aṭṭha. 3.118; dha. pa. aṭṭha. 1.suppabuddhakuṭṭhivatthu; udā. aṭṭha. 43) viya. ‘‘Sammāsambuddho bhagavā’’tiādinā buddhādīsu uppajjanakapasādo pasādasaddhā mahākappinarājādīnaṃ (a. ni. aṭṭha. 1.1.231; dha. pa. aṭṭha. 1.mahākappinattheravatthu; theragā. aṭṭha. 2.mahākappinattheragāthāvaṇṇanā, vitthāro) viya. ‘‘Evameta’’nti okkantitvā pakkhanditvā saddahanavasena kappanaṃ okappanaṃ. Duvidhāpīti pasādasaddhāpi okappanasaddhāpi. Tattha pasādasaddhā aparaneyyarūpā hoti savanamattena pasīdanato. Okappanasaddhā saddheyyavatthuṃ ogāhetvā anupavisitvā ‘‘evameta’’nti paccakkhaṃ karontī viya pavattati. Tenāha ‘‘saddhādhimutto vakkalittherasadiso hotī’’ti. Tassa hīti okappanasaddhāya samannāgatassa. Hirī etassa atthīti hiri, hiri mano etesanti hirimanāti āha ‘‘pāpa…pe… cittā’’ti. Pāpato ottappenti ubbijjanti bhāyantīti ottappī.

    ពហុ សុតំ សុត្តគេយ្យាទិ ឯតេនាតិ ពហុស្សុតោ, សុតគ្គហណំ ចេត្ថ និទស្សនមត្តំ ធារណបរិចយបរិបុច្ឆានុបេក្ខនទិដ្ឋិនិជ្ឈានានំ បេត្ថ ឥច្ឆិតព្ពត្តា។ សវនមូលកត្តា វា តេសម្បិ តគ្គហណេនេវ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ។ អត្ថកាមេន បរិយាបុណិតព្ពតោ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិបុរិសត្ថសិទ្ធិយា បរិយត្តភាវតោ ច បរិយត្តិ, តីណិ បិដកានិ។ សច្ចប្បដិវេធោ សច្ចានំ បដិវិជ្ឈនំ។ តទបិ ពាហុសច្ចំ យថាវុត្តពាហុសច្ចកិច្ចនិប្ផត្តិតោ។ បរិយត្តិ អធិប្បេតា សច្ចបដិវេធាវហេន ពាហុសច្ចេន ពហុស្សុតភាវស្ស ឥធ ឥច្ឆិតត្តា។ សោតិ បរិយត្តិពហុស្សុតោ។ ចតុព្ពិធោ ហោតិ បញ្ចមស្ស បការស្ស អភាវតោ។ សព្ពត្ថកពហុស្សុតោតិ និស្សយមុច្ចនកពហុស្សុតាទយោ វិយ បទេសិកោ អហុត្វា បិដកត្តយេ សព្ពត្ថកមេវ ពាហុសច្ចសព្ភាវតោ សព្ពស្ស អត្ថស្ស កាយនតោ កថនតោ សព្ពត្ថកពហុស្សុតោ។ តេ ឥធ អធិប្បេតា បដិបត្តិបដិវេធសទ្ធម្មានំ មូលភូតេ បរិយត្តិសទ្ធម្មេ សុប្បតិដ្ឋិតភាវតោ។

    Bahu sutaṃ suttageyyādi etenāti bahussuto, sutaggahaṇaṃ cettha nidassanamattaṃ dhāraṇaparicayaparipucchānupekkhanadiṭṭhinijjhānānaṃ pettha icchitabbattā. Savanamūlakattā vā tesampi taggahaṇeneva gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Atthakāmena pariyāpuṇitabbato, diṭṭhadhammikādipurisatthasiddhiyā pariyattabhāvato ca pariyatti, tīṇi piṭakāni. Saccappaṭivedho saccānaṃ paṭivijjhanaṃ. Tadapi bāhusaccaṃ yathāvuttabāhusaccakiccanipphattito. Pariyatti adhippetā saccapaṭivedhāvahena bāhusaccena bahussutabhāvassa idha icchitattā. Soti pariyattibahussuto. Catubbidho hoti pañcamassa pakārassa abhāvato. Sabbatthakabahussutoti nissayamuccanakabahussutādayo viya padesiko ahutvā piṭakattaye sabbatthakameva bāhusaccasabbhāvato sabbassa atthassa kāyanato kathanato sabbatthakabahussuto. Te idha adhippetā paṭipattipaṭivedhasaddhammānaṃ mūlabhūte pariyattisaddhamme suppatiṭṭhitabhāvato.

    អារទ្ធន្តិ បគ្គហិតំ។ តំ បន ទុវិធម្បិ វីរិយារម្ភវិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឯកកាតិ ឯកាកិនោ, វូបកដ្ឋវិហារិនោតិ អត្ថោ។

    Āraddhanti paggahitaṃ. Taṃ pana duvidhampi vīriyārambhavibhāgena dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ekakāti ekākino, vūpakaṭṭhavihārinoti attho.

    បុច្ឆិត្វាតិ បរតោ បុច្ឆិត្វា។ សម្បដិច្ឆាបេតុន្តិ ‘‘ត្វំ អសុកនាមោ’’តិ វត្វា តេហិ ‘‘អាមា’’តិ បដិជានាបេតុន្តិ អត្ថោ។ ឯវំ ចិរកតាទិអនុស្សរណសមត្ថសតិនេបក្កានំ អប្បកសិរេនេវ សតិសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ឯវរូបេ ភិក្ខូ សន្ធាយា’’តិ វុត្តំ។ តេនេវាហ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ។

    Pucchitvāti parato pucchitvā. Sampaṭicchāpetunti ‘‘tvaṃ asukanāmo’’ti vatvā tehi ‘‘āmā’’ti paṭijānāpetunti attho. Evaṃ cirakatādianussaraṇasamatthasatinepakkānaṃ appakasireneva satisambojjhaṅgabhāvanāpāripūriṃ gacchatīti dassanatthaṃ ‘‘evarūpe bhikkhū sandhāyā’’ti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘apicā’’tiādi.

    ១៣៩. ពុជ្ឈតិ ឯតាយាតិ ‘‘ពោធី’’តិ លទ្ធនាមាយ សម្មាទិដ្ឋិអាទិធម្មសាមគ្គិយា អង្គោតិ ពោជ្ឈង្គោ, បសត្ថោ, សុន្ទរោ វា ពោជ្ឈង្គោ សម្ពោជ្ឈង្គោ។ ឧបដ្ឋានលក្ខណោតិ កាយវេទនាចិត្តធម្មានំ អសុភទុក្ខានិច្ចានត្តភាវសល្លក្ខណសង្ខាតំ អារម្មណេ ឧបដ្ឋានំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ឧបដ្ឋានលក្ខណោ។ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ បីឡនាទិប្បការតោ វិចយោ ឧបបរិក្ខា លក្ខណំ ឯតស្សាតិ បវិចយលក្ខណោ។ អនុប្បន្នា កុសលានុប្បាទនាទិវសេន ចិត្តស្ស បគ្គហោ បគ្គណ្ហនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ បគ្គហលក្ខណោ។ ផរណំ វិប្ផារិកតា លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ផរណលក្ខណោ។ ឧបសមោ កាយចិត្តបរិឡាហានំ វូបសមនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ឧបសមលក្ខណោ។ អវិក្ខេបោ វិក្ខេបវិទ្ធំសនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ អវិក្ខេបលក្ខណោ។ លីនុទ្ធច្ចរហិតេ អធិចិត្តេ បវត្តមានេ បគ្គហនិគ្គហសម្បហំសនេសុ អព្យាវដត្តា អជ្ឈុបេក្ខនំ បដិសង្ខានំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ បដិសង្ខានលក្ខណោ។

    139. Bujjhati etāyāti ‘‘bodhī’’ti laddhanāmāya sammādiṭṭhiādidhammasāmaggiyā aṅgoti bojjhaṅgo, pasattho, sundaro vā bojjhaṅgo sambojjhaṅgo. Upaṭṭhānalakkhaṇoti kāyavedanācittadhammānaṃ asubhadukkhāniccānattabhāvasallakkhaṇasaṅkhātaṃ ārammaṇe upaṭṭhānaṃ lakkhaṇaṃ etassāti upaṭṭhānalakkhaṇo. Catunnaṃ ariyasaccānaṃ pīḷanādippakārato vicayo upaparikkhā lakkhaṇaṃ etassāti pavicayalakkhaṇo. Anuppannā kusalānuppādanādivasena cittassa paggaho paggaṇhanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti paggahalakkhaṇo. Pharaṇaṃ vipphārikatā lakkhaṇaṃ etassāti pharaṇalakkhaṇo. Upasamo kāyacittapariḷāhānaṃ vūpasamanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti upasamalakkhaṇo. Avikkhepo vikkhepaviddhaṃsanaṃ lakkhaṇaṃ etassāti avikkhepalakkhaṇo. Līnuddhaccarahite adhicitte pavattamāne paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāvaṭattā ajjhupekkhanaṃ paṭisaṅkhānaṃ lakkhaṇaṃ etassāti paṭisaṅkhānalakkhaṇo.

    ចតូហិ ការណេហីតិ សតិសម្បជញ្ញំ, មុដ្ឋស្សតិបុគ្គលបរិវជ្ជនា, ឧបដ្ឋិតស្សតិបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ចតូហិ ការណេហិ។ ឆហិ ការណេហីតិ បរិបុច្ឆកតា, វត្ថុវិសទកិរិយា, ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនា, ទុប្បញ្ញបុគ្គលបរិវជ្ជនា, បញ្ញវន្តបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ឆហិ ការណេហិ។ មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ បន ‘‘សត្តហិ ការណេហី’’ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) វក្ខតិ, តំ គម្ភីរញាណចរិយាបច្ចវេក្ខណាតិ ឥមំ ការណំ បក្ខិបិត្វា វេទិតព្ពំ។ នវហិ ការណេហីតិ អបាយភយបច្ចវេក្ខណា, គមនវីថិបច្ចវេក្ខណា, បិណ្ឌបាតស្ស អបចាយនតា, ទាយជ្ជមហត្តបច្ចវេក្ខណា, សត្ថុមហត្តបច្ចវេក្ខណា, សព្រហ្មចារីមហត្តបច្ចវេក្ខណា, កុសីតបុគ្គលបរិវជ្ជនា, អារទ្ធវីរិយបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ នវហិ ការណេហិ។ មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) បន អានិសំសទស្សាវិតា, ជាតិមហត្តបច្ចវេក្ខណាតិ ឥមេហិ សទ្ធិំ ‘‘ឯកាទសា’’តិ វក្ខតិ។ ទសហិ ការណេហីតិ ពុទ្ធានុស្សតិ, ធម្មានុស្សតិ, សង្ឃសីលចាគទេវតាឧបសមានុស្សតិ, លូខបុគ្គលបរិវជ្ជនា, សិនិទ្ធបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ទសហិ។ មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) បន បសាទនិយសុត្តន្តបច្ចវេក្ខណាយ សទ្ធិំ ‘‘ឯកាទសា’’តិ វក្ខតិ។ សត្តហិ ការណេហីតិ បណីតភោជនសេវនតា , ឧតុសុខសេវនតា, ឥរិយាបថសុខសេវនតា, មជ្ឈត្តបយោគតា, សារទ្ធកាយបុគ្គលបរិវជ្ជនតា , បស្សទ្ធកាយបុគ្គលសេវនតា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ សត្តហិ។ ទសហិ ការណេហីតិ វត្ថុវិសទកិរិយា, ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនា, និមិត្តកុសលតា, សមយេ ចិត្តស្ស បគ្គហណំ, សមយេ ចិត្តស្ស និគ្គហណំ, សមយេ ចិត្តស្ស សម្បហំសនំ, សមយេ ចិត្តស្ស អជ្ឈុបេក្ខនំ, អសមាហិតបុគ្គលបរិវជ្ជនំ, សមាហិតបុគ្គលសេវនំ, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ទសហិ ការណេហិ។ មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) បន ‘‘ឈានវិមោក្ខបច្ចវេក្ខណា’’តិ ឥមិនា សទ្ធិំ ‘‘ឯកាទសហី’’តិ វក្ខតិ។ បញ្ចហិ ការណេហីតិ សត្តមជ្ឈត្តតា, សង្ខារមជ្ឈត្តតា, សត្តសង្ខារកេលាយនបុគ្គលបរិវជ្ជនា, សត្តសង្ខារមជ្ឈត្តបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) អាគមិស្សតិ។ កាមំ ពោធិបក្ខិយធម្មា នាម និប្បរិយាយតោ អរិយមគ្គសម្បយុត្តា ឯវ និយ្យានិកភាវតោ។ សុត្តន្តទេសនា នាម បរិយាយកថាតិ ‘‘ឥមិនា វិបស្សនា…បេ.… កថេសី’’តិ វុត្តំ។

    Catūhi kāraṇehīti satisampajaññaṃ, muṭṭhassatipuggalaparivajjanā, upaṭṭhitassatipuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi catūhi kāraṇehi. Chahi kāraṇehīti paripucchakatā, vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, duppaññapuggalaparivajjanā, paññavantapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi chahi kāraṇehi. Mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ pana ‘‘sattahi kāraṇehī’’ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) vakkhati, taṃ gambhīrañāṇacariyāpaccavekkhaṇāti imaṃ kāraṇaṃ pakkhipitvā veditabbaṃ. Navahi kāraṇehīti apāyabhayapaccavekkhaṇā, gamanavīthipaccavekkhaṇā, piṇḍapātassa apacāyanatā, dāyajjamahattapaccavekkhaṇā, satthumahattapaccavekkhaṇā, sabrahmacārīmahattapaccavekkhaṇā, kusītapuggalaparivajjanā, āraddhavīriyapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi navahi kāraṇehi. Mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) pana ānisaṃsadassāvitā, jātimahattapaccavekkhaṇāti imehi saddhiṃ ‘‘ekādasā’’ti vakkhati. Dasahi kāraṇehīti buddhānussati, dhammānussati, saṅghasīlacāgadevatāupasamānussati, lūkhapuggalaparivajjanā, siniddhapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi dasahi. Mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) pana pasādaniyasuttantapaccavekkhaṇāya saddhiṃ ‘‘ekādasā’’ti vakkhati. Sattahi kāraṇehīti paṇītabhojanasevanatā , utusukhasevanatā, iriyāpathasukhasevanatā, majjhattapayogatā, sāraddhakāyapuggalaparivajjanatā , passaddhakāyapuggalasevanatā, tadadhimuttatāti imehi sattahi. Dasahi kāraṇehīti vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, nimittakusalatā, samaye cittassa paggahaṇaṃ, samaye cittassa niggahaṇaṃ, samaye cittassa sampahaṃsanaṃ, samaye cittassa ajjhupekkhanaṃ, asamāhitapuggalaparivajjanaṃ, samāhitapuggalasevanaṃ, tadadhimuttatāti imehi dasahi kāraṇehi. Mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) pana ‘‘jhānavimokkhapaccavekkhaṇā’’ti iminā saddhiṃ ‘‘ekādasahī’’ti vakkhati. Pañcahi kāraṇehīti sattamajjhattatā, saṅkhāramajjhattatā, sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanā, sattasaṅkhāramajjhattapuggalasevanā, tadadhimuttatāti imehi pañcahi kāraṇehi. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ mahāsatipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.385; ma. ni. aṭṭha. 1.118) āgamissati. Kāmaṃ bodhipakkhiyadhammā nāma nippariyāyato ariyamaggasampayuttā eva niyyānikabhāvato. Suttantadesanā nāma pariyāyakathāti ‘‘iminā vipassanā…pe… kathesī’’ti vuttaṃ.

    ១៤០. តេភូមកេ សង្ខារេ ‘‘អនិច្ចា’’តិ អនុបស្សតិ ឯតាយាតិ អនិច្ចានុបស្សនា, តថា បវត្តា វិបស្សនា, សា បន យស្មា អត្តនា សហគតសញ្ញាយ ភាវិតាយ វិភាវិតា ឯវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អនិច្ចានុបស្សនាយ សទ្ធិំ ឧប្បន្នសញ្ញា’’តិ។ សញ្ញាសីសេន វាយំ វិបស្សនាយ ឯវ និទ្ទេសោ។ អនត្តសញ្ញាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ លោកិយវិបស្សនាបិ ហោន្តិ, យស្មា ‘‘អនិច្ច’’ន្តិអាទិនា តា បវត្តន្តីតិ។ លោកិយវិបស្សនាបីតិ បិ-សទ្ទេន មិស្សកាបេត្ថ សន្តីតិ អត្ថតោ អាបន្នន្តិ អត្ថាបត្តិសិទ្ធមត្ថំ និទ្ធារេត្វា សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘វិរាគោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អាគតវសេនាតិ តថា អាគតបាឡិវសេន ‘‘វិរាគោ និរោធោ’’តិ ហិ តត្ថ និព្ពានំ វុត្តន្តិ ឥធ ‘‘វិរាគសញ្ញា, និរោធសញ្ញា’’តិ វុត្តសញ្ញា និព្ពានារម្មណាបិ សិយុំ។ តេន វុត្តំ ‘‘ទ្វេ លោកុត្តរាបិ ហោន្តី’’តិ។

    140. Tebhūmake saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti anupassati etāyāti aniccānupassanā, tathā pavattā vipassanā, sā pana yasmā attanā sahagatasaññāya bhāvitāya vibhāvitā eva hotīti vuttaṃ ‘‘aniccānupassanāya saddhiṃ uppannasaññā’’ti. Saññāsīsena vāyaṃ vipassanāya eva niddeso. Anattasaññādīsupi eseva nayo. Lokiyavipassanāpi honti, yasmā ‘‘anicca’’ntiādinā tā pavattantīti. Lokiyavipassanāpīti pi-saddena missakāpettha santīti atthato āpannanti atthāpattisiddhamatthaṃ niddhāretvā sarūpato dassetuṃ ‘‘virāgo’’tiādi vuttaṃ. Tattha āgatavasenāti tathā āgatapāḷivasena ‘‘virāgo nirodho’’ti hi tattha nibbānaṃ vuttanti idha ‘‘virāgasaññā, nirodhasaññā’’ti vuttasaññā nibbānārammaṇāpi siyuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘dve lokuttarāpi hontī’’ti.

    ១៤១. មេត្តា ឯតស្ស អត្ថីតិ មេត្តំ, ចិត្តំ។ តំសមុដ្ឋានំ កាយកម្មំ មេត្តំ កាយកម្មំ។ ឯស នយោ សេសទ្វយេបិ។ ឥមានិបិ មេត្តាកាយកម្មាទីនិ ភិក្ខូនំ វសេន អាគតានិ តេសំ សេដ្ឋបរិសភាវតោ។ យថា បន ភិក្ខូសុបិ លព្ភន្តិ, ឯវំ គិហីសុបិ លព្ភន្តិ ចតុបរិសសាធារណត្តាតិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភិក្ខូនញ្ហី’’តិអាទិមាហ។ កាមំ អាទិព្រហ្មចរិយកធម្មស្សវនេនបិ មេត្តាកាយកម្មានិ លព្ភន្តិ, និប្បរិយាយតោ បន ចារិត្តធម្មស្សវនេន អយមត្ថោ ឥច្ឆិតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អាភិសមាចារិកធម្មបូរណ’’ន្តិ អាហ។ តេបិដកម្បិ ពុទ្ធវចនំ បរិបុច្ឆនអត្ថកថនវសេន បវត្តិយមានំ ហិតជ្ឈាសយេន បវត្តិតព្ពតោ។

    141. Mettā etassa atthīti mettaṃ, cittaṃ. Taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakammaṃ mettaṃ kāyakammaṃ. Esa nayo sesadvayepi. Imānipi mettākāyakammādīni bhikkhūnaṃ vasena āgatāni tesaṃ seṭṭhaparisabhāvato. Yathā pana bhikkhūsupi labbhanti, evaṃ gihīsupi labbhanti catuparisasādhāraṇattāti taṃ dassento ‘‘bhikkhūnañhī’’tiādimāha. Kāmaṃ ādibrahmacariyakadhammassavanenapi mettākāyakammāni labbhanti, nippariyāyato pana cārittadhammassavanena ayamattho icchitoti dassento ‘‘ābhisamācārikadhammapūraṇa’’nti āha. Tepiṭakampi buddhavacanaṃ paripucchanaatthakathanavasena pavattiyamānaṃ hitajjhāsayena pavattitabbato.

    អាវីតិ បកាសំ, បកាសភាវោ ចេត្ថ យំ ឧទ្ទិស្ស តំ កាយកម្មំ ករីយតិ, តស្ស សម្មុខភាវតោតិ អាហ ‘‘សម្មុខា’’តិ។ រហោតិ អប្បកាសំ, អប្បកាសតា ច យំ ឧទ្ទិស្ស តំ កាយកម្មំ ករីយតិ, តស្ស បច្ចក្ខាភាវតោតិ អាហ ‘‘បរម្មុខា’’តិ។ សហាយភាវគមនំ តេសំ បុរតោ។ ឧភយេហីតិ នវកេហិ, ថេរេហិ ច។

    Āvīti pakāsaṃ, pakāsabhāvo cettha yaṃ uddissa taṃ kāyakammaṃ karīyati, tassa sammukhabhāvatoti āha ‘‘sammukhā’’ti. Rahoti appakāsaṃ, appakāsatā ca yaṃ uddissa taṃ kāyakammaṃ karīyati, tassa paccakkhābhāvatoti āha ‘‘parammukhā’’ti. Sahāyabhāvagamanaṃ tesaṃ purato. Ubhayehīti navakehi, therehi ca.

    បគ្គយ្ហាតិ បគ្គណ្ហិត្វា ឧច្ចំ កត្វា។

    Paggayhāti paggaṇhitvā uccaṃ katvā.

    កាមំ មេត្តាសិនេហសិនិទ្ធានំ នយនានំ ឧម្មីលនា, បសន្នេន មុខេន ឱលោកនញ្ច មេត្តំ កាយកម្មមេវ, យស្ស បន ចិត្តស្ស វសេន នយនានំ មេត្តាសិនេហសិនិទ្ធតា, មុខស្ស ច បសន្នតា, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘មេត្តំ មនោកម្មំ នាមា’’តិ។

    Kāmaṃ mettāsinehasiniddhānaṃ nayanānaṃ ummīlanā, pasannena mukhena olokanañca mettaṃ kāyakammameva, yassa pana cittassa vasena nayanānaṃ mettāsinehasiniddhatā, mukhassa ca pasannatā, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘mettaṃ manokammaṃ nāmā’’ti.

    លាភសទ្ទោ កម្មសាធនោ ‘‘លាភាវត, លាភោ លទ្ធោ’’តិអាទីសុ វិយ, សោ ចេត្ថ ‘‘ធម្មលទ្ធា’’តិ វចនតោ អតីតកាលិកោតិ អាហ ‘‘ចីវរាទយោ លទ្ធបច្ចយា’’តិ។ ធម្មតោ អាគតាតិ ធម្មិកា។ តេនាហ ‘‘ធម្មលទ្ធា’’តិ។ ឥមមេវ ហិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘កុហនាទី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ចិត្តេន វិភជនបុព្ពកំ កាយេន វិភជនន្តិ មូលមេវ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ ចិត្តេន វិភជន’’ន្តិ វុត្តំ, តេន ចិត្តុប្បាទមត្តេនបិ បដិវិភាគោ ន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ។ អប្បដិវិភត្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, អប្បដិវិភត្តំ វា លាភំ ភុញ្ជតីតិ កម្មនិទ្ទេសោ ឯវ។

    Lābhasaddo kammasādhano ‘‘lābhāvata, lābho laddho’’tiādīsu viya, so cettha ‘‘dhammaladdhā’’ti vacanato atītakālikoti āha ‘‘cīvarādayo laddhapaccayā’’ti. Dhammato āgatāti dhammikā. Tenāha ‘‘dhammaladdhā’’ti. Imameva hi atthaṃ dassetuṃ ‘‘kuhanādī’’tiādi vuttaṃ. Cittena vibhajanapubbakaṃ kāyena vibhajananti mūlameva dassetuṃ ‘‘evaṃ cittena vibhajana’’nti vuttaṃ, tena cittuppādamattenapi paṭivibhāgo na kātabboti dasseti. Appaṭivibhattanti bhāvanapuṃsakaniddeso, appaṭivibhattaṃ vā lābhaṃ bhuñjatīti kammaniddeso eva.

    តំ តំ នេវ គិហីនំ ទេតិ អត្តនោ អាជីវសោធនត្ថំ។ ន អត្តនា ភុញ្ជតីតិ អត្តនាវ ន បរិភុញ្ជតិ ‘‘មយ្ហំ អសាធារណភោគិតា មា ហោតូ’’តិ។ ‘‘បដិគ្គណ្ហន្តោ ច…បេ.… បស្សតី’’តិ ឥមិនា តស្ស លាភស្ស តីសុបិ កាលេសុ សាធារណតោ ឋបនំ ទស្សិតំ។ ‘‘បដិគ្គណ្ហន្តោ ច សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូ’’តិ ឥមិនា បដិគ្គហណកាលោ ទស្សិតោ, ‘‘គហេត្វា…បេ.… បស្សតី’’តិ ឥមិនា បដិគ្គហិតកាលោ, តទុភយំ បន តាទិសេន បុព្ពាភោគេន វិនា ន ហោតីតិ អត្ថសិទ្ធោ បុរិមកាលោ។ តយិទំ បដិគ្គហណតោ បុព្ពេ វស្ស ហោតិ ‘‘សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូតិ បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ។ បដិគ្គណ្ហន្តស្ស ហោតិ ‘‘សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូតិ បដិគ្គណ្ហាមី’’តិ។ បដិគ្គហេត្វា ហោតិ ‘‘សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូតិ បដិគ្គហិតំ មយា’’តិ ឯវំ តិលក្ខណសម្បន្នំ កត្វា លទ្ធលាភំ ឱសានលក្ខណំ អវិកោបេត្វា បរិភុញ្ជន្តោ សាធារណភោគី, អប្បដិវិភត្តភោគី ច ហោតិ។

    Taṃtaṃ neva gihīnaṃ deti attano ājīvasodhanatthaṃ. Na attanā bhuñjatīti attanāva na paribhuñjati ‘‘mayhaṃ asādhāraṇabhogitā mā hotū’’ti. ‘‘Paṭiggaṇhanto ca…pe… passatī’’ti iminā tassa lābhassa tīsupi kālesu sādhāraṇato ṭhapanaṃ dassitaṃ. ‘‘Paṭiggaṇhanto ca saṅghena sādhāraṇaṃ hotū’’ti iminā paṭiggahaṇakālo dassito, ‘‘gahetvā…pe… passatī’’ti iminā paṭiggahitakālo, tadubhayaṃ pana tādisena pubbābhogena vinā na hotīti atthasiddho purimakālo. Tayidaṃ paṭiggahaṇato pubbe vassa hoti ‘‘saṅghena sādhāraṇaṃ hotūti paṭiggahessāmī’’ti. Paṭiggaṇhantassa hoti ‘‘saṅghena sādhāraṇaṃ hotūti paṭiggaṇhāmī’’ti. Paṭiggahetvā hoti ‘‘saṅghena sādhāraṇaṃ hotūti paṭiggahitaṃ mayā’’ti evaṃ tilakkhaṇasampannaṃ katvā laddhalābhaṃ osānalakkhaṇaṃ avikopetvā paribhuñjanto sādhāraṇabhogī, appaṭivibhattabhogī ca hoti.

    ឥមំ បន សារណីយធម្មន្តិ ឥមំ ចតុត្ថំ សរិតព្ពយុត្តធម្មំ។ ន ហិ…បេ.… គណ្ហន្តិ, តស្មា សាធារណភោគិតា ឯវ ទុស្សីលស្ស នត្ថីតិ អារម្ភោបិ តាវ ន សម្ភវតិ, កុតោ បូរណន្តិ អធិប្បាយោ។ ‘‘បរិសុទ្ធសីលោ’’តិ ឥមិនា លាភស្ស ធម្មិកភាវំ ទស្សេតិ។ ‘‘វត្តំ អខណ្ឌេន្តោ’’តិ ឥមិនា អប្បដិវិភត្តភោគិតំ, សាធារណភោគិតញ្ច ទស្សេតិ។ សតិ បន តទុភយេ សារណីយធម្មោ បូរិតោ ឯវ ហោតីតិ អាហ ‘‘បូរេតី’’តិ។ ‘‘ឱទិស្សកំ កត្វា’’តិ ឯតេន អនោទិស្សកំ កត្វា បិតុនោ, អាចរិយុបជ្ឈាយាទីនំ វា ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទេន្តស្ស សារណីយធម្មោយេវ ហោតីតិ។ សារណីយធម្មោ បនស្ស ន ហោតីតិ បដិជគ្គនដ្ឋានេ ឱទិស្សកំ កត្វា ទិន្នត្តា។ តេនាហ ‘‘បលិពោធជគ្គនំ នាម ហោតី’’តិអាទិ។ យទិ ឯវំ សព្ពេន សព្ពំ សារណីយធម្មបូរកស្ស ឱទិស្សកទានំ ន វដ្ដតីតិ? នោ ន វដ្ដតិ យុត្តដ្ឋានេតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តេន បនា’’តិអាទិមាហ។ គិលានាទីនំ ឱទិស្សកំ កត្វា ទានំ អប្បដិវិភាគបក្ខិកំ ‘‘អសុកស្ស ន ទស្សាមី’’តិ បដិក្ខេបស្ស អភាវតោ។ ព្យតិរេកប្បធានោ ហិ បដិវិភាគោ។ តេនាហ ‘‘អវសេស’’ន្តិអាទិ។ អទាតុម្បីតិ បិ-សទ្ទេន ទាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ, តញ្ច ខោ ករុណាយនវសេន, ន វត្តបូរណវសេន។

    Imaṃ pana sāraṇīyadhammanti imaṃ catutthaṃ saritabbayuttadhammaṃ. Na hi…pe… gaṇhanti, tasmā sādhāraṇabhogitā eva dussīlassa natthīti ārambhopi tāva na sambhavati, kuto pūraṇanti adhippāyo. ‘‘Parisuddhasīlo’’ti iminā lābhassa dhammikabhāvaṃ dasseti. ‘‘Vattaṃ akhaṇḍento’’ti iminā appaṭivibhattabhogitaṃ, sādhāraṇabhogitañca dasseti. Sati pana tadubhaye sāraṇīyadhammo pūrito eva hotīti āha ‘‘pūretī’’ti. ‘‘Odissakaṃkatvā’’ti etena anodissakaṃ katvā pituno, ācariyupajjhāyādīnaṃ vā therāsanato paṭṭhāya dentassa sāraṇīyadhammoyeva hotīti. Sāraṇīyadhammo panassa na hotīti paṭijagganaṭṭhāne odissakaṃ katvā dinnattā. Tenāha ‘‘palibodhajagganaṃ nāma hotī’’tiādi. Yadi evaṃ sabbena sabbaṃ sāraṇīyadhammapūrakassa odissakadānaṃ na vaṭṭatīti? No na vaṭṭati yuttaṭṭhāneti dassento ‘‘tena panā’’tiādimāha. Gilānādīnaṃ odissakaṃ katvā dānaṃ appaṭivibhāgapakkhikaṃ ‘‘asukassa na dassāmī’’ti paṭikkhepassa abhāvato. Byatirekappadhāno hi paṭivibhāgo. Tenāha ‘‘avasesa’’ntiādi. Adātumpīti pi-saddena dātumpi vaṭṭatīti dasseti, tañca kho karuṇāyanavasena, na vattapūraṇavasena.

    សុសិក្ខិតាយាតិ សារណីយធម្មបូរណវិធិម្ហិ សុដ្ឋុ សិក្ខិតាយ, សុកុសលាយាតិ អត្ថោ។ ឥទានិ តស្សា កោសល្លំ ទស្សេតុំ ‘‘សុសិក្ខិតាយ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘ទ្វាទសហិ វស្សេហិ បូរតិ, ន តតោ ឱរ’’ន្តិ ឥមិនា តស្ស ទុប្បូរណំ ទស្សេតិ។ តថា ហិ សោ មហប្ផលោ មហានិសំសោ, ទិដ្ឋធម្មិកេហិបិ តាវ គរុតរេហិ ផលានិសំសេហិ ច អនុគតោ។ តំសមង្គី ច បុគ្គលោ វិសេសលាភី អរិយបុគ្គលោ វិយ លោកេ អច្ឆរិយព្ភុតធម្មសមន្នាគតោ ហោតិ។ តថា ហិ សោ ទុប្បជហំ ទានមយស្ស, សីលមយស្ស ច បុញ្ញស្ស បដិបក្ខធម្មំ សុទូរេ វិក្ខម្ភិតំ កត្វា សុវិសុទ្ធេន ចេតសា លោកេ បាកដោ បញ្ញាតោ ហុត្វា វិហរតិ, តស្សិមមត្ថំ ព្យតិរេកតោ, អន្វយតោ ច វិភាវេតុំ ‘‘សចេ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។

    Susikkhitāyāti sāraṇīyadhammapūraṇavidhimhi suṭṭhu sikkhitāya, sukusalāyāti attho. Idāni tassā kosallaṃ dassetuṃ ‘‘susikkhitāya hī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Dvādasahi vassehi pūrati, na tato ora’’nti iminā tassa duppūraṇaṃ dasseti. Tathā hi so mahapphalo mahānisaṃso, diṭṭhadhammikehipi tāva garutarehi phalānisaṃsehi ca anugato. Taṃsamaṅgī ca puggalo visesalābhī ariyapuggalo viya loke acchariyabbhutadhammasamannāgato hoti. Tathā hi so duppajahaṃ dānamayassa, sīlamayassa ca puññassa paṭipakkhadhammaṃ sudūre vikkhambhitaṃ katvā suvisuddhena cetasā loke pākaṭo paññāto hutvā viharati, tassimamatthaṃ byatirekato, anvayato ca vibhāvetuṃ ‘‘sace hī’’tiādi vuttaṃ, taṃ suviññeyyameva.

    ឥទានិ យេ សម្បរាយិកេ, ទិដ្ឋធម្មិកេ ច អានិសំសេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ នេវ ឥស្សា, ន មច្ឆរិយំ ហោតិ ចិរកាលភាវនាយ វិធុតភាវតោ។ មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ បរិច្ចាគសីលតាយ វិសុទ្ធត្តា។ តេនាហ ‘‘ទទំ បិយោ ហោតិ ភជន្តិ នំ ពហូ’’តិអាទិ (អ. និ. ៥.៣៤)។ សុលភបច្ចយោ ហោតិ ទានវសេន ឧឡារជ្ឈាសយានំ បច្ចយលាភស្ស ឥធានិសំសភាវតោ ទានស្ស។ បត្តគតំ អស្ស ទិយ្យមានំ ន ខីយតិ បត្តគតវសេន ទ្វាទសវស្សិកស្ស មហាបត្តស្ស អវិច្ឆេទេន បូរិតត្តា។ អគ្គភណ្ឌំ លភតិ ទេវសិកំ ទក្ខិណេយ្យានំ អគ្គតោ បដ្ឋាយ ទានស្ស ទិន្នត្តា។ ភយេវា…បេ.… អាបជ្ជន្តិ ទេយ្យបដិគ្គាហកវិកប្បំ អកត្វា អត្តនិ និរបេក្ខចិត្តេន ចិរកាលំ ទានបូរតាយ បសាទិតចិត្តត្តា។

    Idāni ye samparāyike, diṭṭhadhammike ca ānisaṃse dassetuṃ ‘‘eva’’ntiādi vuttaṃ. Neva issā, na macchariyaṃ hoti cirakālabhāvanāya vidhutabhāvato. Manussānaṃ piyo hoti pariccāgasīlatāya visuddhattā. Tenāha ‘‘dadaṃ piyo hoti bhajanti naṃ bahū’’tiādi (a. ni. 5.34). Sulabhapaccayo hoti dānavasena uḷārajjhāsayānaṃ paccayalābhassa idhānisaṃsabhāvato dānassa. Pattagataṃ assa diyyamānaṃna khīyati pattagatavasena dvādasavassikassa mahāpattassa avicchedena pūritattā. Aggabhaṇḍaṃ labhati devasikaṃ dakkhiṇeyyānaṃ aggato paṭṭhāya dānassa dinnattā. Bhayevā…pe… āpajjanti deyyapaṭiggāhakavikappaṃ akatvā attani nirapekkhacittena cirakālaṃ dānapūratāya pasāditacittattā.

    តត្រាតិ តេសុ អានិសំសេសុ វិភាវេតព្ពេសុ។ ឥមានិ តំ ទីបនានិ វត្ថូនិ ការណានិ។ អលភន្តាបីតិ អមហាបុញ្ញតាយ ន លាភិនោ សមានាបិ។ ភិក្ខាចារមគ្គសភាគន្តិ សភាគំ តព្ភាគិយំ ភិក្ខាចារមគ្គំ ជានន្តិ។

    Tatrāti tesu ānisaṃsesu vibhāvetabbesu. Imāni taṃ dīpanāni vatthūni kāraṇāni. Alabhantāpīti amahāpuññatāya na lābhino samānāpi. Bhikkhācāramaggasabhāganti sabhāgaṃ tabbhāgiyaṃ bhikkhācāramaggaṃ jānanti.

    អនុត្តរិមនុស្សធម្មត្តា, ថេរានំ សំសយវិនោទនត្ថញ្ច ‘‘សារណីយធម្មោ មេ ភន្តេ បូរិតោ’’តិ អាហ។ តថា ហិ ទុតិយវត្ថុស្មិម្បិ ថេរេន អត្តា បកាសិតោ។ មនុស្សានំ បិយតាយ, សុលភបច្ចយតាយបិ ឥទំ វត្ថុមេវ។ បត្តគតាខីយនស្ស បន វិសេសំ វិភាវនតោ ‘‘ឥទំ តាវ…បេ.… ឯត្ថ វត្ថុ’’ន្តិ វុត្តំ។

    Anuttarimanussadhammattā, therānaṃ saṃsayavinodanatthañca ‘‘sāraṇīyadhammo me bhante pūrito’’ti āha. Tathā hi dutiyavatthusmimpi therena attā pakāsito. Manussānaṃ piyatāya, sulabhapaccayatāyapi idaṃ vatthumeva. Pattagatākhīyanassa pana visesaṃ vibhāvanato ‘‘idaṃ tāva…pe… ettha vatthu’’nti vuttaṃ.

    គិរិភណ្ឌមហាបូជាយាតិ ចេតិយគិរិម្ហិ សកលលង្កាទីបេ, យោជនប្បមាណេ សមុទ្ទេ ច នាវាសង្ឃាដាទិកេ ឋបេត្វា ទីបបុប្ផគន្ធាទីហិ ករិយមានមហាបូជាយំ។ បរិយាយេនបីតិ លេសេនបិ។ អនុច្ឆវិកន្តិ សារណីយធម្មបូរណតោបិ ឥទំ យថាភូតប្បវេទនំ តុម្ហាកំ អនុច្ឆវិកន្តិ អត្ថោ។

    Giribhaṇḍamahāpūjāyāti cetiyagirimhi sakalalaṅkādīpe, yojanappamāṇe samudde ca nāvāsaṅghāṭādike ṭhapetvā dīpapupphagandhādīhi kariyamānamahāpūjāyaṃ. Pariyāyenapīti lesenapi. Anucchavikanti sāraṇīyadhammapūraṇatopi idaṃ yathābhūtappavedanaṃ tumhākaṃ anucchavikanti attho.

    អនារោចេត្វាវ បលាយិំសុ ចោរភយេន។ ‘‘អត្តនោ ទុជ្ជីវិកាយា’’តិ ច វទន្តិ។

    Anārocetvāva palāyiṃsu corabhayena. ‘‘Attano dujjīvikāyā’’ti ca vadanti.

    វដ្ដិស្សតីតិ កប្បិស្សតិ។ ថេរី សារណីយធម្មបូរិកា អហោសិ, ថេរស្ស បន សីលតេជេនេវ ទេវតា ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជិ។

    Vaṭṭissatīti kappissati. Therī sāraṇīyadhammapūrikā ahosi, therassa pana sīlatejeneva devatā ussukkaṃ āpajji.

    នត្ថិ ឯតេសំ ខណ្ឌន្តិ អខណ្ឌានិ។ តំ បន នេសំ ខណ្ឌំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឧបសម្បន្នសីលានំ ឧទ្ទេសក្កមេន អាទិ អន្តា វេទិតព្ពា។ តេនាហ ‘‘សត្តសូ’’តិអាទិ។ អនុបសម្បន្នសីលានំ បន សមាទានក្កមេនបិ អាទិ អន្តា លព្ភន្តិ។ បរិយន្តេ ឆិន្នសាដកោ វិយាតិ វត្ថន្តេ, ទសន្តេ វា ឆិន្នវត្ថំ វិយ, វិសទិសូទាហរណំ ចេតំ ‘‘អខណ្ឌានី’’តិ ឥមស្ស អធិគតត្តា។ ឯវំ សេសានិបិ ឧទាហរណានិ។ ខណ្ឌិតភិន្នតា ខណ្ឌំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ ខណ្ឌំ, សីលំ។ ‘‘ឆិទ្ទ’’ន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ វេមជ្ឈេ ភិន្នំ វិនិវិជ្ឈនវសេន វិសភាគវណ្ណេន គាវី វិយាតិ សម្ពន្ធោ។ សពលរហិតានិ អសពលានិ។ តថា អកម្មាសានិ។ សីលស្ស តណ្ហាទាសព្យតោ មោចនំ វិវដ្ដូបនិស្សយភាវាបាទនំ។ យស្មា ច តំសមង្គីបុគ្គលោ សេរី សយំវសី ភុជិស្សោ នាម ហោតិ, តស្មាបិ ភុជិស្សានិ។ តេនេវាហ ‘‘ភុជិស្សភាវការណតោ ភុជិស្សានី’’តិ។ សុបរិសុទ្ធភាវេន បាសំសត្តា វិញ្ញុបសត្ថានិ។ ឥមិនាហំ សីលេន ទេវោ វា ភវេយ្យំ, ទេវញ្ញតរោ វា, តត្ថ ‘‘និច្ចោ ធុវោ សស្សតោ’’តិ, ‘‘សីលេន សុទ្ធី’’តិ ច ឯវំ អាទិនា តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អបរាមដ្ឋត្តា។ ‘‘អយំ តេ សីលេសុ ទោសោ’’តិ ចតូសុបិ វិបត្តីសុ យាយ កាយចិ វិបត្តិយា ទស្សនេន បរាមដ្ឋុំ អនុទ្ធំសេតុំ។ សមាធិសំវត្តនប្បយោជនានិ សមាធិសំវត្តនិកានិ។

    Natthi etesaṃ khaṇḍanti akhaṇḍāni. Taṃ pana nesaṃ khaṇḍaṃ dassetuṃ ‘‘yassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha upasampannasīlānaṃ uddesakkamena ādi antā veditabbā. Tenāha ‘‘sattasū’’tiādi. Anupasampannasīlānaṃ pana samādānakkamenapi ādi antā labbhanti. Pariyante chinnasāṭako viyāti vatthante, dasante vā chinnavatthaṃ viya, visadisūdāharaṇaṃ cetaṃ ‘‘akhaṇḍānī’’ti imassa adhigatattā. Evaṃ sesānipi udāharaṇāni. Khaṇḍitabhinnatā khaṇḍaṃ, taṃ etassa atthīti khaṇḍaṃ, sīlaṃ. ‘‘Chidda’’ntiādīsupi eseva nayo. Vemajjhe bhinnaṃ vinivijjhanavasena visabhāgavaṇṇena gāvī viyāti sambandho. Sabalarahitāni asabalāni. Tathā akammāsāni. Sīlassa taṇhādāsabyato mocanaṃ vivaṭṭūpanissayabhāvāpādanaṃ. Yasmā ca taṃsamaṅgīpuggalo serī sayaṃvasī bhujisso nāma hoti, tasmāpi bhujissāni. Tenevāha ‘‘bhujissabhāvakāraṇatobhujissānī’’ti. Suparisuddhabhāvena pāsaṃsattā viññupasatthāni. Imināhaṃ sīlena devo vā bhaveyyaṃ, devaññataro vā, tattha ‘‘nicco dhuvo sassato’’ti, ‘‘sīlena suddhī’’ti ca evaṃ ādinā taṇhādiṭṭhīhi aparāmaṭṭhattā. ‘‘Ayaṃ te sīlesu doso’’ti catūsupi vipattīsu yāya kāyaci vipattiyā dassanena parāmaṭṭhuṃ anuddhaṃsetuṃ. Samādhisaṃvattanappayojanāni samādhisaṃvattanikāni.

    សមានភាវូបគតសីលាតិ សីលសម្បត្តិយា សមានភាវំ ឧបគតសីលា សភាគវុត្តិកា។ កាមំ បុថុជ្ជនានញ្ច ចតុបារិសុទ្ធិសីលេ នានត្តំ ន សិយា, តំ បន ន ឯកន្តិកំ, ឥទំ ឯកន្តិកំ និយតភាវតោតិ អាហ ‘‘នត្ថិ មគ្គសីលេ នានត្ត’’ន្តិ។ តំ សន្ធាយេតំ វុត្តន្តិ មគ្គសីលំ សន្ធាយ ឯតំ ‘‘យានិ តានិ សីលានី’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Samānabhāvūpagatasīlāti sīlasampattiyā samānabhāvaṃ upagatasīlā sabhāgavuttikā. Kāmaṃ puthujjanānañca catupārisuddhisīle nānattaṃ na siyā, taṃ pana na ekantikaṃ, idaṃ ekantikaṃ niyatabhāvatoti āha ‘‘natthi maggasīle nānatta’’nti. Taṃ sandhāyetaṃ vuttanti maggasīlaṃ sandhāya etaṃ ‘‘yāni tāni sīlānī’’tiādi vuttaṃ.

    យាយន្តិ យា អយំ មយ្ហញ្ចេវ តុម្ហាកញ្ច បច្ចក្ខភូតា ។ ទិដ្ឋីតិ មគ្គសម្មាទិដ្ឋិ។ និទ្ទោសាតិ និធុតទោសា, សមុច្ឆិន្នរាគាទិបាបធម្មាតិ អត្ថោ។ និយ្យាតីតិ វដ្ដទុក្ខតោ និស្សរតិ និគច្ឆតិ។ សយំ និយ្យន្តស្សេវ ហិ ‘‘តំសមង្គីបុគ្គលំ វដ្ដទុក្ខតោ និយ្យាបេតី’’តិ វុច្ចតិ។ យា សត្ថុ អនុសិដ្ឋិ, តំ ករោតីតិ តក្ករោ, តស្ស, យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជនកស្សាតិ អត្ថោ។ សមានទិដ្ឋិភាវន្តិ សទិសទិដ្ឋិភាវំ សច្ចសម្បដិវេធេន អភិន្នទិដ្ឋិភាវំ។ វុទ្ធិយេវាតិ អរិយវិនយេ គុណេហិ វុឌ្ឍិយេវ, នោ បរិហានីតិ អយំ អបរិហានិយធម្មទេសនា អត្តនោបិ សាសនស្ស អទ្ធនិយតំ អាកង្ខន្តេន ភគវតា ឥធ ទេសិតា។

    Yāyanti yā ayaṃ mayhañceva tumhākañca paccakkhabhūtā . Diṭṭhīti maggasammādiṭṭhi. Niddosāti nidhutadosā, samucchinnarāgādipāpadhammāti attho. Niyyātīti vaṭṭadukkhato nissarati nigacchati. Sayaṃ niyyantasseva hi ‘‘taṃsamaṅgīpuggalaṃ vaṭṭadukkhato niyyāpetī’’ti vuccati. Yā satthu anusiṭṭhi, taṃ karotīti takkaro, tassa, yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjanakassāti attho. Samānadiṭṭhibhāvanti sadisadiṭṭhibhāvaṃ saccasampaṭivedhena abhinnadiṭṭhibhāvaṃ. Vuddhiyevāti ariyavinaye guṇehi vuḍḍhiyeva, no parihānīti ayaṃ aparihāniyadhammadesanā attanopi sāsanassa addhaniyataṃ ākaṅkhantena bhagavatā idha desitā.

    ១៤២. អាសន្នបរិនិព្ពានត្តាតិ កតិបយមាសាធិកេន សំវច្ឆរមត្តេន បរិនិព្ពានំ ភវិស្សតីតិ កត្វា វុត្តំ។ ឯតំយេវាតិ ‘‘ឥតិ សីល’’ន្តិអាទិកំយេវ ឥតិ សីលន្តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ បការត្ថោ, បរិមាណត្ថោ ច ឯកជ្ឈំ កត្វា គហិតោតិ អាហ ‘‘ឯវំ សីលំ ឯត្តកំ សីល’’ន្តិ។ ឯវំ សីលន្តិ ឯវំ បភេទំ សីលំ។ ឯត្តកន្តិ ឯតំ បរមំ, ន ឥតោ ភិយ្យោ។ ចតុបារិសុទ្ធិសីលន្តិ មគ្គស្ស សម្ភារភូតំ លោកិយចតុបារិសុទ្ធិសីលំ។ ចិត្តេកគ្គតា សមាធីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ យស្មិំ សីលេ ឋត្វាតិ យស្មិំ លោកុត្តរកុសលស្ស បទដ្ឋានភូតេ ‘‘បុព្ពេវ ខោ បនស្ស កាយកម្មំ វចីកម្មំ អាជីវោ សុបរិសុទ្ធោ ហោតី’’តិ (ម. និ. ៣.៤៣១; កថា. ៨៧៤) ឯវំ វុត្តសីលេ បតិដ្ឋាយ។ ឯសោតិ មគ្គផលសមាធិ។ បរិភាវិតោតិ តេន សីលេន សព្ពសោ ភាវិតោ សម្ភាវិតោ។ មហប្ផលោ ហោតិ មហានិសំសោតិ មគ្គសមាធិ តាវ សាមញ្ញផលេហិ មហប្ផលោ, វដ្ដទុក្ខវូបសមេន មហានិសំសោ។ ឥតរោ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានេន មហប្ផលោ, និព្ពុតិសុខុប្បត្តិយា មហានិសំសោ។ យម្ហិ សមាធិម្ហិ ឋត្វាតិ យស្មិំ លោកុត្តរកុសលស្ស បទដ្ឋានភូតេ បាទកជ្ឈានសមាធិម្ហិ ចេវ វុដ្ឋានគាមិនិសមាធិម្ហិ ច ឋត្វា។ សាតិ មគ្គផលបញ្ញា។ តេន បរិភាវិតាតិ តេន យថាវុត្តសមាធិនា សព្ពសោ ភាវិតា បរិភាវិតា។ មហប្ផលមហានិសំសតា សមាធិម្ហិ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា។ អបិ ច តេ ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គឈានង្គប្បភេទហេតុតាយ មហប្ផលា សត្តទក្ខិណេយ្យបុគ្គលវិភាគហេតុតាយ មហានិសំសាតិ វេទិតព្ពា។ យាយ បញ្ញាយ ឋត្វាតិ យាយំ វិបស្សនាបញ្ញាយំ, សមាធិវិបស្សនាបញ្ញាយំ វា ឋត្វា។ សមថយានិកស្ស ហិ សមាធិសហគតាបិ បញ្ញា មគ្គាធិគមាយ វិសេសបច្ចយោ ហោតិយេវ។ សម្មទេវាតិ សុដ្ឋុយេវ យថា អាសវានំ លេសោបិ នាវសិស្សតិ, ឯវំ សព្ពសោ អាសវេហិ វិមុច្ចតិ។ អគ្គមគ្គក្ខណញ្ហិ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។

    142.Āsannaparinibbānattāti katipayamāsādhikena saṃvaccharamattena parinibbānaṃ bhavissatīti katvā vuttaṃ. Etaṃyevāti ‘‘iti sīla’’ntiādikaṃyeva iti sīlanti ettha iti-saddo pakārattho, parimāṇattho ca ekajjhaṃ katvā gahitoti āha ‘‘evaṃ sīlaṃ ettakaṃ sīla’’nti. Evaṃ sīlanti evaṃ pabhedaṃ sīlaṃ. Ettakanti etaṃ paramaṃ, na ito bhiyyo. Catupārisuddhisīlanti maggassa sambhārabhūtaṃ lokiyacatupārisuddhisīlaṃ. Cittekaggatā samādhīti etthāpi eseva nayo. Yasmiṃ sīle ṭhatvāti yasmiṃ lokuttarakusalassa padaṭṭhānabhūte ‘‘pubbeva kho panassa kāyakammaṃ vacīkammaṃ ājīvo suparisuddho hotī’’ti (ma. ni. 3.431; kathā. 874) evaṃ vuttasīle patiṭṭhāya. Esoti maggaphalasamādhi. Paribhāvitoti tena sīlena sabbaso bhāvito sambhāvito. Mahapphalo hoti mahānisaṃsoti maggasamādhi tāva sāmaññaphalehi mahapphalo, vaṭṭadukkhavūpasamena mahānisaṃso. Itaro paṭippassaddhippahānena mahapphalo, nibbutisukhuppattiyā mahānisaṃso. Yamhi samādhimhiṭhatvāti yasmiṃ lokuttarakusalassa padaṭṭhānabhūte pādakajjhānasamādhimhi ceva vuṭṭhānagāminisamādhimhi ca ṭhatvā. Sāti maggaphalapaññā. Tena paribhāvitāti tena yathāvuttasamādhinā sabbaso bhāvitā paribhāvitā. Mahapphalamahānisaṃsatā samādhimhi vuttanayena veditabbā. Api ca te bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgappabhedahetutāya mahapphalā sattadakkhiṇeyyapuggalavibhāgahetutāya mahānisaṃsāti veditabbā. Yāya paññāya ṭhatvāti yāyaṃ vipassanāpaññāyaṃ, samādhivipassanāpaññāyaṃ vā ṭhatvā. Samathayānikassa hi samādhisahagatāpi paññā maggādhigamāya visesapaccayo hotiyeva. Sammadevāti suṭṭhuyeva yathā āsavānaṃ lesopi nāvasissati, evaṃ sabbaso āsavehi vimuccati. Aggamaggakkhaṇañhi sandhāyetaṃ vuttaṃ.

    ១៤៣. លោកិយត្ថសទ្ទានំ វិយ អភិរន្ត-សទ្ទស្ស សិទ្ធិ ទដ្ឋព្ពា។ អភិរន្តំ អភិរតំ អភិរតីតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ។ អភិរន្ត-សទ្ទោ ចាយំ អភិរុចិបរិយាយោ, ន អស្សាទបរិយាយោ។ អស្សាទវសេន ហិ កត្ថចិ វសន្តស្ស អស្សាទវត្ថុវិគមេន សិយា តស្ស តត្ថ អនភិរតិ, យទិទំ ខីណាសវានំ នត្ថិ, បគេវ ពុទ្ធានន្តិ អាហ ‘‘ពុទ្ធានំ…បេ.… នត្ថី’’តិ។ អភិរតិវសេន កត្ថចិ វសិត្វា តទភាវតោ អញ្ញត្ថ គមនំ នាម ពុទ្ធានំ នត្ថិ។ វេនេយ្យវិនយនត្ថំ បន កត្ថចិ វសិត្វា តស្មិំ សិទ្ធេ វេនេយ្យវិនយនត្ថមេវ តតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តិ, អយមេត្ថ យថារុចិ។ អាយាមាតិ ឯត្ថ អា-សទ្ទោ ‘‘អាគច្ឆា’’តិ ឥមិនា សមានត្ថោតិ អាហ ‘‘ឯហិ យាមា’’តិ។ អយាមាតិ បន បាឋេ អ-ការោ និបាតមត្តំ។ សន្តិកាវចរត្តា ថេរំ អាលបតិ, ន បន តទា សត្ថុ សន្តិកេ វសន្តានំ ភិក្ខូនំ អភាវតោ។ អបរិច្ឆិន្នគណនោ ហិ តទា ភគវតោ សន្តិកេ ភិក្ខុសង្ឃោ ។ តេនាហ ‘‘មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិ’’ន្តិ។ អម្ពលដ្ឋិកាគមនន្តិ អម្ពលដ្ឋិកាគមនបដិសំយុត្តបាឋមាហ។ បាដលិគមនេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ ឧត្តានមេវ អនន្តរំ, ហេដ្ឋា ច សំវណ្ណិតរូបត្តា។

    143. Lokiyatthasaddānaṃ viya abhiranta-saddassa siddhi daṭṭhabbā. Abhirantaṃ abhirataṃ abhiratīti hi atthato ekaṃ. Abhiranta-saddo cāyaṃ abhirucipariyāyo, na assādapariyāyo. Assādavasena hi katthaci vasantassa assādavatthuvigamena siyā tassa tattha anabhirati, yadidaṃ khīṇāsavānaṃ natthi, pageva buddhānanti āha ‘‘buddhānaṃ…pe… natthī’’ti. Abhirativasena katthaci vasitvā tadabhāvato aññattha gamanaṃ nāma buddhānaṃ natthi. Veneyyavinayanatthaṃ pana katthaci vasitvā tasmiṃ siddhe veneyyavinayanatthameva tato aññattha gacchanti, ayamettha yathāruci. Āyāmāti ettha ā-saddo ‘‘āgacchā’’ti iminā samānatthoti āha ‘‘ehi yāmā’’ti. Ayāmāti pana pāṭhe a-kāro nipātamattaṃ. Santikāvacarattā theraṃ ālapati, na pana tadā satthu santike vasantānaṃ bhikkhūnaṃ abhāvato. Aparicchinnagaṇano hi tadā bhagavato santike bhikkhusaṅgho . Tenāha ‘‘mahatā bhikkhusaṅghena saddhi’’nti. Ambalaṭṭhikāgamananti ambalaṭṭhikāgamanapaṭisaṃyuttapāṭhamāha. Pāṭaligamaneti etthāpi eseva nayo. Uttānameva anantaraṃ, heṭṭhā ca saṃvaṇṇitarūpattā.

    សារិបុត្តសីហនាទវណ្ណនា

    Sāriputtasīhanādavaṇṇanā

    ១៤៥. ‘‘អាយស្មា សារិបុត្តោ’’តិអាទិ បាឋជាតំ។ សម្បសាទនីយេតិ សម្បសាទនីយសុត្តេ (ទី. និ. ៣.១៤១) វិត្ថារិតំ បោរាណដ្ឋកថាយំ, តស្មា មយម្បិ តត្ថេវ នំ អត្ថតោ វិត្ថារយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ។

    145.‘‘Āyasmā sāriputto’’tiādi pāṭhajātaṃ. Sampasādanīyeti sampasādanīyasutte (dī. ni. 3.141) vitthāritaṃ porāṇaṭṭhakathāyaṃ, tasmā mayampi tattheva naṃ atthato vitthārayissāmāti adhippāyo.

    ទុស្សីលអាទីនវវណ្ណនា

    Dussīlaādīnavavaṇṇanā

    ១៤៨. អាគន្ត្វា វសន្តិ ឯត្ថ អាគន្តុកាតិ អាវសថោ, តទេវ អគារន្តិ អាហ ‘‘អាវសថាគារន្តិ អាគន្តុកានំ អាវសថគេហ’’ន្តិ។ ទ្វិន្នំ រាជូនន្តិ លិច្ឆវិរាជមគធរាជូនំ។ សហាយកាតិ សេវកា។ កុលានីតិ កុដុម្ពិកេ។ សន្ថតន្តិ សន្ថរិ, សព្ពំ សន្ថរិ សព្ពសន្ថរិ, តំ សព្ពសន្ថរិំ។ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ ចាយំ។ តេនាហ ‘‘យថា សព្ពំ សន្ថតំ ហោតិ, ឯវ’’ន្តិ។

    148. Āgantvā vasanti ettha āgantukāti āvasatho, tadeva agāranti āha ‘‘āvasathāgāranti āgantukānaṃ āvasathageha’’nti. Dvinnaṃrājūnanti licchavirājamagadharājūnaṃ. Sahāyakāti sevakā. Kulānīti kuṭumbike. Santhatanti santhari, sabbaṃ santhari sabbasanthari, taṃ sabbasanthariṃ. Bhāvanapuṃsakaniddeso cāyaṃ. Tenāha ‘‘yathā sabbaṃ santhataṃ hoti, eva’’nti.

    ១៤៩. ទុស្សីលោតិ ឯត្ថ ទុ-សទ្ទោ អភាវត្ថោ ‘‘ទុប្បញ្ញោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៤៩; អ. និ. ៥.១០) វិយ, ន គរហត្ថោតិ អាហ ‘‘អសីលោ និស្សីលោ’’តិ។ ភិន្នសំវរោតិ ឯត្ថ យោ សមាទិន្នសីលោ កេនចិ ការណេន សីលភេទំ បត្តោ, សោ តាវ ភិន្នសំវរោ ហោតិ។ យោ បន សព្ពេន សព្ពំ អសមាទិន្នសីលោ អាចារហីនោ, សោ កថំ ភិន្នសំវរោ នាម ហោតីតិ? សោបិ សាធុសមាចារស្ស បរិហានិយស្ស ភេទិតត្តា ភិន្នសំវរោ ឯវ នាម។ វិស្សដ្ឋសំវរោ សំវររហិតោតិ ហិ វុត្តំ ហោតិ។

    149.Dussīloti ettha du-saddo abhāvattho ‘‘duppañño’’tiādīsu (ma. ni. 1.449; a. ni. 5.10) viya, na garahatthoti āha ‘‘asīlo nissīlo’’ti. Bhinnasaṃvaroti ettha yo samādinnasīlo kenaci kāraṇena sīlabhedaṃ patto, so tāva bhinnasaṃvaro hoti. Yo pana sabbena sabbaṃ asamādinnasīlo ācārahīno, so kathaṃ bhinnasaṃvaro nāma hotīti? Sopi sādhusamācārassa parihāniyassa bheditattā bhinnasaṃvaro eva nāma. Vissaṭṭhasaṃvaro saṃvararahitoti hi vuttaṃ hoti.

    តំ តំ សិប្បដ្ឋានំ។ មាឃាតកាលេតិ ‘‘មា ឃាតេថ បាណិនោ’’តិ ឯវំ មាឃាតាតិ ឃោសនំ ឃោសិតទិវសេ។

    Taṃ taṃ sippaṭṭhānaṃ. Māghātakāleti ‘‘mā ghātetha pāṇino’’ti evaṃ māghātāti ghosanaṃ ghositadivase.

    អព្ភុគ្គច្ឆតិ បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ។

    Abbhuggacchati pāpako kittisaddo.

    អជ្ឈាសយេន មង្កុ ហោតិយេវ វិប្បដិសារិភាវតោ។

    Ajjhāsayena maṅku hotiyeva vippaṭisāribhāvato.

    តស្សាតិ ទុស្សីលស្ស។ សមាទាយ បវត្តិដ្ឋានន្តិ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ កតការណំ។ អាបាថំ អាគច្ឆតីតិ តំ មនសោ ឧបដ្ឋាតិ។ ឧម្មីលេត្វា ឥធលោកន្តិ ឧម្មីលនកាលេ អត្តនោ បុត្តទារាទិទស្សនវសេន ឥធ លោកំ បស្សតិ។ និមីលេត្វា បរលោកន្តិ និមីលនកាលេ គតិនិមិត្តុបដ្ឋានវសេន បរលោកំ បស្សតិ។ តេនាហ ‘‘ចត្តារោ អបាយា’’តិអាទិ។ បញ្ចមបទន្តិ ‘‘កាយស្ស ភេទា’’តិអាទិនា វុត្តោ បញ្ចមោ អាទីនវកោដ្ឋាសោ។

    Tassāti dussīlassa. Samādāya pavattiṭṭhānanti uṭṭhāya samuṭṭhāya katakāraṇaṃ. Āpāthaṃ āgacchatīti taṃ manaso upaṭṭhāti. Ummīletvā idhalokanti ummīlanakāle attano puttadārādidassanavasena idha lokaṃ passati. Nimīletvā paralokanti nimīlanakāle gatinimittupaṭṭhānavasena paralokaṃ passati. Tenāha ‘‘cattāro apāyā’’tiādi. Pañcamapadanti ‘‘kāyassa bhedā’’tiādinā vutto pañcamo ādīnavakoṭṭhāso.

    សីលវន្តអានិសំសវណ្ណនា

    Sīlavantaānisaṃsavaṇṇanā

    ១៥០. វុត្តវិបរិយាយេនាតិ វុត្តាយ អាទីនវកថាយ វិបរិយាយេន។ ‘‘អប្បមត្តោ តំ តំ កសិវាណិជ្ជាទិំ យថាកាលំ សម្បាទេតុំ សក្កោតី’’តិអាទិនា ‘‘បាសំសំ សីលមស្ស អត្ថីតិ សីលវា។ សីលសម្បន្នោតិ សីលេន សមន្នាគតោ។ សម្បន្នសីលោ’’តិ ឯវមាទិកំ បន អត្ថវចនំ សុករន្តិ អនាមដ្ឋំ។

    150.Vuttavipariyāyenāti vuttāya ādīnavakathāya vipariyāyena. ‘‘Appamatto taṃ taṃ kasivāṇijjādiṃ yathākālaṃ sampādetuṃ sakkotī’’tiādinā ‘‘pāsaṃsaṃ sīlamassa atthīti sīlavā. Sīlasampannoti sīlena samannāgato. Sampannasīlo’’ti evamādikaṃ pana atthavacanaṃ sukaranti anāmaṭṭhaṃ.

    ១៥១. បាឡិមុត្តកាយាតិ សង្គីតិអនារុឡ្ហាយ ធម្មិកថាយ។ តត្ថេវាតិ អាវសថាគារេ ឯវ។

    151.Pāḷimuttakāyāti saṅgītianāruḷhāya dhammikathāya. Tatthevāti āvasathāgāre eva.

    បាដលិបុត្តនគរមាបនវណ្ណនា

    Pāṭaliputtanagaramāpanavaṇṇanā

    ១៥២. ឥស្សរិយមត្តាយាតិ ឥស្សរិយប្បមាណេន, ឥស្សរិយេន ចេវ វិត្តូបករណេន ចាតិ ឯវំ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឧបភោគូបករណានិបិ ហិ លោកេ ‘‘មត្តា’’តិ វុច្ចន្តិ។ បាដលិគាមំ នគរំ កត្វាតិ បុព្ពេ ‘‘បាដលិគាមោ’’តិ លទ្ធនាមំ ឋានំ ឥទានិ នគរំ កត្វា។ មាបេន្តីតិ បតិដ្ឋាបេន្តិ។ អាយមុខបច្ឆិន្ទនត្ថន្តិ អាយទ្វារានំ ឧបច្ឆេទនាយ។ ‘‘សហស្សសេវា’’តិ វា បាឋោ, សហស្សសោ ឯវ។ តេនាហ ‘‘ឯកេកវគ្គវសេន សហស្សំ សហស្សំ ហុត្វា’’តិ។ ឃរវត្ថូនីតិ ឃរបតិដ្ឋាបនដ្ឋានានិ។ ចិត្តានិ នមន្តីតិ តំតំទេវតានុភាវេន តត្ថ តត្ថេវ ចិត្តានិ នមន្តិ វត្ថុវិជ្ជាបាឋកានំ, យត្ថ យត្ថ តាហិ វត្ថូនិ បរិគ្គហិតានិ។ សិប្បានុភាវេនាតិ សិប្បានុគតវិជ្ជានុភាវេន។ នាគគ្គាហោតិ នាគានំ និវាសប្បរិគ្គហោ។ សេសទ្វយេសុបិ ឯសេវ នយោ។ បាសាណោតិ អប្បលក្ខណបាសាណោ។ ខាណុកោតិ យោ កោចិ ខាណុកោ ។ សិប្បំ ជប្បិត្វា តាទិសំ សារម្ភដ្ឋានំ បរិហរិត្វា អនារម្ភេ ឋានេ តាហិ វត្ថុបរិគ្គាហិកាហិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ មន្តយមានា វិយ តំតំគេហានិ មាបេន្តិ ឧបទេសទានវសេន។ នេសន្តិ វត្ថុវិជ្ជាបាឋកានំ, សព្ពាសំ ទេវតានំ។ មង្គលំ វឌ្ឍាបេស្សន្តីតិ មង្គលំ ព្រូហេស្សន្តិ។ បណ្ឌិតទស្សនាទីនិ ហិ ឧត្តមមង្គលានិ។ តេនាហ ‘‘អថ មយ’’ន្តិអាទិ។

    152.Issariyamattāyāti issariyappamāṇena, issariyena ceva vittūpakaraṇena cāti evaṃ vā attho daṭṭhabbo. Upabhogūpakaraṇānipi hi loke ‘‘mattā’’ti vuccanti. Pāṭaligāmaṃ nagaraṃ katvāti pubbe ‘‘pāṭaligāmo’’ti laddhanāmaṃ ṭhānaṃ idāni nagaraṃ katvā. Māpentīti patiṭṭhāpenti. Āyamukhapacchindanatthanti āyadvārānaṃ upacchedanāya. ‘‘Sahassasevā’’ti vā pāṭho, sahassaso eva. Tenāha ‘‘ekekavaggavasena sahassaṃ sahassaṃ hutvā’’ti. Gharavatthūnīti gharapatiṭṭhāpanaṭṭhānāni. Cittāni namantīti taṃtaṃdevatānubhāvena tattha tattheva cittāni namanti vatthuvijjāpāṭhakānaṃ, yattha yattha tāhi vatthūni pariggahitāni. Sippānubhāvenāti sippānugatavijjānubhāvena. Nāgaggāhoti nāgānaṃ nivāsappariggaho. Sesadvayesupi eseva nayo. Pāsāṇoti appalakkhaṇapāsāṇo. Khāṇukoti yo koci khāṇuko . Sippaṃ jappitvā tādisaṃ sārambhaṭṭhānaṃ pariharitvā anārambhe ṭhāne tāhi vatthupariggāhikāhi devatāhi saddhiṃ mantayamānāviya taṃtaṃgehāni māpenti upadesadānavasena. Nesanti vatthuvijjāpāṭhakānaṃ, sabbāsaṃ devatānaṃ. Maṅgalaṃ vaḍḍhāpessantīti maṅgalaṃ brūhessanti. Paṇḍitadassanādīni hi uttamamaṅgalāni. Tenāha ‘‘atha maya’’ntiādi.

    សទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ អវយវធម្មេន សមុទាយស្ស អបទិសិតព្ពតោ យថា ‘‘អលង្កតោ ទេវទត្តោ’’តិ។

    Saddo abbhuggacchati avayavadhammena samudāyassa apadisitabbato yathā ‘‘alaṅkato devadatto’’ti.

    អរិយកមនុស្សានន្តិ អរិយទេសវាសិមនុស្សានំ។ រាសិវសេនេវាតិ ‘‘សហស្សំ សតសហស្ស’’ន្តិអាទិនា រាសិវសេនេវ, អប្បកស្ស បន ភណ្ឌស្ស កយវិក្កយោ អញ្ញត្ថាបិ លព្ភតេវាតិ ‘‘រាសិវសេនេវា’’តិ វុត្តំ។ វាណិជាយ បថោ បវត្តិដ្ឋានន្តិ វណិប្បថោតិ បុរិមវិកប្បេ អត្ថោ ទុតិយវិកប្បេ បន វាណិជានំ បថោ បវត្តិដ្ឋានន្តិ, វណិប្បថោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វាណិជានំ វសនដ្ឋាន’’ន្តិ អាហ។ ភណ្ឌបុដេ ភិន្ទន្តិ មោចេន្តិ ឯត្ថាតិ បុដភេទនន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ អាហ ‘‘ភណ្ឌបុដេ…បេ.… វុត្តំ ហោតី’’តិ។

    Ariyakamanussānanti ariyadesavāsimanussānaṃ. Rāsivasenevāti ‘‘sahassaṃ satasahassa’’ntiādinā rāsivaseneva, appakassa pana bhaṇḍassa kayavikkayo aññatthāpi labbhatevāti ‘‘rāsivasenevā’’ti vuttaṃ. Vāṇijāya patho pavattiṭṭhānanti vaṇippathoti purimavikappe attho dutiyavikappe pana vāṇijānaṃ patho pavattiṭṭhānanti, vaṇippathoti imamatthaṃ dassento ‘‘vāṇijānaṃ vasanaṭṭhāna’’nti āha. Bhaṇḍapuṭe bhindanti mocenti etthāti puṭabhedananti ayamettha atthoti āha ‘‘bhaṇḍapuṭe…pe… vuttaṃ hotī’’ti.

    ច-ការត្ថោ សមុច្ចយត្ថោ វា-សទ្ទោ។

    Ca-kārattho samuccayattho vā-saddo.

    ១៥៣. កាឡកណ្ណី សត្តាតិ អត្តនា កណ្ហធម្មពហុលតាយ បរេសញ្ច កណ្ហវិបាកានត្ថនិព្ពត្តិនិមិត្តតាយ ‘‘កាឡកណ្ណី’’តិ លទ្ធនាមា បរូបទ្ទវករា អប្បេសក្ខសត្តា។ តន្តិ ភគវន្តំ។ បុព្ពណ្ហសមយន្តិ បុព្ពណ្ហេ ឯកំ សមយំ។ គាមប្បវិសននីហារេនាតិ គាមប្បវេសន និវសនាការេន។ កាយបដិពទ្ធំ កត្វាតិ ចីវរំ បារុបិត្វា, បត្តំ ហត្ថេន គហេត្វាតិ អត្ថោ។

    153.Kāḷakaṇṇī sattāti attanā kaṇhadhammabahulatāya paresañca kaṇhavipākānatthanibbattinimittatāya ‘‘kāḷakaṇṇī’’ti laddhanāmā parūpaddavakarā appesakkhasattā. Tanti bhagavantaṃ. Pubbaṇhasamayanti pubbaṇhe ekaṃ samayaṃ. Gāmappavisananīhārenāti gāmappavesana nivasanākārena. Kāyapaṭibaddhaṃ katvāti cīvaraṃ pārupitvā, pattaṃ hatthena gahetvāti attho.

    ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ វា សកប្បិតប្បទេសេ។ សញ្ញតេតិ សម្មទេវ សញ្ញតេ សុសំវុតកាយវាចាចិត្តេ។

    Etthāti etasmiṃ vā sakappitappadese. Saññateti sammadeva saññate susaṃvutakāyavācācitte.

    បត្តិំ ទទេយ្យាតិ អត្តនា បសុតំ បុញ្ញំ តាសំ ទេវតានំ អនុប្បទជ្ជេយ្យ។ ‘‘បូជិតា’’តិអាទីសុ តទេវ បត្តិទានំ បូជា, អនាគតេ ឯវ ឧបទ្ទវេ អារក្ខសំវិធានំ បដិបូជា។ ‘‘យេភុយ្យេន ញាតិមនុស្សា ញាតិបេតានំ បត្តិទានាទិនា បូជនមាននាទីនិ ករោន្តិ ឥមេ បន អញ្ញាតកាបិ សមានា តថា ករោន្តិ, តស្មា នេសំ សក្កច្ចំ អារក្ខា សំវិធាតព្ពា’’តិ អញ្ញមញ្ញំ សម្បវារេត្វា ទេវតា តត្ថ ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមេ’’តិអាទិមាហ។ ពលិកម្មករណំ មាននំ, សម្បតិ ឧប្បន្នបរិស្សយហរណំ បដិមានន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯតេ’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Pattiṃ dadeyyāti attanā pasutaṃ puññaṃ tāsaṃ devatānaṃ anuppadajjeyya. ‘‘Pūjitā’’tiādīsu tadeva pattidānaṃ pūjā, anāgate eva upaddave ārakkhasaṃvidhānaṃ paṭipūjā. ‘‘Yebhuyyena ñātimanussā ñātipetānaṃ pattidānādinā pūjanamānanādīni karonti ime pana aññātakāpi samānā tathā karonti, tasmā nesaṃ sakkaccaṃ ārakkhā saṃvidhātabbā’’ti aññamaññaṃ sampavāretvā devatā tattha ussukkaṃ āpajjantīti dassento ‘‘ime’’tiādimāha. Balikammakaraṇaṃ mānanaṃ, sampati uppannaparissayaharaṇaṃ paṭimānanti dassetuṃ ‘‘ete’’tiādi vuttaṃ.

    សុន្ទរានិ បស្សតីតិ សុន្ទរានិ ឥដ្ឋានិ ឯវ បស្សតិ, ន អនិដ្ឋានិ។

    Sundarāni passatīti sundarāni iṭṭhāni eva passati, na aniṭṭhāni.

    ១៥៤. អាណិយោ កោដ្ដេត្វាតិ លហុកេ ទារុទណ្ឌេ គហេត្វា កវាដផលកេ វិយ អញ្ញមញ្ញំ សម្ពន្ធេ កាតុំ អាណិយោ កោដ្ដេត្វា។ នាវាសង្ខេបេន កតំ ឧឡុម្បំ, វេឡុនឡាទិកេ សង្ឃរិត្វា វល្លិអាទីហិ កលាបវសេន ពន្ធិត្វា កត្តព្ពំ កុល្លំ។

    154.Āṇiyo koṭṭetvāti lahuke dārudaṇḍe gahetvā kavāṭaphalake viya aññamaññaṃ sambandhe kātuṃ āṇiyo koṭṭetvā. Nāvāsaṅkhepena kataṃ uḷumpaṃ, veḷunaḷādike saṅgharitvā valliādīhi kalāpavasena bandhitvā kattabbaṃ kullaṃ.

    ឧទកដ្ឋានស្សេតំ អធិវចនន្តិ យថាវុត្តស្ស យស្ស កស្សចិ ឧទកដ្ឋានស្ស ឯតំ ‘‘អណ្ណវ’’ន្តិ អធិវចនំ, សមុទ្ទស្សេវាតិ អធិប្បាយោ។ សរន្តិ ឥធ នទី អធិប្បេតា សរតិ សន្ទតីតិ កត្វា។ គម្ភីរវិត្ថតន្តិ អគាធដ្ឋេន គម្ភីរំ, សកលលោកត្តយព្យាបិតាយ វិត្ថតំ។ វិសជ្ជាតិ អនាសជ្ជ អប្បត្វា។ បល្លលានិ តេសំ អតរណតោ។ វិនាយេវ កុល្លេនាតិ ឦទិសំ ឧទកំ កុល្លេន ឦទិសេន វិនា ឯវ តិណ្ណា មេធាវិនោ ជនា, តណ្ហាសរំ បន អរិយមគ្គសង្ខាតំ សេតុំ កត្វា និត្តិណ្ណាតិ យោជនា។

    Udakaṭṭhānassetaṃ adhivacananti yathāvuttassa yassa kassaci udakaṭṭhānassa etaṃ ‘‘aṇṇava’’nti adhivacanaṃ, samuddassevāti adhippāyo. Saranti idha nadī adhippetā sarati sandatīti katvā. Gambhīravitthatanti agādhaṭṭhena gambhīraṃ, sakalalokattayabyāpitāya vitthataṃ. Visajjāti anāsajja appatvā. Pallalāni tesaṃ ataraṇato. Vināyeva kullenāti īdisaṃ udakaṃ kullena īdisena vinā eva tiṇṇā medhāvino janā, taṇhāsaraṃ pana ariyamaggasaṅkhātaṃ setuṃ katvā nittiṇṇāti yojanā.

    បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    អរិយសច្ចកថាវណ្ណនា

    Ariyasaccakathāvaṇṇanā

    ១៥៥. មហាបនាទស្ស រញ្ញោ។ បាសាទកោដិយំ កតគាមោតិ បាសាទស្ស បតិតថុបិកាយ បតិដ្ឋិតដ្ឋានេ និវិដ្ឋគាមោ។ អរិយភាវករានន្តិ យេ បដិវិជ្ឈន្តិ, តេសំ អរិយភាវករានំ និមិត្តស្ស កត្តុភាវូបចារវសេនេវ វុត្តំ។ តច្ឆាវិបល្លាសភូតភាវេន សច្ចានំ។ អនុពោធោ បុព្ពភាគិយំ ញាណំ, បដិវេធោ មគ្គញាណេន អភិសមយោ, តត្ថ យស្មា អនុពោធបុព្ពកោ បដិវេធោ អនុពោធេន វិនា ន ហោតិ, អនុពោធោបិ ឯកច្ចោ បដិវេធេន សម្ពន្ធោ, តទុភយាភាវហេតុកញ្ច វដ្ដេវ សំសរណំ, តស្មា វុត្តំ បាឡិយំ ‘‘អននុពោធា…បេ.… តុម្ហាកញ្ចា’’តិ។ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន ភវតោ ភវន្តរូបគមនំ សន្ធាវនំ, អបរាបរំ ចវនុបបជ្ជនវសេន សញ្ចរណំ សំសរណន្តិ អាហ ‘‘ភវតោ’’តិអាទិ។ សន្ធាវិតសំសរិតបទានំ កម្មសាធនតំ សន្ធាយាហ ‘‘មយា ច តុម្ហេហិ ចា’’តិ បឋមវិកប្បេ។ ទុតិយវិកប្បេ បន ភាវសាធនតំ ហទយេ កត្វា ‘‘មមញ្ចេវ តុម្ហាកញ្ចា’’តិ យថារុតវសេនេវ វុត្តំ។ នយនសមត្ថាតិ បាបនសមត្ថា, ទីឃរជ្ជុនា ពទ្ធសកុណំ វិយ រជ្ជុហត្ថោ បុរិសោ ទេសន្តរំ តណ្ហារជ្ជុនា ពទ្ធំ សត្តសន្តានំ អភិសង្ខារោ ភវន្តរំ នេតិ ឯតាយាតិ ភវនេត្តិ, តណ្ហា, សា អរិយមគ្គសត្ថេន សុដ្ឋុ ហតា ឆិន្នាតិ ភវនេត្តិសមូហតា។

    155.Mahāpanādassa rañño. Pāsādakoṭiyaṃkatagāmoti pāsādassa patitathupikāya patiṭṭhitaṭṭhāne niviṭṭhagāmo. Ariyabhāvakarānanti ye paṭivijjhanti, tesaṃ ariyabhāvakarānaṃ nimittassa kattubhāvūpacāravaseneva vuttaṃ. Tacchāvipallāsabhūtabhāvena saccānaṃ. Anubodho pubbabhāgiyaṃ ñāṇaṃ, paṭivedho maggañāṇena abhisamayo, tattha yasmā anubodhapubbako paṭivedho anubodhena vinā na hoti, anubodhopi ekacco paṭivedhena sambandho, tadubhayābhāvahetukañca vaṭṭeva saṃsaraṇaṃ, tasmā vuttaṃ pāḷiyaṃ ‘‘ananubodhā…pe… tumhākañcā’’ti. Paṭisandhiggahaṇavasena bhavato bhavantarūpagamanaṃ sandhāvanaṃ, aparāparaṃ cavanupapajjanavasena sañcaraṇaṃ saṃsaraṇanti āha ‘‘bhavato’’tiādi. Sandhāvitasaṃsaritapadānaṃ kammasādhanataṃ sandhāyāha ‘‘mayā ca tumhehi cā’’ti paṭhamavikappe. Dutiyavikappe pana bhāvasādhanataṃ hadaye katvā ‘‘mamañceva tumhākañcā’’ti yathārutavaseneva vuttaṃ. Nayanasamatthāti pāpanasamatthā, dīgharajjunā baddhasakuṇaṃ viya rajjuhattho puriso desantaraṃ taṇhārajjunā baddhaṃ sattasantānaṃ abhisaṅkhāro bhavantaraṃ neti etāyāti bhavanetti, taṇhā, sā ariyamaggasatthena suṭṭhu hatā chinnāti bhavanettisamūhatā.

    អនាវត្តិធម្មសម្ពោធិបរាយណវណ្ណនា

    Anāvattidhammasambodhiparāyaṇavaṇṇanā

    ១៥៦. ទ្វេ គាមា ‘‘នាតិកា’’តិ ឯវំ លទ្ធនាមោ, ញ-ការស្ស ចាយំ ន-ការាទេសេន និទ្ទេសោ ‘‘អនិមិត្តា ន នាយរេ’’តិអាទីសុ (វិសុទ្ធិ. ១.១៧៤; ជា. អដ្ឋ. ២.២.៣៤) វិយ។ តេនាហ ‘‘ញាតិគាមកេ’’តិ ។ គិញ្ជកា វុច្ចន្តិ ឥដ្ឋកា, គិញ្ជកាហិ ឯវ កតោ អាវសថោតិ គិញ្ជកាវសថោ ។ សោ កិរ អាវាសោ យថា សុធាបរិកម្មេន សម្បយោជនំ នត្ថិ, ឯវំ ឥដ្ឋកាហិ ឯវ ចិនិត្វា ឆាទេត្វា កតោ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឥដ្ឋកាមយេ អាវសថេ’’តិ។ តុលាទណ្ឌកវាដផលកានិ បន ទារុមយានេវ។

    156.Dve gāmā ‘‘nātikā’’ti evaṃ laddhanāmo, ña-kārassa cāyaṃ na-kārādesena niddeso ‘‘animittā na nāyare’’tiādīsu (visuddhi. 1.174; jā. aṭṭha. 2.2.34) viya. Tenāha ‘‘ñātigāmake’’ti . Giñjakā vuccanti iṭṭhakā, giñjakāhi eva kato āvasathoti giñjakāvasatho. So kira āvāso yathā sudhāparikammena sampayojanaṃ natthi, evaṃ iṭṭhakāhi eva cinitvā chādetvā kato. Tena vuttaṃ ‘‘iṭṭhakāmaye āvasathe’’ti. Tulādaṇḍakavāṭaphalakāni pana dārumayāneva.

    ១៥៧. ឱរំ វុច្ចតិ កាមធាតុ, បច្ចយភាវេន តំ ឱរំ ភជន្តីតិ ឱរម្ភាគិយានិ, ឱរម្ភាគស្ស វា ហិតានិ ឱរម្ភាគិយានិ។ តេនាហ ‘‘ហេដ្ឋាភាគិយាន’’ន្តិអាទិ។ តីហិ មគ្គេហីតិ ហេដ្ឋិមេហិ តីហិ មគ្គេហិ។ តេហិ បហាតព្ពតាយ ហិ នេសំ សំយោជនានំ ឱរម្ភាគិយតា។ ឱរម្ភញ្ជិយានិ វា ឱរម្ភាគិយានិ វុត្តានិ និរុត្តិនយេន។ ឥទានិ ព្យតិរេកមុខេន នេសំ ឱរម្ភាគិយភាវំ វិភាវេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ វិក្ខម្ភិតានិ សមត្ថតាវិឃាតេន បុថុជ្ជនានំ, សមុច្ឆិន្នានិ សព្ពសោ អភាវេន អរិយានំ រូបារូបភវូបបត្តិយា វិពន្ធាយ ន ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘អវិក្ខម្ភិតានិ អសមុច្ឆិន្នានី’’តិ។ និព្ពត្តវសេនាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន។ គន្តុំ ន ទេន្តិ មហគ្គតគាមិកម្មាយូហនស្ស វិនិពន្ធនតោ។ សក្កាយទិដ្ឋិអាទីនិ តីណិ សំយោជនានិ កាមច្ឆន្ទព្យាបាទា វិយ មហគ្គតូបបត្តិយា អវិនិពន្ធភូតានិបិ កាមភវូបបត្តិយា វិសេសបច្ចយត្តា តត្ថ មហគ្គតភវេ និព្ពត្តម្បិ តន្និព្ពត្តិហេតុកម្មបរិក្ខយេ កាមភវូបបត្តិបច្ចយតាយ មហគ្គតភវតោ អានេត្វា បុន ឥធេវ កាមភវេ ឯវ និព្ពត្តាបេន្តិ, តស្មា សព្ពានិបិ បញ្ចបិ សំយោជនានិ ឱរម្ភាគិយានិ ឯវ។ បដិសន្ធិវសេន អនាគមនសភាវាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន តស្មា លោកា ឥធ ន អាគមនសភាវា។ ពុទ្ធទស្សនថេរទស្សនធម្មស្សវនានំ បនត្ថាយស្ស អាគមនំ អនិវារិតំ។

    157.Oraṃ vuccati kāmadhātu, paccayabhāvena taṃ oraṃ bhajantīti orambhāgiyāni, orambhāgassa vā hitāni orambhāgiyāni. Tenāha ‘‘heṭṭhābhāgiyāna’’ntiādi. Tīhi maggehīti heṭṭhimehi tīhi maggehi. Tehi pahātabbatāya hi nesaṃ saṃyojanānaṃ orambhāgiyatā. Orambhañjiyāni vā orambhāgiyāni vuttāni niruttinayena. Idāni byatirekamukhena nesaṃ orambhāgiyabhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Vikkhambhitāni samatthatāvighātena puthujjanānaṃ, samucchinnāni sabbaso abhāvena ariyānaṃ rūpārūpabhavūpapattiyā vibandhāya na hontīti vuttaṃ ‘‘avikkhambhitāni asamucchinnānī’’ti. Nibbattavasenāti paṭisandhiggahaṇavasena. Gantuṃ na denti mahaggatagāmikammāyūhanassa vinibandhanato. Sakkāyadiṭṭhiādīni tīṇi saṃyojanāni kāmacchandabyāpādā viya mahaggatūpapattiyā avinibandhabhūtānipi kāmabhavūpapattiyā visesapaccayattā tattha mahaggatabhave nibbattampi tannibbattihetukammaparikkhaye kāmabhavūpapattipaccayatāya mahaggatabhavato ānetvā puna idheva kāmabhave eva nibbattāpenti, tasmā sabbānipi pañcapi saṃyojanāni orambhāgiyāni eva. Paṭisandhivasena anāgamanasabhāvāti paṭisandhiggahaṇavasena tasmā lokā idha na āgamanasabhāvā. Buddhadassanatheradassanadhammassavanānaṃ panatthāyassa āgamanaṃ anivāritaṃ.

    កទាចិ ករហចិ ឧប្បត្តិយា សវិរឡាការតា បរិយុដ្ឋានមន្ទតាយ អពហលតាតិ ទ្វេធាបិ តនុភាវោ។ អភិណ្ហន្តិ ពហុសោ។ ពហលពហលាតិ តិព្ពតិព្ពា។ យត្ថ ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ សន្តានំ មទ្ទន្តា, ផរន្តា, សាធេន្តា, អន្ធការំ ករោន្តា ឧប្បជ្ជន្តិ, ទ្វីហិ បន មគ្គេហិ បហីនត្តា តនុកតនុកា មន្ទមន្ទា ឧប្បជ្ជន្តិ។ ‘‘បុត្តធីតរោ ហោន្តី’’តិ ឥទំ អការណំ។ តថា ហិ អង្គបច្ចង្គបរាមសនមត្តេនបិ តេ ហោន្តិ។ ឥទន្តិ ‘‘រាគទោសមោហានំ តនុត្តា’’តិ ឥទំ វចនំ។ ភវតនុកវសេនាតិ អប្បកភវវសេន។ តន្តិ មហាសិវត្ថេរស្ស វចនំ បដិក្ខិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ។ យេ ភវា អរិយានំ លព្ភន្តិ, តេ បរិបុណ្ណលក្ខណភវា ឯវ។ យេ ន លព្ភន្តិ, តត្ថ កីទិសំ តំ ភវតនុកំ, តស្មា ឧភយថាបិ ភវតនុកស្ស អសម្ភវោ ឯវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សោតាបន្នស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អដ្ឋមេ ភវេ ភវតនុកំ នត្ថិ អដ្ឋមស្សេវ ភវស្ស សព្ពស្សេវ អភាវតោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។

    Kadāci karahaci uppattiyā saviraḷākāratā pariyuṭṭhānamandatāya abahalatāti dvedhāpi tanubhāvo. Abhiṇhanti bahuso. Bahalabahalāti tibbatibbā. Yattha uppajjanti, taṃ santānaṃ maddantā, pharantā, sādhentā, andhakāraṃ karontā uppajjanti, dvīhi pana maggehi pahīnattā tanukatanukā mandamandā uppajjanti. ‘‘Puttadhītaro hontī’’ti idaṃ akāraṇaṃ. Tathā hi aṅgapaccaṅgaparāmasanamattenapi te honti. Idanti ‘‘rāgadosamohānaṃ tanuttā’’ti idaṃ vacanaṃ. Bhavatanukavasenāti appakabhavavasena. Tanti mahāsivattherassa vacanaṃ paṭikkhittanti sambandho. Ye bhavā ariyānaṃ labbhanti, te paripuṇṇalakkhaṇabhavā eva. Ye na labbhanti, tattha kīdisaṃ taṃ bhavatanukaṃ, tasmā ubhayathāpi bhavatanukassa asambhavo evāti dassetuṃ ‘‘sotāpannassā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhame bhave bhavatanukaṃ natthi aṭṭhamasseva bhavassa sabbasseva abhāvato. Sesesupi eseva nayo.

    កាមាវចរលោកំ សន្ធាយ វុត្តំ ឥតរស្ស លោកស្ស វសេន តថា វត្តុំ អសក្កុណេយ្យត្តា។ យោ ហិ សកទាគាមី ទេវមនុស្សលោកេសុ វោមិស្សកវសេន និព្ពត្តតិ, សោបិ កាមភវវសេនេវ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ។ ភគវតា ច កាមលោកេ ឋត្វា ‘‘សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា’’តិ វុត្តំ, ‘‘ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា’’តិ ច ឥមិនា បញ្ចសុ សកទាគាមីសុ ចត្តារោ វជ្ជេត្វា ឯកោវ គហិតោ។ ឯកច្ចោ ហិ ឥធ សកទាគាមិផលំ បត្វា ឥធេវ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ឥធ បត្វា ទេវលោកេ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ទេវលោកេ បត្វា តត្ថេវ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ទេវលោកេ បត្វា ឥធូបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយតិ, ឥមេ ចត្តារោ ឥធ ន លព្ភន្តិ។ យោ បន ឥធ បត្វា ទេវលោកេ យាវតាយុកំ វសិត្វា បុន ឥធូបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ឥធ អធិប្បេតោ។ អដ្ឋកថាយំ បន ឥមំ លោកន្តិ កាមភវោ អធិប្បេតោតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘សចេ ហី’’តិអាទិនា អញ្ញំយេវ ចតុក្កំ ទស្សិតំ។

    Kāmāvacaralokaṃsandhāya vuttaṃ itarassa lokassa vasena tathā vattuṃ asakkuṇeyyattā. Yo hi sakadāgāmī devamanussalokesu vomissakavasena nibbattati, sopi kāmabhavavaseneva paricchinditabbo. Bhagavatā ca kāmaloke ṭhatvā ‘‘sakideva imaṃ lokaṃ āgantvā’’ti vuttaṃ, ‘‘imaṃ lokaṃ āgantvā’’ti ca iminā pañcasu sakadāgāmīsu cattāro vajjetvā ekova gahito. Ekacco hi idha sakadāgāmiphalaṃ patvā idheva parinibbāyati, ekacco idha patvā devaloke parinibbāyati, ekacco devaloke patvā tattheva parinibbāyati, ekacco devaloke patvā idhūpapajjitvā parinibbāyati, ime cattāro idha na labbhanti. Yo pana idha patvā devaloke yāvatāyukaṃ vasitvā puna idhūpapajjitvā parinibbāyati, ayaṃ idha adhippeto. Aṭṭhakathāyaṃ pana imaṃ lokanti kāmabhavo adhippetoti imamatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘sace hī’’tiādinā aññaṃyeva catukkaṃ dassitaṃ.

    ចតូសុ …បេ.… សភាវោតិ អត្ថោ អបាយគមនីយានំ បាបធម្មានំ សព្ពសោ បហីនត្តា។ ធម្មនិយាមេនាតិ មគ្គធម្មនិយាមេន។ និយតោ ឧបរិមគ្គាធិគមស្ស អវស្សំភាវិភាវតោ។ តេនាហ ‘‘សម្ពោធិបរាយណោ’’តិ។

    Catūsu…pe… sabhāvoti attho apāyagamanīyānaṃ pāpadhammānaṃ sabbaso pahīnattā. Dhammaniyāmenāti maggadhammaniyāmena. Niyato uparimaggādhigamassa avassaṃbhāvibhāvato. Tenāha ‘‘sambodhiparāyaṇo’’ti.

    ធម្មាទាសធម្មបរិយាយវណ្ណនា

    Dhammādāsadhammapariyāyavaṇṇanā

    ១៥៨. តេសំ តេសំ ញាណគតិន្តិ តេសំ តេសំ សត្តានំ ‘‘អសុកោ សោតាបន្នោ, អសុកោ សកទាគាមី’’តិអាទិនា តំតំញាណាធិគមនំ។ ញាណូបបត្តិំ ញាណាភិសម្បរាយន្តិ តតោ បរម្បិ ‘‘និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ, សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតី’’តិអាទិនា ច ញាណសហិតំ ឧប្បត្តិបច្ចយភាវំ។ ឱលោកេន្តស្ស ញាណចក្ខុនា បេក្ខន្តស្ស កាយកិលមថោវ, ន តេន កាចិ វេនេយ្យានំ អត្ថសិទ្ធីតិ អធិប្បាយោ។ ចិត្តវិហេសាតិ ចិត្តខេទោ, សា កិលេសូបសំហិតត្តា ពុទ្ធានំ នត្ថិ។ អាទីយតិ អាលោកីយតិ អត្តា ឯតេនាតិ អាទាសំ, ធម្មភូតំ អាទាសំ ធម្មាទាសំ, អរិយមគ្គញាណស្សេតំ អធិវចនំ, តេន អរិយសាវកា ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ វិទ្ធស្តសម្មោហត្តា អត្តានម្បិ យាថាវតោ ញត្វា យាថាវតោ ព្យាករេយ្យ, តប្បកាសនតោ បន ធម្មបរិយាយស្ស សុត្តស្ស ធម្មាទាសតា វេទិតព្ពា។ យេន ធម្មាទាសេនាតិ ឥធ បន មគ្គធម្មមេវ វទតិ។

    158.Tesaṃ tesaṃ ñāṇagatinti tesaṃ tesaṃ sattānaṃ ‘‘asuko sotāpanno, asuko sakadāgāmī’’tiādinā taṃtaṃñāṇādhigamanaṃ. Ñāṇūpapattiṃ ñāṇābhisamparāyanti tato parampi ‘‘niyato sambodhiparāyaṇo, sakideva imaṃ lokaṃ āgantvā dukkhassantaṃ karissatī’’tiādinā ca ñāṇasahitaṃ uppattipaccayabhāvaṃ. Olokentassa ñāṇacakkhunā pekkhantassa kāyakilamathova, na tena kāci veneyyānaṃ atthasiddhīti adhippāyo. Cittavihesāti cittakhedo, sā kilesūpasaṃhitattā buddhānaṃ natthi. Ādīyati ālokīyati attā etenāti ādāsaṃ, dhammabhūtaṃ ādāsaṃ dhammādāsaṃ, ariyamaggañāṇassetaṃ adhivacanaṃ, tena ariyasāvakā catūsu ariyasaccesu viddhastasammohattā attānampi yāthāvato ñatvā yāthāvato byākareyya, tappakāsanato pana dhammapariyāyassa suttassa dhammādāsatā veditabbā. Yena dhammādāsenāti idha pana maggadhammameva vadati.

    អវេច្ច យាថាវតោ ជានិត្វា តន្និមិត្តឧប្បន្នបសាទោ អវេច្ចបសាទោ, មគ្គាធិគមេន ឧប្បន្នបសាទោ , សោ បន យស្មា បាសាណបព្ពតោ វិយ និច្ចលោ, ន ច កេនចិ ការណេន វិគច្ឆតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អចលេន អច្ចុតេនា’’តិ។

    Avecca yāthāvato jānitvā tannimittauppannapasādo aveccapasādo, maggādhigamena uppannapasādo , so pana yasmā pāsāṇapabbato viya niccalo, na ca kenaci kāraṇena vigacchati, tasmā vuttaṃ ‘‘acalena accutenā’’ti.

    ‘‘បញ្ចសីលានី’’តិ គហដ្ឋវសេនេតំ វុត្តំ តេហិ ឯកន្តបរិហរណីយតោ។ អរិយានំ បន សព្ពានិ សីលានិ កន្តានេវ។ តេនាហ ‘‘សព្ពោបិ បនេត្ថ សំវរោ លព្ភតិយេវា’’តិ។

    ‘‘Pañcasīlānī’’ti gahaṭṭhavasenetaṃ vuttaṃ tehi ekantapariharaṇīyato. Ariyānaṃ pana sabbāni sīlāni kantāneva. Tenāha ‘‘sabbopi panettha saṃvaro labbhatiyevā’’ti.

    សព្ពេសន្តិ សព្ពេសំ អរិយានំ។ សិក្ខាបទាវិរោធេនាតិ យថា ភូតរោចនាបត្តិ ន ហោតិ, ឯវំ។ យុត្តដ្ឋានេតិ កាតុំ យុត្តដ្ឋានេ។

    Sabbesanti sabbesaṃ ariyānaṃ. Sikkhāpadāvirodhenāti yathā bhūtarocanāpatti na hoti, evaṃ. Yuttaṭṭhāneti kātuṃ yuttaṭṭhāne.

    អម្ពបាលីគណិកាវត្ថុវណ្ណនា

    Ambapālīgaṇikāvatthuvaṇṇanā

    ១៦១. តទា កិរ វេសាលី ឥទ្ធា ផីតា សព្ពង្គសម្បន្នា អហោសិ វេបុល្លប្បត្តា, តំ សន្ធាយាហ ‘‘ខន្ធកេ វុត្តនយេន វេសាលិយា សម្បន្នភាវោ វេទិតព្ពោ’’តិ។ តស្មិំ កិរ ភិក្ខុសង្ឃេ បញ្ចសតមត្តា ភិក្ខូ នវា អចិរបព្ពជិតា អហេសុំ ឱសន្នវីរិយា ច។ តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘តត្ថ កិរ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ឱសន្នវីរិយា’’តិអាទិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១៦៥)។ សតិបច្ចុបដ្ឋានត្ថន្តិ តេសំ សតិបច្ចុបដ្ឋាបនត្ថំ។ សរតីតិ កាយាទិកេ យថាសភាវតោ ញាណសម្បយុត្តាយ សតិយា អនុស្សរតិ ឧបធារេតិ។ សម្បជានាតីតិ សមំ បការេហិ ជានាតិ អវពុជ្ឈតិ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន បរតោ សតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៦) អាគមិស្សតិ។

    161. Tadā kira vesālī iddhā phītā sabbaṅgasampannā ahosi vepullappattā, taṃ sandhāyāha ‘‘khandhake vuttanayena vesāliyā sampannabhāvo veditabbo’’ti. Tasmiṃ kira bhikkhusaṅghe pañcasatamattā bhikkhū navā acirapabbajitā ahesuṃ osannavīriyā ca. Tathā hi vakkhati ‘‘tattha kira ekacce bhikkhū osannavīriyā’’tiādi (dī. ni. aṭṭha. 2.165). Satipaccupaṭṭhānatthanti tesaṃ satipaccupaṭṭhāpanatthaṃ. Saratīti kāyādike yathāsabhāvato ñāṇasampayuttāya satiyā anussarati upadhāreti. Sampajānātīti samaṃ pakārehi jānāti avabujjhati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana parato satipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.373; ma. ni. aṭṭha. 1.106) āgamissati.

    សព្ពសង្គាហកន្តិ សរីរគតស្ស ចេវ វត្ថាលង្ការគតស្ស ចាតិ សព្ពស្ស នីលភាវស្ស សង្គាហកំ វចនំ។ តស្សេវាតិ នីលាតិ សព្ពសង្គាហកវសេន វុត្តអត្ថស្សេវ។ វិភាគទស្សនន្តិ បភេទទស្សនំ។ យថា តេ លិច្ឆវិរាជានោ អបីតាទិវណ្ណា ឯវ កេចិ វិលេបនវសេន បីតាទិវណ្ណា ខាយិំសុ, ឯវំ អនីលាទិវណ្ណា ឯវ កេចិ វិលេបនវសេន នីលាទិវណ្ណា ខាយិំសូតិ វុត្តំ ‘‘ន តេសំ បកតិវណ្ណោ នីលោ’’តិអាទិ។ នីលោ មណិ ឯតេសូតិ នីលមណិ, ឥន្ទនីលមហានីលាទិនីលរតនវិនទ្ធា អលង្ការា។ តេ កិរ សុវណ្ណវិរចិតេ ហិ មណិឱភាសេហិ ឯកនីលា វិយ ខាយន្តិ។ នីលមណិខចិតាតិ នីលរតនបរិក្ខិត្តា។ នីលវត្ថបរិក្ខិត្តាតិ នីលវត្ថនីលកម្បលបរិក្ខេបា។ នីលវម្មិកេហីតិ នីលកឃដបរិក្ខិត្តេហិ។ សព្ពបទេសូតិ ‘‘បីតា ហោន្តី’’តិអាទិសព្ពបទេសុ។ បរិវដ្ដេសីតិ បដិឃដ្ដេសិ។ អាហរន្តិ ឥមស្មា រាជបុរិសា ពលិន្តិ អាហារោ, តប្បត្តជនបទោតិ អាហ ‘‘សាហារន្តិ សជនបទ’’ន្តិ។ អង្គុលិផោដោបិ អង្គុលិយា ចាលនវសេនេវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អង្គុលិំ ចាលេសុ’’ន្តិ។ អម្ពកាយាតិ មាតុគាមេន។ ឧបចារវចនំ ហេតំ ឥត្ថីសុ, យទិទំ ‘‘អម្ពកា មាតុគាមោ ជននិកា’’តិ។

    Sabbasaṅgāhakanti sarīragatassa ceva vatthālaṅkāragatassa cāti sabbassa nīlabhāvassa saṅgāhakaṃ vacanaṃ. Tassevāti nīlāti sabbasaṅgāhakavasena vuttaatthasseva. Vibhāgadassananti pabhedadassanaṃ. Yathā te licchavirājāno apītādivaṇṇā eva keci vilepanavasena pītādivaṇṇā khāyiṃsu, evaṃ anīlādivaṇṇā eva keci vilepanavasena nīlādivaṇṇā khāyiṃsūti vuttaṃ ‘‘na tesaṃ pakativaṇṇo nīlo’’tiādi. Nīlo maṇi etesūti nīlamaṇi, indanīlamahānīlādinīlaratanavinaddhā alaṅkārā. Te kira suvaṇṇaviracite hi maṇiobhāsehi ekanīlā viya khāyanti. Nīlamaṇikhacitāti nīlaratanaparikkhittā. Nīlavatthaparikkhittāti nīlavatthanīlakampalaparikkhepā. Nīlavammikehīti nīlakaghaṭaparikkhittehi. Sabbapadesūti ‘‘pītā hontī’’tiādisabbapadesu. Parivaṭṭesīti paṭighaṭṭesi. Āharanti imasmā rājapurisā balinti āhāro, tappattajanapadoti āha ‘‘sāhāranti sajanapada’’nti. Aṅguliphoṭopi aṅguliyā cālanavaseneva hotīti vuttaṃ ‘‘aṅguliṃ cālesu’’nti. Ambakāyāti mātugāmena. Upacāravacanaṃ hetaṃ itthīsu, yadidaṃ ‘‘ambakā mātugāmo jananikā’’ti.

    អវលោកេថាតិ អបវត្តិត្វា ឱលោកនំ ឱលោកេថ។ តំ បន អបវត្តិត្វា ឱលោកនំ អនុ អនុ ទស្សនំ ហោតីតិ អាហ ‘‘បុនប្បុនំ បស្សថា’’តិ។ ឧបនេថាតិ ‘‘យថាយំ លិច្ឆវិរាជបរិសា សោភាតិសយេន យុត្តា, ឯវំ តាវតិំសបរិសា’’តិ ឧបនយំ ករោថ។ តេនាហ ‘‘តាវតិំសេហិ សមកេ កត្វា បស្សថា’’តិ។

    Avalokethāti apavattitvā olokanaṃ oloketha. Taṃ pana apavattitvā olokanaṃ anu anu dassanaṃ hotīti āha ‘‘punappunaṃ passathā’’ti. Upanethāti ‘‘yathāyaṃ licchavirājaparisā sobhātisayena yuttā, evaṃ tāvatiṃsaparisā’’ti upanayaṃ karotha. Tenāha ‘‘tāvatiṃsehi samake katvā passathā’’ti.

    ‘‘ឧបសំហរថ ភិក្ខវេ លិច្ឆវិបរិសំ តាវតិំសសទិស’’ន្តិ នយិទំ និមិត្តគ្គាហេ និយោជនំ, កេវលំ បន ទិព្ពសម្បត្តិសទិសា ឯតេសំ រាជូនំ ឥស្សរិយសម្បត្តីតិ អនុបុព្ពិកថាយ សគ្គសម្បត្តិកថនំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ។ តេសុ បន ភិក្ខូសុ ឯកច្ចានំ តត្ថ និមិត្តគ្គាហោបិ សិយា, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និមិត្តគ្គាហេ ឧយ្យោជេតី’’តិ។ ហិតកាមតាយ តេសំ ភិក្ខូនំ យថា អាយស្មតោ នន្ទស្ស ហិតកាមតាយ សគ្គសម្បត្តិទស្សនំ។ តេនាហ ‘‘តត្រ កិរា’’តិអាទិ។ ឱសន្នវីរិយាតិ សម្មាបដិបត្តិយំ អវសន្នវីរិយា, ឱស្សដ្ឋវីរិយា វាតិ អត្ថោ។ អនិច្ចលក្ខណវិភាវនត្ថន្តិ តេសំ រាជូនំ វសេន ភិក្ខូនំ អនិច្ចលក្ខណវិភូតភាវត្ថំ។

    ‘‘Upasaṃharatha bhikkhave licchaviparisaṃ tāvatiṃsasadisa’’nti nayidaṃ nimittaggāhe niyojanaṃ, kevalaṃ pana dibbasampattisadisā etesaṃ rājūnaṃ issariyasampattīti anupubbikathāya saggasampattikathanaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Tesu pana bhikkhūsu ekaccānaṃ tattha nimittaggāhopi siyā, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘nimittaggāhe uyyojetī’’ti. Hitakāmatāya tesaṃ bhikkhūnaṃ yathā āyasmato nandassa hitakāmatāya saggasampattidassanaṃ. Tenāha ‘‘tatra kirā’’tiādi. Osannavīriyāti sammāpaṭipattiyaṃ avasannavīriyā, ossaṭṭhavīriyā vāti attho. Aniccalakkhaṇavibhāvanatthanti tesaṃ rājūnaṃ vasena bhikkhūnaṃ aniccalakkhaṇavibhūtabhāvatthaṃ.

    វេឡុវគាមវស្សូបគមនវណ្ណនា

    Veḷuvagāmavassūpagamanavaṇṇanā

    ១៦៣. សមីបេ វេឡុវគាមោតិ បុព្ពណ្ហំ វា សាយន្ហំ វា គន្ត្វា និវត្តនយោគ្យេ អាសន្នដ្ឋានេ និវិដ្ឋា បរិវារគាមោ។ សង្គម្មាតិ សម្មា គន្ត្វា។ អស្សាតិ ភគវតោ។

    163.Samīpe veḷuvagāmoti pubbaṇhaṃ vā sāyanhaṃ vā gantvā nivattanayogye āsannaṭṭhāne niviṭṭhā parivāragāmo. Saṅgammāti sammā gantvā. Assāti bhagavato.

    ១៦៤. ផរុសោតិ កក្ខឡោ, គរុតរោតិ អត្ថោ។ វិសភាគរោគោតិ ធាតុវិសភាគតាយ សមុដ្ឋិតោ ពហលតររោគោ, ន អាពាធមត្តំ។ ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វាតិ វេទនានំ ខណិកតំ, ទុក្ខតំ, អត្តសុញ្ញតញ្ច យាថាវតោ ញាណេន បរិច្ឆិជ្ជ បរិតុលេត្វា។ អធិវាសេសីតិ តា អភិភវន្តោ យថាបរិមទ្ទិតាការសល្លក្ខណេន អត្តនិ អារោបេត្វា វាសេសិ, ន តាហិ អភិភុយ្យមានោ។ តេនាហ ‘‘អវិហញ្ញមានោ’’តិអាទិ។ អទុក្ខិយមានោតិ ចេតោទុក្ខវសេន អទុក្ខិយមានោ , កាយទុក្ខំ បន ‘‘នត្ថី’’តិ ន សក្កា វត្តុំ។ អសតិ ហិ តស្មិំ អធិវាសនាយ ឯវ អសម្ភវោតិ។ អនាមន្តេត្វាតិ អនាលបិត្វា។ អនបលោកេត្វាតិ អវិស្សជ្ជិត្វា។ តេនាហ ‘‘ឱវាទានុសាសនិំ អទត្វាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ។ បុព្ពភាគវីរិយេនាតិ ផលសមាបត្តិយា បរិកម្មវីរិយេន។ ផលសមាបត្តិវីរិយេនាតិ ផលសមាបត្តិសម្បយុត្តវីរិយេន។ វិក្ខម្ភេត្វាតិ វិនោទេត្វា។ យថា នាម បុប្ផនសមយេ ចម្បកាទិរុក្ខេ វេខេ ទិន្នេ យាវ សោ វេខោ នាបនីយតិ, តាវស្ស បុប្ផនសមត្ថតា វិក្ខម្ភិតា វិនោទិតា ហោតិ, ឯវមេវ យថាវុត្តវីរិយវេខទានេន តា វេទនា សត្ថុ សរីរេ យថាបរិច្ឆិន្នំ កាលំ វិក្ខម្ភិតា វិនោទិតា អហេសុំ។ តេន វុត្តំ ‘‘វិក្ខម្ភេត្វាតិ វិនោទេត្វា’’តិ។ ជីវិតម្បិ ជីវិតសង្ខារោ កម្មុនា សង្ខរីយតីតិ កត្វា។ ឆិជ្ជមានំ វិរោធិបច្ចយសមាយោគេន បយោគសម្បត្តិយា ឃដេត្វា ឋបីយតិ។ អធិដ្ឋាយាតិ អធិដ្ឋានំ កត្វា។ តេនាហ ‘‘ទសមាសេ មា ឧប្បជ្ជិត្ថាតិ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជី’’តិ។ តំ បន ‘‘អធិដ្ឋានំ, បវត្តន’’ន្តិ ច វត្តព្ពតំ អរហតីតិ វុត្តំ ‘‘អធិដ្ឋហិត្វា បវត្តេត្វា’’តិ។

    164.Pharusoti kakkhaḷo, garutaroti attho. Visabhāgarogoti dhātuvisabhāgatāya samuṭṭhito bahalatararogo, na ābādhamattaṃ. Ñāṇena paricchinditvāti vedanānaṃ khaṇikataṃ, dukkhataṃ, attasuññatañca yāthāvato ñāṇena paricchijja parituletvā. Adhivāsesīti tā abhibhavanto yathāparimadditākārasallakkhaṇena attani āropetvā vāsesi, na tāhi abhibhuyyamāno. Tenāha ‘‘avihaññamāno’’tiādi. Adukkhiyamānoti cetodukkhavasena adukkhiyamāno , kāyadukkhaṃ pana ‘‘natthī’’ti na sakkā vattuṃ. Asati hi tasmiṃ adhivāsanāya eva asambhavoti. Anāmantetvāti anālapitvā. Anapaloketvāti avissajjitvā. Tenāha ‘‘ovādānusāsaniṃ adatvāti vuttaṃ hotī’’ti. Pubbabhāgavīriyenāti phalasamāpattiyā parikammavīriyena. Phalasamāpattivīriyenāti phalasamāpattisampayuttavīriyena. Vikkhambhetvāti vinodetvā. Yathā nāma pupphanasamaye campakādirukkhe vekhe dinne yāva so vekho nāpanīyati, tāvassa pupphanasamatthatā vikkhambhitā vinoditā hoti, evameva yathāvuttavīriyavekhadānena tā vedanā satthu sarīre yathāparicchinnaṃ kālaṃ vikkhambhitā vinoditā ahesuṃ. Tena vuttaṃ ‘‘vikkhambhetvāti vinodetvā’’ti. Jīvitampi jīvitasaṅkhāro kammunā saṅkharīyatīti katvā. Chijjamānaṃ virodhipaccayasamāyogena payogasampattiyā ghaṭetvā ṭhapīyati. Adhiṭṭhāyāti adhiṭṭhānaṃ katvā. Tenāha ‘‘dasamāse mā uppajjitthāti samāpattiṃ samāpajjī’’ti. Taṃ pana ‘‘adhiṭṭhānaṃ, pavattana’’nti ca vattabbataṃ arahatīti vuttaṃ ‘‘adhiṭṭhahitvā pavattetvā’’ti.

    ខណិកសមាបត្តីតិ តាទិសំ បុព្ពាភិសង្ខារំ អកត្វា ឋានសោ សមាបជ្ជិតព្ពសមាបត្តិ។ បុន សរីរំ វេទនា អជ្ឈោត្ថរតិ សវិសេសបុព្ពាភិសង្ខារស្ស អកតត្តា។ រូបសត្តកអរូបសត្តកានិ វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាសុ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៧០៦, ៧១៧) វិត្ថារិតនយេន វេទិតព្ពានិ។ សុដ្ឋុ វិក្ខម្ភេតិ បុព្ពាភិសង្ខារស្ស សាតិសយត្តា។ ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាយ វិភាវេតុំ ‘‘យថា នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អបព្យូឡ្ហោតិ អបនីតោ។ ចុទ្ទសហាការេហិ សន្នេត្វាតិ តេសំយេវ រូបសត្តកអរូបសត្តកានំ វសេន ចុទ្ទសហិ បការេហិ វិបស្សនាចិត្តំ, សកលមេវ វា អត្តភាវំ វិសភាគរោគសញ្ជនិតលូខភាវនិរោគករណាយ សិនេហេត្វា ន ឧប្បជ្ជិយេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេន សាតិសយសមាបត្តិវេគេន សុវិក្ខម្ភិតត្តា។

    Khaṇikasamāpattīti tādisaṃ pubbābhisaṅkhāraṃ akatvā ṭhānaso samāpajjitabbasamāpatti. Puna sarīraṃ vedanā ajjhottharati savisesapubbābhisaṅkhārassa akatattā. Rūpasattakaarūpasattakāni visuddhimaggasaṃvaṇṇanāsu (visuddhi. ṭī. 2.706, 717) vitthāritanayena veditabbāni. Suṭṭhu vikkhambheti pubbābhisaṅkhārassa sātisayattā. Idāni tamatthaṃ upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yathā nāmā’’tiādi vuttaṃ. Apabyūḷhoti apanīto. Cuddasahākārehi sannetvāti tesaṃyeva rūpasattakaarūpasattakānaṃ vasena cuddasahi pakārehi vipassanācittaṃ, sakalameva vā attabhāvaṃ visabhāgarogasañjanitalūkhabhāvanirogakaraṇāya sinehetvā na uppajjiyeva sammāsambuddhena sātisayasamāpattivegena suvikkhambhitattā.

    គិលានោ ហុត្វា បុន វុដ្ឋិតោតិ បុព្ពេ គិលានោ ហុត្វា បុន តតោ គិលានភាវតោ វុដ្ឋិតោ។ មធុរកភាវោ នាម សរីរស្ស ថម្ភិតត្តំ, តំ បន គរុភាវបុព្ពកន្តិ អាហ ‘‘សញ្ជាតគរុភាវោ សញ្ជាតថទ្ធភាវោ’’តិ។ ‘‘នានាការតោ ន ឧបដ្ឋហន្តី’’តិ ឥមិនា ទិសាសម្មោហោបិ មេ អហោសិ សោកពលេនាតិ ទស្សេតិ។ សតិបដ្ឋានាទិធម្មាតិ កាយានុបស្សនាទយោ អនុបស្សនាធម្មា បុព្ពេ វិភូតា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តាបិ ឥទានិ មយ្ហំ បាកដា ន ហោន្តិ។

    Gilāno hutvā puna vuṭṭhitoti pubbe gilāno hutvā puna tato gilānabhāvato vuṭṭhito. Madhurakabhāvo nāma sarīrassa thambhitattaṃ, taṃ pana garubhāvapubbakanti āha ‘‘sañjātagarubhāvo sañjātathaddhabhāvo’’ti. ‘‘Nānākārato na upaṭṭhahantī’’ti iminā disāsammohopi me ahosi sokabalenāti dasseti. Satipaṭṭhānādidhammāti kāyānupassanādayo anupassanādhammā pubbe vibhūtā hutvā upaṭṭhahantāpi idāni mayhaṃ pākaṭā na honti.

    ១៦៥. អព្ភន្តរំ ករោតិ នាម អត្តនិយេវ ឋបនតោ។ បុគ្គលំ អព្ភន្តរំ ករោតិ នាម សមានត្តតាវសេន ធម្មេន បុព្ពេ តស្ស សង្គណ្ហតោ។ ទហរកាលេតិ អត្តនោ ទហរកាលេ។ កស្សចិ អកថេត្វាតិ កស្សចិ អត្តនោ អន្តេវាសិកស្ស ឧបនិគូហភូតំ គន្ថំ អកថេត្វា។ មុដ្ឋិំ កត្វាតិ មុដ្ឋិគតំ វិយ រហសិភូតំ កត្វា។ យស្មិំ វា នដ្ឋេ សព្ពោ តំមូលកោ ធម្មោ វិនស្សតិ, សោ អាទិតោ មូលភូតោ ធម្មោ, មុស្សតិ វិនស្សតិ ធម្មោ ឯតេន នដ្ឋេនាតិ មុដ្ឋិ, តំ តថារូបំ មុដ្ឋិំ កត្វា បរិហរិត្វា ឋបិតំ កិញ្ចិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ។

    165.Abbhantaraṃ karoti nāma attaniyeva ṭhapanato. Puggalaṃ abbhantaraṃ karoti nāma samānattatāvasena dhammena pubbe tassa saṅgaṇhato. Daharakāleti attano daharakāle. Kassaci akathetvāti kassaci attano antevāsikassa upanigūhabhūtaṃ ganthaṃ akathetvā. Muṭṭhiṃ katvāti muṭṭhigataṃ viya rahasibhūtaṃ katvā. Yasmiṃ vā naṭṭhe sabbo taṃmūlako dhammo vinassati, so ādito mūlabhūto dhammo, mussati vinassati dhammo etena naṭṭhenāti muṭṭhi, taṃ tathārūpaṃ muṭṭhiṃ katvā pariharitvā ṭhapitaṃ kiñci natthīti dasseti.

    អហមេវាតិ អវធារណំ ភិក្ខុសង្ឃបរិហរណស្ស អញ្ញសាធារណិច្ឆាទស្សនត្ថំ, អវធារណេន បន វិនា ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃ’’ន្តិអាទិ ភិក្ខុសង្ឃបរិហរណេ អហំការមមំការាភាវទស្សនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧទ្ទិសិតព្ពដ្ឋេនាតិ ‘‘សត្ថា’’តិ ឧទ្ទិសិតព្ពដ្ឋេន។ មា វា អហេសុំ ភិក្ខូតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘មា វា អហោសី’’តិ វា បាឋោ។ ឯវំ ន ហោតីតិ ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’’តិអាទិ អាការេន ចិត្តប្បវត្តិ ន ហោតិ។ ‘‘បច្ឆិមវយអនុប្បត្តភាវទីបនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ ឥមិនា វយោ វិយ ពុទ្ធកិច្ចម្បិ បរិយោសិតកម្មន្តិ ទីបេតិ។ សកដស្ស ពាហប្បទេសេ ទឡ្ហីភាវាយ វេឋទានំ ពាហពន្ធោ។ ចក្កនេមិសន្ធីនំ ទឡ្ហីភាវាយ វេឋទានំ ចក្កពន្ធោ។

    Ahamevāti avadhāraṇaṃ bhikkhusaṅghapariharaṇassa aññasādhāraṇicchādassanatthaṃ, avadhāraṇena pana vinā ‘‘ahaṃ bhikkhusaṅgha’’ntiādi bhikkhusaṅghapariharaṇe ahaṃkāramamaṃkārābhāvadassananti daṭṭhabbaṃ. Uddisitabbaṭṭhenāti ‘‘satthā’’ti uddisitabbaṭṭhena. Mā vāahesuṃ bhikkhūti adhippāyo. ‘‘Mā vā ahosī’’ti vā pāṭho. Evaṃ na hotīti ‘‘ahaṃ bhikkhusaṅghaṃ pariharissāmī’’tiādi ākārena cittappavatti na hoti. ‘‘Pacchimavayaanuppattabhāvadīpanatthaṃ vutta’’nti iminā vayo viya buddhakiccampi pariyositakammanti dīpeti. Sakaṭassa bāhappadese daḷhībhāvāya veṭhadānaṃ bāhabandho. Cakkanemisandhīnaṃ daḷhībhāvāya veṭhadānaṃ cakkabandho.

    តមត្ថន្តិ វេឋមិស្សកេន មញ្ញេតិ វុត្តមត្ថំ។ រូបាទយោ ឯវ ធម្មា សវិគ្គហោ វិយ ឧបដ្ឋានតោ រូបនិមិត្តាទយោ, តេសំ រូបនិមិត្តាទីនំ។ លោកិយានំ វេទនានន្តិ យាសំ និរោធនេន ផលសមាបត្តិ សមាបជ្ជិតព្ពា, តាសំ និរោធា ផាសុ ហោតិ, តថា ពាឡ្ហវេទនាភិតុន្នសរីរស្សាបិ។ តទត្ថាយាតិ ផលសមាបត្តិវិហារត្ថាយ។ ទ្វីហិ ភាគេហិ អាបោ គតោ ឯត្ថាតិ ទីបោ, ឱឃេន បរិគតោ ហុត្វា អនជ្ឈោត្ថដោ ភូមិភាគោ, ឥធ បន ចតូហិបិ ឱឃេហិ, សំសារមហោឃេនេវ វា អនជ្ឈោត្ថដោ អត្តា ‘‘ទីបោ’’តិ អធិប្បេតោ។ តេនាហ ‘‘មហាសមុទ្ទគតា’’តិអាទិ។ អត្តស្សរណាតិ អត្តប្បដិសរណា។ អត្តគតិកា វាតិ អត្តបរាយណាវ ។ មា អញ្ញគតិកាតិ អញ្ញំ កិញ្ចិ គតិំ បដិសរណំ បរាយណំ មា ចិន្តយិត្ថ។ កស្មា? អត្តា នាមេត្ថ បរមត្ថតោ ធម្មោ អព្ភន្តរដ្ឋេន, សោ ឯវំ សម្បាទិតោ តុម្ហាកំ ទីបំ តាណំ គតិ បរាយណន្តិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ធម្មទីបា’’តិអាទិ។ តថា ចាហ ‘‘អត្តា ហិ អត្តនោ នាថោ, កោ ហិ នាថោ បរោ សិយា’’តិ (ធ. ប. ១៦០, ៣៨០) ឧបទេសមត្តមេវ ហិ បរស្មិំ បដិពទ្ធំ, អញ្ញា សព្ពា សម្បត្តិ បុរិសស្ស អត្តាធីនា ឯវ។ តេនាហ ភគវា ‘‘តុម្ហេហិ កិច្ចំ អាតប្បំ, អក្ខាតារោ តថាគតា’’តិ (ធ. ប. ២៧៦)។ តមគ្គេតិ តមយោគស្ស អគ្គេ តស្ស អតិក្កន្តាភាវតោ។ តេនេវាហ ‘‘ឥមេ អគ្គតមា’’តិអាទិ។ មមាតិ មម សាសនេ។ សព្ពេបិ តេ ចតុសតិបដ្ឋានគោចរា វាតិ ចតុព្ពិធំ សតិបដ្ឋានំ ភាវេត្វា ព្រូហេត្វា តទេវ គោចរំ អត្តនោ បវត្តិដ្ឋានំ កត្វា ឋិតា ឯវ ភិក្ខូ អគ្គេ ភវិស្សន្តិ។

    Tamatthanti veṭhamissakena maññeti vuttamatthaṃ. Rūpādayo eva dhammā saviggaho viya upaṭṭhānato rūpanimittādayo, tesaṃ rūpanimittādīnaṃ. Lokiyānaṃ vedanānanti yāsaṃ nirodhanena phalasamāpatti samāpajjitabbā, tāsaṃ nirodhā phāsu hoti, tathā bāḷhavedanābhitunnasarīrassāpi. Tadatthāyāti phalasamāpattivihāratthāya. Dvīhi bhāgehi āpo gato etthāti dīpo, oghena parigato hutvā anajjhotthaṭo bhūmibhāgo, idha pana catūhipi oghehi, saṃsāramahogheneva vā anajjhotthaṭo attā ‘‘dīpo’’ti adhippeto. Tenāha ‘‘mahāsamuddagatā’’tiādi. Attassaraṇāti attappaṭisaraṇā. Attagatikā vāti attaparāyaṇāva . Mā aññagatikāti aññaṃ kiñci gatiṃ paṭisaraṇaṃ parāyaṇaṃ mā cintayittha. Kasmā? Attā nāmettha paramatthato dhammo abbhantaraṭṭhena, so evaṃ sampādito tumhākaṃ dīpaṃ tāṇaṃ gati parāyaṇanti. Tena vuttaṃ ‘‘dhammadīpā’’tiādi. Tathā cāha ‘‘attā hi attano nātho, ko hi nātho paro siyā’’ti (dha. pa. 160, 380) upadesamattameva hi parasmiṃ paṭibaddhaṃ, aññā sabbā sampatti purisassa attādhīnā eva. Tenāha bhagavā ‘‘tumhehi kiccaṃ ātappaṃ, akkhātāro tathāgatā’’ti (dha. pa. 276). Tamaggeti tamayogassa agge tassa atikkantābhāvato. Tenevāha ‘‘ime aggatamā’’tiādi. Mamāti mama sāsane. Sabbepi te catusatipaṭṭhānagocarā vāti catubbidhaṃ satipaṭṭhānaṃ bhāvetvā brūhetvā tadeva gocaraṃ attano pavattiṭṭhānaṃ katvā ṭhitā eva bhikkhū agge bhavissanti.

    ទុតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Dutiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    និមិត្តោភាសកថាវណ្ណនា

    Nimittobhāsakathāvaṇṇanā

    ១៦៦. អនេកវារំ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតិ, តស្មា ឥមំ វេសាលិប្បវេសនំ និយមេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘កទា បាវិសី’’តិ បុច្ឆិត្វា អាគមនតោ បដ្ឋាយ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភគវា កិរា’’តិអាទិមាហ។ អាគតមគ្គេនេវាតិ បុព្ពេ យាវ វេឡុវគាមកា អាគតមគ្គេនេវ បដិនិវត្តេន្តោ។ យថាបរិច្ឆេទេនាតិ យថាបរិច្ឆិន្នកាលេន។ តតោតិ ផលសមាបត្តិតោ។ អយន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានាការោ។ ទិវាដ្ឋានោលោកនាទិ បរិនិព្ពានស្ស ឯកន្តិកភាវទស្សនំ។ ឱស្សដ្ឋោតិ វិស្សដ្ឋោ អាយុសង្ខារោ ‘‘សត្តាហមេវ មយា ជីវិតព្ព’’ន្តិ។

    166. Anekavāraṃ bhagavā vesāliyaṃ viharati, tasmā imaṃ vesālippavesanaṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘kadā pāvisī’’ti pucchitvā āgamanato paṭṭhāya taṃ dassento ‘‘bhagavā kirā’’tiādimāha. Āgatamaggenevāti pubbe yāva veḷuvagāmakā āgatamaggeneva paṭinivattento. Yathāparicchedenāti yathāparicchinnakālena. Tatoti phalasamāpattito. Ayanti idāni vuccamānākāro. Divāṭṭhānolokanādi parinibbānassa ekantikabhāvadassanaṃ. Ossaṭṭhoti vissaṭṭho āyusaṅkhāro ‘‘sattāhameva mayā jīvitabba’’nti.

    ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតិកានន្តិ សព្ពេវ សព្រហ្មចារិនោ សន្ធាយ វទតិ។

    Jeṭṭhakaniṭṭhabhātikānanti sabbeva sabrahmacārino sandhāya vadati.

    បដិបាទេស្សាមីតិ មគ្គបដិបត្តិយា និយោជេស្សាមិ។ មណិផលកេតិ មណិខចិតេ បមុខេ អត្ថតផលកេ។ តំ បឋមំ ទស្សនន្តិ យំ វេឡុវនេ បរិព្ពាជករូបេន អាគតស្ស សិទ្ធំ ទស្សនំ, តំ បឋមទស្សនំ។ យំ វា អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ វចនំ សទ្ទហន្តេន តទា អភិនីហារកាលេ បច្ចក្ខតោ វិយ តុម្ហាកំ ទស្សនំ សិទ្ធំ, តំ បឋមទស្សនំ។ បច្ចាគមនចារិកន្តិ បច្ចាគមនត្ថំ ចារិកំ។

    Paṭipādessāmīti maggapaṭipattiyā niyojessāmi. Maṇiphalaketi maṇikhacite pamukhe atthataphalake. Taṃ paṭhamaṃdassananti yaṃ veḷuvane paribbājakarūpena āgatassa siddhaṃ dassanaṃ, taṃ paṭhamadassanaṃ. Yaṃ vā anomadassissa bhagavato vacanaṃ saddahantena tadā abhinīhārakāle paccakkhato viya tumhākaṃ dassanaṃ siddhaṃ, taṃ paṭhamadassanaṃ. Paccāgamanacārikanti paccāgamanatthaṃ cārikaṃ.

    សត្តាហន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ។ ថេរស្ស ជាតោវរកគេហំ កិរ ឥតរគេហតោ វិវេកដ្ឋំ, វិវដង្គណញ្ច, តស្មា ទេវព្រហ្មានំ ឧបសង្កមនយោគ្យន្តិ ‘‘ជាតោវរកំ បដិជគ្គថា’’តិ វុត្តំ។ សោតិ ឧបរេវតោ។ តំ បវត្តិន្តិ តត្ថ វសិតុកាមតាយ វុត្តំ តំ។

    Sattāhanti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Therassa jātovarakagehaṃ kira itaragehato vivekaṭṭhaṃ, vivaṭaṅgaṇañca, tasmā devabrahmānaṃ upasaṅkamanayogyanti ‘‘jātovarakaṃ paṭijaggathā’’ti vuttaṃ. Soti uparevato. Taṃ pavattinti tattha vasitukāmatāya vuttaṃ taṃ.

    ‘‘ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តី’’តិ (បារា. ១៦, ១៦៥) ឥមិនា នីហារេន ថេរោ ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ត្វំ ចតូហិ មហារាជេហិ មហន្តតរោ’’តិ បុដ្ឋោ អត្តនោ មហត្តំ សត្ថុ ឧបរិ បក្ខិបន្តោ ‘‘អារាមិកសទិសា ឯតេ ឧបាសិកេ អម្ហាកំ សត្ថុនោ’’តិ អាហ។ សាវកសម្បត្តិកិត្តនម្បិ ហិ អត្ថតោ សត្ថុ សម្បត្តិំយេវ វិភាវេតិ។

    ‘‘Jānantāpi tathāgatā pucchantī’’ti (pārā. 16, 165) iminā nīhārena thero ‘‘ke tumhe’’ti pucchi. ‘‘Tvaṃ catūhi mahārājehi mahantataro’’ti puṭṭho attano mahattaṃ satthu upari pakkhipanto ‘‘ārāmikasadisā ete upāsike amhākaṃ satthuno’’ti āha. Sāvakasampattikittanampi hi atthato satthu sampattiṃyeva vibhāveti.

    សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយាតិ ថេរស្ស ទេសនានុភាវេន, អត្តនោ ច ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា ញាណស្ស បរិបក្កត្តា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា។

    Sotāpattiphale patiṭṭhāyāti therassa desanānubhāvena, attano ca upanissayasampattiyā ñāṇassa paripakkattā sotāpattiphale patiṭṭhahitvā.

    អយន្តិ យថាវុត្តា។ ឯត្ថាតិ ‘‘វេសាលិំ បិណ្ឌាយ បាវិសី’’តិ ឯតស្មិំ វេសាលីបវេសេ។ អនុបុព្ពីកថាតិ អនុបុព្ពទីបនី កថា។

    Ayanti yathāvuttā. Etthāti ‘‘vesāliṃ piṇḍāya pāvisī’’ti etasmiṃ vesālīpavese. Anupubbīkathāti anupubbadīpanī kathā.

    ១៦៧. ឧទេនយក្ខស្ស ចេតិយដ្ឋានេតិ ឧទេនស្ស នាម យក្ខស្ស អាយតនភាវេន ឥដ្ឋកាហិ ចិតេ មហាជនស្ស ចិត្តីកតដ្ឋានេ។ កតវិហារោតិ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស កតវិហារោ។ វុច្ចតីតិ បុរិមវោហារេន ‘‘ឧទេនចេតិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ។ គោតមកាទីសុបីតិ ‘‘គោតមកចេតិយ’’ន្តិ ឯវំ អាទីសុបិ។ ឯសេវ នយោតិ ចេតិយដ្ឋានេ កតវិហារភាវំ អតិទិសតិ។ វឌ្ឍិតាតិ ភាវនាបារិបូរិវសេន បរិព្រូហិតា។ បុនប្បុនំ កតាតិ ភាវនាយ ពហុលីករណេន អបរាបរំ បវត្តិតា។ យុត្តយានំ វិយ កតាតិ យថា យុត្តំ អាជញ្ញយានំ ឆេកេន សារថិនា អធិដ្ឋិតំ យថារុចិ បវត្តតិ, ឯវំ យថារុចិបវត្តិរហតំ គមិតា។ បតិដ្ឋានដ្ឋេនាតិ អធិដ្ឋានដ្ឋេន។ វត្ថុ វិយ កតាតិ សព្ពសោ ឧបក្កិលេសវិសោធនេន ឥទ្ធិវិសយតាយ បវត្តិដ្ឋានភាវតោ សុវិសោធិតបរិស្សយវត្ថុ វិយ កតា។ អធិដ្ឋិតាតិ បដិបក្ខទូរីភាវតោ សុភាវិតភាវេន តំតំអធិដ្ឋានយោគ្យតាយ ឋបិតា ។ សមន្តតោ ចិតាតិ សព្ពភាគេន ភាវនុបចយំ គមិតា។ តេនាហ ‘‘សុវឌ្ឍិតា’’តិ។ សុដ្ឋុ សមារទ្ធាតិ ឥទ្ធិភាវនាយ សិខាប្បត្តិយា សម្មទេវ សំសេវិតា។

    167.Udenayakkhassa cetiyaṭṭhāneti udenassa nāma yakkhassa āyatanabhāvena iṭṭhakāhi cite mahājanassa cittīkataṭṭhāne. Katavihāroti bhagavantaṃ uddissa katavihāro. Vuccatīti purimavohārena ‘‘udenacetiya’’nti vuccati. Gotamakādīsupīti ‘‘gotamakacetiya’’nti evaṃ ādīsupi. Eseva nayoti cetiyaṭṭhāne katavihārabhāvaṃ atidisati. Vaḍḍhitāti bhāvanāpāripūrivasena paribrūhitā. Punappunaṃ katāti bhāvanāya bahulīkaraṇena aparāparaṃ pavattitā. Yuttayānaṃ viya katāti yathā yuttaṃ ājaññayānaṃ chekena sārathinā adhiṭṭhitaṃ yathāruci pavattati, evaṃ yathārucipavattirahataṃ gamitā. Patiṭṭhānaṭṭhenāti adhiṭṭhānaṭṭhena. Vatthu viya katāti sabbaso upakkilesavisodhanena iddhivisayatāya pavattiṭṭhānabhāvato suvisodhitaparissayavatthu viya katā. Adhiṭṭhitāti paṭipakkhadūrībhāvato subhāvitabhāvena taṃtaṃadhiṭṭhānayogyatāya ṭhapitā . Samantato citāti sabbabhāgena bhāvanupacayaṃ gamitā. Tenāha ‘‘suvaḍḍhitā’’ti. Suṭṭhu samāraddhāti iddhibhāvanāya sikhāppattiyā sammadeva saṃsevitā.

    អនិយមេនាតិ ‘‘យស្ស កស្សចី’’តិ អនិយមវចនេន។ និយមេត្វាតិ ‘‘តថាគតស្សា’’តិ សរូបទស្សនេន និយមេត្វា។ អាយុប្បមាណន្តិ បរមាយុប្បមាណំ វទតិ, តស្សេវ គហណេ ការណំ ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤០; ទី. និ. ដី. ១.៤០) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ មហាសិវត្ថេរោ បន ‘‘មហាពោធិសត្តានំ ចរិមភវេ បដិសន្ធិទាយិនោ កម្មស្ស អសង្ខ្យេយ្យាយុកតាសំវត្តនសមត្ថតំ ហទយេ ឋបេត្វា ពុទ្ធានំ អាយុសង្ខារស្ស បរិស្សយវិក្ខម្ភនសមត្ថតា បាឡិយំ អាគតា ឯវាតិ ឥមំ ភទ្ទកប្បមេវ តិដ្ឋេយ្យា’’តិ អវោច។ ‘‘ខណ្ឌិច្ចាទីហិ អភិភុយ្យតី’’តិ ឯតេន យថា ឥទ្ធិពលេន ជរាយ ន បដិឃាតោ, ឯវំ តេន មរណស្សបិ ន បដិឃាតោតិ អត្ថតោ អាបន្នមេវាតិ។ ‘‘ក្វ សរោ ខិត្តោ, ក្វ ច និបតិតោ’’តិ អញ្ញថា វុដ្ឋិតេនាបិ ថេរវាទេន អដ្ឋកថាវចនមេវ សមត្ថិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ ។ តេនាហ ‘‘សោ ន រុច្ចតិ…បេ.… និយមិត’’ន្តិ។

    Aniyamenāti ‘‘yassa kassacī’’ti aniyamavacanena. Niyametvāti ‘‘tathāgatassā’’ti sarūpadassanena niyametvā. Āyuppamāṇanti paramāyuppamāṇaṃ vadati, tasseva gahaṇe kāraṇaṃ brahmajālasuttavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.40; dī. ni. ṭī. 1.40) vuttanayeneva veditabbaṃ. Mahāsivatthero pana ‘‘mahābodhisattānaṃ carimabhave paṭisandhidāyino kammassa asaṅkhyeyyāyukatāsaṃvattanasamatthataṃ hadaye ṭhapetvā buddhānaṃ āyusaṅkhārassa parissayavikkhambhanasamatthatā pāḷiyaṃ āgatā evāti imaṃ bhaddakappameva tiṭṭheyyā’’ti avoca. ‘‘Khaṇḍiccādīhi abhibhuyyatī’’ti etena yathā iddhibalena jarāya na paṭighāto, evaṃ tena maraṇassapi na paṭighātoti atthato āpannamevāti. ‘‘Kva saro khitto, kva ca nipatito’’ti aññathā vuṭṭhitenāpi theravādena aṭṭhakathāvacanameva samatthitanti daṭṭhabbaṃ . Tenāha ‘‘so na ruccati…pe… niyamita’’nti.

    បរិយុដ្ឋិតចិត្តោតិ យថា កិញ្ចិ អត្ថានត្ថំ សល្លក្ខេតុំ ន សក្កា, ឯវំ អភិភូតចិត្តោ។ សោ បន អភិភវោ មហតា ឧទកោឃេន អប្បកស្ស ឧទកស្ស អជ្ឈោត្ថរណំ វិយ អហោសីតិ វុត្តំ ‘‘អជ្ឈោត្ថដចិត្តោ’’តិ។ អញ្ញោបីតិ ថេរតោ, អរិយេហិ វា អញ្ញោបិ យោ កោចិ បុថុជ្ជនោ។ បុថុជ្ជនគ្គហណញ្ចេត្ថ យថា សព្ពេន សព្ពំ អប្បហីនវិបល្លាសោ មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តោ កិញ្ចិ អត្ថំ សល្លក្ខេតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ ថេរោ ភគវតា កតំ និមិត្តោភាសំ សព្ពសោ ន សល្លក្ខេសីតិ ទស្សនត្ថំ។ តេនាហ ‘‘មារោ ហី’’តិអាទិ។ ចត្តារោ វិបល្លាសាតិ អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ សញ្ញាវិបល្លាសោ, ចិត្តវិបល្លាសោ, ទុក្ខេ ‘‘សុខ’’ន្តិ សញ្ញាវិបល្លាសោ, ចិត្តវិបល្លាសោតិ ឥមេ ចត្តារោ វិបល្លាសា។ តេនាតិ យទិបិ ឥតរេ អដ្ឋ វិបល្លាសា បហីនា, តថាបិ យថាវុត្តានំ ចតុន្នំ វិបល្លាសានំ អប្បហីនភាវេន។ អស្សាតិ ថេរស្ស។ មទ្ទតីតិ ផុសនមត្តេន មទ្ទន្តោ វិយ ហោតិ, អញ្ញថា តេន មទ្ទិតេ សត្តានំ មរណមេវ សិយា។ កិំ សក្ខិស្សតិ, ន សក្ខិស្សតីតិ អធិប្បាយោ។ កស្មា ន សក្ខិស្សតិ, ននុ ឯស អគ្គសាវកស្ស កុច្ឆិំ បវិដ្ឋោតិ? សច្ចំ បវិដ្ឋោ, តញ្ច ខោ អត្តនោ អានុភាវទស្សនត្ថំ, ន វិពាធនាធិប្បាយេន។ វិពាធនាធិប្បាយេន បន ឥធ ‘‘កិំ សក្ខិស្សតី’’តិ វុត្តំ ហទយមទ្ទនស្ស អធិគតត្តា។ និមិត្តោភាសន្តិ ឯត្ថ ‘‘តិដ្ឋតុ ភគវា កប្ប’’ន្តិ សកលកប្បំ អវដ្ឋានយាចនាយ ‘‘យស្ស កស្សចិ អានន្ទ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា’’តិអាទិនា អញ្ញាបទេសេន អត្តនោ ចតុរិទ្ធិបាទភាវនានុភាវេន កប្បំ អវដ្ឋានសមត្ថតាវសេន សញ្ញុប្បាទនំ និមិត្តំ, តថា បន បរិយាយំ មុញ្ចិត្វា ឧជុកំយេវ អត្តនោ អធិប្បាយវិភាវនំ ឱភាសោ។ ជានន្តោយេវ វាតិ មារេន បរិយុដ្ឋិតភាវំ ជានន្តោ ឯវ។ អត្តនោ អបរាធហេតុតោ សត្តានំ សោកោ តនុកោ ហោតិ, ន ពលវាតិ អាហ ‘‘ទោសារោបនេន សោកតនុករណត្ថ’’ន្តិ។ កិំ បន ថេរោ មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តកាលេ បវត្តិំ បច្ឆា ជានាតីតិ? ន ជានាតិ សភាវេន, ពុទ្ធានុភាវេន បន អនុជានាតិ។

    Pariyuṭṭhitacittoti yathā kiñci atthānatthaṃ sallakkhetuṃ na sakkā, evaṃ abhibhūtacitto. So pana abhibhavo mahatā udakoghena appakassa udakassa ajjhottharaṇaṃ viya ahosīti vuttaṃ ‘‘ajjhotthaṭacitto’’ti. Aññopīti therato, ariyehi vā aññopi yo koci puthujjano. Puthujjanaggahaṇañcettha yathā sabbena sabbaṃ appahīnavipallāso mārena pariyuṭṭhitacitto kiñci atthaṃ sallakkhetuṃ na sakkoti, evaṃ thero bhagavatā kataṃ nimittobhāsaṃ sabbaso na sallakkhesīti dassanatthaṃ. Tenāha ‘‘māro hī’’tiādi. Cattāro vipallāsāti asubhe ‘‘subha’’nti saññāvipallāso, cittavipallāso, dukkhe ‘‘sukha’’nti saññāvipallāso, cittavipallāsoti ime cattāro vipallāsā. Tenāti yadipi itare aṭṭha vipallāsā pahīnā, tathāpi yathāvuttānaṃ catunnaṃ vipallāsānaṃ appahīnabhāvena. Assāti therassa. Maddatīti phusanamattena maddanto viya hoti, aññathā tena maddite sattānaṃ maraṇameva siyā. Kiṃ sakkhissati, na sakkhissatīti adhippāyo. Kasmā na sakkhissati, nanu esa aggasāvakassa kucchiṃ paviṭṭhoti? Saccaṃ paviṭṭho, tañca kho attano ānubhāvadassanatthaṃ, na vibādhanādhippāyena. Vibādhanādhippāyena pana idha ‘‘kiṃ sakkhissatī’’ti vuttaṃ hadayamaddanassa adhigatattā. Nimittobhāsanti ettha ‘‘tiṭṭhatu bhagavā kappa’’nti sakalakappaṃ avaṭṭhānayācanāya ‘‘yassa kassaci ānanda cattāro iddhipādā bhāvitā’’tiādinā aññāpadesena attano caturiddhipādabhāvanānubhāvena kappaṃ avaṭṭhānasamatthatāvasena saññuppādanaṃ nimittaṃ, tathā pana pariyāyaṃ muñcitvā ujukaṃyeva attano adhippāyavibhāvanaṃ obhāso. Jānantoyeva vāti mārena pariyuṭṭhitabhāvaṃ jānanto eva. Attano aparādhahetuto sattānaṃ soko tanuko hoti, na balavāti āha ‘‘dosāropanena sokatanukaraṇattha’’nti. Kiṃ pana thero mārena pariyuṭṭhitacittakāle pavattiṃ pacchā jānātīti? Na jānāti sabhāvena, buddhānubhāvena pana anujānāti.

    មារយាចនកថាវណ្ណនា

    Mārayācanakathāvaṇṇanā

    ១៦៨. អនត្ថេ និយោជេន្តោ គុណមារណេន មារេតិ, វិរាគវិពន្ធនេន វា ជាតិនិមិត្តតាយ តត្ថ តត្ថ ជាតំ ជាតំ មារេន្តោ វិយ ហោតីតិ ‘‘មារេតីតិ មារោ’’តិ វុត្តំ។ អតិវិយ បាបតាយ បាបិមា។ កណ្ហធម្មេហិ សមន្នាគតោ កណ្ហោ។ វិរាគាទិគុណានំ អន្តករណតោ អន្តកោ។ សត្តានំ អនត្ថាវហបដិបត្តិំ ន មុច្ចតីតិ នមុចិ។ អត្តនោ មារបាសេន បមត្តេ ពន្ធតិ, បមត្តា វា ពន្ធូ ឯតស្សាតិ បមត្តពន្ធុ។ សត្តមសត្តាហតោ បរំ សត្ត អហានិ សន្ធាយាហ ‘‘អដ្ឋមេ សត្តាហេ’’តិ ន បន បល្លង្កសត្តាហាទិ វិយ និយតកិច្ចស្ស អដ្ឋមសត្តាហស្ស នាម លព្ភនតោ។ សត្តមសត្តាហស្ស ហិ បរតោ អជបាលនិគ្រោធមូលេ មហាព្រហ្មុនោ, សក្កស្ស ច ទេវរញ្ញោ បដិញ្ញាតធម្មទេសនំ ភគវន្តំ ញត្វា ‘‘ឥទានិ សត្តេ ធម្មទេសនាយ មម វិសយំ អតិក្កមាបេស្សតី’’តិ សញ្ជាតទោមនស្សោ ហុត្វា ឋិតោ ចិន្តេសិ ‘‘ហន្ទ ទានាហំ នំ ឧបាយេន បរិនិព្ពាបេស្សាមិ, ឯវមស្ស មនោរថោ អញ្ញថត្តំ គមិស្សតិ, មម ច មនោរថោ ឥជ្ឈិស្សតី’’តិ ។ ឯវំ បន ចិន្តេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំ អន្តំ ឋិតោ ‘‘បរិនិព្ពាតុ ទានិ ភន្តេ ភគវា’’តិអាទិនា បរិនិព្ពានំ យាចិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អដ្ឋមេ សត្តាហេ’’តិអាទិ។ តត្ថ អជ្ជាតិ អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនទិវសំ សន្ធាយាហ។ ភគវា ចស្ស អភិសន្ធិំ ជានន្តោបិ តំ អនាវិកត្វា បរិនិព្ពានស្ស អកាលភាវមេវ បកាសេន្តោ យាចនំ បដិក្ខិបិ។ តេនាហ ‘‘ន តាវាហ’’ន្តិអាទិ។

    168.Anatthe niyojento guṇamāraṇena māreti, virāgavibandhanena vā jātinimittatāya tattha tattha jātaṃ jātaṃ mārento viya hotīti ‘‘māretīti māro’’ti vuttaṃ. Ativiya pāpatāya pāpimā. Kaṇhadhammehi samannāgato kaṇho. Virāgādiguṇānaṃ antakaraṇato antako. Sattānaṃ anatthāvahapaṭipattiṃ na muccatīti namuci. Attano mārapāsena pamatte bandhati, pamattā vā bandhū etassāti pamattabandhu. Sattamasattāhato paraṃ satta ahāni sandhāyāha ‘‘aṭṭhame sattāhe’’ti na pana pallaṅkasattāhādi viya niyatakiccassa aṭṭhamasattāhassa nāma labbhanato. Sattamasattāhassa hi parato ajapālanigrodhamūle mahābrahmuno, sakkassa ca devarañño paṭiññātadhammadesanaṃ bhagavantaṃ ñatvā ‘‘idāni satte dhammadesanāya mama visayaṃ atikkamāpessatī’’ti sañjātadomanasso hutvā ṭhito cintesi ‘‘handa dānāhaṃ naṃ upāyena parinibbāpessāmi, evamassa manoratho aññathattaṃ gamissati, mama ca manoratho ijjhissatī’’ti . Evaṃ pana cintetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ekaṃ antaṃ ṭhito ‘‘parinibbātu dāni bhante bhagavā’’tiādinā parinibbānaṃ yāci, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘aṭṭhame sattāhe’’tiādi. Tattha ajjāti āyusaṅkhārossajjanadivasaṃ sandhāyāha. Bhagavā cassa abhisandhiṃ jānantopi taṃ anāvikatvā parinibbānassa akālabhāvameva pakāsento yācanaṃ paṭikkhipi. Tenāha ‘‘na tāvāha’’ntiādi.

    មគ្គវសេន វិយត្តាតិ សច្ចសម្បដិវេធវេយ្យត្តិយេន ព្យត្តា។ តថេវ វិនីតាតិ មគ្គវសេន កិលេសានំ សមុច្ឆេទវិនយនេន វិនីតា។ តថា វិសារទាតិ អរិយមគ្គាធិគមេនេវ សត្ថុសាសនេ វេសារជ្ជប្បត្តិយា វិសារទា , សារជ្ជករានំ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាទិបាបធម្មានំ វិគមេន វិសារទភាវំ បត្តាតិ អត្ថោ។ យស្ស សុតស្ស វសេន វដ្ដទុក្ខតោ និស្សរណំ សម្ភវតិ, តំ ឥធ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន ‘‘សុត’’ន្តិ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘តេបិដកវសេនា’’តិ។ តិណ្ណំ បិដកានំ សមូហោ តេបិដកំ, តីណិ វា បិដកានិ តិបិដកំ, តិបិដកមេវ តេបិដកំ, តស្ស វសេន។ តមេវាតិ យំ តំ តេបិដកំ សោតព្ពភាវេន ‘‘សុត’’ន្តិ វុត្តំ, តមេវ។ ធម្មន្តិ បរិយត្តិធម្មំ។ ធារេន្តីតិ សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តសីហវសំ វិយ អវិនស្សន្តំ កត្វា សុប្បគុណសុប្បវត្តិភាវេន ធារេន្តិ ហទយេ ឋបេន្តិ។ ឥតិ បរិយត្តិធម្មវសេន ពហុស្សុតធម្មធរភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បដិវេធធម្មវសេនបិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អរិយធម្មស្សាតិ មគ្គផលធម្មស្ស, នវវិធស្សាបិ វា លោកុត្តរធម្មស្ស។ អនុធម្មភូតន្តិ អធិគមាយ អនុរូបធម្មភូតំ។ អនុច្ឆវិកបដិបទន្តិ ច តមេវ វិបស្សនាធម្មមាហ, ឆព្ពិធា វិសុទ្ធិយោ វា។ អនុធម្មន្តិ តស្សា យថាវុត្តបដិបទាយ អនុរូបំ អភិសល្លេខិតំ អប្បិច្ឆតាទិធម្មំ។ ចរណសីលាតិ សមាទាយ បវត្តនសីលា។ អនុ មគ្គផលធម្មោ ឯតិស្សាតិ វា អនុធម្មា, វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា, តស្សា ចរណសីលា។ អត្តនោ អាចរិយវាទន្តិ អត្តនោ អាចរិយស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វាទំ។ សទេវកស្ស លោកស្ស អាចារសិក្ខាបនេន អាចរិយោ, ភគវា។ តស្ស វាទោ, ចតុសច្ចទេសនា។

    Maggavasena viyattāti saccasampaṭivedhaveyyattiyena byattā. Tatheva vinītāti maggavasena kilesānaṃ samucchedavinayanena vinītā. Tathā visāradāti ariyamaggādhigameneva satthusāsane vesārajjappattiyā visāradā , sārajjakarānaṃ diṭṭhivicikicchādipāpadhammānaṃ vigamena visāradabhāvaṃ pattāti attho. Yassa sutassa vasena vaṭṭadukkhato nissaraṇaṃ sambhavati, taṃ idha ukkaṭṭhaniddesena ‘‘suta’’nti adhippetanti āha ‘‘tepiṭakavasenā’’ti. Tiṇṇaṃ piṭakānaṃ samūho tepiṭakaṃ, tīṇi vā piṭakāni tipiṭakaṃ, tipiṭakameva tepiṭakaṃ, tassa vasena. Tamevāti yaṃ taṃ tepiṭakaṃ sotabbabhāvena ‘‘suta’’nti vuttaṃ, tameva. Dhammanti pariyattidhammaṃ. Dhārentīti suvaṇṇabhājane pakkhittasīhavasaṃ viya avinassantaṃ katvā suppaguṇasuppavattibhāvena dhārenti hadaye ṭhapenti. Iti pariyattidhammavasena bahussutadhammadharabhāvaṃ dassetvā idāni paṭivedhadhammavasenapi taṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Ariyadhammassāti maggaphaladhammassa, navavidhassāpi vā lokuttaradhammassa. Anudhammabhūtanti adhigamāya anurūpadhammabhūtaṃ. Anucchavikapaṭipadanti ca tameva vipassanādhammamāha, chabbidhā visuddhiyo vā. Anudhammanti tassā yathāvuttapaṭipadāya anurūpaṃ abhisallekhitaṃ appicchatādidhammaṃ. Caraṇasīlāti samādāya pavattanasīlā. Anu maggaphaladhammo etissāti vā anudhammā, vuṭṭhānagāminivipassanā, tassā caraṇasīlā. Attano ācariyavādanti attano ācariyassa sammāsambuddhassa vādaṃ. Sadevakassa lokassa ācārasikkhāpanena ācariyo, bhagavā. Tassa vādo, catusaccadesanā.

    អាចិក្ខិស្សន្តីតិ អាទិតោ កថេស្សន្តិ, អត្តនា ឧគ្គហិតនិយាមេន បរេ ឧគ្គណ្ហាបេស្សន្តីតិ អត្ថោ។ ទេសេស្សន្តីតិ វាចេស្សន្តិ, បាឡិំ សម្មា បពោធេស្សន្តីតិ អត្ថោ។ បញ្ញាបេស្សន្តីតិ បជានាបេស្សន្តិ, សង្កាបេស្សន្តីតិ អត្ថោ។ បដ្ឋបេស្សន្តីតិ បការេហិ ឋបេស្សន្តិ, បកាសេស្សន្តីតិ អត្ថោ។ វិវរិស្សន្តីតិ វិវដំ ករិស្សន្តិ។ វិភជិស្សន្តីតិ វិភត្តំ ករិស្សន្តិ។ ឧត្តានិំ ករិស្សន្តីតិ អនុត្តានំ គម្ភីរំ ឧត្តានំ បាកដំ ករិស្សន្តិ។ សហ ធម្មេនាតិ ឯត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ ការណបរិយាយោ ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២៧០) វិយាតិ អាហ ‘‘សហេតុកេន សការណេន វចនេនា’’តិ។ សប្បាដិហារិយន្តិ សនិស្សរណំ , យថា បរវាទំ ភញ្ជិត្វា សកវាទោ បតិដ្ឋហតិ, ឯវំ ហេតុទាហរណេហិ យថាធិគតមត្ថំ សម្បាទេត្វា ធម្មំ កថេស្សន្តិ។ តេនាហ ‘‘និយ្យានិកំ កត្វា ធម្មំ ទេសេស្សន្តី’’តិ, នវវិធំ លោកុត្តរធម្មំ បពោធេស្សន្តីតិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច ‘‘បញ្ញាបេស្សន្តី’’តិអាទីហិ ឆហិ បទេហិ ឆ អត្ថបទានិ ទស្សិតានិ, អាទិតោ បន ទ្វីហិ បទេហិ ឆ ព្យញ្ជនបទានិ។ ឯត្តាវតា តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សំវណ្ណនានយេន សង្គហេត្វា ទស្សិតំ ហោតិ។ វុត្តញ្ហេតំ នេត្តិយំ ‘‘ទ្វាទសបទានិ សុត្តំ, តំ សព្ពំ ព្យញ្ជនញ្ច អត្ថោ ចា’’តិ (នេត្តិ. សង្ខារេ)។

    Ācikkhissantīti ādito kathessanti, attanā uggahitaniyāmena pare uggaṇhāpessantīti attho. Desessantīti vācessanti, pāḷiṃ sammā pabodhessantīti attho. Paññāpessantīti pajānāpessanti, saṅkāpessantīti attho. Paṭṭhapessantīti pakārehi ṭhapessanti, pakāsessantīti attho. Vivarissantīti vivaṭaṃ karissanti. Vibhajissantīti vibhattaṃ karissanti. Uttāniṃ karissantīti anuttānaṃ gambhīraṃ uttānaṃ pākaṭaṃ karissanti. Saha dhammenāti ettha dhamma-saddo kāraṇapariyāyo ‘‘hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’tiādīsu (vibha. 270) viyāti āha ‘‘sahetukena sakāraṇena vacanenā’’ti. Sappāṭihāriyanti sanissaraṇaṃ , yathā paravādaṃ bhañjitvā sakavādo patiṭṭhahati, evaṃ hetudāharaṇehi yathādhigatamatthaṃ sampādetvā dhammaṃ kathessanti. Tenāha ‘‘niyyānikaṃ katvā dhammaṃ desessantī’’ti, navavidhaṃ lokuttaradhammaṃ pabodhessantīti attho. Ettha ca ‘‘paññāpessantī’’tiādīhi chahi padehi cha atthapadāni dassitāni, ādito pana dvīhi padehi cha byañjanapadāni. Ettāvatā tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ saṃvaṇṇanānayena saṅgahetvā dassitaṃ hoti. Vuttañhetaṃ nettiyaṃ ‘‘dvādasapadāni suttaṃ, taṃ sabbaṃ byañjanañca attho cā’’ti (netti. saṅkhāre).

    សិក្ខត្តយសង្គហិតន្តិ អធិសីលសិក្ខាទិសិក្ខត្តយសង្គហណំ។ សកលំ សាសនព្រហ្មចរិយន្តិ អនវសេសំ សត្ថុសាសនភូតំ សេដ្ឋចរិយំ។ សមិទ្ធន្តិ សម្មទេវ វឌ្ឍិតំ។ ឈានស្សាទវសេនាតិ តេហិ តេហិ ភិក្ខូហិ សមធិគតឈានសុខវសេន។ វុទ្ធិប្បត្តន្តិ ឧឡារបណីតភាវគមនេន សព្ពសោ បរិវុទ្ធិំ ឧបគតំ។ សព្ពបាលិផុល្លំ វិយ អភិញ្ញាសម្បត្តិវសេន អភិញ្ញាសម្បទាហិ សាសនាភិវុទ្ធិយា មត្ថកប្បត្តិតោ។ បតិដ្ឋិតវសេនាតិ បតិដ្ឋានវសេន, បតិដ្ឋប្បត្តិយាតិ អត្ថោ។ បដិវេធវសេន ពហុនោ ជនស្ស ហិតន្តិ ពាហុជញ្ញំ។ តេនាហ ‘‘ពហុជនាភិសមយវសេនា’’តិ។ បុថុ បុថុលំ ភូតំ ជាតំ, បុថុ វា បុថុត្តំ ភូតំ បត្តន្តិ បុថុភូតំ។ តេនាហ ‘‘សព្ពាការ…បេ.… បត្ត’’ន្តិ។ សុដ្ឋុ បកាសិតន្តិ សុដ្ឋុ សម្មទេវ អាទិកល្យាណាទិភាវេន បវេទិតំ។

    Sikkhattayasaṅgahitanti adhisīlasikkhādisikkhattayasaṅgahaṇaṃ. Sakalaṃ sāsanabrahmacariyanti anavasesaṃ satthusāsanabhūtaṃ seṭṭhacariyaṃ. Samiddhanti sammadeva vaḍḍhitaṃ. Jhānassādavasenāti tehi tehi bhikkhūhi samadhigatajhānasukhavasena. Vuddhippattanti uḷārapaṇītabhāvagamanena sabbaso parivuddhiṃ upagataṃ. Sabbapāliphullaṃ viya abhiññāsampattivasena abhiññāsampadāhi sāsanābhivuddhiyā matthakappattito. Patiṭṭhitavasenāti patiṭṭhānavasena, patiṭṭhappattiyāti attho. Paṭivedhavasena bahuno janassa hitanti bāhujaññaṃ. Tenāha ‘‘bahujanābhisamayavasenā’’ti. Puthu puthulaṃ bhūtaṃ jātaṃ, puthu vā puthuttaṃ bhūtaṃ pattanti puthubhūtaṃ. Tenāha ‘‘sabbākāra…pe… patta’’nti. Suṭṭhu pakāsitanti suṭṭhu sammadeva ādikalyāṇādibhāvena paveditaṃ.

    អាយុសង្ខារឱស្សជ្ជនវណ្ណនា

    Āyusaṅkhāraossajjanavaṇṇanā

    ១៦៩. សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វាតិ អយំ កាយាទិវិភាគោ អត្តភាវសញ្ញិតោ ទុក្ខភារោ មយា ឯត្តកំ កាលំ វហិតោ, ឥទានិ បន ន វហិតព្ពោ, ឯតស្ស អវហនត្ថំ ចិរតរំ កាលំ អរិយមគ្គសម្ភារោ សម្ភតោ, ស្វាយំ អរិយមគ្គោ បដិវិទ្ធោ, យតោ ឥមេ កាយាទយោ អសុភាទិតោ សម្មទេវ បរិញ្ញាតា, ចតុព្ពិធម្បិ សម្មាសតិំ យថាតថំ វិសយេ សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋិតំ កត្វា។ ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វាតិ យស្មា ឥមស្ស អត្តភាវសញ្ញិតស្ស ទុក្ខភារស្ស វហនេ បយោជនភូតំ អត្តហិតំ តាវ មហាពោធិមូលេ ឯវ បរិសមាបិតំ, បរហិតំ បន ពុទ្ធវេនេយ្យវិនយនំ បរិសមាបិតព្ពំ, តំ ឥទានិ មាសត្តយេនេវ បរិសមាបនំ បាបុណិស្សតិ, តស្មា អភាសិ ‘‘វិសាខបុណ្ណមាយំ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ, ឯវំ ពុទ្ធញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា សព្ពភាគេន និច្ឆយំ កត្វា។ អាយុសង្ខារំ វិស្សជ្ជីតិ អាយុនោ ជីវិតស្ស អភិសង្ខារកំ ផលសមាបត្តិធម្មំ ‘‘ន សមាបជ្ជិស្សាមី’’តិ វិស្សជ្ជិ តំវិស្សជ្ជនេនេវ តេន អភិសង្ខរិយមានំ ជីវិតសង្ខារំ ‘‘នប្បវត្តេស្សាមី’’តិ វិស្សជ្ជិ។ តេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ។ ឋានមហន្តតាយបិ បវត្តិអាការមហន្តតាយបិ មហន្តោ បថវីកម្បោ។ តត្ថ ឋានមហន្តតាយ ភូមិចាលស្ស មហត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘តទា កិរ…បេ.… កម្បិត្ថា’’តិ វុត្តំ។ សា បន ជាតិក្ខេត្តភូតា ទសសហស្សី លោកធាតុ ឯវ, ន យា កាចិ, យា មហាភិនីហារមហាជាតិអាទីសុបិ កម្បិត្ថ។ តទាបិ តត្តិកាយ ឯវ កម្បនេ កិំ ការណំ ? ជាតិក្ខេត្តភាវេន តស្សេវ អាទិតោ បរិគ្គហស្ស កតត្តា។ បរិគ្គហករណំ ចស្ស ធម្មតាវសេន វេទិតព្ពំ។ តថា ហិ បុរិមពុទ្ធានម្បិ តាវតកមេវ ជាតិក្ខេត្តំ អហោសិ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ទសសហស្សី លោកធាតូ, និស្សទ្ទា ហោន្តិ និរាកុលា…បេ.… មហាសមុទ្ទោ អាភុជតិ, ទសសហស្សី បកម្បតី’’តិ ច អាទិ (ពុ. វំ. ៨៤-៩១)។ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ឆប្បការបវេធនេន អវីតរាគេ ភិំសេតីតិ ភិំសនោ, សោ ឯវ ភិំសនកោតិ អាហ ‘‘ភយជនកោ’’តិ។ ទេវភេរិយោតិ ទេវទុន្ទុភិសទ្ទស្ស បរិយាយវចនមត្តំ។ ន ចេត្ថ កាចិ ភេរី ‘‘ទេវទុន្ទុភី’’តិ អធិប្បេតា, អថ ខោ ឧប្បាតភាវេន លព្ភមានោ អាកាសគតោ និគ្ឃោសសទ្ទោ។ តេនាហ ‘‘ទេវោ’’តិអាទិ។ ទេវោតិ មេឃោ។ តស្ស ហិ អច្ឆភាវេន អាកាសស្ស វស្សាភាវេន សុក្ខគជ្ជិតសញ្ញិតេ សទ្ទេ និច្ឆរន្តេ ទេវទុន្ទុភិសមញ្ញា។ តេនាហ ‘‘ទេវោ សុក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជី’’តិ។

    169.Satiṃ sūpaṭṭhitaṃ katvāti ayaṃ kāyādivibhāgo attabhāvasaññito dukkhabhāro mayā ettakaṃ kālaṃ vahito, idāni pana na vahitabbo, etassa avahanatthaṃ cirataraṃ kālaṃ ariyamaggasambhāro sambhato, svāyaṃ ariyamaggo paṭividdho, yato ime kāyādayo asubhādito sammadeva pariññātā, catubbidhampi sammāsatiṃ yathātathaṃ visaye suṭṭhu upaṭṭhitaṃ katvā. Ñāṇena paricchinditvāti yasmā imassa attabhāvasaññitassa dukkhabhārassa vahane payojanabhūtaṃ attahitaṃ tāva mahābodhimūle eva parisamāpitaṃ, parahitaṃ pana buddhaveneyyavinayanaṃ parisamāpitabbaṃ, taṃ idāni māsattayeneva parisamāpanaṃ pāpuṇissati, tasmā abhāsi ‘‘visākhapuṇṇamāyaṃ parinibbāyissāmī’’ti, evaṃ buddhañāṇena paricchinditvā sabbabhāgena nicchayaṃ katvā. Āyusaṅkhāraṃ vissajjīti āyuno jīvitassa abhisaṅkhārakaṃ phalasamāpattidhammaṃ ‘‘na samāpajjissāmī’’ti vissajji taṃvissajjaneneva tena abhisaṅkhariyamānaṃ jīvitasaṅkhāraṃ ‘‘nappavattessāmī’’ti vissajji. Tenāha ‘‘tatthā’’tiādi. Ṭhānamahantatāyapi pavattiākāramahantatāyapi mahanto pathavīkampo. Tattha ṭhānamahantatāya bhūmicālassa mahattaṃ dassetuṃ ‘‘tadā kira…pe… kampitthā’’ti vuttaṃ. Sā pana jātikkhettabhūtā dasasahassī lokadhātu eva, na yā kāci, yā mahābhinīhāramahājātiādīsupi kampittha. Tadāpi tattikāya eva kampane kiṃ kāraṇaṃ ? Jātikkhettabhāvena tasseva ādito pariggahassa katattā. Pariggahakaraṇaṃ cassa dhammatāvasena veditabbaṃ. Tathā hi purimabuddhānampi tāvatakameva jātikkhettaṃ ahosi. Tathā hi vuttaṃ ‘‘dasasahassī lokadhātū, nissaddā honti nirākulā…pe… mahāsamuddo ābhujati, dasasahassī pakampatī’’ti ca ādi (bu. vaṃ. 84-91). Udakapariyantaṃ katvā chappakārapavedhanena avītarāge bhiṃsetīti bhiṃsano, so eva bhiṃsanakoti āha ‘‘bhayajanako’’ti. Devabheriyoti devadundubhisaddassa pariyāyavacanamattaṃ. Na cettha kāci bherī ‘‘devadundubhī’’ti adhippetā, atha kho uppātabhāvena labbhamāno ākāsagato nigghosasaddo. Tenāha ‘‘devo’’tiādi. Devoti megho. Tassa hi acchabhāvena ākāsassa vassābhāvena sukkhagajjitasaññite sadde niccharante devadundubhisamaññā. Tenāha ‘‘devo sukkhagajjitaṃ gajjī’’ti.

    បីតិវេគវិស្សដ្ឋន្តិ ‘‘ឯវំ ចិរតរំ កាលំ វហិតោ អយំ អត្តភាវសញ្ញិតោ ទុក្ខភារោ, ឥទានិ ន ចិរស្សេវ និក្ខិបិស្សតី’’តិ សញ្ជាតសោមនស្សោ ភគវា សភាវេនេវ បីតិវេគវិស្សដ្ឋំ ឧទានំ ឧទានេសិ។ ឯវំ បន ឧទានេន្តេន អយម្បិ អត្ថោ សាធិតោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Pītivegavissaṭṭhanti ‘‘evaṃ cirataraṃ kālaṃ vahito ayaṃ attabhāvasaññito dukkhabhāro, idāni na cirasseva nikkhipissatī’’ti sañjātasomanasso bhagavā sabhāveneva pītivegavissaṭṭhaṃ udānaṃ udānesi. Evaṃ pana udānentena ayampi attho sādhito hotīti dassanatthaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kasmā’’tiādi vuttaṃ.

    តុលីយតីតិ តុលន្តិ តុល-សទ្ទោ កម្មសាធនោតិ ទស្សេតុំ ‘‘តុលិត’’ន្តិ វុត្តំ។ អប្បានុភាវតាយ បរិច្ឆិន្នំ។ តថា ហិ តំ បរិតោ ខណ្ឌិតភាវេន ‘‘បរិត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ។ បដិបក្ខវិក្ខម្ភនតោ ទីឃសន្តានតាយ, វិបុលផលតាយ ច ន តុលំ ន បរិច្ឆិន្នំ។ យេហិ ការណេហិ បុព្ពេ អវិសេសតោ មហគ្គតំ ‘‘អតុល’’ន្តិ វុត្តំ, តានិ ការណានិ រូបាវចរតោ អារុប្បស្ស សាតិសយានិ វិជ្ជន្តីតិ ‘‘អរូបាវចរំ អតុល’’ន្តិ វុត្តំ, ឥតរញ្ច ‘‘តុល’’ន្តិ, អប្បវិបាកំ តីសុបិ កម្មេសុ យំ តនុវិបាកំ ហីនំ, តំ តុលំ។ ពហុវិបាកន្តិ យំ មហាវិបាកំ បណីតំ, តំ អតុលំ។ យំ បនេត្ថ មជ្ឈិមំ, តំ ហីនំ, ឧក្កដ្ឋន្តិ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា ទ្វីសុ ភាគេសុ បក្ខិបិតព្ពំ។ ហីនត្តិកវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ អប្បពហុវិបាកតំ និទ្ធារេត្វា តស្ស វសេន តុលាតុលភាវោ វេទិតព្ពោ។ សម្ភវតិ ឯតស្មាតិ សម្ភវោតិ អាហ ‘‘សម្ភវស្ស ហេតុភូត’’ន្តិ។ និយកជ្ឈត្តរតោតិ សសន្តានធម្មេសុ វិបស្សនាវសេន, គោចរាសេវនាយ ច និរតោ។ សវិបាកំ សមានំ បវត្តិវិបាកមត្តទាយិកម្មំ សវិបាកដ្ឋេន សម្ភវំ។ ន ច តំ កាមាទិភវាភិសង្ខារកន្តិ តតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘សម្ភវ’’ន្តិ វត្វា ‘‘ភវសង្ខារ’’ន្តិ វុត្តំ។ ឱស្សជ្ជីតិ អរិយមគ្គេន អវស្សជ្ជិ ។ កវចំ វិយ អត្តភាវំ បរិយោនន្ធិត្វា ឋិតំ អត្តនិ សម្ភូតត្តា អត្តសម្ភវំ កិលេសញ្ច អភិន្ទីតិ កិលេសភេទសហភាវិកម្មោស្សជ្ជនំ ទស្សេន្តោ តទុភយស្ស ការណំ អវោច ‘‘អជ្ឈត្តរតោ សមាហិតោ’’តិ។

    Tulīyatīti tulanti tula-saddo kammasādhanoti dassetuṃ ‘‘tulita’’nti vuttaṃ. Appānubhāvatāya paricchinnaṃ. Tathā hi taṃ parito khaṇḍitabhāvena ‘‘paritta’’nti vuccati. Paṭipakkhavikkhambhanato dīghasantānatāya, vipulaphalatāya ca na tulaṃ na paricchinnaṃ. Yehi kāraṇehi pubbe avisesato mahaggataṃ ‘‘atula’’nti vuttaṃ, tāni kāraṇāni rūpāvacarato āruppassa sātisayāni vijjantīti ‘‘arūpāvacaraṃ atula’’nti vuttaṃ, itarañca ‘‘tula’’nti, appavipākaṃ tīsupi kammesu yaṃ tanuvipākaṃ hīnaṃ, taṃ tulaṃ. Bahuvipākanti yaṃ mahāvipākaṃ paṇītaṃ, taṃ atulaṃ. Yaṃ panettha majjhimaṃ, taṃ hīnaṃ, ukkaṭṭhanti dvidhā bhinditvā dvīsu bhāgesu pakkhipitabbaṃ. Hīnattikavaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva appabahuvipākataṃ niddhāretvā tassa vasena tulātulabhāvo veditabbo. Sambhavati etasmāti sambhavoti āha ‘‘sambhavassa hetubhūta’’nti. Niyakajjhattaratoti sasantānadhammesu vipassanāvasena, gocarāsevanāya ca nirato. Savipākaṃ samānaṃ pavattivipākamattadāyikammaṃ savipākaṭṭhena sambhavaṃ. Na ca taṃ kāmādibhavābhisaṅkhārakanti tato visesanatthaṃ ‘‘sambhava’’nti vatvā ‘‘bhavasaṅkhāra’’nti vuttaṃ. Ossajjīti ariyamaggena avassajji . Kavacaṃ viya attabhāvaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ attani sambhūtattā attasambhavaṃ kilesañca abhindīti kilesabhedasahabhāvikammossajjanaṃ dassento tadubhayassa kāraṇaṃ avoca ‘‘ajjhattarato samāhito’’ti.

    តីរេន្តោតិ ‘‘ឧប្បាទោ ភយំ, អនុប្បាទោ ខេម’’ន្តិអាទិនា វីមំសន្តោ។ ‘‘តុលេន្តោ តីរេន្តោ’’តិអាទិនា សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា’’តិ អាទិំ វត្វា ភវសង្ខារស្ស អវស្សជ្ជនាការំ សរូបតោ ទស្សេសិ។ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា បន ឧទានវណ្ណនាយំ អាទិតោ វុត្តមត្ថំ និគមនវសេន ទស្សេសិ។

    Tīrentoti ‘‘uppādo bhayaṃ, anuppādo khema’’ntiādinā vīmaṃsanto. ‘‘Tulento tīrento’’tiādinā saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘pañcakkhandhā’’ti ādiṃ vatvā bhavasaṅkhārassa avassajjanākāraṃ sarūpato dassesi. ‘‘Eva’’ntiādinā pana udānavaṇṇanāyaṃ ādito vuttamatthaṃ nigamanavasena dassesi.

    មហាភូមិចាលវណ្ណនា

    Mahābhūmicālavaṇṇanā

    ១៧១. យន្តិ ករណេ វា អធិករណេ វា បច្ចត្តវចនន្តិ អធិប្បាយេន អាហ ‘‘យេន សមយេន, យស្មិំ វា សមយេ’’តិ។ ឧក្ខេបកវាតាតិ ឧទកសន្ធារកវាតំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា ឋិតដ្ឋានតោ ខេបកវាតា។ ‘‘សដ្ឋិ…បេ.… ពហល’’ន្តិ ឥទំ តស្ស វាតស្ស ឧព្ពេធប្បមាណមេវ គហេត្វា វុត្តំ, អាយាមវិត្ថារតោ បន ទសសហស្សចក្កវាឡប្បមាណម្បិ ឧទកសន្ធារកវាតំ ឧបច្ឆិន្ទតិយេវ។ អាកាសេតិ បុព្ពេ វាតេន បតិដ្ឋិតោកាសេ។ បុន វាតោតិ ឧក្ខេបកវាតេ តថាកត្វា វិគតេ ឧទកសន្ធារកវាតោ បុន អាពន្ធិត្វា គណ្ហាតិ យថា តំ ឧទកំ ន ភស្សតិ, ឯវំ ឧត្ថម្ភេន្តំ អាពន្ធនវិតានវសេន ពន្ធិត្វា គណ្ហាតិ។ តតោ ឧទកំ ឧគ្គច្ឆតីតិ តតោ អាពន្ធិត្វា គហណតោ តេន វាតេន ឧត្ថម្ភិតំ ឧទកំ ឧគ្គច្ឆតិ ឧបរិ គច្ឆតិ។ ហោតិយេវាតិ អន្តរន្តរា ហោតិយេវ។ ពហលភាវេនាតិ មហាបថវិយា មហន្តភាវេន។ សកលា ហិ មហាបថវី តទា ឱគ្គច្ឆតិ, ឧគ្គច្ឆតិ ច, តស្មា កម្បនំ ន បញ្ញាយតិ។

    171. Yanti karaṇe vā adhikaraṇe vā paccattavacananti adhippāyena āha ‘‘yena samayena, yasmiṃ vā samaye’’ti. Ukkhepakavātāti udakasandhārakavātaṃ upacchinditvā ṭhitaṭṭhānato khepakavātā. ‘‘Saṭṭhi…pe… bahala’’nti idaṃ tassa vātassa ubbedhappamāṇameva gahetvā vuttaṃ, āyāmavitthārato pana dasasahassacakkavāḷappamāṇampi udakasandhārakavātaṃ upacchindatiyeva. Ākāseti pubbe vātena patiṭṭhitokāse. Puna vātoti ukkhepakavāte tathākatvā vigate udakasandhārakavāto puna ābandhitvāgaṇhāti yathā taṃ udakaṃ na bhassati, evaṃ utthambhentaṃ ābandhanavitānavasena bandhitvā gaṇhāti. Tato udakaṃ uggacchatīti tato ābandhitvā gahaṇato tena vātena utthambhitaṃ udakaṃ uggacchati upari gacchati. Hotiyevāti antarantarā hotiyeva. Bahalabhāvenāti mahāpathaviyā mahantabhāvena. Sakalā hi mahāpathavī tadā oggacchati, uggacchati ca, tasmā kampanaṃ na paññāyati.

    ឥជ្ឈនស្សាតិ ឥច្ឆិតត្ថសិជ្ឈនស្ស។ អនុភវិតព្ពស្សឥស្សរិយសម្បត្តិអាទិកស្ស។ បរិត្តាតិ បដិលទ្ធមត្តា នាតិសុភាវិតា។ តថា ច ភាវនា ពលវតី ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ទុព្ពលា’’តិ។ សញ្ញាសីសេន ហិ ភាវនា វុត្តា។ អប្បមាណាតិ បគុណា សុភាវិតា។ សា ហិ ថិរា ទឡ្ហតរា ហោតីតិ អាហ ‘‘ពលវា’’តិ។ ‘‘បរិត្តា បថវីសញ្ញា, អប្បមាណា អាបោសញ្ញា’’តិ ទេសនាមត្តមេវ, អាបោសញ្ញាយ បន សុភាវិតាយ បថវីកម្បោ សុខេនេវ ឥជ្ឈតីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ។ សំវេជេន្តោ ទិព្ពសម្បត្តិយា បមត្តំ សក្កំ ទេវរាជានំ។ វីមំសន្តោ វា តាវទេវ សមធិគតំ អត្តនោ ឥទ្ធិពលំ។ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស បាសាទកម្បនំ បាកដន្តិ តំ អនាមសិត្វា សង្ឃរក្ខិតសាមណេរស្ស បាសាទកម្បនំ ទស្សេតុំ ‘‘សោ កិរាយស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បូតិមិស្សោ គន្ធោ ឯតស្សាតិ បូតិគន្ធោ, តេន បូតិគន្ធេនេវ អធិគតមាតុកុច្ឆិសម្ភវំ វិយ គន្ធេនេវ សីសេន, អតិវិយ ទារកោ ឯវាតិ អត្ថោ។

    Ijjhanassāti icchitatthasijjhanassa. Anubhavitabbassaissariyasampattiādikassa. Parittāti paṭiladdhamattā nātisubhāvitā. Tathā ca bhāvanā balavatī na hotīti āha ‘‘dubbalā’’ti. Saññāsīsena hi bhāvanā vuttā. Appamāṇāti paguṇā subhāvitā. Sā hi thirā daḷhatarā hotīti āha ‘‘balavā’’ti. ‘‘Parittā pathavīsaññā, appamāṇā āposaññā’’ti desanāmattameva, āposaññāya pana subhāvitāya pathavīkampo sukheneva ijjhatīti ayamettha adhippāyo veditabbo. Saṃvejento dibbasampattiyā pamattaṃ sakkaṃ devarājānaṃ. Vīmaṃsanto vā tāvadeva samadhigataṃ attano iddhibalaṃ. Mahāmoggallānattherassa pāsādakampanaṃ pākaṭanti taṃ anāmasitvā saṅgharakkhitasāmaṇerassa pāsādakampanaṃ dassetuṃ ‘‘so kirāyasmā’’tiādi vuttaṃ. Pūtimisso gandho etassāti pūtigandho, tena pūtigandheneva adhigatamātukucchisambhavaṃ viya gandheneva sīsena, ativiya dārako evāti attho.

    អាចរិយន្តិ អាចរិយូបទេសំ។ ឥទ្ធាភិសង្ខារោ នាម ឥទ្ធិវិធប្បដិបក្ខាទីភាវេន ឥច្ឆិតព្ពោ, សោ ច ឧបាយេ កោសល្លស្ស អត្តនា ន សម្មា ឧគ្គហិតត្តា ន តាវ សិក្ខិតោតិ អាហ ‘‘អសិក្ខិត្វាវ យុទ្ធំ បវិដ្ឋោសី’’តិ។ ‘‘បិលវន្ត’’ន្តិ ឥមិនា សកលមេវ បាសាទវត្ថុំ ឧទកំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពបាសាទោវ តត្ថ បិលវតីតិ ទស្សេតិ។ អធិដ្ឋានក្កមំ បន ឧបមាយ ទស្សេន្តោ ‘‘តាត…បេ.… ជានាហី’’តិ អាហ។ តត្ថ កបល្លកបូវន្តិ អាសិត្តកបូវំ, តំ បចន្តា កបាលេ បឋមំ កិញ្ចិ បិដ្ឋំ ឋបេត្វា អនុក្កមេន វឌ្ឍេត្វា អន្តន្តេន បរិច្ឆិន្ទន្តិ បូវំ សមន្តតោ បរិច្ឆិន្នំ កត្វា ឋបេន្តិ, ឯវំ ‘‘អាបោកសិណវសេន ‘បាសាទេន បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ ឧទកំ ហោតូ’តិ អធិដ្ឋហន្តោ សមន្តតោ បាសាទស្ស យាវ បរិយន្តា យថា ឧទកំ ហោតិ, តថា អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ ឧបមាយ ឧបទិសតិ។

    Ācariyanti ācariyūpadesaṃ. Iddhābhisaṅkhāro nāma iddhividhappaṭipakkhādībhāvena icchitabbo, so ca upāye kosallassa attanā na sammā uggahitattā na tāva sikkhitoti āha ‘‘asikkhitvāva yuddhaṃ paviṭṭhosī’’ti. ‘‘Pilavanta’’nti iminā sakalameva pāsādavatthuṃ udakaṃ katvā adhiṭṭhātabbapāsādova tattha pilavatīti dasseti. Adhiṭṭhānakkamaṃ pana upamāya dassento ‘‘tāta…pe… jānāhī’’ti āha. Tattha kapallakapūvanti āsittakapūvaṃ, taṃ pacantā kapāle paṭhamaṃ kiñci piṭṭhaṃ ṭhapetvā anukkamena vaḍḍhetvā antantena paricchindanti pūvaṃ samantato paricchinnaṃ katvā ṭhapenti, evaṃ ‘‘āpokasiṇavasena ‘pāsādena patiṭṭhitaṭṭhānaṃ udakaṃ hotū’ti adhiṭṭhahanto samantato pāsādassa yāva pariyantā yathā udakaṃ hoti, tathā adhiṭṭhātabba’’nti upamāya upadisati.

    មហាបទានេ វុត្តមេវាតិ ‘‘ធម្មតា ឯសា, ភិក្ខវេ, យទា ពោធិសត្តោ តុសិតា កាយា ចវិត្វា មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៨) វត្វា ‘‘អយញ្ច ទសសហស្សី លោកធាតុ សង្កម្បតិ សម្បកម្បតិ សម្បវេធតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៨), តថា ‘‘ធម្មតា ឯសា, ភិក្ខវេ, យទា ពោធិសត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហា និក្ខមតី’’តិ (ទី. និ. ២.៣០) វត្វា ‘‘អយញ្ច ទសសហស្សី លោកធាតុ សង្កម្បតិ សម្បកម្បតិ សម្បវេធតី’’តិ (ទី. និ. ២.៣២) ច មហាពោធិសត្តស្ស គព្ភោក្កន្តិយំ, អភិជាតិយញ្ច ធម្មតាវសេន មហាបទានេបថវីកម្បស្ស វុត្តត្តា ឥតរេសុបិ ចតូសុ ឋានេសុ បថវីកម្បោ ធម្មតាវសេនេវាតិ មហាបទានេអត្ថតោ វុត្តំ ឯវាតិ អធិប្បាយោ។

    Mahāpadānevuttamevāti ‘‘dhammatā esā, bhikkhave, yadā bodhisatto tusitā kāyā cavitvā mātukucchiṃ okkamatī’’ti (dī. ni. 2.18) vatvā ‘‘ayañca dasasahassī lokadhātu saṅkampati sampakampati sampavedhatī’’ti (dī. ni. 2.18), tathā ‘‘dhammatā esā, bhikkhave, yadā bodhisatto mātukucchimhā nikkhamatī’’ti (dī. ni. 2.30) vatvā ‘‘ayañca dasasahassī lokadhātu saṅkampati sampakampati sampavedhatī’’ti (dī. ni. 2.32) ca mahābodhisattassa gabbhokkantiyaṃ, abhijātiyañca dhammatāvasena mahāpadānepathavīkampassa vuttattā itaresupi catūsu ṭhānesu pathavīkampo dhammatāvasenevāti mahāpadāneatthato vuttaṃ evāti adhippāyo.

    ឥទានិ នេសំ បថវីកម្បនំ ការណតោ, បវត្តិអាការតោ ច វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតិ ឥមេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ។ ធាតុកោបេនាតិ ឧក្ខេបកធាតុសង្ខាតាយ វាយោធាតុយា បកោបេន។ ឥទ្ធានុភាវេនាតិ ញាណិទ្ធិយា វា កម្មវិបាកជិទ្ធិយា វា បភាវេន, តេជេនាតិ អត្ថោ។ បុញ្ញតេជេនាតិ បុញ្ញានុភាវេន, មហាពោធិសត្តស្ស បុញ្ញពលេនាតិ អត្ថោ។ ញាណតេជេនាតិ បដិវេធញាណានុភាវេន។ សាធុការទានវសេនាតិ យថា អនញ្ញសាធារណេន បដិវេធញាណានុភាវេន អភិហតា មហាបថវី អភិសម្ពោធិយំ អកម្បិត្ថ, ឯវំ អនញ្ញសាធារណេន ទេសនាញាណានុភាវេន អភិហតា មហាបថវី អកម្បិត្ថ, តំ បនស្សា សាធុការទានំ វិយ ហោតីតិ ‘‘សាធុការទានវសេនា’’តិ វុត្តំ។

    Idāni nesaṃ pathavīkampanaṃ kāraṇato, pavattiākārato ca vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘iti imesū’’tiādi vuttaṃ. Dhātukopenāti ukkhepakadhātusaṅkhātāya vāyodhātuyā pakopena. Iddhānubhāvenāti ñāṇiddhiyā vā kammavipākajiddhiyā vā pabhāvena, tejenāti attho. Puññatejenāti puññānubhāvena, mahābodhisattassa puññabalenāti attho. Ñāṇatejenāti paṭivedhañāṇānubhāvena. Sādhukāradānavasenāti yathā anaññasādhāraṇena paṭivedhañāṇānubhāvena abhihatā mahāpathavī abhisambodhiyaṃ akampittha, evaṃ anaññasādhāraṇena desanāñāṇānubhāvena abhihatā mahāpathavī akampittha, taṃ panassā sādhukāradānaṃ viya hotīti ‘‘sādhukāradānavasenā’’ti vuttaṃ.

    យេន បន ភគវា អសីតិអនុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណ- (ទី. និ. ២.៣៣; ៣.១៩៨; ម. និ. ២.៣៨៥) វិចិត្ររូបកាយោ សព្ពាការបរិសុទ្ធសីលក្ខន្ធាទិគុណរតនសមិទ្ធិធម្មកាយោ បុញ្ញមហត្តថាមមហត្តយសមហអាឥទ្ធិមហត្តបញ្ញាមហត្តានំ បរមុក្កំសគតោ អសមោ អសមសមោ អប្បដិបុគ្គលោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អត្តនោ អត្តភាវសញ្ញិតំ ខន្ធបញ្ចកំ កប្បំ វា កប្បាវសេសំ វា ឋបេតុំ សមត្ថោបិ សង្ខតធម្មំ បដិជិគុច្ឆនាការប្បវត្តេន ញាណវិសេសេន តិណាយបិ អមញ្ញមានោ អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនវិធិនា និរបេក្ខោ ឱស្សជ្ជិ។ តទនុភាវាភិហតា មហាបថវី អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនេ អកម្បិត្ថ, តំ បនស្សា ការុញ្ញសភាវសណ្ឋិតា វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ការុញ្ញសភាវេនា’’តិ ។ យស្មា ភគវា បរិនិព្ពានសមយេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិ អន្តរន្តរា ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនេន, តស្ស បុព្ពភាគេ សាតិសយំ តិក្ខំ សូរំ វិបស្សនាញាណញ្ច បវត្តេសិ, ‘‘យទត្ថញ្ច មយា ឯវំ សុចិរកាលំ អនញ្ញសាធារណោ បរមុក្កំសគតោ ញាណសម្ភារោ សម្ភតោ, អនុត្តរោ ច វិមោក្ខោ សមធិគតោ, តស្ស វត មេ សិខាប្បត្តផលភូតា អច្ចន្តនិដ្ឋា អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុ អជ្ជ សមិជ្ឈតី’’តិ ភិយ្យោ អតិវិយ សោមនស្សប្បត្តស្ស ភគវតោ បីតិវិប្ផារាទិគុណវិបុលតរានុភាវោ បរេហិ អសាធារណញាណាតិសយោ ឧទបាទិ, យស្ស សមាបត្តិពលសមុបព្រូហិតស្ស ញាណាតិសយស្ស អានុភាវំ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ ‘‘ទ្វេមេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមសមវិបាកា’’តិអាទិ (ឧទា. ៧៥), តស្មា តស្ស អានុភាវេន សមភិហតា មហាបថវី អកម្បិត្ថ។ តំ បនស្សា តស្សំ វេលាយំ អារោទនាការប្បត្តិ វិយ ហោតីតិ ‘‘អដ្ឋមោ អារោទនេនា’’តិ វុត្តំ។

    Yena pana bhagavā asītianubyañjanapaṭimaṇḍitadvattiṃsamahāpurisalakkhaṇa- (dī. ni. 2.33; 3.198; ma. ni. 2.385) vicitrarūpakāyo sabbākāraparisuddhasīlakkhandhādiguṇaratanasamiddhidhammakāyo puññamahattathāmamahattayasamahaāiddhimahattapaññāmahattānaṃ paramukkaṃsagato asamo asamasamo appaṭipuggalo arahaṃ sammāsambuddho attano attabhāvasaññitaṃ khandhapañcakaṃ kappaṃ vā kappāvasesaṃ vā ṭhapetuṃ samatthopi saṅkhatadhammaṃ paṭijigucchanākārappavattena ñāṇavisesena tiṇāyapi amaññamāno āyusaṅkhārossajjanavidhinā nirapekkho ossajji. Tadanubhāvābhihatā mahāpathavī āyusaṅkhārossajjane akampittha, taṃ panassā kāruññasabhāvasaṇṭhitā viya hotīti vuttaṃ ‘‘kāruññasabhāvenā’’ti . Yasmā bhagavā parinibbānasamaye catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā samāpattiyo samāpajji antarantarā phalasamāpattisamāpajjanena, tassa pubbabhāge sātisayaṃ tikkhaṃ sūraṃ vipassanāñāṇañca pavattesi, ‘‘yadatthañca mayā evaṃ sucirakālaṃ anaññasādhāraṇo paramukkaṃsagato ñāṇasambhāro sambhato, anuttaro ca vimokkho samadhigato, tassa vata me sikhāppattaphalabhūtā accantaniṭṭhā anupādisesanibbānadhātu ajja samijjhatī’’ti bhiyyo ativiya somanassappattassa bhagavato pītivipphārādiguṇavipulatarānubhāvo parehi asādhāraṇañāṇātisayo udapādi, yassa samāpattibalasamupabrūhitassa ñāṇātisayassa ānubhāvaṃ sandhāya idaṃ vuttaṃ ‘‘dveme piṇḍapātā samasamaphalā samasamavipākā’’tiādi (udā. 75), tasmā tassa ānubhāvena samabhihatā mahāpathavī akampittha. Taṃ panassā tassaṃ velāyaṃ ārodanākārappatti viya hotīti ‘‘aṭṭhamo ārodanenā’’ti vuttaṃ.

    ឥទានិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តេ’’តិអាទិមាហ។ អយំ បនត្ថោតិ ‘‘សាធុការទានវសេនា’’តិអាទិនា វុត្តោ អត្ថោ។ បថវីទេវតាយ វសេនាតិ ឯត្ថ សមុទ្ទទេវតា វិយ មហាបថវិយា អធិទេវតា កិរ នាម អត្ថិ។ តាទិសេ ការណេ សតិ តស្សា ចិត្តវសេន អយំ មហាបថវី សង្កម្បតិ សម្បកម្បតិ សម្បវេធតិ, យថា វាតវលាហកទេវតានំ ចិត្តវសេន វាតា វាយន្តិ, សីតុណ្ហអព្ភវស្សវលាហកទេវតានំ ចិត្តវសេន សីតាទយោ ភវន្តិ។ តថា ហិ វិសាខបុណ្ណមាយំ អភិសម្ពោធិអត្ថំ ពោធិរុក្ខមូលេ និសិន្នស្ស លោកនាថស្ស អន្តរាយករណត្ថំ ឧបដ្ឋិតំ មារពលំ វិធមិតុំ –

    Idāni saṅkhepato vuttamatthaṃ vivaranto ‘‘mātukucchiṃ okkamante’’tiādimāha. Ayaṃ panatthoti ‘‘sādhukāradānavasenā’’tiādinā vutto attho. Pathavīdevatāya vasenāti ettha samuddadevatā viya mahāpathaviyā adhidevatā kira nāma atthi. Tādise kāraṇe sati tassā cittavasena ayaṃ mahāpathavī saṅkampati sampakampati sampavedhati, yathā vātavalāhakadevatānaṃ cittavasena vātā vāyanti, sītuṇhaabbhavassavalāhakadevatānaṃ cittavasena sītādayo bhavanti. Tathā hi visākhapuṇṇamāyaṃ abhisambodhiatthaṃ bodhirukkhamūle nisinnassa lokanāthassa antarāyakaraṇatthaṃ upaṭṭhitaṃ mārabalaṃ vidhamituṃ –

    ‘‘អចេតនាយំ បថវី, អវិញ្ញាយ សុខំ ទុខំ;

    ‘‘Acetanāyaṃ pathavī, aviññāya sukhaṃ dukhaṃ;

    សាបិ ទានពលា មយ្ហំ, សត្តក្ខត្តុំ បកម្បថា’’តិ។ (ចរិយា. ១.១២៤) –

    Sāpi dānabalā mayhaṃ, sattakkhattuṃ pakampathā’’ti. (cariyā. 1.124) –

    វចនសមនន្តរំ មហាបថវី ភិជ្ជិត្វា សបរិសំ មារំ បរិវត្តេសិ។ ឯតន្តិ សាធុការទានាទិ។ យទិបិ នត្ថិ អចេតនត្តា, ធម្មតាវសេន បន វុត្តនយេន សិយាតិ សក្កា វត្តុំ។ ធម្មតា បន អត្ថតោ ធម្មសភាវោ, សោ បុញ្ញធម្មស្ស វា ញាណធម្មស្ស វា អានុភាវសភាវោតិ។ តយិទំ សព្ពំ វិចារិតមេវ, ឯវញ្ច កត្វា –

    Vacanasamanantaraṃ mahāpathavī bhijjitvā saparisaṃ māraṃ parivattesi. Etanti sādhukāradānādi. Yadipi natthi acetanattā, dhammatāvasena pana vuttanayena siyāti sakkā vattuṃ. Dhammatā pana atthato dhammasabhāvo, so puññadhammassa vā ñāṇadhammassa vā ānubhāvasabhāvoti. Tayidaṃ sabbaṃ vicāritameva, evañca katvā –

    ‘‘ឥមេ ធម្មេ សម្មសតោ, សភាវសរសលក្ខណេ;

    ‘‘Ime dhamme sammasato, sabhāvasarasalakkhaṇe;

    ធម្មតេជេន វសុធា, ទសសហស្សី បកម្បថា’’តិ។ (ពុ. វំ. ១.១៦៦);

    Dhammatejena vasudhā, dasasahassī pakampathā’’ti. (bu. vaṃ. 1.166);

    អាទិ វចនញ្ច សមត្ថិតំ ហោតិ។

    Ādi vacanañca samatthitaṃ hoti.

    និទ្ទិដ្ឋនិទស្សនន្តិ និទ្ទិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស និយ្យាតនំ, និគមនន្តិ អត្ថោ។ ឯត្តាវតាតិ បថវីកម្បាទិឧប្បាទជននេន ចេវ បថវីកម្បស្ស ភគវតោ ហេតុនិទស្សនេន ច។ ‘‘អទ្ធា អជ្ជ ភគវតា អាយុសង្ខារោ ឱស្សដ្ឋោ’’តិ សល្លក្ខេសិ បារិសេសញាយេន។ ឯវញ្ហិ តទា ថេរោ តមត្ថំ វីមំសេយ្យ នាយំ ភូមិកម្បោ ធាតុប្បកោបហេតុកោ តស្ស អបញ្ញាយមានរូបត្តា, ពាហិរកោបិ ឥសិ ឯវំ មហានុភាវោ ពុទ្ធកាលេ នត្ថិ, សាសនិកោបិ សត្ថុ អនារោចេត្វា ឯវំ ករោន្តោ នាម នត្ថិ, សេសានំ បញ្ចន្នំ ឥទានិ អសម្ភវោ, ឯវំ ភូមិកម្បោ ចាយំ មហាភិំសនកោ សលោមហំសោ អហោសិ, តស្មា បារិសេសតោ អាហ ‘‘អជ្ជ ភគវតា អាយុសង្ខារោ ឱស្សដ្ឋោតិ សល្លក្ខេសី’’តិ។

    Niddiṭṭhanidassananti niddiṭṭhassa atthassa niyyātanaṃ, nigamananti attho. Ettāvatāti pathavīkampādiuppādajananena ceva pathavīkampassa bhagavato hetunidassanena ca. ‘‘Addhā ajja bhagavatā āyusaṅkhāro ossaṭṭho’’ti sallakkhesi pārisesañāyena. Evañhi tadā thero tamatthaṃ vīmaṃseyya nāyaṃ bhūmikampo dhātuppakopahetuko tassa apaññāyamānarūpattā, bāhirakopi isi evaṃ mahānubhāvo buddhakāle natthi, sāsanikopi satthu anārocetvā evaṃ karonto nāma natthi, sesānaṃ pañcannaṃ idāni asambhavo, evaṃ bhūmikampo cāyaṃ mahābhiṃsanako salomahaṃso ahosi, tasmā pārisesato āha ‘‘ajja bhagavatā āyusaṅkhāro ossaṭṭhoti sallakkhesī’’ti.

    អដ្ឋបរិសវណ្ណនា

    Aṭṭhaparisavaṇṇanā

    ១៧២. ឱកាសំ អទត្វាតិ ‘‘តិដ្ឋតុ ភន្តេ ភគវា កប្ប’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.១៧៨) នយប្បវត្តាយ ថេរស្ស អាយាចនាយ អវសរំ អទត្វា។ អញ្ញានិបិ អដ្ឋកានិ សម្បិណ្ឌេន្តោ ហេតុអដ្ឋកតោ អញ្ញានិ បរិសាភិភាយតនវិមោក្ខវសេន តីណិ អដ្ឋកានិ សង្គហេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អដ្ឋ ខោ ឥមា’’តិអាទិមាហ។ ‘‘អាយស្មតោ អានន្ទស្ស សោកុប្បត្តិំ បរិហរន្តោ វិក្ខេបំ ករោន្តោ’’តិ កេចិ សហសា ភណិតេ ពលវសោកោ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ។

    172.Okāsaṃ adatvāti ‘‘tiṭṭhatu bhante bhagavā kappa’’ntiādi (dī. ni. 2.178) nayappavattāya therassa āyācanāya avasaraṃ adatvā. Aññānipi aṭṭhakāni sampiṇḍento hetuaṭṭhakato aññāni parisābhibhāyatanavimokkhavasena tīṇi aṭṭhakāni saṅgahetvā dassento ‘‘aṭṭha kho imā’’tiādimāha. ‘‘Āyasmato ānandassa sokuppattiṃ pariharanto vikkhepaṃ karonto’’ti keci sahasā bhaṇite balavasoko uppajjeyyāti.

    សមាគន្តព្ពតោ, សមាគច្ឆតីតិ វា សមាគមោ, បរិសា។ ពិម្ពិសារបមុខោ សមាគមោ ពិម្ពិសារសមាគមោ។ សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ ពិម្ពិសារ…បេ.… សមាគមាទិសទិសំ ខត្តិយបរិសន្តិ យោជនា។ អញ្ញេសុ ចក្កវាឡេសុបិ លព្ភតេយេវ សត្ថុ ខត្តិយបរិសាទិឧបសង្កមនំ។ អាទិតោ តេហិ សទ្ធិំ សត្ថុ ភាសនំ អាលាបោ។ កថនបដិកថនំ សល្លាបោ។ ធម្មុបសញ្ហិតា បុច្ឆា បដិបុច្ឆា ធម្មសាកច្ឆា។ សណ្ឋានំ បដិច្ច កថនំ សណ្ឋានបរិយាយត្តា វណ្ណ-សទ្ទស្ស ‘‘មហន្តំ ហត្ថិរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៣៨) វិយ។ ‘‘តេស’’ន្តិ បទំ ឧភយបទាបេក្ខំ ‘‘តេសម្បិ លក្ខណសណ្ឋានំ វិយ សត្ថុ សរីរសណ្ឋានំ, តេសំ កេវលំ បញ្ញាយតិ ឯវា’’តិ។ នាបិ អាមុក្កមណិកុណ្ឌលោ ភគវា ហោតីតិ យោជនា។ ឆិន្នស្សរាតិ ទ្វិធាភូតស្សរា។ គគ្គរស្សរាតិ ជជ្ជរិតស្សរា។ ភាសន្តរន្តិ តេសំ សត្តានំ ភាសតោ អញ្ញំ ភាសំ។ វីមំសាតិ ចិន្តនា។ ‘‘កិមត្ថំ…បេ.… ទេសេតី’’តិ ឥទំ ននុ អត្តានំ ជានាបេត្វា ធម្មេ កថិតេ តេសំ សាតិសយោ បសាទោ ហោតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វុត្តំ? យេសំ អត្តានំ អជានាបេត្វាវ ធម្មេ កថិតេ បសាទោ ហោតិ, ន ជានាបេត្វា, តាទិសេ សន្ធាយ សត្ថា តថា ករោតិ។ តត្ថ បយោជនមាហ ‘‘វាសនត្ថាយា’’តិ។ ឯវំ សុតោបីតិ ឯវំ អវិញ្ញាតទេសកោ អវិញ្ញាតាគមនោបិ សុតោ ធម្មោ អត្តនោ ធម្មសុធម្មតាយេវ អនាគតេ បច្ចយោ ហោតិ សុណន្តស្ស។

    Samāgantabbato, samāgacchatīti vā samāgamo, parisā. Bimbisārapamukho samāgamo bimbisārasamāgamo. Sesadvayepi eseva nayo. Bimbisāra…pe… samāgamādisadisaṃ khattiyaparisanti yojanā. Aññesu cakkavāḷesupi labbhateyeva satthu khattiyaparisādiupasaṅkamanaṃ. Ādito tehi saddhiṃ satthu bhāsanaṃ ālāpo. Kathanapaṭikathanaṃ sallāpo. Dhammupasañhitā pucchā paṭipucchā dhammasākacchā. Saṇṭhānaṃ paṭicca kathanaṃ saṇṭhānapariyāyattā vaṇṇa-saddassa ‘‘mahantaṃ hatthirājavaṇṇaṃ abhinimminitvā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.138) viya. ‘‘Tesa’’nti padaṃ ubhayapadāpekkhaṃ ‘‘tesampi lakkhaṇasaṇṭhānaṃ viya satthu sarīrasaṇṭhānaṃ, tesaṃ kevalaṃ paññāyati evā’’ti. Nāpi āmukkamaṇikuṇḍalo bhagavā hotīti yojanā. Chinnassarāti dvidhābhūtassarā. Gaggarassarāti jajjaritassarā. Bhāsantaranti tesaṃ sattānaṃ bhāsato aññaṃ bhāsaṃ. Vīmaṃsāti cintanā. ‘‘Kimatthaṃ…pe… desetī’’ti idaṃ nanu attānaṃ jānāpetvā dhamme kathite tesaṃ sātisayo pasādo hotīti iminā adhippāyena vuttaṃ? Yesaṃ attānaṃ ajānāpetvāva dhamme kathite pasādo hoti, na jānāpetvā, tādise sandhāya satthā tathā karoti. Tattha payojanamāha ‘‘vāsanatthāyā’’ti. Evaṃ sutopīti evaṃ aviññātadesako aviññātāgamanopi suto dhammo attano dhammasudhammatāyeva anāgate paccayo hoti suṇantassa.

    ‘‘អានន្ទា’’តិអាទិកោ សង្គីតិអនារុឡ្ហោ បាឡិធម្មោ ឯវ តថា ទស្សិតោ។ ឯស នយោ ឥតោ បរេសុបិ ឯវរូបេសុ ឋានេសុ។

    ‘‘Ānandā’’tiādiko saṅgītianāruḷho pāḷidhammo eva tathā dassito. Esa nayo ito paresupi evarūpesu ṭhānesu.

    អដ្ឋអភិភាយតនវណ្ណនា

    Aṭṭhaabhibhāyatanavaṇṇanā

    ១៧៣. អភិភវតីតិ អភិភុ, បរិកម្មំ, ញាណំ វា។ អភិភុ អាយតនំ ឯតស្សាតិ អភិភាយតនំ, ឈានំ។ អភិភវិតព្ពំ វា អារម្មណសង្ខាតំ អាយតនំ ឯតស្សាតិ អភិភាយតនំ។ អារម្មណាភិភវនតោ អភិភុ ច តំ អាយតនញ្ច យោគិនោ សុខវិសេសានំ អធិដ្ឋានភាវតោ, មនាយតនធម្មាយតនភាវតោ វាតិបិ សសម្បយុត្តំ ឈានំ អភិភាយតនំ។ តេនាហ ‘‘អភិភវនការណានី’’តិអាទិ។ តានិ ហីតិ អភិភាយតនសញ្ញិតានិ ឈានានិ។ ‘‘បុគ្គលស្ស ញាណុត្តរិយតាយា’’តិ ឥទំ ឧភយត្ថាបិ យោជេតព្ពំ។ កថំ? បដិបក្ខភាវេន បច្ចនីកធម្មេ អភិភវន្តិ បុគ្គលស្ស ញាណុត្តរិយតាយ អារម្មណានិ អភិភវន្តិ។ ញាណពលេនេវ ហិ អារម្មណាភិភវនំ វិយ បដិបក្ខាភិភវោ បីតិ។

    173. Abhibhavatīti abhibhu, parikammaṃ, ñāṇaṃ vā. Abhibhu āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ, jhānaṃ. Abhibhavitabbaṃ vā ārammaṇasaṅkhātaṃ āyatanaṃ etassāti abhibhāyatanaṃ. Ārammaṇābhibhavanato abhibhu ca taṃ āyatanañca yogino sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato, manāyatanadhammāyatanabhāvato vātipi sasampayuttaṃ jhānaṃ abhibhāyatanaṃ. Tenāha ‘‘abhibhavanakāraṇānī’’tiādi. Tāni hīti abhibhāyatanasaññitāni jhānāni. ‘‘Puggalassa ñāṇuttariyatāyā’’ti idaṃ ubhayatthāpi yojetabbaṃ. Kathaṃ? Paṭipakkhabhāvena paccanīkadhamme abhibhavanti puggalassa ñāṇuttariyatāya ārammaṇāni abhibhavanti. Ñāṇabaleneva hi ārammaṇābhibhavanaṃ viya paṭipakkhābhibhavo pīti.

    បរិកម្មវសេន អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី, ន អប្បនាវសេន។ ន ហិ បដិភាគនិមិត្តារម្មណា អប្បនា អជ្ឈត្តវិសយា សម្ភវតិ, តំ បន អជ្ឈត្តបរិកម្មវសេន លទ្ធំ កសិណនិមិត្តំ អវិសុទ្ធមេវ ហោតិ, ន ពហិទ្ធាបរិកម្មវសេន លទ្ធំ វិយ វិសុទ្ធំ។

    Parikammavasena ajjhattaṃ rūpasaññī, na appanāvasena. Na hi paṭibhāganimittārammaṇā appanā ajjhattavisayā sambhavati, taṃ pana ajjhattaparikammavasena laddhaṃ kasiṇanimittaṃ avisuddhameva hoti, na bahiddhāparikammavasena laddhaṃ viya visuddhaṃ.

    បរិត្តានីតិ យថាលទ្ធានិ សុប្បសរាវមត្តានិ។ តេនាហ ‘‘អវឌ្ឍិតានី’’តិ។ បរិត្តវសេនេវាតិ វណ្ណវសេន អាភោគេ វិជ្ជមានេបិ បរិត្តវសេនេវ ឥទំ អភិភាយតនំ វុត្តំ។ បរិត្តតា ហេត្ថ អភិភវនស្ស ការណំ។ វណ្ណាភោគេ សតិបិ អសតិបិ អភិភាយតនភាវនា នាម តិក្ខបញ្ញស្សេវ សម្ភវតិ, ន ឥតរស្សាតិ អាហ ‘‘ញាណុត្តរិកោ បុគ្គលោ’’តិ។ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតីតិ ឯត្ថ អភិភវនំ, សមាបជ្ជនញ្ច ឧបចារជ្ឈានាធិគមសមនន្តរមេវ អប្បនាឈានុប្បាទនន្តិ អាហ ‘‘សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតី’’តិ។ សហ និមិត្តុប្បាទេនាតិ ច អប្បនាបរិវាសាភាវស្ស លក្ខណំ វចនមេតំ។ យោ ‘‘ខិប្បាភិញ្ញោ’’តិ វុច្ចតិ, តតោបិ ញាណុត្តរស្សេវ អភិភាយតនភាវនា។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ និមិត្តេ។ អប្បនំ បាបេតីតិ ភាវនំ អប្បនំ នេតិ។

    Parittānīti yathāladdhāni suppasarāvamattāni. Tenāha ‘‘avaḍḍhitānī’’ti. Parittavasenevāti vaṇṇavasena ābhoge vijjamānepi parittavaseneva idaṃ abhibhāyatanaṃ vuttaṃ. Parittatā hettha abhibhavanassa kāraṇaṃ. Vaṇṇābhoge satipi asatipi abhibhāyatanabhāvanā nāma tikkhapaññasseva sambhavati, na itarassāti āha ‘‘ñāṇuttariko puggalo’’ti. Abhibhavitvā samāpajjatīti ettha abhibhavanaṃ, samāpajjanañca upacārajjhānādhigamasamanantarameva appanājhānuppādananti āha ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti. Saha nimittuppādenāti ca appanāparivāsābhāvassa lakkhaṇaṃ vacanametaṃ. Yo ‘‘khippābhiñño’’ti vuccati, tatopi ñāṇuttarasseva abhibhāyatanabhāvanā. Etthāti etasmiṃ nimitte. Appanaṃ pāpetīti bhāvanaṃ appanaṃ neti.

    ឯត្ថ ច កេចិ ‘‘ឧប្បន្នេ ឧបចារជ្ឈានេ តំ អារព្ភ យេ ហេដ្ឋិមន្តេន ទ្វេ តយោ ជវនវារា បវត្តន្តិ, តេ ឧបចារជ្ឈានបក្ខិកា ឯវ, តទនន្តរញ្ច ភវង្គបរិវាសេន, ឧបចារាសេវនាយ ច វិនា អប្បនា ហោតិ, សហ និមិត្តុប្បាទេនេវ អប្បនំ បាបេតី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ។ ន ហិ បរិវាសិតបរិកម្មេន អប្បនាវារោ ឥច្ឆិតោ, នាបិ មហគ្គតប្បមាណជ្ឈានេសុ វិយ ឧបចារជ្ឈានេ ឯកន្តតោ បច្ចវេក្ខណា ឥច្ឆិតព្ពា, តស្មា ឧបចារជ្ឈានាធិគមនតោ បរំ កតិបយភវង្គចិត្តាវសានេ អប្បនំ បាបុណន្តោ ‘‘សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតី’’តិ វុត្តោ។ សហ និមិត្តុប្បាទេនេវាតិ ច អធិប្បាយិកមិទំ វចនំ, ន នីតត្ថំ, អធិប្បាយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ, ន អន្តោសមាបត្តិយំ តទា តថារូបស្ស អាភោគស្ស អសម្ភវតោ។ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស អាភោគោ បុព្ពភាគភាវនាយវសេន ឈានក្ខណេ បវត្តំ អភិភវនាការំ គហេត្វា បវត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អភិធម្មដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥមិនា តស្ស បុព្ពាភោគោ កថិតោ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២០៤) វុត្តំ។ អន្តោសមាបត្តិយំ តថា អាភោគាភាវេ កស្មា ‘‘ឈានសញ្ញាយបី’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អភិភវន…បេ.… អត្ថី’’តិ។

    Ettha ca keci ‘‘uppanne upacārajjhāne taṃ ārabbha ye heṭṭhimantena dve tayo javanavārā pavattanti, te upacārajjhānapakkhikā eva, tadanantarañca bhavaṅgaparivāsena, upacārāsevanāya ca vinā appanā hoti, saha nimittuppādeneva appanaṃ pāpetī’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ. Na hi parivāsitaparikammena appanāvāro icchito, nāpi mahaggatappamāṇajjhānesu viya upacārajjhāne ekantato paccavekkhaṇā icchitabbā, tasmā upacārajjhānādhigamanato paraṃ katipayabhavaṅgacittāvasāne appanaṃ pāpuṇanto ‘‘saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetī’’ti vutto. Saha nimittuppādenevāti ca adhippāyikamidaṃ vacanaṃ, na nītatthaṃ, adhippāyo vuttanayeneva veditabbo, na antosamāpattiyaṃ tadā tathārūpassa ābhogassa asambhavato. Samāpattito vuṭṭhitassa ābhogo pubbabhāgabhāvanāyavasena jhānakkhaṇe pavattaṃ abhibhavanākāraṃ gahetvā pavattoti daṭṭhabbaṃ. Abhidhammaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘iminā tassa pubbābhogo kathito’’ti (dha. sa. aṭṭha. 204) vuttaṃ. Antosamāpattiyaṃ tathā ābhogābhāve kasmā ‘‘jhānasaññāyapī’’ti vuttanti āha ‘‘abhibhavana…pe… atthī’’ti.

    វឌ្ឍិតប្បមាណានីតិ វិបុលប្បមាណានីតិ អត្ថោ, ន ឯកង្គុលទ្វង្គុលាទិវសេន វឌ្ឍិំ បាបិតានីតិ តថា វឌ្ឍនស្សេវេត្ថ អសម្ភវតោ។ តេនាហ ‘‘មហន្តានី’’តិ។ ភត្តវឌ្ឍិតកន្តិ ភុញ្ជនភាជនំ វឌ្ឍេត្វា ទិន្នភត្តំ, ឯកាសនេ បុរិសេន ភុញ្ជិតព្ពភត្តតោ ឧបឌ្ឍភត្តន្តិ អត្ថោ។

    Vaḍḍhitappamāṇānīti vipulappamāṇānīti attho, na ekaṅguladvaṅgulādivasena vaḍḍhiṃ pāpitānīti tathā vaḍḍhanassevettha asambhavato. Tenāha ‘‘mahantānī’’ti. Bhattavaḍḍhitakanti bhuñjanabhājanaṃ vaḍḍhetvā dinnabhattaṃ, ekāsane purisena bhuñjitabbabhattato upaḍḍhabhattanti attho.

    រូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញា, សា អស្ស អត្ថីតិ រូបសញ្ញី, ន រូបសញ្ញី អរូបសញ្ញី, សញ្ញាសីសេន ឈានំ វទតិ។ រូបសញ្ញាយ អនុប្បាទនំ ឯវេត្ថ អលាភិតា។

    Rūpe saññā rūpasaññā, sā assa atthīti rūpasaññī, na rūpasaññī arūpasaññī, saññāsīsena jhānaṃ vadati. Rūpasaññāya anuppādanaṃ evettha alābhitā.

    ពហិទ្ធាវ ឧប្បន្នន្តិ ពហិទ្ធា វត្ថុស្មិំយេវ ឧប្បន្នំ។ អភិធម្មេ បន ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ…បេ.… អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ (ធ. ស. ២២០) ឯវំ ចតុន្នំ អភិភាយតនានំ អាគតត្តា អភិធម្មដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២០៤) ‘‘កស្មា បន ‘យថា សុត្តន្តេ អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានីតិអាទិ វុត្តំ, ឯវំ អវត្វា ឥធ ចតូសុបិ អភិភាយតនេសុ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញិតាវ វុត្តា’តិ ចោទនំ កត្វា ‘អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតោ’តិ ការណំ វត្វា, តត្ថ វា ហិ ឥធ វា ពហិទ្ធា រូបានេវ អភិភវិតព្ពានិ, តស្មា តានិ និយមតោ វត្តព្ពានីតិ តត្រាបិ ឥធាបិ វុត្តានិ។ ‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’តិ ឥទំ បន សត្ថុ ទេសនាវិលាសមត្តមេវា’’តិ វុត្តំ។ ឯត្ថ ច វណ្ណាភោគរហិតានិ, សហិតានិ ច សព្ពានិ បរិត្តានិ ‘‘បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ វុត្តានិ, តថា អប្បមាណានិ ‘‘អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ។ អត្ថិ ហិ សោ បរិយាយោ បរិត្តានិ អភិភុយ្យ តានិ ចេ កទាចិ វណ្ណវសេន អាភុជិតានិ ហោន្តិ, សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ អភិភុយ្យាតិ។ បរិយាយកថា ហិ សុត្តន្តទេសនាតិ។ អភិធម្មេ (ធ. ស. ២២២) បន និប្បរិយាយទេសនត្តា វណ្ណាភោគរហិតានិ វិសុំ វុត្តានិ, តថា សហិតានិ។ អត្ថិ ហិ ឧភយត្ថ អភិភវនវិសេសោតិ។ តថា ឥធ បរិយាយទេសនត្តា វិមោក្ខានម្បិ អភិភវនបរិយាយោ អត្ថីតិ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’’តិអាទិនា បឋមទុតិយអភិភាយតនេសុ បឋមវិមោក្ខោ, តតិយចតុត្ថអភិភាយតនេសុ ទុតិយវិមោក្ខោ, វណ្ណាភិភាយតនេសុ តតិយវិមោក្ខោ ច អភិភវនប្បវត្តិតោ សង្គហិតោ។ អភិធម្មេ បន និប្បរិយាយទេសនត្តា វិមោក្ខាភិភាយតនានិ អសង្ករតោ ទស្សេតុំ វិមោក្ខេ វជ្ជេត្វា អភិភាយតនានិ កថិតានិ ; សព្ពានិ ច វិមោក្ខកិច្ចានិ ឈានានិ វិមោក្ខទេសនាយំ វុត្តានិ។ តទេតំ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’’តិ អាគតស្ស អភិភាយតនទ្វយស្ស អភិធម្មេ អភិភាយតនេសុ អវចនតោ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីនញ្ច សព្ពវិមោក្ខកិច្ចសាធារណវចនភាវតោ វវត្ថានំ កតន្តិ វិញ្ញាយតិ។ ‘‘អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតោ’’តិ ឥទំ កត្ថចិបិ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបានិ បស្សតី’’តិ អវត្វា សព្ពត្ថ យំ វុត្តំ ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ, តស្ស ការណវចនំ, តេន យំ អញ្ញហេតុកំ, តំ តេន ហេតុនា វុត្តំ។ យំ បន ទេសនាវិលាសហេតុកំ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញិតាយ ឯវ អភិធម្មេ (ធ. ស. ២២៣) វចនំ, ន តស្ស អញ្ញំ ការណំ មគ្គិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ។ អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតា ច តេសំ ពហិទ្ធា រូបានំ វិយ អភូតត្តា។ ទេសនាវិលាសោ ច យថាវុត្តវវត្ថានវសេន វេទិតព្ពោ វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន វិជ្ជមានបរិយាយកថាភាវតោ។ ‘‘សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ ឯតេនេវ សិទ្ធត្តា ន នីលាទិ អភិភាយតនានិ វត្តព្ពានីតិ ចេ? តំ ន, នីលាទីសុ កតាធិការានំ នីលាទិភាវស្សេវ អភិភវនការណត្តា។ ន ហិ តេសំ បរិសុទ្ធាបរិសុទ្ធវណ្ណានំ បរិត្តតា, អប្បមាណតា វា អភិភវនការណំ, អថ ខោ នីលាទិភាវោ ឯវាតិ។ ឯតេសុ ច បរិត្តាទិកសិណរូបេសុ យំ យំ ចរិតស្ស ឥមានិ អភិភាយតនានិ ឥជ្ឈន្តិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេសុ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Bahiddhāvauppannanti bahiddhā vatthusmiṃyeva uppannaṃ. Abhidhamme pana ‘‘ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni…pe… appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti (dha. sa. 220) evaṃ catunnaṃ abhibhāyatanānaṃ āgatattā abhidhammaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 204) ‘‘kasmā pana ‘yathā suttante ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittānītiādi vuttaṃ, evaṃ avatvā idha catūsupi abhibhāyatanesu ajjhattaṃ arūpasaññitāva vuttā’ti codanaṃ katvā ‘ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato’ti kāraṇaṃ vatvā, tattha vā hi idha vā bahiddhā rūpāneva abhibhavitabbāni, tasmā tāni niyamato vattabbānīti tatrāpi idhāpi vuttāni. ‘Ajjhattaṃ rūpasaññī’ti idaṃ pana satthu desanāvilāsamattamevā’’ti vuttaṃ. Ettha ca vaṇṇābhogarahitāni, sahitāni ca sabbāni parittāni ‘‘parittāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti vuttāni, tathā appamāṇāni ‘‘appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti. Atthi hi so pariyāyo parittāni abhibhuyya tāni ce kadāci vaṇṇavasena ābhujitāni honti, suvaṇṇadubbaṇṇāni abhibhuyyāti. Pariyāyakathā hi suttantadesanāti. Abhidhamme (dha. sa. 222) pana nippariyāyadesanattā vaṇṇābhogarahitāni visuṃ vuttāni, tathā sahitāni. Atthi hi ubhayattha abhibhavanavisesoti. Tathā idha pariyāyadesanattā vimokkhānampi abhibhavanapariyāyo atthīti ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’tiādinā paṭhamadutiyaabhibhāyatanesu paṭhamavimokkho, tatiyacatutthaabhibhāyatanesu dutiyavimokkho, vaṇṇābhibhāyatanesu tatiyavimokkho ca abhibhavanappavattito saṅgahito. Abhidhamme pana nippariyāyadesanattā vimokkhābhibhāyatanāni asaṅkarato dassetuṃ vimokkhe vajjetvā abhibhāyatanāni kathitāni ; sabbāni ca vimokkhakiccāni jhānāni vimokkhadesanāyaṃ vuttāni. Tadetaṃ ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’ti āgatassa abhibhāyatanadvayassa abhidhamme abhibhāyatanesu avacanato ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīnañca sabbavimokkhakiccasādhāraṇavacanabhāvato vavatthānaṃ katanti viññāyati. ‘‘Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato’’ti idaṃ katthacipi ‘‘ajjhattaṃ rūpāni passatī’’ti avatvā sabbattha yaṃ vuttaṃ ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti, tassa kāraṇavacanaṃ, tena yaṃ aññahetukaṃ, taṃ tena hetunā vuttaṃ. Yaṃ pana desanāvilāsahetukaṃ ajjhattaṃ arūpasaññitāya eva abhidhamme (dha. sa. 223) vacanaṃ, na tassa aññaṃ kāraṇaṃ maggitabbanti dasseti. Ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyatā ca tesaṃ bahiddhā rūpānaṃ viya abhūtattā. Desanāvilāso ca yathāvuttavavatthānavasena veditabbo veneyyajjhāsayavasena vijjamānapariyāyakathābhāvato. ‘‘Suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti eteneva siddhattā na nīlādi abhibhāyatanāni vattabbānīti ce? Taṃ na, nīlādīsu katādhikārānaṃ nīlādibhāvasseva abhibhavanakāraṇattā. Na hi tesaṃ parisuddhāparisuddhavaṇṇānaṃ parittatā, appamāṇatā vā abhibhavanakāraṇaṃ, atha kho nīlādibhāvo evāti. Etesu ca parittādikasiṇarūpesu yaṃ yaṃ caritassa imāni abhibhāyatanāni ijjhanti, taṃ dassetuṃ ‘‘imesu panā’’tiādi vuttaṃ.

    សព្ពសង្គាហកវសេនាតិ សកលនីលវណ្ណនីលនិទស្សននីលនិភាសានំ សាធារណវសេន។ វណ្ណវសេនាតិ សភាវវណ្ណវសេន។ និទស្សនវសេនាតិ បស្សិតព្ពតាវសេន ចក្ខុវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណវីថិយា គហេតព្ពតាវសេន។ ឱភាសវសេនាតិ សប្បភាសតាយ អវភាសនវសេន។ ឧមាបុប្ផន្តិ អតសិបុប្ផំ។ នីលមេវ ហោតិ វណ្ណសង្ករាភាវតោ។ ពារាណសិសម្ភវន្តិ ពារាណសិយំ សមុដ្ឋិតំ។

    Sabbasaṅgāhakavasenāti sakalanīlavaṇṇanīlanidassananīlanibhāsānaṃ sādhāraṇavasena. Vaṇṇavasenāti sabhāvavaṇṇavasena. Nidassanavasenāti passitabbatāvasena cakkhuviññāṇādiviññāṇavīthiyā gahetabbatāvasena. Obhāsavasenāti sappabhāsatāya avabhāsanavasena. Umāpupphanti atasipupphaṃ. Nīlameva hoti vaṇṇasaṅkarābhāvato. Bārāṇasisambhavanti bārāṇasiyaṃ samuṭṭhitaṃ.

    ឯកច្ចស្ស ឥតោ ពាហិរកស្ស អប្បមាណំ អតិវិត្ថារិតំ កសិណនិមិត្តំ ឱលោកេន្តស្ស ភយំ ឧប្បជ្ជេយ្យ ‘‘កិំ នុ ខោ ឥទំ សកលំ លោកំ អភិភវិត្វា អជ្ឈោត្ថរិត្វា គណ្ហាតី’’តិ, តថាគតស្ស បន តាទិសំ ភយំ វា សារជ្ជំ វា នត្ថីតិ អភីតភាវទស្សនត្ថមេវ អានីតានិ។

    Ekaccassa ito bāhirakassa appamāṇaṃ ativitthāritaṃ kasiṇanimittaṃ olokentassa bhayaṃ uppajjeyya ‘‘kiṃ nu kho idaṃ sakalaṃ lokaṃ abhibhavitvā ajjhottharitvā gaṇhātī’’ti, tathāgatassa pana tādisaṃ bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthīti abhītabhāvadassanatthameva ānītāni.

    អដ្ឋវិមោក្ខវណ្ណនា

    Aṭṭhavimokkhavaṇṇanā

    ១៧៤. ឧត្តានត្ថាយេវ ហេដ្ឋា អត្ថតោ វិភត្តត្តា។ ឯកច្ចស្ស វិមោក្ខោតិ ឃោសោបិ ភយាវហោ វដ្ដាភិរតភាវតោ, តថាគតស្ស បន វិមោក្ខេ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតោបិ តំ នត្ថីតិ អភីតភាវទស្សនត្ថមេវ អានីតានិ។

    174.Uttānatthāyeva heṭṭhā atthato vibhattattā. Ekaccassa vimokkhoti ghosopi bhayāvaho vaṭṭābhiratabhāvato, tathāgatassa pana vimokkhe upasampajja viharatopi taṃ natthīti abhītabhāvadassanatthameva ānītāni.

    អានន្ទយាចនកថាវណ្ណនា

    Ānandayācanakathāvaṇṇanā

    ១៧៨. ពោធីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ។ តញ្ហិ ‘‘ចតុមគ្គញាណបដិវេធ’’ន្ត្វេវ វុត្តំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បដិវេធស្ស តំមូលកត្តា។ ឯវំ វុត្តភាវន្តិ ‘‘អាកង្ខមានោ អានន្ទ តថាគតោ កប្បំ វា តិដ្ឋេយ្យា’’តិ (ទី. និ. ២.១៦៦) ឯវំ វុត្តភាវំ។

    178.Bodhīti sabbaññutaññāṇaṃ. Tañhi ‘‘catumaggañāṇapaṭivedha’’ntveva vuttaṃ sabbaññutaññāṇappaṭivedhassa taṃmūlakattā. Evaṃ vuttabhāvanti ‘‘ākaṅkhamāno ānanda tathāgato kappaṃ vā tiṭṭheyyā’’ti (dī. ni. 2.166) evaṃ vuttabhāvaṃ.

    ១៧៩. តម្បិ ឱឡារិកនិមិត្តំ កតំ តស្ស មារេន បរិយុដ្ឋិតចេតសោ ន បដិវិទ្ធំ ន សល្លក្ខិតំ។

    179.Tampi oḷārikanimittaṃ kataṃ tassa mārena pariyuṭṭhitacetaso na paṭividdhaṃ na sallakkhitaṃ.

    ១៨៣. អាទិកេហីតិ ឯវមាទីហិ មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាហិ។ បិយាយិតព្ពតោ បិយេហិ។ មនវឌ្ឍនតោ មនាបេហិ។ ជាតិយាតិ ជាតិអនុរូបគមនេន។ នានាភាវោ វិសុំភាវោ អសម្ពទ្ធភាវោ។ មរណេន វិនាភាវោតិ ចុតិយា តេនត្តភាវេន អបុនរាវត្តនតោ វិប្បយោគោ។ ភវេន អញ្ញថាភាវោតិ ភវន្តរគ្គហណេន បុរិមាការតោ អញ្ញាការតា ‘‘កាមាវចរសត្តោ រូបាវចរោ ហោតី’’តិអាទិនា, តត្ថាបិ ‘‘មនុស្សោ ទេវោ ហោតី’’តិអាទិនាបិ យោជេតព្ពោ។ កុតេត្ថ លព្ភាតិ កុតោ កុហិំ កិស្មិំ នាម ឋានេ ឯត្ថ ឯតស្មិំ ខន្ធប្បវត្តេ ‘‘យំ តំ ជាតំ…បេ.… មា បលុជ្ជី’’តិ លទ្ធុំ សក្កា។ ន សក្កា ឯវ តាទិសស្ស ការណស្ស អភាវតោតិ អាហ ‘‘នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ។ ឯវំ អច្ឆរិយព្ភុតធម្មំ តថាគតស្សាបិ សរីរំ, កិមង្គំ បន អញ្ញេសន្តិ អធិប្បាយោ។ ‘‘បច្ចាវមិស្សតី’’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាយុសង្ខារានំ ឱស្សដ្ឋត្តា, ពុទ្ធកិច្ចស្ស ច បរិយោសាបិតត្តា។ ន ហេត្ថ មាសត្តយតោ បរំ ពុទ្ធវេនេយ្យា លព្ភន្តីតិ។

    183.Ādikehīti evamādīhi mittāmaccasuhajjāhi. Piyāyitabbato piyehi. Manavaḍḍhanato manāpehi. Jātiyāti jātianurūpagamanena. Nānābhāvo visuṃbhāvo asambaddhabhāvo. Maraṇena vinābhāvoti cutiyā tenattabhāvena apunarāvattanato vippayogo. Bhavena aññathābhāvoti bhavantaraggahaṇena purimākārato aññākāratā ‘‘kāmāvacarasatto rūpāvacaro hotī’’tiādinā, tatthāpi ‘‘manusso devo hotī’’tiādināpi yojetabbo. Kutettha labbhāti kuto kuhiṃ kismiṃ nāma ṭhāne ettha etasmiṃ khandhappavatte ‘‘yaṃ taṃ jātaṃ…pe… mā palujjī’’ti laddhuṃ sakkā. Na sakkā eva tādisassa kāraṇassa abhāvatoti āha ‘‘netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti. Evaṃ acchariyabbhutadhammaṃ tathāgatassāpi sarīraṃ, kimaṅgaṃ pana aññesanti adhippāyo. ‘‘Paccāvamissatī’’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjati satiṃ sūpaṭṭhitaṃ katvā ñāṇena paricchinditvā āyusaṅkhārānaṃ ossaṭṭhattā, buddhakiccassa ca pariyosāpitattā. Na hettha māsattayato paraṃ buddhaveneyyā labbhantīti.

    ១៨៤. សាសនស្ស ចិរដ្ឋិតិ នាម សសម្ភារេហិ អរិយមគ្គធម្មេហិ កេវលេហីតិ អាហ ‘‘សព្ពំ លោកិយលោកុត្តរវសេនេវ កថិត’’ន្តិ លោកិយាហិ សីលសមាធិបញ្ញាហិ វិនា លោកុត្តរធម្មសមធិគមស្ស អសម្ភវតោ។

    184. Sāsanassa ciraṭṭhiti nāma sasambhārehi ariyamaggadhammehi kevalehīti āha ‘‘sabbaṃ lokiyalokuttaravaseneva kathita’’nti lokiyāhi sīlasamādhipaññāhi vinā lokuttaradhammasamadhigamassa asambhavato.

    តតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Tatiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    នាគាបលោកិតវណ្ណនា

    Nāgāpalokitavaṇṇanā

    ១៨៦. នាគាបលោកិតន្តិ នាគស្ស វិយ អបលោកិតំ, ហត្ថិនាគស្ស អបលោកនសទិសំ អបលោកនន្តិ អត្ថោ។ អាហច្ចាតិ ផុសិត្វា។ អង្កុសកលគ្គានិ វិយាតិ អង្កុសកានិ វិយ អញ្ញមញ្ញស្មិំ លគ្គានិ អាសត្តានិ ហុត្វា ឋិតានិ។ ឯកាពទ្ធានីតិ អញ្ញមញ្ញំ ឯកតោ អាពទ្ធានិ។ តស្មាតិ គីវដ្ឋីនំ ឯកគ្ឃនានំ វិយ ឯកាពទ្ធភាវេន, ន កេវលំ គីវដ្ឋីនំយេវ, អថ ខោ សព្ពានិបិ តានិ ពុទ្ធានំ ឋបេត្វា ពាហុសន្ធិអាទិកា ទ្វាទស មហាសន្ធិយោ, អង្គុលិសន្ធិយោ ច ឥតរសន្ធីសុ ឯកាពទ្ធានិ ហុត្វា ឋិតានិ, យតោ នេសំ បកតិហត្ថីនំ កោដិសហស្សពលប្បមាណំ កាយពលំ ហោតិ។ វេសាលិនគរាភិមុខំ អកាសិ កណ្ដកបរិវត្តនេ វិយ កបិលនគរាភិមុខំ។ យទិ ឯវំ កថំ តំ នាគាបលោកិតំ នាម ជាតំ? តទជ្ឈាសយំ ឧបាទាយ។ ភគវា ហិ នាគាបលោកិតវសេនេវ អបលោកេតុកាមោ ជាតោ, បុញ្ញានុភាវេន បនស្ស បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ បរិវត្តិ, តេន តំ ‘‘នាគាបលោកិតំ’’ ត្វេវ វុច្ចតិ។

    186.Nāgāpalokitanti nāgassa viya apalokitaṃ, hatthināgassa apalokanasadisaṃ apalokananti attho. Āhaccāti phusitvā. Aṅkusakalaggāni viyāti aṅkusakāni viya aññamaññasmiṃ laggāni āsattāni hutvā ṭhitāni. Ekābaddhānīti aññamaññaṃ ekato ābaddhāni. Tasmāti gīvaṭṭhīnaṃ ekagghanānaṃ viya ekābaddhabhāvena, na kevalaṃ gīvaṭṭhīnaṃyeva, atha kho sabbānipi tāni buddhānaṃ ṭhapetvā bāhusandhiādikā dvādasa mahāsandhiyo, aṅgulisandhiyo ca itarasandhīsu ekābaddhāni hutvā ṭhitāni, yato nesaṃ pakatihatthīnaṃ koṭisahassabalappamāṇaṃ kāyabalaṃ hoti. Vesālinagarābhimukhaṃ akāsi kaṇṭakaparivattane viya kapilanagarābhimukhaṃ. Yadi evaṃ kathaṃ taṃ nāgāpalokitaṃ nāma jātaṃ? Tadajjhāsayaṃ upādāya. Bhagavā hi nāgāpalokitavaseneva apaloketukāmo jāto, puññānubhāvena panassa patiṭṭhitaṭṭhānaṃ parivatti, tena taṃ ‘‘nāgāpalokitaṃ’’ tveva vuccati.

    ‘‘ឥទំ បច្ឆិមកំ អានន្ទ តថាគតស្ស វេសាលិយា ទស្សន’’ន្តិ នយិទំ វេសាលិយា អបលោកនស្ស ការណវចនំ អនេកន្តិកត្តា, ភូតកថនមត្តំ បនេតំ។ មគ្គសោធនវសេន តំ ទស្សេត្វា អញ្ញទេវេត្ថ អបលោកនការណំ ទស្សេតុកាមោ ‘‘ននុ ចា’’តិអាទិមាហ។ តំ តំ សព្ពំ បច្ឆិមទស្សនមេវ អនុក្កមេន កុសិនារំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាតុកាមតាយ តតោ តតោ និក្ខន្តត្តា។ ‘‘អនច្ឆរិយត្តា’’តិ ឥមិនា យថាវុត្តំ អនេកន្តិកត្តំ បរិហរតិ, តយិទំ សោធនមត្តំ។ ឥទំ បនេត្ថ អវិបរីតំ ការណន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ន ហិ ភគវា សាបេក្ខោ វេសាលិំ អបលោកេសិ, ‘‘ឥទំ បន មេ គមនំ អបុនរាគមន’’ន្តិ ទស្សនមុខេន ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អបលោកេសិ។ តេនាហ ‘‘អបិច វេសាលិរាជានោ’’តិអាទិ។

    ‘‘Idaṃ pacchimakaṃ ānanda tathāgatassa vesāliyā dassana’’nti nayidaṃ vesāliyā apalokanassa kāraṇavacanaṃ anekantikattā, bhūtakathanamattaṃ panetaṃ. Maggasodhanavasena taṃ dassetvā aññadevettha apalokanakāraṇaṃ dassetukāmo ‘‘nanu cā’’tiādimāha. Taṃ taṃ sabbaṃ pacchimadassanameva anukkamena kusināraṃ gantvā parinibbātukāmatāya tato tato nikkhantattā. ‘‘Anacchariyattā’’ti iminā yathāvuttaṃ anekantikattaṃ pariharati, tayidaṃ sodhanamattaṃ. Idaṃ panettha aviparītaṃ kāraṇanti dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Na hi bhagavā sāpekkho vesāliṃ apalokesi, ‘‘idaṃ pana me gamanaṃ apunarāgamana’’nti dassanamukhena bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya apalokesi. Tenāha ‘‘apica vesālirājāno’’tiādi.

    អន្តករោតិ សកលវដ្ដទុក្ខស្ស សកសន្តានេ, បរសន្តានេ ច វិនាសករោ អភាវករោ។ ពុទ្ធចក្ខុធម្មចក្ខុទិព្ពចក្ខុមំសចក្ខុសមន្តចក្ខុសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមា។ សវាសនានំ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្នត្តា សាតិសយំ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ។

    Antakaroti sakalavaṭṭadukkhassa sakasantāne, parasantāne ca vināsakaro abhāvakaro. Buddhacakkhudhammacakkhudibbacakkhumaṃsacakkhusamantacakkhusaṅkhātehi pañcahi cakkhūhi cakkhumā. Savāsanānaṃ kilesānaṃ samucchinnattā sātisayaṃ kilesaparinibbānena parinibbuto.

    ចតុមហាបទេសវណ្ណនា

    Catumahāpadesavaṇṇanā

    ១៨៧. មហាឱកាសេតិ មហន្តេ ឱកាសេ។ មហន្តានិ ធម្មស្ស បតិដ្ឋាបនដ្ឋានានិ។ យេសុ បតិដ្ឋាបិតោ ធម្មោ និច្ឆីយតិ អសន្ទេហតោ, កានិ បន តានិ? អាគមនវិសិដ្ឋានិ សុត្តោតរណាទីនិ។ ទុតិយវិកប្បេ អបទិសន្តីតិ អបទេសា, ‘‘សម្មុខា មេតំ អាវុសោ ភគវតោ សុត’’ន្តិអាទិនា កេនចិ អាភតស្ស ‘‘ធម្មោ’’តិ វិនិច្ឆិននេ ការណំ។ កិំ បន តន្តិ? តស្ស យថាភតស្ស សុត្តោតរណាទិ ឯវ។ យទិ ឯវំ កថំ ចត្តារោតិ? យស្មា ធម្មស្ស ទ្វេ សម្បរាយា សត្ថា, សាវកា ច, តេសុ ច សាវកា សង្ឃគណបុគ្គលវសេន តិវិធា , ឯវំ ‘‘តុម្ហាកំ មយា យំ ធម្មោ បដិគ្គហិតោ’’តិ អបទិសិតព្ពានំ ភេទេន ចត្តារោ។ តេនាហ ‘‘សម្មុខា មេ តំ អាវុសោ ភគវតោ សុត’’ន្តិអាទិ។ តថា ច វុត្តំ នេត្តិយំ ‘‘ចត្តារោ មហាបទេសា ពុទ្ធាបទេសោ សង្ឃាបទេសោ សម្ពហុលត្ថេរាបទេសោ ឯកត្ថេរាបទេសោ។ ឥមេ ចត្តារោ មហាបទេសា’’តិ (នេត្តិ. ១៨) ពុទ្ធោ អបទេសោ ឯតស្សាតិ ពុទ្ធាបទេសោ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ តេនាហ ‘‘ពុទ្ធាទយោ…បេ.… មហាការណានី’’តិ។

    187.Mahāokāseti mahante okāse. Mahantāni dhammassa patiṭṭhāpanaṭṭhānāni. Yesu patiṭṭhāpito dhammo nicchīyati asandehato, kāni pana tāni? Āgamanavisiṭṭhāni suttotaraṇādīni. Dutiyavikappe apadisantīti apadesā, ‘‘sammukhā metaṃ āvuso bhagavato suta’’ntiādinā kenaci ābhatassa ‘‘dhammo’’ti vinicchinane kāraṇaṃ. Kiṃ pana tanti? Tassa yathābhatassa suttotaraṇādi eva. Yadi evaṃ kathaṃ cattāroti? Yasmā dhammassa dve samparāyā satthā, sāvakā ca, tesu ca sāvakā saṅghagaṇapuggalavasena tividhā , evaṃ ‘‘tumhākaṃ mayā yaṃ dhammo paṭiggahito’’ti apadisitabbānaṃ bhedena cattāro. Tenāha ‘‘sammukhā me taṃ āvuso bhagavato suta’’ntiādi. Tathā ca vuttaṃ nettiyaṃ ‘‘cattāro mahāpadesā buddhāpadeso saṅghāpadeso sambahulattherāpadeso ekattherāpadeso. Ime cattāro mahāpadesā’’ti (netti. 18) buddho apadeso etassāti buddhāpadeso. Esa nayo sesesupi. Tenāha ‘‘buddhādayo…pe… mahākāraṇānī’’ti.

    ១៨៨. នេវ អភិនន្ទិតព្ពន្តិ ន សម្បដិច្ឆិតព្ពំ។ គន្ថស្ស សម្បដិច្ឆនំ នាម សវនន្តិ អាហ ‘‘ន សោតព្ព’’ន្តិ។ បទព្យញ្ជនានីតិ បទានិ ច ព្យញ្ជនានិ ច, អត្ថបទានិ, ព្យញ្ជនបទានិ ចាតិ អត្ថោ។ បជ្ជតិ អត្ថោ ឯតេហីតិ បទានិ, អក្ខរាទីនិ ព្យញ្ជនបទានិ។ បជ្ជិតព្ពតោ បទានិ, សង្កាសនាទីនិ អត្ថបទានិ។ អដ្ឋកថាយំបន ‘‘‘បទសង្ខាតានិ ព្យញ្ជនានី’តិ ព្យញ្ជនបទានេវ វុត្តានី’’តិ កេចិ, តំ ន, អត្ថំ ព្យញ្ជេន្តីតិ ព្យញ្ជនានិ, ព្យញ្ជនបទានិ, តេហិ ព្យញ្ជិតព្ពតោ ព្យញ្ជនានិ, អត្ថបទានីតិ ឧភយសង្គហតោ។ ឥមស្មិំ ឋានេតិ តេនាភតសុត្តស្ស ឥមស្មិំ បទេសេ។ បាឡិ វុត្តាតិ កេវលោ បាឡិធម្មោ បវត្តោ។ អត្ថោ វុត្តោតិ បាឡិយា អត្ថោ បវត្តោ និទ្ទិដ្ឋោ។ អនុសន្ធិ កថិតោតិ យថារទ្ធទេសនាយ, ឧបរិ ទេសនាយ ច អនុសន្ធានំ កថិតំ សម្ពន្ធោ កថិតោ ។ បុព្ពាបរំ កថិតន្តិ បុព្ពេនាបរំ អវិរុជ្ឈនញ្ចេវ វិសេសាធានញ្ច កថិតំ បកាសិតំ។ ឯវំ បាឡិធម្មាទីនិ សម្មទេវ សល្លក្ខេត្វា គហណំ សាធុកំ ឧគ្គហណន្តិ អាហ ‘‘សុដ្ឋុ គហេត្វា’’តិ។ សុត្តេ ឱតារេតព្ពានីតិ ញាណេន សុត្តេ ឱគាហេត្វា តារេតព្ពានិ, តំ បន ឱគាហេត្វា តរណំ តត្ថ ឱតរណំ អនុប្បវេសនំ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘សុត្តេ ឱតារេតព្ពានី’’តិ។ សំសន្ទេត្វា ទស្សនំ សន្ទស្សនន្តិ អាហ ‘‘វិនយេ សំសន្ទេតព្ពានី’’តិ។

    188.Nevaabhinanditabbanti na sampaṭicchitabbaṃ. Ganthassa sampaṭicchanaṃ nāma savananti āha ‘‘na sotabba’’nti. Padabyañjanānīti padāni ca byañjanāni ca, atthapadāni, byañjanapadāni cāti attho. Pajjati attho etehīti padāni, akkharādīni byañjanapadāni. Pajjitabbato padāni, saṅkāsanādīni atthapadāni. Aṭṭhakathāyaṃpana ‘‘‘padasaṅkhātāni byañjanānī’ti byañjanapadāneva vuttānī’’ti keci, taṃ na, atthaṃ byañjentīti byañjanāni, byañjanapadāni, tehi byañjitabbato byañjanāni, atthapadānīti ubhayasaṅgahato. Imasmiṃ ṭhāneti tenābhatasuttassa imasmiṃ padese. Pāḷi vuttāti kevalo pāḷidhammo pavatto. Attho vuttoti pāḷiyā attho pavatto niddiṭṭho. Anusandhi kathitoti yathāraddhadesanāya, upari desanāya ca anusandhānaṃ kathitaṃ sambandho kathito . Pubbāparaṃ kathitanti pubbenāparaṃ avirujjhanañceva visesādhānañca kathitaṃ pakāsitaṃ. Evaṃ pāḷidhammādīni sammadeva sallakkhetvā gahaṇaṃ sādhukaṃ uggahaṇanti āha ‘‘suṭṭhu gahetvā’’ti. Sutte otāretabbānīti ñāṇena sutte ogāhetvā tāretabbāni, taṃ pana ogāhetvā taraṇaṃ tattha otaraṇaṃ anuppavesanaṃ hotīti vuttaṃ ‘‘sutte otāretabbānī’’ti. Saṃsandetvā dassanaṃ sandassananti āha ‘‘vinaye saṃsandetabbānī’’ti.

    កិំ បន តំ សុត្តំ, កោ វា វិនយោតិ វិចារណាយ អាចរិយានំ មតិភេទមុខេន តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ វិនយោតិ វិភង្គបាឋមាហ។ សោ ហិ មាតិកាសញ្ញិតស្ស សុត្តស្ស អត្ថសូចនតោ ‘‘សុត្ត’’ន្តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ។ វិវិធនយត្តា, វិសិដ្ឋនយត្តា ច វិនយោ, ខន្ធកបាឋោ។ ឯវន្តិ ឯវំ សុត្តវិនយេសុ បរិគ្គយ្ហមានេសុ វិនយបិដកម្បិ ន បរិយាទីយតិ បរិវារបាឡិយា អសង្គហិតត្តា។ សុត្តន្តាភិធម្មបិដកានិ វា សុត្តំ អត្ថសូចនាទិអត្ថសម្ភវតោ។ ឯវម្បីតិ ‘‘សុត្តន្តាភិធម្មបិដកានិ សុត្តំ, វិនយបិដកំ វិនយោ’’តិ ឯវំ សុត្តវិនយវិភាគេ វុច្ចមានេបិ។ ន តាវ បរិយាទីយន្តីតិ ន តាវ អនវសេសតោ បរិគ្គយ្ហន្តិ, កស្មាតិ អាហ ‘‘អសុត្តនាមកញ្ហី’’តិអាទិ។ យស្មា ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ឥមំ នាមំ អនារោបេត្វា សង្គីតម្បិ ជាតកាទិពុទ្ធវចនំ អត្ថិ, តស្មា វុត្តនយេន តីណិ បិដកានិ ន បរិយាទិណ្ណានីតិ។ សុត្តនិបាតឧទានឥតិវុត្តកាទីនិ ទីឃនិកាយាទយោ វិយ សុត្តនាមំ អារោបេត្វា អសង្គីតានីតិ អធិប្បាយេ បនេត្ថ ជាតកាទីហិ សទ្ធិំ តានិបិ គហិតានិ។ ពុទ្ធវំសចរិយាបិដកានំ បនេត្ថ អគ្គហណេ ការណំ មគ្គិតព្ពំ, កិំ វា តេន មគ្គនេន? សព្ពោបាយំ វណ្ណនានយោ ថេរវាទំ ទស្សនមុខេន បដិក្ខិត្តោ ឯវាតិ។

    Kiṃ pana taṃ suttaṃ, ko vā vinayoti vicāraṇāya ācariyānaṃ matibhedamukhena tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘ettha cā’’tiādi vuttaṃ. Vinayoti vibhaṅgapāṭhamāha. So hi mātikāsaññitassa suttassa atthasūcanato ‘‘sutta’’nti vattabbataṃ arahati. Vividhanayattā, visiṭṭhanayattā ca vinayo, khandhakapāṭho. Evanti evaṃ suttavinayesu pariggayhamānesu vinayapiṭakampi na pariyādīyati parivārapāḷiyā asaṅgahitattā. Suttantābhidhammapiṭakāni vā suttaṃ atthasūcanādiatthasambhavato. Evampīti ‘‘suttantābhidhammapiṭakāni suttaṃ, vinayapiṭakaṃ vinayo’’ti evaṃ suttavinayavibhāge vuccamānepi. Na tāva pariyādīyantīti na tāva anavasesato pariggayhanti, kasmāti āha ‘‘asuttanāmakañhī’’tiādi. Yasmā ‘‘sutta’’nti imaṃ nāmaṃ anāropetvā saṅgītampi jātakādibuddhavacanaṃ atthi, tasmā vuttanayena tīṇi piṭakāni na pariyādiṇṇānīti. Suttanipātaudānaitivuttakādīni dīghanikāyādayo viya suttanāmaṃ āropetvā asaṅgītānīti adhippāye panettha jātakādīhi saddhiṃ tānipi gahitāni. Buddhavaṃsacariyāpiṭakānaṃ panettha aggahaṇe kāraṇaṃ maggitabbaṃ, kiṃ vā tena magganena? Sabbopāyaṃ vaṇṇanānayo theravādaṃ dassanamukhena paṭikkhitto evāti.

    អត្ថីតិ កិំ អត្ថិ, អសុត្តនាមកំ ពុទ្ធវចនំ នត្ថិ ឯវាតិ ទស្សេតិ។ តថា ហិ និទានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា; សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) អម្ហេហិ វុត្តំ ‘‘សុត្តន្តិ សាមញ្ញវិធិ, វិសេសវិធយោ បរេ’’តិ។ តំ សព្ពំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘សុត្តន្តិ វិនយោ’’តិអាទិនា វុត្តំ សំវណ្ណនានយំ ‘‘នាយមត្ថោ ឥធាធិប្បេតោ’’តិ បដិសោធេត្វា។ វិនេតិ ឯតេន កិលេសេតិ វិនយោ, កិលេសវិនយនូបាយោ, សោ ឯវ ច នំ ករោតីតិ ការណន្តិ អាហ ‘‘វិនយោ បន ការណ’’ន្តិ។

    Atthīti kiṃ atthi, asuttanāmakaṃ buddhavacanaṃ natthi evāti dasseti. Tathā hi nidānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā; sārattha. ṭī. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā) amhehi vuttaṃ ‘‘suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare’’ti. Taṃ sabbaṃ paṭikkhipitvā ‘‘suttanti vinayo’’tiādinā vuttaṃ saṃvaṇṇanānayaṃ ‘‘nāyamattho idhādhippeto’’ti paṭisodhetvā. Vineti etena kileseti vinayo, kilesavinayanūpāyo, so eva ca naṃ karotīti kāraṇanti āha ‘‘vinayo pana kāraṇa’’nti.

    ធម្មេតិ បរិយត្តិធម្មេ។ សរាគាយាតិ សរាគភាវាយ កាមរាគភវរាគបរិព្រូហនាយ។ សញ្ញោគាយាតិ ភវសំយោជនាយ។ អាចយាយាតិ វដ្ដស្ស វឌ្ឍនត្ថាយ។ មហិច្ឆតាយាតិ មហិច្ឆភាវាយ។ អសន្តុដ្ឋិយាតិ អសន្តុដ្ឋិភាវាយ។ សង្គណិកាយាតិ កិលេសសង្គណគណសង្គណវិហារាយ។ កោសជ្ជាយាតិ កុសីតភាវាយ។ ទុព្ភរតាយាតិ ទុប្បោសតាយ។ វិរាគាយាតិ សកលវដ្ដតោ វិរជ្ជនត្ថាយ។ វិសញ្ញោគាយាតិ កាមភវាទីហិ វិសំយុជ្ជនត្ថាយ។ អបចយាយាតិ សព្ពស្សាបិ វដ្ដស្ស អបចយនាយ, និព្ពានាយាតិ អត្ថោ។ អប្បិច្ឆតាយាតិ បច្ចយប្បិច្ឆតាទិវសេន សព្ពសោ ឥច្ឆាបគមាយ។ សន្តុដ្ឋិយាតិ ទ្វាទសវិធសន្តុដ្ឋិភាវាយ។ បវិវេកាយាតិ បវិវិត្តភាវាយ, កាយវិវេកាទិតទង្គវិវេកាទិវិវេកសិទ្ធិយា។ វីរិយារម្ភាយាតិ កាយិកស្ស ចេវ, ចេតសិកស្ស ច វីរិយស្ស បគ្គហណត្ថាយ។ សុភរតាយាតិ សុខបោសនត្ថាយ។ ឯវំ យោ បរិយត្តិធម្មោ ឧគ្គហណធារណបរិបុច្ឆាមនសិការវសេន យោនិសោ បដិបជ្ជន្តស្ស សរាគាទិភាវបរិវជ្ជនស្ស ការណំ ហុត្វា វិរាគាទិភាវាយ សំវត្តតិ, ឯកំសតោ ឯសោ ធម្មោ។ ឯសោ វិនយោ, សម្មទេវ អបាយាទីសុ អបតនវសេន ធារណតោ, កិលេសានំ វិនយនតោ, សត្ថុ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ឱវាទានុសិដ្ឋិភាវតោ ឯតំ សត្ថុសាសនន្តិ ធារេយ្យាសិ ជានេយ្យាសិ, អវពុជ្ឈេយ្យាសីតិ អត្ថោ។ ចតុសច្ចស្ស សូចនំ សុត្តន្តិ អាហ ‘‘សុត្តេតិ តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ’’តិ។ តេបិដកញ្ហិ ពុទ្ធវចនំ សច្ចវិនិមុត្តំ នត្ថិ។ រាគាទិវិនយនការណំ តថាគតេន សុត្តបទេន បកាសិតន្តិ អាហ ‘‘វិនយេតិ ឯតស្មិំ រាគាទិវិនយការណេ’’តិ។

    Dhammeti pariyattidhamme. Sarāgāyāti sarāgabhāvāya kāmarāgabhavarāgaparibrūhanāya. Saññogāyāti bhavasaṃyojanāya. Ācayāyāti vaṭṭassa vaḍḍhanatthāya. Mahicchatāyāti mahicchabhāvāya. Asantuṭṭhiyāti asantuṭṭhibhāvāya. Saṅgaṇikāyāti kilesasaṅgaṇagaṇasaṅgaṇavihārāya. Kosajjāyāti kusītabhāvāya. Dubbharatāyāti dupposatāya. Virāgāyāti sakalavaṭṭato virajjanatthāya. Visaññogāyāti kāmabhavādīhi visaṃyujjanatthāya. Apacayāyāti sabbassāpi vaṭṭassa apacayanāya, nibbānāyāti attho. Appicchatāyāti paccayappicchatādivasena sabbaso icchāpagamāya. Santuṭṭhiyāti dvādasavidhasantuṭṭhibhāvāya. Pavivekāyāti pavivittabhāvāya, kāyavivekāditadaṅgavivekādivivekasiddhiyā. Vīriyārambhāyāti kāyikassa ceva, cetasikassa ca vīriyassa paggahaṇatthāya. Subharatāyāti sukhaposanatthāya. Evaṃ yo pariyattidhammo uggahaṇadhāraṇaparipucchāmanasikāravasena yoniso paṭipajjantassa sarāgādibhāvaparivajjanassa kāraṇaṃ hutvā virāgādibhāvāya saṃvattati, ekaṃsato eso dhammo. Eso vinayo, sammadeva apāyādīsu apatanavasena dhāraṇato, kilesānaṃ vinayanato, satthu sammāsambuddhassa ovādānusiṭṭhibhāvato etaṃ satthusāsananti dhāreyyāsi jāneyyāsi, avabujjheyyāsīti attho. Catusaccassa sūcanaṃ suttanti āha ‘‘sutteti tepiṭake buddhavacane’’ti. Tepiṭakañhi buddhavacanaṃ saccavinimuttaṃ natthi. Rāgādivinayanakāraṇaṃ tathāgatena suttapadena pakāsitanti āha ‘‘vinayeti etasmiṃ rāgādivinayakāraṇe’’ti.

    សុត្តេ ឱសរណញ្ចេត្ថ តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ បរិយាបន្នតាវសេនេវ វេទិតព្ពំ, ន អញ្ញថាតិ អាហ ‘‘សុត្តបដិបាដិយា កត្ថចិ អនាគន្ត្វា’’តិ។ ឆល្លិំ ឧដ្ឋបេត្វាតិ អរោគស្ស មហតោ រុក្ខស្ស តិដ្ឋតោ ឧបក្កមេន ឆល្លិយា សកលិកាយ, បបដិកាយ វា ឧដ្ឋបនំ វិយ អរោគស្ស សាសនធម្មស្ស តិដ្ឋតោ ព្យញ្ជនមត្តេន តប្បរិយាបន្នំ វិយ ហុត្វា ឆល្លិសទិសំ បុព្ពាបរវិរុទ្ធតាទិទោសំ ឧដ្ឋបេត្វា បរិទីបេត្វា, តាទិសានិ បន ឯកំសតោ គុឡ្ហវេស្សន្តរាទិបរិយាបន្នានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘គុឡ្ហវេស្សន្តរ…បេ.…បញ្ញាយន្តីតិ អត្ថោ’’តិ ។ រាគាទិវិនយេតិ រាគាទីនំ វិនយនត្ថេ។ តទាការតាយ ន បញ្ញាយមានានិ ន ទិស្សមានានិ ឆឌ្ឌេតព្ពានិ វជ្ជិតព្ពានិ ន គហេតព្ពានិ។ សព្ពត្ថាតិ សព្ពវារេសុ។

    Sutte osaraṇañcettha tepiṭake buddhavacane pariyāpannatāvaseneva veditabbaṃ, na aññathāti āha ‘‘suttapaṭipāṭiyā katthaci anāgantvā’’ti. Challiṃ uṭṭhapetvāti arogassa mahato rukkhassa tiṭṭhato upakkamena challiyā sakalikāya, papaṭikāya vā uṭṭhapanaṃ viya arogassa sāsanadhammassa tiṭṭhato byañjanamattena tappariyāpannaṃ viya hutvā challisadisaṃ pubbāparaviruddhatādidosaṃ uṭṭhapetvā paridīpetvā, tādisāni pana ekaṃsato guḷhavessantarādipariyāpannāni hontīti āha ‘‘guḷhavessantara…pe…paññāyantīti attho’’ti . Rāgādivinayeti rāgādīnaṃ vinayanatthe. Tadākāratāya na paññāyamānāni na dissamānāni chaḍḍetabbāni vajjitabbāni na gahetabbāni. Sabbatthāti sabbavāresu.

    ឥមស្មិំ បន ឋានេតិ ឥមស្មិំ មហាបទេសនិទ្ទេសដ្ឋានេ។ ‘‘សុត្តេ ចត្តារោ មហាបទេសា’’តិអាទិនា វុត្តម្បិ អវុត្តេន សទ្ធិំ គហេត្វា បកិណ្ណកកថាយ មាតិកំ ឧទ្ទិសតិ។ ញាតុំ ឥច្ឆិតោ អត្ថោ បញ្ហោ, តស្ស វិស្សជ្ជនានិ បញ្ហាព្យាករណានិ, អត្ថសូចនាទិអត្ថេន សុត្តំ, បាឡិ, តំ សុត្តំ អនុលោមេតិ អនុកូលេតីតិ សុត្តានុលោមំ, មហាបទេសោ។ អាចរិយា វទន្តិ សំវណ្ណេន្តិ បាឡិំ ឯតេនាតិ អាចរិយវាទោ អដ្ឋកថា។ តស្ស តស្ស ថេរស្ស អត្តនោ ឯវ មតិ អធិប្បាយោតិ អត្តនោមតិ។ ធម្មវិនិច្ឆយេ បត្តេតិ ធម្មេ វិនិច្ឆិនិតព្ពេ ឧបដ្ឋិតេ។ ឥមេតិ អនន្តរំ វុត្តា ចត្តារោ មហាបទេសា។ បមីយតិ ធម្មោ បរិច្ឆិជ្ជតិ វិនិច្ឆីយតិ ឯតេនាតិ បមាណំ។ តេនាហ ‘‘យំ ឯត្ថ សមេតី’’តិអាទិ។ ឥតរន្តិ មហាបទេសេសុ អសមេន្តំ។ បុន ឥតរន្តិ អកប្បិយំ អនុលោមេន្តំ កប្បិយំ បដិពាហន្តំ សន្ធាយាហ។

    Imasmiṃpana ṭhāneti imasmiṃ mahāpadesaniddesaṭṭhāne. ‘‘Sutte cattāro mahāpadesā’’tiādinā vuttampi avuttena saddhiṃ gahetvā pakiṇṇakakathāya mātikaṃ uddisati. Ñātuṃ icchito attho pañho, tassa vissajjanāni pañhābyākaraṇāni, atthasūcanādiatthena suttaṃ, pāḷi, taṃ suttaṃ anulometi anukūletīti suttānulomaṃ, mahāpadeso. Ācariyā vadanti saṃvaṇṇenti pāḷiṃ etenāti ācariyavādo aṭṭhakathā. Tassa tassa therassa attano eva mati adhippāyoti attanomati. Dhammavinicchaye patteti dhamme vinicchinitabbe upaṭṭhite. Imeti anantaraṃ vuttā cattāro mahāpadesā. Pamīyati dhammo paricchijjati vinicchīyati etenāti pamāṇaṃ. Tenāha ‘‘yaṃ ettha sametī’’tiādi. Itaranti mahāpadesesu asamentaṃ. Puna itaranti akappiyaṃ anulomentaṃ kappiyaṃ paṭibāhantaṃ sandhāyāha.

    ឯកំសេនេវ ព្យាកាតព្ពោ វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ ឯកំសព្យាករណីយោ។ វិភជ្ជាតិ បុច្ឆិតមត្ថំ អវធារណាទិភេទេន វិភជិត្វា។ បដិបុច្ឆាតិ បុច្ឆន្តំ បុគ្គលំ បដិបុច្ឆិត្វា។ ឋបនីយោតិ តិធាបិ អវិស្សជ្ជនីយត្តា ឋបនីយោ ព្យាករណំ អកត្វា ឋបេតព្ពោ។ ‘‘ចក្ខុំ អនិច្ច’’ន្តិ បញ្ហេ ឧត្តរបទាវធារណំ សន្ធាយ ‘‘ឯកំសេនេវ ព្យាកាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ និច្ចតាយ លេសស្សាបិ តត្ថ អភាវតោ។ បុរិមបទាវធារណេ បន វិភជ្ជព្យាករណីយតា ចក្ខុសោតេសុ វិសេសត្ថសាមញ្ញត្ថានំ អសាធារណភាវតោ។ ទ្វិន្នំ តេសំ សទិសតាចោទនា បដិបុច្ឆនមុខេនេវ ព្យាករណីយា បដិក្ខេបវសេន, អនុញ្ញាតវសេន ច វិស្សជ្ជិតព្ពតោតិ អាហ ‘‘យថា ចក្ខុ, តថា សោតំ…បេ.… អយំ បដិបុច្ឆាព្យាករណីយោ បញ្ហោ’’តិ។ តំ ជីវំ តំ សរីរន្តិ ជីវសរីរានំ អនញ្ញតាបញ្ហោ។ យស្ស យេន អនញ្ញតាចោទិតា, សោ ឯវ បរមត្ថតោ នុបលព្ភតីតិ វញ្ឈាតនយស្ស មត្តេយ្យតាកិត្តនសទិសោតិ អព្យាកាតព្ពតាយ ឋបនីយោ វុត្តោតិ។ ឥមានិ ចត្តារិ បញ្ហព្យាករណានិ បមាណំ តេនេវ នយេន តេសំ បញ្ហានំ ព្យាកាតព្ពតោ។

    Ekaṃseneva byākātabbo vissajjetabboti ekaṃsabyākaraṇīyo. Vibhajjāti pucchitamatthaṃ avadhāraṇādibhedena vibhajitvā. Paṭipucchāti pucchantaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā. Ṭhapanīyoti tidhāpi avissajjanīyattā ṭhapanīyo byākaraṇaṃ akatvā ṭhapetabbo. ‘‘Cakkhuṃ anicca’’nti pañhe uttarapadāvadhāraṇaṃ sandhāya ‘‘ekaṃseneva byākātabba’’nti vuttaṃ niccatāya lesassāpi tattha abhāvato. Purimapadāvadhāraṇe pana vibhajjabyākaraṇīyatā cakkhusotesu visesatthasāmaññatthānaṃ asādhāraṇabhāvato. Dvinnaṃ tesaṃ sadisatācodanā paṭipucchanamukheneva byākaraṇīyā paṭikkhepavasena, anuññātavasena ca vissajjitabbatoti āha ‘‘yathā cakkhu, tathā sotaṃ…pe… ayaṃ paṭipucchābyākaraṇīyo pañho’’ti. Taṃ jīvaṃ taṃ sarīranti jīvasarīrānaṃ anaññatāpañho. Yassa yena anaññatācoditā, so eva paramatthato nupalabbhatīti vañjhātanayassa matteyyatākittanasadisoti abyākātabbatāya ṭhapanīyo vuttoti. Imāni cattāri pañhabyākaraṇāni pamāṇaṃ teneva nayena tesaṃ pañhānaṃ byākātabbato.

    វិនយមហាបទេសោ កប្បិយានុលោមវិធានតោ និប្បរិយាយតោ អនុលោមកប្បិយំ នាម, មហាបទេសភាវេន បន តំសទិសតាយ សុត្តន្តមហាបទេសេសុបិ ‘‘អនុលោមកប្បិយ’’ន្តិ អយំ អដ្ឋកថាវោហារោ។ យទិបិ តត្ថ តត្ថ ភគវតា បវត្តិតបកិណ្ណកទេសនាវ អដ្ឋកថា, សា បន ធម្មសង្គាហកេហិ បឋមំ តីណិ បិដកានិ សង្គាយិត្វា តស្ស អត្ថវណ្ណនានុរូបេនេវ វាចនាមគ្គំ អារោបិតត្តា ‘‘អាចរិយវាទោ’’តិ វុច្ចតិ អាចរិយា វទន្តិ សំវណ្ណេន្តិ បាឡិំ ឯតេនាតិ។ តេនាហ ‘‘អាចរិយវាទោ នាម អដ្ឋកថា’’តិ។ តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហោ ឯវ ច ពុទ្ធវចនស្ស អត្ថសំវណ្ណនាភូតោ កថាមគ្គោ មហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបំ អាភតោ បច្ឆា តម្ពបណ្ណិយេហិ មហាថេរេហិ សីហឡភាសាយ ឋបិតោ និកាយន្តរលទ្ធិសង្ករបរិហរណត្ថំ។ អត្តនោមតិ នាម ថេរវាទោ។ នយគ្គាហេនាតិ សុត្តាទិតោ លព្ភមាននយគ្គហណេន។ អនុពុទ្ធិយាតិ សុត្តាទីនិយេវ អនុគតពុទ្ធិយា។ អត្តនោ បដិភានន្តិ អត្តនោ ឯវ តស្ស អត្ថស្ស វុត្តនយេន ឧបដ្ឋានំ, យថាឧបដ្ឋិតា អត្ថា ឯវ តថា វុត្តា។ សមេន្តមេវ គហេតព្ពន្តិ យថា សុត្តេន សំសន្ទតិ, ឯវំ មហាបទេសតោ អត្ថា ឧទ្ធរិតព្ពាតិ ទស្សេតិ។ បមាទបាឋវសេន អាចរិយវាទស្ស កទាចិ បាឡិយា អសំសន្ទនាបិ សិយា, សោ ន គហេតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាចរិយវាទោបិ សុត្តេន សមេន្តោយេវ គហេតព្ពោ’’តិ។ សព្ពទុព្ពលា បុគ្គលស្ស សយំ បដិភានភាវតោ។ តថា ច សាបិ គហេតព្ពា, កីទិសី? សុត្តេន សមេន្តា យេវាតិ យោជនា។ តាសូតិ តីសុ សង្គីតីសុ។ ‘‘អាគតមេវ បមាណ’’ន្តិ ឥមិនា មហាកស្សបាទីហិ សង្គីតមេវ ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ឥធាធិប្បេតន្តិ តទញ្ញស្ស សុត្តភាវមេវ បដិក្ខិបតិ។ តទត្ថា ឯវ ហិ តិស្សោ សង្គីតិយោ។ តត្ថាតិ គារយ្ហសុត្តេ។ ន ចេវ សុត្តេ ឱសរន្តិ, ន ច វិនយេ សន្ទិស្សន្តីតិ វេទិតព្ពានិ តស្ស អសុត្តភាវតោ តេន ‘‘អនុលោមកប្បិយំ សុត្តេន សមេន្តមេវ គហេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ ឯវត្ថំ និគមនវសេន និទស្សេតិ។ សព្ពត្ថ ‘‘ន ឥតរ’’ន្តិ វចនំ តត្ថ តត្ថ គហិតាវធារណផលទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ។

    Vinayamahāpadeso kappiyānulomavidhānato nippariyāyato anulomakappiyaṃ nāma, mahāpadesabhāvena pana taṃsadisatāya suttantamahāpadesesupi ‘‘anulomakappiya’’nti ayaṃ aṭṭhakathāvohāro. Yadipi tattha tattha bhagavatā pavattitapakiṇṇakadesanāva aṭṭhakathā, sā pana dhammasaṅgāhakehi paṭhamaṃ tīṇi piṭakāni saṅgāyitvā tassa atthavaṇṇanānurūpeneva vācanāmaggaṃ āropitattā ‘‘ācariyavādo’’ti vuccati ācariyā vadanti saṃvaṇṇenti pāḷiṃ etenāti. Tenāha ‘‘ācariyavādo nāma aṭṭhakathā’’ti. Tisso saṅgītiyo āruḷho eva ca buddhavacanassa atthasaṃvaṇṇanābhūto kathāmaggo mahindattherena tambapaṇṇidīpaṃ ābhato pacchā tambapaṇṇiyehi mahātherehi sīhaḷabhāsāya ṭhapito nikāyantaraladdhisaṅkarapariharaṇatthaṃ. Attanomati nāma theravādo. Nayaggāhenāti suttādito labbhamānanayaggahaṇena. Anubuddhiyāti suttādīniyeva anugatabuddhiyā. Attano paṭibhānanti attano eva tassa atthassa vuttanayena upaṭṭhānaṃ, yathāupaṭṭhitā atthā eva tathā vuttā. Samentameva gahetabbanti yathā suttena saṃsandati, evaṃ mahāpadesato atthā uddharitabbāti dasseti. Pamādapāṭhavasena ācariyavādassa kadāci pāḷiyā asaṃsandanāpi siyā, so na gahetabboti dassento āha ‘‘ācariyavādopi suttena samentoyevagahetabbo’’ti. Sabbadubbalā puggalassa sayaṃ paṭibhānabhāvato. Tathā ca sāpi gahetabbā, kīdisī? Suttena samentā yevāti yojanā. Tāsūti tīsu saṅgītīsu. ‘‘Āgatameva pamāṇa’’nti iminā mahākassapādīhi saṅgītameva ‘‘sutta’’nti idhādhippetanti tadaññassa suttabhāvameva paṭikkhipati. Tadatthā eva hi tisso saṅgītiyo. Tatthāti gārayhasutte. Na ceva sutte osaranti, na ca vinaye sandissantīti veditabbāni tassa asuttabhāvato tena ‘‘anulomakappiyaṃ suttena samentameva gahetabba’’nti vuttaṃ evatthaṃ nigamanavasena nidasseti. Sabbattha ‘‘na itara’’nti vacanaṃ tattha tattha gahitāvadhāraṇaphaladassanaṃ daṭṭhabbaṃ.

    កម្មារបុត្តចុន្ទវត្ថុវណ្ណនា

    Kammāraputtacundavatthuvaṇṇanā

    ១៨៩. សូករមទ្ទវន្តិ វនវរាហស្ស មុទុមំសំ។ យស្មា ចុន្ទោ អរិយសាវកោ សោតាបន្នោ, អញ្ញេ ច ភគវតោ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច អាហារំ បដិយាទេន្តា អនវជ្ជមេវ បដិយាទេន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘បវត្តមំស’’ន្តិ។ តំ កិរាតិ ‘‘នាតិតរុណស្សា’’តិអាទិនា វុត្តវិសេសំ។ តថា ហិ តំ ‘‘មុទុ ចេវ សិនិទ្ធញ្ចា’’តិ វុត្តំ។ មុទុមំសភាវតោ ហិ អភិសង្ខរណវិសេសេន ច ‘‘មទ្ទវ’’ន្តិ វុត្តំ។ ឱជំ បក្ខិបិំសុ ‘‘អយំ ភគវតោ បច្ឆិមកោ អាហារោ’’តិ បុញ្ញវិសេសាបេក្ខាយ, តំ បន តថាបក្ខិត្តទិព្ពោជតាយ គរុតរំ ជាតំ។

    189.Sūkaramaddavanti vanavarāhassa mudumaṃsaṃ. Yasmā cundo ariyasāvako sotāpanno, aññe ca bhagavato, bhikkhusaṅghassa ca āhāraṃ paṭiyādentā anavajjameva paṭiyādenti, tasmā vuttaṃ ‘‘pavattamaṃsa’’nti. Taṃ kirāti ‘‘nātitaruṇassā’’tiādinā vuttavisesaṃ. Tathā hi taṃ ‘‘mudu ceva siniddhañcā’’ti vuttaṃ. Mudumaṃsabhāvato hi abhisaṅkharaṇavisesena ca ‘‘maddava’’nti vuttaṃ. Ojaṃ pakkhipiṃsu ‘‘ayaṃ bhagavato pacchimako āhāro’’ti puññavisesāpekkhāya, taṃ pana tathāpakkhittadibbojatāya garutaraṃ jātaṃ.

    អញ្ញេ យំ ទុជ្ជីរំ, តំ អជានន្តា ‘‘កស្សចិ អទត្វា វិនាសិត’’ន្តិ ឧបវទេយ្យុន្តិ បរូបវាទមោចនត្ថំ ភគវា ‘‘នាហំ ត’’ន្តិអាទិនា សីហនាទំ នទតិ។

    Aññe yaṃ dujjīraṃ, taṃ ajānantā ‘‘kassaci adatvā vināsita’’nti upavadeyyunti parūpavādamocanatthaṃ bhagavā ‘‘nāhaṃ ta’’ntiādinā sīhanādaṃ nadati.

    ១៩០. កថំ បនាយំ សីហនាទោ ននុ តំ ភគវតោបិ សម្មាបរិណាមំ ន គតន្តិ? នយិទំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, យស្មា ‘‘សម្មទេវ តំ ភគវតោ បរិណាមំ គត’’ន្តិ វត្តុំ អរហតិ តប្បច្ចយា ឧប្បន្នស្ស វិការស្ស អភាវតោ, អញ្ញបច្ចយស្ស ច វិការស្ស មុទុភាវំ អាបាទិតត្តា។ តេនាហ ‘‘ន បន ភុត្តប្បច្ចយា’’តិអាទិ។ ន ហិ ភគវា, អញ្ញេ វា បន ខីណាសវា នវវេទនុប្បាទនវសេន អាហារំ បរិភុញ្ជន្តិ អដ្ឋង្គសមន្នាគតមេវ កត្វា អាហារស្ស ឧបភុញ្ជនតោ។ យទិ ឯវំ កស្មា បាឡិយំ ‘‘ភត្តំ ភុត្តាវិស្ស ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជី’’តិអាទិ វុត្តំ? តំ ភោជនុត្តរកាលំ ឧប្បន្នត្តា វុត្តំ។ ‘‘ន បន ភុត្តបច្ចយា’’តិ វុត្តោ វាយមត្ថោ អដ្ឋកថាយំ។ កតុបចិតស្ស លទ្ធោកាសស្ស កម្មស្ស វសេន ពលវតិបិ រោគេ ឧប្បន្នេ គរុសិនិទ្ធភោជនប្បច្ចយា វេទនានិគ្គហោ ជាតោ, តេនាហ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិ។ បត្ថិតដ្ឋានេតិ ឥច្ឆិតដ្ឋានេ, ឥច្ឆា ចស្ស តត្ថ គន្ត្វា វិនេតព្ពវេនេយ្យាបេក្ខា ទដ្ឋព្ពា។ គាថាយម្បិ ‘‘សុត’’ន្តិ ឥមិនា សុតមត្តំ, បរេសំ វចនមត្តមេតំ, ន បន ភោជនប្បច្ចយា អាពាធំ ផុសិ ធីរោតិ ទស្សេតិ។

    190. Kathaṃ panāyaṃ sīhanādo nanu taṃ bhagavatopi sammāpariṇāmaṃ na gatanti? Nayidaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, yasmā ‘‘sammadeva taṃ bhagavato pariṇāmaṃ gata’’nti vattuṃ arahati tappaccayā uppannassa vikārassa abhāvato, aññapaccayassa ca vikārassa mudubhāvaṃ āpāditattā. Tenāha ‘‘na pana bhuttappaccayā’’tiādi. Na hi bhagavā, aññe vā pana khīṇāsavā navavedanuppādanavasena āhāraṃ paribhuñjanti aṭṭhaṅgasamannāgatameva katvā āhārassa upabhuñjanato. Yadi evaṃ kasmā pāḷiyaṃ ‘‘bhattaṃ bhuttāvissa kharo ābādho uppajjī’’tiādi vuttaṃ? Taṃ bhojanuttarakālaṃ uppannattā vuttaṃ. ‘‘Na pana bhuttapaccayā’’ti vutto vāyamattho aṭṭhakathāyaṃ. Katupacitassa laddhokāsassa kammassa vasena balavatipi roge uppanne garusiniddhabhojanappaccayā vedanāniggaho jāto, tenāha ‘‘yadi hī’’tiādi. Patthitaṭṭhāneti icchitaṭṭhāne, icchā cassa tattha gantvā vinetabbaveneyyāpekkhā daṭṭhabbā. Gāthāyampi ‘‘suta’’nti iminā sutamattaṃ, paresaṃ vacanamattametaṃ, na pana bhojanappaccayā ābādhaṃ phusi dhīroti dasseti.

    បានីយាហរណវណ្ណនា

    Pānīyāharaṇavaṇṇanā

    ១៩១. បសន្នភាវេន ឧទកស្ស អច្ឆភាវោ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘អច្ឆោទកាតិ បសន្នោទកា’’តិ។ សាទុរសត្តា សាតតាតិ អាហ ‘‘មធុរោទកា’’តិ។ តនុកមេវ សលិលំ វិសេសតោ សីតលំ, ន ពហលន្តិ អាហ ‘‘តនុសីតលសលិលា’’តិ។ និក្កទ្ទមាតិ សេតភាវស្ស ការណមាហ។ បង្កចិក្ខល្លាទិវសេន ហិ ឧទកស្ស វិវណ្ណតា, សភាវតោ បន តំ សេតវណ្ណំ ឯវាតិ។

    191. Pasannabhāvena udakassa acchabhāvo veditabboti āha ‘‘acchodakāti pasannodakā’’ti. Sādurasattā sātatāti āha ‘‘madhurodakā’’ti. Tanukameva salilaṃ visesato sītalaṃ, na bahalanti āha ‘‘tanusītalasalilā’’ti. Nikkaddamāti setabhāvassa kāraṇamāha. Paṅkacikkhallādivasena hi udakassa vivaṇṇatā, sabhāvato pana taṃ setavaṇṇaṃ evāti.

    បុក្កុសមល្លបុត្តវត្ថុវណ្ណនា

    Pukkusamallaputtavatthuvaṇṇanā

    ១៩២. ធុរវាតេតិ បដិមុខវាតេ។ ទីឃបិង្គលោតិ ទីឃោ ហុត្វា បិង្គលចក្ខុកោ។ បិង្គលក្ខិកោ ហិ សោ ‘‘អាឡារោ’’តិ បញ្ញាយិត្ថ។ ឯវរូបន្តិ ទក្ខតិ ករិស្សតិ ភវិស្សតីតិ ឦទិសំ។ ឦទិសេសូតិ យត្រ យំចាតិ ឯវរូបនិបាតសទ្ទយុត្តដ្ឋានេសុ។

    192.Dhuravāteti paṭimukhavāte. Dīghapiṅgaloti dīgho hutvā piṅgalacakkhuko. Piṅgalakkhiko hi so ‘‘āḷāro’’ti paññāyittha. Evarūpanti dakkhati karissati bhavissatīti īdisaṃ. Īdisesūti yatra yaṃcāti evarūpanipātasaddayuttaṭṭhānesu.

    ១៩៣. វិចរន្តិយោ មេឃគព្ភតោ និច្ឆរន្តិយោ វិយ ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘និច្ឆរន្តីសូតិ វិចរន្តីសូ’’តិ។ នវវិធាយាតិ នវប្បការាយ។ នវសុ ហិ បការេសុ ឯកវិធាបិ អសនិ តប្បរិយាបន្នតាយ ‘‘នវវិធា’’ ត្វេវ វុច្ចតិ។ ឦទិសី ហិ ឯសា រុឡ្ហិ អដ្ឋវិមោក្ខបត្តិបិ សមញ្ញា វិយ។ អសញ្ញំ ករោតិ, យោ តស្សា សទ្ទេន , តេជសា ច អជ្ឈោត្ថដោ។ ឯកំ ចក្កន្តិ ឯកំ មណ្ឌលំ។ សង្ការំ តីរេន្តី បរិច្ឆិជ្ជន្តី វិយ ទស្សេតីតិ សតេរា។ គគ្គរាយមានាតិ គគ្គរាតិសទ្ទំ ករោន្តី, អនុរវទស្សនញ្ហេតំ។ កបិសីសាតិ កបិសីសាការវតី។ មច្ឆវិលោលិកាតិ ឧទកេ បរិប្ផន្ទមានមច្ឆោ វិយ វិលុឡិតាការា។ កុក្កុដសទិសាតិ បសារិតបក្ខកុក្កុដាការា។ នង្គលស្ស កស្សនកាលេ កស្សកានំ ហត្ថេន គហេតព្ពដ្ឋានេ មណិកា ហោតិ, តំ ឧបាទាយ នង្គលំ ‘‘ទណ្ឌមណិកា’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា ទណ្ឌមណិកាការា ទណ្ឌមណិកា។ តេនាហ ‘‘នង្គលសទិសា’’តិ។ ទេវេ វស្សន្តេបិ សជោតិភូតតាយ ឧទកេន អតេមេតព្ពតោ មហាសនិ ‘‘សុក្ខាសនី’’តិ វុត្តា។ តេនាហ ‘‘បតិតដ្ឋានំ សមុគ្ឃាដេតី’’តិ។

    193. Vicarantiyo meghagabbhato niccharantiyo viya hontīti vuttaṃ ‘‘niccharantīsūti vicarantīsū’’ti. Navavidhāyāti navappakārāya. Navasu hi pakāresu ekavidhāpi asani tappariyāpannatāya ‘‘navavidhā’’ tveva vuccati. Īdisī hi esā ruḷhi aṭṭhavimokkhapattipi samaññā viya. Asaññaṃ karoti, yo tassā saddena , tejasā ca ajjhotthaṭo. Ekaṃ cakkanti ekaṃ maṇḍalaṃ. Saṅkāraṃ tīrentī paricchijjantī viya dassetīti saterā. Gaggarāyamānāti gaggarātisaddaṃ karontī, anuravadassanañhetaṃ. Kapisīsāti kapisīsākāravatī. Macchavilolikāti udake paripphandamānamaccho viya viluḷitākārā. Kukkuṭasadisāti pasāritapakkhakukkuṭākārā. Naṅgalassa kassanakāle kassakānaṃ hatthena gahetabbaṭṭhāne maṇikā hoti, taṃ upādāya naṅgalaṃ ‘‘daṇḍamaṇikā’’ti vuccati, tasmā daṇḍamaṇikākārā daṇḍamaṇikā. Tenāha ‘‘naṅgalasadisā’’ti. Deve vassantepi sajotibhūtatāya udakena atemetabbato mahāsani ‘‘sukkhāsanī’’ti vuttā. Tenāha ‘‘patitaṭṭhānaṃ samugghāṭetī’’ti.

    ភុសាគារកេតិ ភុសមយេ អគារកេ។ តត្ថ កិរ មហន្តំ បលាលបុញ្ជំ អព្ភន្តរតោ បលាលំ និក្កឌ្ឍិត្វា សាលាសទិសំ បព្ពជិតានំ វសនយោគ្គដ្ឋានំ កតំ, តទា ភគវា តត្ថ វសិ, តំ បន ខលមណ្ឌលំ សាលាសទិសន្តិ អាហ ‘‘ខលសាលាយ’’ន្តិ។ ឯត្ថាតិ ហេតុម្ហិ ភុម្មវចនន្តិ អាហ ‘‘ឯតស្មិំ ការណេ’’តិ, អសនិបាតេន ឆន្នំ ជនានំ ហតការណេតិ អត្ថោ។ សោ ត្វំ ភន្តេតិ អយមេវ វា បាឋោ។

    Bhusāgāraketi bhusamaye agārake. Tattha kira mahantaṃ palālapuñjaṃ abbhantarato palālaṃ nikkaḍḍhitvā sālāsadisaṃ pabbajitānaṃ vasanayoggaṭṭhānaṃ kataṃ, tadā bhagavā tattha vasi, taṃ pana khalamaṇḍalaṃ sālāsadisanti āha ‘‘khalasālāya’’nti. Etthāti hetumhi bhummavacananti āha ‘‘etasmiṃ kāraṇe’’ti, asanipātena channaṃ janānaṃ hatakāraṇeti attho. So tvaṃ bhanteti ayameva vā pāṭho.

    ១៩៤. សិង្គី នាម កិរ ឧត្តមំ អតិវិយ បភស្សរំ ពុទ្ធានំ ឆវិវណ្ណោភាសំ ទេវលោកតោ អាគតសុវណ្ណំ។ តេនេវាហ ‘‘សិង្គីសុវណ្ណវណ្ណ’’ន្តិ។ ‘‘កិំ បន ថេរោ តំ គណ្ហី’’តិ សយមេវ បុច្ឆំ សមុដ្ឋាបេត្វា តត្ថ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិមាហ។ តេនេវ ការណេនាតិ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានស្ស មត្ថកប្បត្តិ, បរេសំ វចនោកាសបច្ឆេទនំ, តេន វត្ថេន សត្ថុ បូជនំ, សត្ថុ អជ្ឈាសយានុវត្តនន្តិ ឥមិនា តេនេវ យថាវុត្តេន ចតុព្ពិធេន ការណេន។

    194. Siṅgī nāma kira uttamaṃ ativiya pabhassaraṃ buddhānaṃ chavivaṇṇobhāsaṃ devalokato āgatasuvaṇṇaṃ. Tenevāha ‘‘siṅgīsuvaṇṇavaṇṇa’’nti. ‘‘Kiṃ pana thero taṃ gaṇhī’’ti sayameva pucchaṃ samuṭṭhāpetvā tattha kāraṇaṃ dassento ‘‘kiñcāpī’’tiādimāha. Teneva kāraṇenāti upaṭṭhākaṭṭhānassa matthakappatti, paresaṃ vacanokāsapacchedanaṃ, tena vatthena satthu pūjanaṃ, satthu ajjhāsayānuvattananti iminā teneva yathāvuttena catubbidhena kāraṇena.

    ១៩៥. ថេរោ ច តាវទេវ តំ សិង្គីវណ្ណំ មដ្ឋទុស្សំ ភគវតោ ឧបនាមេសិ ‘‘បដិគ្គណ្ហតុ មេ ភន្តេ ភគវា ឥមំ មដ្ឋទុស្សំ, តំ មមស្ស ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ។ បដិគ្គហេសិ ភគវា, បដិគ្គហេត្វាវ នំ បរិភុញ្ជិ ។ តេន វុត្តំ ‘‘ភគវាបិ តតោ ឯកំ និវាសេសិ, ឯកំ បារុបី’’តិ។ តាវទេវ កិរ តំ ភិក្ខូ ឱវដ្ដិករណមត្តេន តុន្នកម្មំ និដ្ឋាបេត្វា ថេរស្ស ឧបនេសុំ, ថេរោ ភគវតោ ឧបនាមេសិ។ ហតច្ចិកំ វិយាតិ បដិហតប្បភំ, វិយ-សទ្ទោ និបាតមត្តំ។ ភគវតោ ហិ សរីរប្បភាហិ អភិភុយ្យមានា តស្ស វត្ថយុគស្ស បភស្សរតា នាហោសិ។ អន្តន្តេនេវាតិ អន្តោ អន្តោ ឯវ, អព្ភន្តរតោ ឯវាតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ពហិបនស្ស បភា នត្ថី’’តិ។

    195. Thero ca tāvadeva taṃ siṅgīvaṇṇaṃ maṭṭhadussaṃ bhagavato upanāmesi ‘‘paṭiggaṇhatu me bhante bhagavā imaṃ maṭṭhadussaṃ, taṃ mamassa dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti. Paṭiggahesi bhagavā, paṭiggahetvāva naṃ paribhuñji . Tena vuttaṃ ‘‘bhagavāpi tato ekaṃ nivāsesi, ekaṃ pārupī’’ti. Tāvadeva kira taṃ bhikkhū ovaṭṭikaraṇamattena tunnakammaṃ niṭṭhāpetvā therassa upanesuṃ, thero bhagavato upanāmesi. Hataccikaṃ viyāti paṭihatappabhaṃ, viya-saddo nipātamattaṃ. Bhagavato hi sarīrappabhāhi abhibhuyyamānā tassa vatthayugassa pabhassaratā nāhosi. Antantenevāti anto anto eva, abbhantarato evāti attho. Tenāha ‘‘bahipanassa pabhā natthī’’ti.

    ‘‘បសន្នរូបំ សមុដ្ឋាបេតី’’តិ ឯតេនេតស្ស អាហារស្ស ភុត្តប្បច្ចយា ន សោ រោគោតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ។ ទ្វីសុ កាលេសុ ឯវំ ហោតិ ទ្វិន្នំ និព្ពានធាតូនំ សមធិគមសមយភាវតោ។ ឧបវត្តនេ អន្តរេន យមកសាលានន្តិ ឯត្ថ វត្តព្ពំ បរតោ អាគមិស្សតិ។

    ‘‘Pasannarūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti etenetassa āhārassa bhuttappaccayā na so rogoti ayamattho dīpito. Dvīsu kālesu evaṃ hoti dvinnaṃ nibbānadhātūnaṃ samadhigamasamayabhāvato. Upavattane antarena yamakasālānanti ettha vattabbaṃ parato āgamissati.

    ១៩៦. សព្ពំ សុវណ្ណវណ្ណមេវ អហោសិ អតិវិយ បរិសុទ្ធាយ បភស្សរាយ ឯកគ្ឃនាយ ភគវតោ សរីរប្បភាយ និរន្តរំ អភិភូតត្តា។

    196.Sabbaṃsuvaṇṇavaṇṇameva ahosi ativiya parisuddhāya pabhassarāya ekagghanāya bhagavato sarīrappabhāya nirantaraṃ abhibhūtattā.

    ធម្មេតិ បរិយត្តិធម្មេ។ បវត្តាតិ បាវចនភាវេន ទេសេតា។ បុរតោវ និសីទិ ឱវាទប្បដិករណភាវតោ។

    Dhammeti pariyattidhamme. Pavattāti pāvacanabhāvena desetā. Puratova nisīdi ovādappaṭikaraṇabhāvato.

    ១៩៧. ទានានិសំសសង្ខាតា លាភាតិ វណ្ណទានពលទានាទិភេទា ទានស្ស អានិសំសសញ្ញិតា ទិដ្ឋធម្មិកា, សម្បរាយិកា ច លាភា ឥច្ឆិតព្ពា។ តេ អលាភាតិ តេ សព្ពេ តុយ្ហំ អលាភា, លាភា ឯវ ន ហោន្តិ។ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បច្ចក្ខភូតេ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ភវា ទិដ្ឋធម្មិកា។ សម្បរេតព្ពតោ បេច្ច គន្តព្ពតោ ‘‘សម្បរាយោ’’តិ លទ្ធនាមេ បរលោកេ ភវា សម្បរាយិកា។ ទិដ្ឋធម្មិកា ច សម្បរាយិកា ច ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកា។ ទានានិសំសសង្ខាតា លាភាតិ ទានានិសំសភូតា លាភា។ សព្ពថា សមមេវ ហុត្វា សមំ ផលំ ឯតេសំ ន ឯកទេសេនាតិ សមសមផលា។ បិណ្ឌបាតាតិ តព្ពិសយំ ទានមយំ បុញ្ញមាហ។

    197.Dānānisaṃsasaṅkhātālābhāti vaṇṇadānabaladānādibhedā dānassa ānisaṃsasaññitā diṭṭhadhammikā, samparāyikā ca lābhā icchitabbā. Te alābhāti te sabbe tuyhaṃ alābhā, lābhā eva na honti. Diṭṭheva dhamme paccakkhabhūte imasmiṃyeva attabhāve bhavā diṭṭhadhammikā. Samparetabbato pecca gantabbato ‘‘samparāyo’’ti laddhanāme paraloke bhavā samparāyikā. Diṭṭhadhammikā ca samparāyikā ca diṭṭhadhammikasamparāyikā. Dānānisaṃsasaṅkhātā lābhāti dānānisaṃsabhūtā lābhā. Sabbathā samameva hutvā samaṃ phalaṃ etesaṃ na ekadesenāti samasamaphalā. Piṇḍapātāti tabbisayaṃ dānamayaṃ puññamāha.

    យទិ ខេត្តវសេន នេសំ សមផលតា អធិប្បេតា, សតិបិ ឯកសន្តានភាវេ បុថុជ្ជនអរហន្តភាវសិទ្ធំ ននុ តេសំ ខេត្តំ វិសិដ្ឋន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ននុ ចា’’តិអាទិមាហ។ បរិនិព្ពានសមតាយាតិ កិលេសបរិនិព្ពានខន្ធបរិនិព្ពានភាវេន បរិនិព្ពានសមតាយ។ ‘‘បរិភុញ្ជិត្វា បរិនិព្ពុតោ’’តិ ឯតេន យថា បណីតបិណ្ឌបាតបរិភោគូបត្ថម្ភិតរូបកាយសន្និស្សយោ ធម្មកាយោ សុខេនេវ កិលេសេ បរិច្ចជិ, ភោជនសប្បាយសំសិទ្ធិយា ឯវំ សុខេនេវ ខន្ធេ បរិច្ចជីតិ ឯវំ កិលេសបរិច្ចាគស្ស, ខន្ធបរិច្ចាគស្ស ច សុខសិទ្ធិនិមិត្តតាយ ឧភិន្នំ បិណ្ឌបាតានំ សមផលតា ជោតិតា។ ‘‘បិណ្ឌបាតសីសេន ច បិណ្ឌបាតទានំ ជោតិត’’ន្តិ វុត្តោ វាយមត្ថោ។ យថា ហិ សុជាតាយ ‘‘ឥមំ អាហារំ និស្សាយ មយ្ហំ ទេវតាយ វណ្ណសុខពលាទិគុណា សម្មទេវ សម្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ ឧឡារោ អជ្ឈាសយោ តទា អហោសិ, ឯវំ ចុន្ទស្សបិ កម្មារបុត្តស្ស ‘‘ឥមំ អាហារំ និស្សាយ ភគវតោ វណ្ណសុខពលាទិគុណា សម្មទេវ សម្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ ឧឡារោ អជ្ឈាសយោតិ ឯវម្បិ នេសំ ឧភិន្នំ សមផលតា វេទិតព្ពា។ សតិបិ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសមាបត្តីនំ ទេវសិកំ វឡញ្ជនសមាបត្តិភាវេ យថា បន អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ អភិនវវិបស្សនំ បដ្ឋបេន្តោ រូបសត្តកាទិ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៧០៧ វិត្ថារោ) វសេន ចុទ្ទសហាការេហិ សន្នេត្វា មហាវិបស្សនាមុខេន តា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិ, ឯវំ បរិនិព្ពានទិវសេបិ សព្ពា តា សមាបជ្ជីតិ ឯវំ សមាបត្តិសមតាយបិ តេសំ សមផលតា។ ចុន្ទស្ស តាវ អនុស្សរណំ ឧឡារតរំ ហោតុ ភគវតោ ទិន្នភាវេន អញ្ញថត្តាភាវតោ, សុជាតាយ បន កថំ ទេវតាយ ទិន្នន្តិ? ឯវំសញ្ញិភាវតោតិ អាហ ‘‘សុជាតា ចា’’តិអាទិ។ អបរភាគេតិ អភិសម្ពោធិតោ អបរភាគេ។ បុន អបរភាគេតិ បរិនិព្ពានតោ បរតោ។ ធម្មសីសន្តិ ធម្មានំ មត្ថកភូតំ និព្ពានំ។ មេ គហិតន្តិ មម វសេន គហិតំ។ តេនាហ ‘‘មយ្ហំ កិរា’’តិអាទិ។

    Yadi khettavasena nesaṃ samaphalatā adhippetā, satipi ekasantānabhāve puthujjanaarahantabhāvasiddhaṃ nanu tesaṃ khettaṃ visiṭṭhanti dassetuṃ ‘‘nanu cā’’tiādimāha. Parinibbānasamatāyāti kilesaparinibbānakhandhaparinibbānabhāvena parinibbānasamatāya. ‘‘Paribhuñjitvā parinibbuto’’ti etena yathā paṇītapiṇḍapātaparibhogūpatthambhitarūpakāyasannissayo dhammakāyo sukheneva kilese pariccaji, bhojanasappāyasaṃsiddhiyā evaṃ sukheneva khandhe pariccajīti evaṃ kilesapariccāgassa, khandhapariccāgassa ca sukhasiddhinimittatāya ubhinnaṃ piṇḍapātānaṃ samaphalatā jotitā. ‘‘Piṇḍapātasīsena ca piṇḍapātadānaṃ jotita’’nti vutto vāyamattho. Yathā hi sujātāya ‘‘imaṃ āhāraṃ nissāya mayhaṃ devatāya vaṇṇasukhabalādiguṇā sammadeva sampajjeyyu’’nti uḷāro ajjhāsayo tadā ahosi, evaṃ cundassapi kammāraputtassa ‘‘imaṃ āhāraṃ nissāya bhagavato vaṇṇasukhabalādiguṇā sammadeva sampajjeyyu’’nti uḷāro ajjhāsayoti evampi nesaṃ ubhinnaṃ samaphalatā veditabbā. Satipi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattīnaṃ devasikaṃ vaḷañjanasamāpattibhāve yathā pana abhisambujjhanadivase abhinavavipassanaṃ paṭṭhapento rūpasattakādi (visuddhi. ṭī. 2.707 vitthāro) vasena cuddasahākārehi sannetvā mahāvipassanāmukhena tā samāpattiyo samāpajji, evaṃ parinibbānadivasepi sabbā tā samāpajjīti evaṃ samāpattisamatāyapi tesaṃ samaphalatā. Cundassa tāva anussaraṇaṃ uḷārataraṃ hotu bhagavato dinnabhāvena aññathattābhāvato, sujātāya pana kathaṃ devatāya dinnanti? Evaṃsaññibhāvatoti āha ‘‘sujātā cā’’tiādi. Aparabhāgeti abhisambodhito aparabhāge. Puna aparabhāgeti parinibbānato parato. Dhammasīsanti dhammānaṃ matthakabhūtaṃ nibbānaṃ. Me gahitanti mama vasena gahitaṃ. Tenāha ‘‘mayhaṃ kirā’’tiādi.

    អធិបតិភាវោ អាធិបតេយ្យន្តិ អាហ ‘‘ជេដ្ឋភាវសំវត្តនិយក’’ន្តិ។

    Adhipatibhāvo ādhipateyyanti āha ‘‘jeṭṭhabhāvasaṃvattaniyaka’’nti.

    សំវរេតិ សីលសំវរេ។ វេរន្តិ បាណាតិបាតាទិបញ្ចវិធំ វេរំ។ តញ្ហិ វេរិធម្មភាវតោ, វេរហេតុតាយ ច ‘‘វេរ’’ន្តិ វុច្ចតិ។ កោសល្លំ វុច្ចតិ ញាណំ, តេន យុត្តោ កុសលោតិ អាហ ‘‘កុសលោ បន ញាណសម្បន្នោ’’តិ។ ញាណសម្បទា នាម ញាណបារិបូរី, សា ច អគ្គមគ្គវសេន វេទិតព្ពា, អគ្គមគ្គោ ច និរវសេសតោ កិលេសេ បជហតីតិ អាហ ‘‘អរិយមគ្គេន…បេ.… ជហាតី’’តិ។ ឥមំ បាបកំ ជហិត្វាតិ ទានេន តាវ លោភមច្ឆរិយាទិបាបកំ, សីលេន បាណាតិបាតាទិបាបកំ ជហិត្វា តទង្គវសេន បហាយ តតោ សមថវិបស្សនាធម្មេហិ វិក្ខម្ភនវសេន, តតោ មគ្គបដិបាដិយា សមុច្ឆេទវសេន អនវសេសំ បាបកំ បហាយ។ តថា បហីនត្តា ឯវ រាគាទីនំ ខយា កិលេសនិព្ពានេន សព្ពសោ កិលេសវូបសមេន និព្ពុតោ បរិនិព្ពុតោតិ សឧបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា ទេសនាយ កូដំ គណ្ហន្តោ ‘‘ឥតិ ចុន្ទស្ស…បេ.… សម្បស្សមានោ ឧទានំ ឧទានេសី’’តិ។

    Saṃvareti sīlasaṃvare. Veranti pāṇātipātādipañcavidhaṃ veraṃ. Tañhi veridhammabhāvato, verahetutāya ca ‘‘vera’’nti vuccati. Kosallaṃ vuccati ñāṇaṃ, tena yutto kusaloti āha ‘‘kusalo pana ñāṇasampanno’’ti. Ñāṇasampadā nāma ñāṇapāripūrī, sā ca aggamaggavasena veditabbā, aggamaggo ca niravasesato kilese pajahatīti āha ‘‘ariyamaggena…pe… jahātī’’ti. Imaṃ pāpakaṃ jahitvāti dānena tāva lobhamacchariyādipāpakaṃ, sīlena pāṇātipātādipāpakaṃ jahitvā tadaṅgavasena pahāya tato samathavipassanādhammehi vikkhambhanavasena, tato maggapaṭipāṭiyā samucchedavasena anavasesaṃ pāpakaṃ pahāya. Tathā pahīnattā eva rāgādīnaṃ khayā kilesanibbānena sabbaso kilesavūpasamena nibbuto parinibbutoti saupādisesāya nibbānadhātuyā desanāya kūṭaṃ gaṇhanto ‘‘iti cundassa…pe… sampassamāno udānaṃ udānesī’’ti.

    ចតុត្ថភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Catutthabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    យមកសាលវណ្ណនា

    Yamakasālavaṇṇanā

    ១៩៨. ឯវំ តំ កុសិនារាយំ ហោតីតិ យថា អនុរាធបុរស្ស ថូបារាមោ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយំ, ឯវំ តំ ឧយ្យានំ កុសិនារាយ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយំ ហោតិ។ តស្មាតិ យស្មា នគរំ បវិសិតុកាមា ឧយ្យានតោ ឧបេច្ច វត្តន្តិ គច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ សាលបន្តិភាវេន ឋិតំ សាលវនំ។ អន្តរេនាតិ វេមជ្ឈេ។ តស្ស កិរ មញ្ចកស្សាតិ តត្ថ បញ្ញបិយមានស្ស តស្ស មញ្ចកស្ស។ តត្រាបិ…បេ.… ឯកោ បាទភាគស្ស, តស្មា ‘‘អន្តរេន យមកសាលាន’’ន្តិ វុត្តំ។ សំសិព្ពិត្វាតិ អញ្ញមញ្ញអាសត្តវិដបសាខតាយ សំសិព្ពិត្វា វិយ។ ‘‘ឋិតសាខា’’តិបិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ។ យំ បន បាឡិយំ ‘‘ឧត្តរសីសកំ មញ្ចកំ បញ្ញបេហី’’តិ វុត្តំ, តំ បច្ឆិមទស្សនំ ទដ្ឋុំ អាគតានំ ទេវតានំ ទដ្ឋុំ យោគ្យតាវសេន វុត្តំ។ កេចិ បន ‘‘ឧត្តរទិសាវិលោកនមុខំ បុព្ពទិសាសីសកំ កត្វា មញ្ចកំ បញ្ញបេហីតិ អត្ថោ’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ។

    198.Evaṃtaṃ kusinārāyaṃ hotīti yathā anurādhapurassa thūpārāmo dakkhiṇapacchimadisāyaṃ, evaṃ taṃ uyyānaṃ kusinārāya dakkhiṇapacchimadisāyaṃ hoti. Tasmāti yasmā nagaraṃ pavisitukāmā uyyānato upecca vattanti gacchanti etenāti ‘‘upavattana’’nti vuccati, taṃ sālapantibhāvena ṭhitaṃ sālavanaṃ. Antarenāti vemajjhe. Tassa kira mañcakassāti tattha paññapiyamānassa tassa mañcakassa. Tatrāpi…pe… eko pādabhāgassa, tasmā ‘‘antarena yamakasālāna’’nti vuttaṃ. Saṃsibbitvāti aññamaññaāsattaviṭapasākhatāya saṃsibbitvā viya. ‘‘Ṭhitasākhā’’tipi vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Yaṃ pana pāḷiyaṃ ‘‘uttarasīsakaṃ mañcakaṃ paññapehī’’ti vuttaṃ, taṃ pacchimadassanaṃ daṭṭhuṃ āgatānaṃ devatānaṃ daṭṭhuṃ yogyatāvasena vuttaṃ. Keci pana ‘‘uttaradisāvilokanamukhaṃ pubbadisāsīsakaṃ katvā mañcakaṃ paññapehīti attho’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ.

    ឯតេ នាគានមុត្តមាតិ ឯតេ គោត្តតោ គោចរិអាទិនាមកា ហត្ថិនាគេសុ ពលេន សេដ្ឋតមា។ មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៨) បន កេចិ ហត្ថិនោ ឥតោ អញ្ញថា អាគតា, សោ បន នេសំ នាមមត្តកតោ ភេទោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Ete nāgānamuttamāti ete gottato gocariādināmakā hatthināgesu balena seṭṭhatamā. Majjhimaṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.148) pana keci hatthino ito aññathā āgatā, so pana nesaṃ nāmamattakato bhedo daṭṭhabbo.

    បរិភុត្តកាលតោ បដ្ឋាយ…បេ.… បរិក្ខយំ គតំ, ‘‘ន បន បរិភុត្តប្បច្ចយា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ចង្គវារេតិ ឩមិយំ។ កតោកាសស្ស កម្មស្ស វសេន យថាសមុដ្ឋិតោ រោគោ អារោគ្យំ អភិមទ្ទតីតិ កត្វា ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិយា’’តិ វុត្តំ។ យស្មា ភគវា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន កប្បំ, កប្បាវសេសំ វា ឋាតុំ សមត្ថោ ឯវ, តត្តកំ កាលំ ឋានេ បយោជនាភាវតោ អាយុសង្ខារេ ឱស្សជ្ជិត្វា តាទិសស្ស កម្មស្ស ឱកាសំ អទាសិ, តស្មា ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិយា’’តិបិ វត្តុំ យុជ្ជតិយេវ។

    Paribhuttakālato paṭṭhāya…pe… parikkhayaṃ gataṃ, ‘‘na pana paribhuttappaccayā’’ti heṭṭhā vuttanayeneva attho daṭṭhabbo. Caṅgavāreti ūmiyaṃ. Katokāsassa kammassa vasena yathāsamuṭṭhito rogo ārogyaṃ abhimaddatīti katvā etamatthaṃ dassento ‘‘viyā’’ti vuttaṃ. Yasmā bhagavā heṭṭhā vuttanayena kappaṃ, kappāvasesaṃ vā ṭhātuṃ samattho eva, tattakaṃ kālaṃ ṭhāne payojanābhāvato āyusaṅkhāre ossajjitvā tādisassa kammassa okāsaṃ adāsi, tasmā etamatthaṃ dassento ‘‘viyā’’tipi vattuṃ yujjatiyeva.

    កុសលំ កាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ ‘‘ឯវំ មហប្ផលំ, ឯវំ មហានិសំសំ, មហានុភាវញ្ច តំ កុសល’’ន្តិ។

    Kusalaṃ kātabbaṃ maññissanti ‘‘evaṃ mahapphalaṃ, evaṃ mahānisaṃsaṃ, mahānubhāvañca taṃ kusala’’nti.

    ឯកស្សាបិ សត្តស្ស វដ្ដទុក្ខវូបសមោ ពុទ្ធានំ គរុតរោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ អតិទុល្លភភាវតោ, តស្មា ‘‘អបរម្បិ បស្សតី’’តិអាទិ វុត្តំ, ស្វាយមត្ថោ មាគណ្ឌិយសុត្តេន (សុ. និ. ៨៤១) ទីបេតព្ពោ។

    Ekassāpi sattassa vaṭṭadukkhavūpasamo buddhānaṃ garutaro hutvā upaṭṭhāti atidullabhabhāvato, tasmā ‘‘aparampi passatī’’tiādi vuttaṃ, svāyamattho māgaṇḍiyasuttena (su. ni. 841) dīpetabbo.

    តតិយំ បន ការណំ សត្តានំ ឧប្បជ្ជនកអនត្ថបរិហរណន្តិ តំ ទស្សេន្តោ បុន ‘‘អបរម្បិ បស្សតី’’តិអាទិមាហ។

    Tatiyaṃ pana kāraṇaṃ sattānaṃ uppajjanakaanatthapariharaṇanti taṃ dassento puna ‘‘aparampi passatī’’tiādimāha.

    សីហសេយ្យន្តិ។ ឯត្ថ សយនំ សេយ្យា, សីហស្ស វិយ សេយ្យា សីហសេយ្យា, តំ សីហសេយ្យំ។ អថ វា សីហសេយ្យន្តិ សេដ្ឋសេយ្យំ, យទិទំ អត្ថទ្វយំ បរតោ អាគមិស្សតិ។

    Sīhaseyyanti. Ettha sayanaṃ seyyā, sīhassa viya seyyā sīhaseyyā, taṃ sīhaseyyaṃ. Atha vā sīhaseyyanti seṭṭhaseyyaṃ, yadidaṃ atthadvayaṃ parato āgamissati.

    ‘‘វាមេន បស្សេន សេន្តី’’តិ ឯវំ វុត្តា កាមភោគិសេយ្យា, ទក្ខិណបស្សេន សយានោ នាម នត្ថិ ទក្ខិណហត្ថស្ស សរីរគ្គហណាទិយោគក្ខមតោ, បុរិសវសេន ចេតំ វុត្តំ។

    ‘‘Vāmena passena sentī’’ti evaṃ vuttā kāmabhogiseyyā,dakkhiṇapassena sayāno nāma natthi dakkhiṇahatthassa sarīraggahaṇādiyogakkhamato, purisavasena cetaṃ vuttaṃ.

    ឯកេន បស្សេន សយិតុំ ន សក្កោន្តិ ទុក្ខុប្បត្តិតោ។

    Ekenapassena sayituṃ na sakkonti dukkhuppattito.

    អយំ សីហសេយ្យាតិ អយំ ឯវំ វុត្តា សីហសេយ្យា។ ‘‘តេជុស្សទត្តា’’តិ ឥមិនា សីហស្ស អភីរុភាវំ ទស្សេតិ។ ភីរុកា ហិ សេសមិគា អត្តនោ អាសយំ បវិសិត្វា សន្តាសបុព្ពកំ យថា តថា សយន្តិ, សីហោ បន អភីរុភាវតោ សតោការី ភិក្ខុ វិយ សតិំ ឧបដ្ឋាបេត្វាវ សយតិ។ តេនាហ ‘‘បុរិមបាទេ’’តិអាទិ។ ទក្ខិណេ បុរិមបាទេ វាមស្ស បុរិមបាទស្ស ឋបនវសេន ទ្វេ បុរិមបាទេ ឯកស្មិំ ឋានេ ឋបេត្វា។ បច្ឆិមបាទេតិ ទ្វេ បច្ឆិមបាទេ។ វុត្តនយេនេវ ឥធាបិ ឯកស្មិំ ឋានេ បាទដ្ឋបនំ វេទិតព្ពំ, ឋិតោកាសសល្លក្ខណំ អភីរុភាវេនេវ។ ‘‘សីសំ បន ឧក្ខិបិត្វា’’តិអាទិនា វុត្តា សីហកិរិយា អនុត្រាសបពុជ្ឈនំ វិយ អភីរុភាវសិទ្ធា ធម្មតាវសេនេវាតិ វេទិតព្ពា។ សីហវិជម្ភិតវិជម្ភនំ អតិវេលំ ឯកាការេន ឋបិតានំ សរីរាវយវានំ គមនាទិកិរិយាសុ យោគ្យភាវាបាទនត្ថំ។ តិក្ខត្តុំ សីហនាទនទនំ អប្បេសក្ខមិគជាតបរិហរណត្ថំ។

    Ayaṃ sīhaseyyāti ayaṃ evaṃ vuttā sīhaseyyā. ‘‘Tejussadattā’’ti iminā sīhassa abhīrubhāvaṃ dasseti. Bhīrukā hi sesamigā attano āsayaṃ pavisitvā santāsapubbakaṃ yathā tathā sayanti, sīho pana abhīrubhāvato satokārī bhikkhu viya satiṃ upaṭṭhāpetvāva sayati. Tenāha ‘‘purimapāde’’tiādi. Dakkhiṇe purimapāde vāmassa purimapādassa ṭhapanavasena dve purimapāde ekasmiṃ ṭhāne ṭhapetvā. Pacchimapādeti dve pacchimapāde. Vuttanayeneva idhāpi ekasmiṃ ṭhāne pādaṭṭhapanaṃ veditabbaṃ, ṭhitokāsasallakkhaṇaṃ abhīrubhāveneva. ‘‘Sīsaṃ pana ukkhipitvā’’tiādinā vuttā sīhakiriyā anutrāsapabujjhanaṃ viya abhīrubhāvasiddhā dhammatāvasenevāti veditabbā. Sīhavijambhitavijambhanaṃ ativelaṃ ekākārena ṭhapitānaṃ sarīrāvayavānaṃ gamanādikiriyāsu yogyabhāvāpādanatthaṃ. Tikkhattuṃ sīhanādanadanaṃ appesakkhamigajātapariharaṇatthaṃ.

    សេតិ អព្យាវដភាវេន បវត្តតិ ឯត្ថាតិ សេយ្យា, ចតុត្ថជ្ឈានមេវ សេយ្យា ចតុត្ថជ្ឈានសេយ្យា។ កិំ បន តំ ចតុត្ថជ្ឈានន្តិ? អានាបានចតុត្ថជ្ឈានំ, តតោ ហិ វុដ្ឋហិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ភគវា អនុក្កមេន អគ្គមគ្គំ អធិគន្ត្វា តថាគតោ ជាតោតិ។ ‘‘តយិទំ បទដ្ឋានំ នាម, ន សេយ្យា, តថាបិ យស្មា ‘ចតុត្ថជ្ឈានា វុដ្ឋហិត្វា សមនន្តរា ភគវា បរិនិព្ពាយី’តិ (ទី. និ. ២.២១៩) វក្ខតិ, តស្មា លោកិយចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិ ឯវ តថាគតសេយ្យា’’តិ កេចិ, ឯវំ សតិ បរិនិព្ពានកាលិកាវ តថាគតសេយ្យាតិ អាបជ្ជតិ, ន ច ភគវា លោកិយចតុត្ថជ្ឈានសមាបជ្ជនពហុលោ វិហាសិ។ អគ្គផលវសេន បវត្តំ បនេត្ថ ចតុត្ថជ្ឈានំ វេទិតព្ពំ។ តត្ថ យថា សត្តានំ និទ្ទុបគមនលក្ខណា សេយ្យា ភវង្គចិត្តវសេន ហោតិ, សា ច នេសំ បឋមជាតិសមន្វយា យេភុយ្យវុត្តិកា, ឯវំ ភគវតោ អរិយជាតិសមន្វយំ យេភុយ្យវុត្តិកំ អគ្គផលភូតំ ចតុត្ថជ្ឈានំ ‘‘តថាគតសេយ្យា’’តិ វេទិតព្ពំ។ សីហសេយ្យា នាម សេដ្ឋសេយ្យាតិ អាហ ‘‘ឧត្តមសេយ្យា’’តិ។

    Seti abyāvaṭabhāvena pavattati etthāti seyyā, catutthajjhānameva seyyā catutthajjhānaseyyā. Kiṃ pana taṃ catutthajjhānanti? Ānāpānacatutthajjhānaṃ, tato hi vuṭṭhahitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā bhagavā anukkamena aggamaggaṃ adhigantvā tathāgato jātoti. ‘‘Tayidaṃ padaṭṭhānaṃ nāma, na seyyā, tathāpi yasmā ‘catutthajjhānā vuṭṭhahitvā samanantarā bhagavā parinibbāyī’ti (dī. ni. 2.219) vakkhati, tasmā lokiyacatutthajjhānasamāpatti eva tathāgataseyyā’’ti keci, evaṃ sati parinibbānakālikāva tathāgataseyyāti āpajjati, na ca bhagavā lokiyacatutthajjhānasamāpajjanabahulo vihāsi. Aggaphalavasena pavattaṃ panettha catutthajjhānaṃ veditabbaṃ. Tattha yathā sattānaṃ niddupagamanalakkhaṇā seyyā bhavaṅgacittavasena hoti, sā ca nesaṃ paṭhamajātisamanvayā yebhuyyavuttikā, evaṃ bhagavato ariyajātisamanvayaṃ yebhuyyavuttikaṃ aggaphalabhūtaṃ catutthajjhānaṃ ‘‘tathāgataseyyā’’ti veditabbaṃ. Sīhaseyyā nāma seṭṭhaseyyāti āha ‘‘uttamaseyyā’’ti.

    នត្ថិ ឯតិស្សា ឧដ្ឋានន្តិ អនុដ្ឋានា, សេយ្យា, តំ អនុដ្ឋានសេយ្យំ។ ‘‘ឥតោ ឧដ្ឋហិស្សាមី’’តិ មនសិការស្ស អភាវតោ ‘‘ឧដ្ឋានសញ្ញំ មនសិ ករិត្វា’’តិ ន វុត្តំ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ អនុដ្ឋានសេយ្យុបគមនេ។ កាយវសេន អនុដ្ឋានំ, ន ចិត្តវសេន, ចិត្តវសេន ច អនុដ្ឋានំ នាម និទ្ទុបគមនន្តិ តទភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘និទ្ទាវសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ភវង្គស្សាតិ និទ្ទុបគមនលក្ខណស្ស ភវង្គស្ស។

    Natthi etissā uṭṭhānanti anuṭṭhānā, seyyā, taṃ anuṭṭhānaseyyaṃ. ‘‘Ito uṭṭhahissāmī’’ti manasikārassa abhāvato ‘‘uṭṭhānasaññaṃ manasi karitvā’’ti na vuttaṃ.Etthāti etasmiṃ anuṭṭhānaseyyupagamane. Kāyavasena anuṭṭhānaṃ, na cittavasena, cittavasena ca anuṭṭhānaṃ nāma niddupagamananti tadabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘niddāvasenā’’tiādi vuttaṃ. Bhavaṅgassāti niddupagamanalakkhaṇassa bhavaṅgassa.

    សព្ពបាលិផុល្លាតិ សព្ពត្ថកមេវ វិកសនវសេន ផុល្លា, ន ឯកទេសវិកសនវសេន។ តេនាហ ‘‘សព្ពេ សមន្តតោ បុប្ផិតា’’តិ។ ឯកច្ឆន្នាតិ សម្ផុល្លបុប្ផេហិ ឯកាការេន សព្ពត្ថេវ ឆាទិតា។ ឧល្លោកបទុមានីតិ ហេដ្ឋា ឱលោកេន្តានិ វិយ តិដ្ឋនបទុមានិ។ មោរបិញ្ឆកលាបោ វិយ បញ្ចវណ្ណបុប្ផសញ្ឆាទិតត្តា។

    Sabbapāliphullāti sabbatthakameva vikasanavasena phullā, na ekadesavikasanavasena. Tenāha ‘‘sabbe samantato pupphitā’’ti. Ekacchannāti samphullapupphehi ekākārena sabbattheva chāditā. Ullokapadumānīti heṭṭhā olokentāni viya tiṭṭhanapadumāni. Morapiñchakalāpo viya pañcavaṇṇapupphasañchāditattā.

    នន្ទបោក្ខរណីសម្ភវានីតិ នន្ទបោក្ខរណីតីរសម្ភវានិ។ មហាតុម្ពមត្តន្តិ អាឡ្ហកមត្តំ។ បវិដ្ឋានីតិ ខិត្តានិ។ សរីរមេវ ឱកិរន្តីតិ សរីរមេវ អជ្ឈោកិរន្តិ។

    Nandapokkharaṇīsambhavānīti nandapokkharaṇītīrasambhavāni. Mahātumbamattanti āḷhakamattaṃ. Paviṭṭhānīti khittāni. Sarīrameva okirantīti sarīrameva ajjhokiranti.

    ទេវតានំ ឧបកប្បនចន្ទនចុណ្ណានីតិ សដ្ឋិបិ បញ្ញាសម្បិ យោជនានិ វាយនកសេតវណ្ណចន្ទនចុណ្ណានិ។ ទិព្ពគន្ធជាលចុណ្ណានីតិ ទិព្ពគន្ធទិព្ពចុណ្ណានិ។ ហរិតាលអញ្ជនចុណ្ណាទីនិបិ ទិព្ពានិ បរមសុគន្ធានិ ឯវាតិ វេទិតព្ពានិ។ តេនេវាហ ‘‘សព្ពទិព្ពគន្ធវាសវិកតិយោ’’តិ។

    Devatānaṃupakappanacandanacuṇṇānīti saṭṭhipi paññāsampi yojanāni vāyanakasetavaṇṇacandanacuṇṇāni. Dibbagandhajālacuṇṇānīti dibbagandhadibbacuṇṇāni. Haritālaañjanacuṇṇādīnipi dibbāni paramasugandhāni evāti veditabbāni. Tenevāha ‘‘sabbadibbagandhavāsavikatiyo’’ti.

    ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិត្វា អន្តលិក្ខេ វជ្ជន្តិ មហាភិនិក្ខមនកាលេ វិយ។

    Ekacakkavāḷe sannipatitvā antalikkhe vajjanti mahābhinikkhamanakāle viya.

    តាតិ ទេវតា។ គន្ថមានា វាតិ មាលំ រចន្តិយោ ឯវ។ អបរិនិដ្ឋិតា វាតិ យថាធិប្បាយំ បរិយោសិតា ឯវ។ ហត្ថេន ហត្ថន្តិ អត្តនោ ហត្ថេន បរស្ស ហត្ថំ។ គីវាយ គីវន្តិ កណ្ឋគាហវសេន អត្តនោ គីវាយ បរស្ស គីវំ។ គហេត្វាតិ អាមសិត្វា។ មហាយសោ មហាយសោតិ អាមេឌិតវសេន អញ្ញមញ្ញំ អាលាបវចនំ។

    Tāti devatā. Ganthamānā vāti mālaṃ racantiyo eva. Apariniṭṭhitā vāti yathādhippāyaṃ pariyositā eva. Hatthena hatthanti attano hatthena parassa hatthaṃ. Gīvāya gīvanti kaṇṭhagāhavasena attano gīvāya parassa gīvaṃ. Gahetvāti āmasitvā. Mahāyaso mahāyasoti āmeḍitavasena aññamaññaṃ ālāpavacanaṃ.

    ១៩៩. មហន្តំ ឧស្សាហន្តិ តថាគតស្ស បូជាសក្ការវសេន បវត្តិយមានំ មហន្តំ ឧស្សាហំ ទិស្វា។

    199.Mahantaṃ ussāhanti tathāgatassa pūjāsakkāravasena pavattiyamānaṃ mahantaṃ ussāhaṃ disvā.

    សាយេវ បន បដិបទាតិ បុព្ពភាគបដិបទា ឯវ។ អនុច្ឆវិកត្តាតិ អធិគន្តព្ពស្ស នវវិធលោកុត្តរធម្មស្ស អនុរូបត្តា។

    Sāyevapana paṭipadāti pubbabhāgapaṭipadā eva. Anucchavikattāti adhigantabbassa navavidhalokuttaradhammassa anurūpattā.

    សីលន្តិ ចារិត្តសីលមាហ។ អាចារបញ្ញត្តីតិ ចារិត្តសីលំ។ យាវ គោត្រភុតោតិ យាវ គោត្រភុញាណំ, តាវ បវត្តេតព្ពា សមថវិបស្សនា សម្មាបដិបទា។ ឥទានិ តំ សម្មាបដិបទំ ព្យតិរេកតោ, អន្វយតោ ច វិភាវេតុំ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ជិនកាឡសុត្តន្តិ ជិនមហាវឌ្ឍកិនា ឋបិតំ វជ្ជេតព្ពគហេតព្ពធម្មសន្ទស្សនកាឡសុត្តំ សិក្ខាបទមរិយាទំ, ឧបាសកោបាសិកាវារេសុ ‘‘គន្ធបូជំ មាលាបូជំ ករោតី’’តិ វចនំ ចារិត្តសីលបក្ខេ ឋបេត្វា ករណំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេន ភិក្ខុភិក្ខុនីនម្បិ តថាករណំ អនុញ្ញាតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Sīlanti cārittasīlamāha. Ācārapaññattīti cārittasīlaṃ. Yāva gotrabhutoti yāva gotrabhuñāṇaṃ, tāva pavattetabbā samathavipassanā sammāpaṭipadā. Idāni taṃ sammāpaṭipadaṃ byatirekato, anvayato ca vibhāvetuṃ ‘‘tasmā’’tiādi vuttaṃ. Jinakāḷasuttanti jinamahāvaḍḍhakinā ṭhapitaṃ vajjetabbagahetabbadhammasandassanakāḷasuttaṃ sikkhāpadamariyādaṃ, upāsakopāsikāvāresu ‘‘gandhapūjaṃ mālāpūjaṃ karotī’’ti vacanaṃ cārittasīlapakkhe ṭhapetvā karaṇaṃ sandhāya vuttaṃ, tena bhikkhubhikkhunīnampi tathākaraṇaṃ anuññātamevāti daṭṭhabbaṃ.

    អយញ្ហីតិ ធម្មានុធម្មបដិបទំ សន្ធាយ វទតិ។

    Ayañhīti dhammānudhammapaṭipadaṃ sandhāya vadati.

    ឧបវាណត្ថេរវណ្ណនា

    Upavāṇattheravaṇṇanā

    ២០០. អបនេសីតិ ឋិតប្បទេសតោ យថា អបគច្ឆតិ, ឯវមកាសិ, ន បន និព្ភច្ឆិ។ តេនាហ ‘‘អានន្ទោ’’តិអាទិ។ វុត្តសទិសា វាតិ សមចិត្តបរិយាយទេសនាយំ (អ. និ. ២.៣៧) វុត្តសទិសា ឯវ។ អាវារេន្តោតិ ឆាទេន្តោ។

    200.Apanesīti ṭhitappadesato yathā apagacchati, evamakāsi, na pana nibbhacchi. Tenāha ‘‘ānando’’tiādi. Vuttasadisā vāti samacittapariyāyadesanāyaṃ (a. ni. 2.37) vuttasadisā eva. Āvārentoti chādento.

    យស្មា កស្សបស្សពុទ្ធស្ស ចេតិយេ អារក្ខទេវតា អហោសិ, តស្មា ថេរោវ តេជុស្សទោ, ន អញ្ញេ អរហន្តោតិ អានេត្វា យោជនា។

    Yasmā kassapassabuddhassa cetiye ārakkhadevatā ahosi, tasmā therova tejussado, na aññe arahantoti ānetvā yojanā.

    ឥទានិ អាគមនតោ បដ្ឋាយ តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘វិបស្សិម្ហិ កិរ សម្មាសម្ពុទ្ធេ’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ ‘‘ចាតុមហារាជិកា ទេវតា’’តិ ឥទំ គោពលីពទ្ទញាយេន គហេតព្ពំ ភុម្មទេវតាទីនម្បិ តប្បរិយាបន្នត្តា។ តេសំ មនុស្សានំ។

    Idāni āgamanato paṭṭhāya tamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘vipassimhi kira sammāsambuddhe’’tiādi āraddhaṃ. ‘‘Cātumahārājikā devatā’’ti idaṃ gobalībaddañāyena gahetabbaṃ bhummadevatādīnampi tappariyāpannattā. Tesaṃ manussānaṃ.

    តត្ថាតិ កស្សបស្ស ភគវតោ ចេតិយេ។

    Tatthāti kassapassa bhagavato cetiye.

    ២០១. អធិវាសេន្តីតិ រោចេន្តិ។

    201.Adhivāsentīti rocenti.

    ឆិន្នបាតោ វិយ ឆិន្នបាតោ, តំ ឆិន្នបាតំ, ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ យំ។ អាវដ្ដន្តីតិ អភិមុខភាវេន វដ្ដន្តិ។ យត្ថ បតិតា, តតោ កតិបយរតនដ្ឋានំ វដ្ដនវសេនេវ គន្ត្វា បុន យថាបតិតមេវ ឋានំ វដ្ដនវសេន អាគច្ឆន្តិ។ តេនាហ ‘‘អាវដ្ដន្តិយោ បតិតដ្ឋានមេវ អាគច្ឆន្តី’’តិ។ វិវដ្ដន្តីតិ យត្ថ បតិតា, តតោ វិនិវដ្ដន្តិ។ តេនាហ ‘‘បតិតដ្ឋានតោ បរភាគំ វដ្ដមានា គច្ឆន្តី’’តិ។ បុរតោ វដ្ដនំ អាវដ្ដនំ, ឥតរំ តិវិធម្បិ វិវដ្ដនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ទេវតា ធារេតុំ ន សក្កោតិ ឧទកំ វិយ ឱសីទនតោ។ តេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ។ តត្ថាតិ បកតិបថវិយំ។ ទេវតា ឱសីទន្តិ ធាតូនំ សណ្ហសុខុមាលភាវតោ។ បថវិយំ បថវិំ មាបេសុន្តិ បកតិបថវិយំ អត្តនោ សរីរំ ធារេតុំ សមត្ថំ ឥទ្ធានុភាវេន បថវិំ មាបេសុំ។

    Chinnapāto viya chinnapāto, taṃ chinnapātaṃ, bhāvanapuṃsakaniddeso yaṃ. Āvaṭṭantīti abhimukhabhāvena vaṭṭanti. Yattha patitā, tato katipayaratanaṭṭhānaṃ vaṭṭanavaseneva gantvā puna yathāpatitameva ṭhānaṃ vaṭṭanavasena āgacchanti. Tenāha ‘‘āvaṭṭantiyopatitaṭṭhānameva āgacchantī’’ti. Vivaṭṭantīti yattha patitā, tato vinivaṭṭanti. Tenāha ‘‘patitaṭṭhānato parabhāgaṃ vaṭṭamānā gacchantī’’ti. Purato vaṭṭanaṃ āvaṭṭanaṃ, itaraṃ tividhampi vivaṭṭananti dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Devatā dhāretuṃ na sakkoti udakaṃ viya osīdanato. Tenāha ‘‘tatthā’’tiādi. Tatthāti pakatipathaviyaṃ. Devatā osīdanti dhātūnaṃ saṇhasukhumālabhāvato. Pathaviyaṃpathaviṃ māpesunti pakatipathaviyaṃ attano sarīraṃ dhāretuṃ samatthaṃ iddhānubhāvena pathaviṃ māpesuṃ.

    កាមំ ទោមនស្សេ អសតិបិ ឯកច្ចោ រាគោ ហោតិយេវ, រាគេ បន អសតិ ទោមនស្សស្ស អសម្ភវោ ឯវាតិ តទេកដ្ឋភាវតោតិ អាហ ‘‘វីតរាគាតិ បហីនទោមនស្សា’’តិ។ សិលាថម្ភសទិសា ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ និព្ពិការតាយ។

    Kāmaṃ domanasse asatipi ekacco rāgo hotiyeva, rāge pana asati domanassassa asambhavo evāti tadekaṭṭhabhāvatoti āha ‘‘vītarāgāti pahīnadomanassā’’ti. Silāthambhasadisā iṭṭhāniṭṭhesu nibbikāratāya.

    ចតុសំវេជនីយដ្ឋានវណ្ណនា

    Catusaṃvejanīyaṭṭhānavaṇṇanā

    ២០២. អបារគង្គាយាតិ គង្គាយ ឱរម្ភាគេ។ ‘‘សង្ការឆឌ្ឌកសម្មជ្ជនិយោ គហេត្វា’’តិអាទិ អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ វត្តករណាការទស្សនំ។ ‘‘ឯវំ ទ្វីសុ កាលេសូ’’តិអាទិ និទស្សនត្ថំ បច្ចាមសនំ, តំ ហេដ្ឋា អធិគតំ។

    202.Apāragaṅgāyāti gaṅgāya orambhāge. ‘‘Saṅkārachaḍḍakasammajjaniyo gahetvā’’tiādi attano attano vasanaṭṭhāne vattakaraṇākāradassanaṃ. ‘‘Evaṃ dvīsu kālesū’’tiādi nidassanatthaṃ paccāmasanaṃ, taṃ heṭṭhā adhigataṃ.

    កម្មសាធនោ សម្ភាវនត្ថោ ភាវនីយ-សទ្ទោតិ អាហ ‘‘មនសា ភាវិតេ សម្ភាវិតេ’’តិ។ ទុតិយវិកប្បេ បន ភាវនំ, វឌ្ឍនញ្ច បដិបក្ខបហានតោតិ អាហ ‘‘យេ វា’’តិអាទិ។

    Kammasādhano sambhāvanattho bhāvanīya-saddoti āha ‘‘manasā bhāvite sambhāvite’’ti. Dutiyavikappe pana bhāvanaṃ, vaḍḍhanañca paṭipakkhapahānatoti āha ‘‘ye vā’’tiādi.

    ពុទ្ធាទីសុ តីសុ វត្ថូសុ បសន្នចិត្តស្ស, ន កម្មផលសទ្ធាមត្តេន។ សា ចស្ស សទ្ធាសម្បទា ឯវំ វេទិតព្ពាតិ ផលេន ហេតុំ ទស្សេន្តោ ‘‘វត្តសម្បន្នស្សា’’តិ អាហ។ សំវេគោ នាម សហោត្តប្បញាណំ, អភិជាតិដ្ឋានាទីនិបិ តស្ស ឧប្បត្តិហេតូនិ ភវន្តីតិ អាហ ‘‘សំវេគជនកានី’’តិ។

    Buddhādīsu tīsu vatthūsu pasannacittassa, na kammaphalasaddhāmattena. Sā cassa saddhāsampadā evaṃ veditabbāti phalena hetuṃ dassento ‘‘vattasampannassā’’ti āha. Saṃvego nāma sahottappañāṇaṃ, abhijātiṭṭhānādīnipi tassa uppattihetūni bhavantīti āha ‘‘saṃvegajanakānī’’ti.

    ចេតិយបូជនត្ថំ ចារិកា ចេតិយចារិកា។ សគ្គេ បតិដ្ឋហិស្សន្តិយេវ ពុទ្ធគុណារម្មណាយ កុសលចេតនាយ សគ្គសំវត្តនិយភាវតោ។

    Cetiyapūjanatthaṃ cārikā cetiyacārikā. Sagge patiṭṭhahissantiyeva buddhaguṇārammaṇāya kusalacetanāya saggasaṃvattaniyabhāvato.

    អានន្ទបុច្ឆាកថាវណ្ណនា

    Ānandapucchākathāvaṇṇanā

    ២០៣. ឯត្ថាតិ មាតុគាមេ។ អយំ ឧត្តមា បដិបត្តិ, យទិទំ អទស្សនំ, ទស្សនមូលកត្តា តប្បច្ចយានំ សព្ពានត្ថានំ។ លោភោតិ កាមរាគោ។ ចិត្តចលនា បដិបត្តិអន្តរាយករោ ចិត្តក្ខោភោ។ មុរុមុរាបេត្វាតិ សអដ្ឋិកំ កត្វា ខាទនេ អនុរវទស្សនំ។ អបរិមិតំ កាលំ ទុក្ខានុភវនំ អបរិច្ឆិន្នទុក្ខានុភវនំ។ វិស្សាសោតិ វិសង្គោ ឃដ្ដនាភាវោ។ ឱតារោតិ តត្ថ ចិត្តស្ស អនុប្បវេសោ។ អសិហត្ថេន វេរីបុរិសេន, បិសាចេនាបិ ខាទិតុកាមេន។ អាសីទេតិ អក្កមនាទិវសេន ពាធេយ្យ។ អស្សាតិ មាតុគាមស្ស។ បព្ពជិតេហិ កត្តព្ពកម្មន្តិ អាមិសបដិគ្គហណាទិ បព្ពជិតេហិ កាតព្ពំ កម្មំ។ សតីតិ វា កាយគតាសតិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពា។

    203.Etthāti mātugāme. Ayaṃ uttamā paṭipatti,yadidaṃ adassanaṃ, dassanamūlakattā tappaccayānaṃ sabbānatthānaṃ. Lobhoti kāmarāgo. Cittacalanā paṭipattiantarāyakaro cittakkhobho. Murumurāpetvāti saaṭṭhikaṃ katvā khādane anuravadassanaṃ. Aparimitaṃ kālaṃ dukkhānubhavanaṃ aparicchinnadukkhānubhavanaṃ. Vissāsoti visaṅgo ghaṭṭanābhāvo. Otāroti tattha cittassa anuppaveso. Asihatthena verīpurisena, pisācenāpi khāditukāmena. Āsīdeti akkamanādivasena bādheyya. Assāti mātugāmassa. Pabbajitehi kattabbakammanti āmisapaṭiggahaṇādi pabbajitehi kātabbaṃ kammaṃ. Satīti vā kāyagatāsati upaṭṭhāpetabbā.

    ២០៤. អតន្តិពទ្ធាតិ អភារវហា។ បេសិតចិត្តាតិ និព្ពានំ បតិ បេសិតចិត្តា។

    204.Atantibaddhāti abhāravahā. Pesitacittāti nibbānaṃ pati pesitacittā.

    ២០៥. វិហតេនាតិ កប្បាសវិហននធនុនា បព្ពជដានំ វិជដនវសេន ហតេន។ តេនាហ ‘‘សុបោថិតេនា’’តិ, អសង្ករណវសេន សុដ្ឋុ បោថិតេនាតិ អត្ថោ, ទស្សនីយសំវេជនីយដ្ឋានកិត្តនេន ច វសនដ្ឋានំ កថិតំ។

    205.Vihatenāti kappāsavihananadhanunā pabbajaṭānaṃ vijaṭanavasena hatena. Tenāha ‘‘supothitenā’’ti, asaṅkaraṇavasena suṭṭhu pothitenāti attho, dassanīyasaṃvejanīyaṭṭhānakittanena ca vasanaṭṭhānaṃ kathitaṃ.

    អានន្ទអច្ឆរិយធម្មវណ្ណនា

    Ānandaacchariyadhammavaṇṇanā

    ២០៧. ថេរំ អទិស្វា អាមន្តេសីតិ តត្ថ អទិស្វា អាវជ្ជន្តោ ថេរស្ស ឋិតដ្ឋានំ, បវត្តិញ្ច ញត្វា អាមន្តេសិ។

    207.Theraṃ adisvā āmantesīti tattha adisvā āvajjanto therassa ṭhitaṭṭhānaṃ, pavattiñca ñatvā āmantesi.

    កាយកម្មស្ស ហិតភាវោ ហិតជ្ឈាសយេន បវត្តិតត្តាតិ អាហ ‘‘ហិតវុទ្ធិយា កតេនា’’តិ។ សុខភាវោ កាយិកទុក្ខាភាវោ, ចេតសិកសុខភាវោ ចេតសិកសុខសមុដ្ឋិតត្តា ចាតិ វុត្តំ ‘‘សុខសោមនស្សេនេវ កតេនា’’តិ។ អាវិរហោវិភាគតោ អទ្វយភាវតោ អទ្វយេនាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សត្ថុ ខេត្តភាវសម្បត្តិយា, ថេរស្ស អជ្ឈាសយសម្បត្តិយា ច ‘‘ឯត្តកមិទ’’ន្តិ បមាណំ គហេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ បមាណវិរហិតត្តា តស្ស កម្មស្សាតិ អាហ ‘‘ចក្កវាឡម្បី’’តិអាទិ។

    Kāyakammassa hitabhāvo hitajjhāsayena pavattitattāti āha ‘‘hitavuddhiyā katenā’’ti. Sukhabhāvo kāyikadukkhābhāvo, cetasikasukhabhāvo cetasikasukhasamuṭṭhitattā cāti vuttaṃ ‘‘sukhasomanasseneva katenā’’ti. Āvirahovibhāgato advayabhāvato advayenāti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ. Satthu khettabhāvasampattiyā, therassa ajjhāsayasampattiyā ca ‘‘ettakamida’’nti pamāṇaṃ gahetuṃ asakkuṇeyyatāya pamāṇavirahitattā tassa kammassāti āha ‘‘cakkavāḷampī’’tiādi.

    ឯវំ បវត្តិតេនាតិ ឯវំ ឱទិស្សកមេត្តាភាវនាយ វសេន បវត្តិតេន។ វិវដ្ដូបនិស្សយភូតំ កតំ ឧបចិតំ បុញ្ញំ ឯតេនាតិ កតបុញ្ញោ, អរហត្តាធិគមាយ កតាធិការោតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘អភិនីហារសម្បន្នោសីតិ ទស្សេតី’’តិ។

    Evaṃ pavattitenāti evaṃ odissakamettābhāvanāya vasena pavattitena. Vivaṭṭūpanissayabhūtaṃ kataṃ upacitaṃ puññaṃ etenāti katapuñño, arahattādhigamāya katādhikāroti attho. Tenāha ‘‘abhinīhārasampannosīti dassetī’’ti.

    ២០៨. កត្ថចិ សង្កុចិតំ ហុត្វា ឋិតំ មហាបថវិំ បត្ថរន្តោ វិយ, បដិសំហដំ ហុត្វា ឋិតំ អាកាសំ វិត្ថារេន្តោ វិយ, ចតុសដ្ឋាធិកយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ ចក្កវាឡគិរិំ អធោ ឱសារេន្តោ វិយ, អដ្ឋសដ្ឋាធិកសហស្សយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ សិនេរុំ ឧក្ខិបេន្តោ វិយ, សតយោជនាយាមវិត្ថារំ មហាជម្ពុំ ខន្ធេ គហេត្វា ចាលេន្តោ វិយាតិ បញ្ច ហិ ឧបមា ហិ ថេរស្ស គុណកថា មហន្តភាវទស្សនត្ថញ្ចេវ អញ្ញេសំ ទុក្កដភាវទស្សនត្ថញ្ច អាគតាវ។ ឯតេនេវ ចាតិ ច-សទ្ទេន ‘‘អហំ ឯតរហិ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’ (ទី. និ. ២.៤), ‘‘សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៥; ២.៣៤១; មហាវ. ១១; កថា. ៤០៥; មិ. ប. ៥.១១) ច ឯវំ អាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ ព្យត្តោតិ ខន្ធកោសល្លាទិសង្ខាតេន វេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតោ។ មេធាវីតិ មេធាសង្ខាតាយ សម្មាភាវិតាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ។

    208. Katthaci saṅkucitaṃ hutvā ṭhitaṃ mahāpathaviṃ pattharanto viya, paṭisaṃhaṭaṃ hutvā ṭhitaṃ ākāsaṃ vitthārento viya, catusaṭṭhādhikayojanasatasahassubbedhaṃ cakkavāḷagiriṃ adho osārento viya, aṭṭhasaṭṭhādhikasahassayojanasatasahassubbedhaṃ sineruṃ ukkhipento viya, satayojanāyāmavitthāraṃ mahājambuṃ khandhe gahetvā cālento viyāti pañca hi upamā hi therassa guṇakathā mahantabhāvadassanatthañceva aññesaṃ dukkaṭabhāvadassanatthañca āgatāva. Eteneva cāti ca-saddena ‘‘ahaṃ etarahi arahaṃ sammāsambuddho’’ (dī. ni. 2.4), ‘‘sadevakasmiṃ lokasmiṃ natthi me paṭipuggalo’’ti (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11; kathā. 405; mi. pa. 5.11) ca evaṃ ādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Byattoti khandhakosallādisaṅkhātena veyyattiyena samannāgato. Medhāvīti medhāsaṅkhātāya sammābhāvitāya paññāya samannāgato.

    ២០៩. បដិសន្ថារធម្មន្តិ បកតិចារិត្តវសេន វុត្តំ, ឧបគតានំ បន ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនញ្ច បុច្ឆាវិស្សជ្ជនវសេន ចេវ ចិត្តរុចិវសេន ច យថាកាលំ ធម្មំ ទេសេតិយេវ, ឧបាសកោបាសិកានំ បន ឧបនិសិន្នកថាវសេន។

    209.Paṭisanthāradhammanti pakaticārittavasena vuttaṃ, upagatānaṃ pana bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca pucchāvissajjanavasena ceva cittarucivasena ca yathākālaṃ dhammaṃ desetiyeva, upāsakopāsikānaṃ pana upanisinnakathāvasena.

    មហាសុទស្សនសុត្តទេសនាវណ្ណនា

    Mahāsudassanasuttadesanāvaṇṇanā

    ២១០. ខុទ្ទក-សទ្ទោ បតិរូបវាចី, ក-សទ្ទោ អប្បត្ថោតិ អាហ ‘‘ខុទ្ទកនគរកេតិ នគរបតិរូបកេ សម្ពាធេ ខុទ្ទកនគរកេ’’តិ។ ធុបរវិសាលសណ្ឋានតាយ តំ ‘‘ឧជ្ជង្គលនគរក’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘វិសមនគរកេ’’តិ។ អញ្ញេសំ មហានគរានំ ឯកទេសប្បមាណតាយ សាខាសទិសេ។ ឯត្ថ ច ‘‘ខុទ្ទកនគរកេ’’តិ ឥមិនា តស្ស នគរស្ស អប្បកភាវោ វុត្តោ, ‘‘ឧជ្ជង្គលនគរកេ’’តិ ឥមិនា ភូមិវិបត្តិយា និហីនភាវោ, ‘‘សាខានគរកេ’’តិ ឥមិនា អប្បធានភាវោ។ សារប្បត្តាតិ វិភវសារាទិនា សារមហត្តំ បត្តា។

    210.Khuddaka-saddo patirūpavācī, ka-saddo appatthoti āha ‘‘khuddakanagaraketi nagarapatirūpake sambādhe khuddakanagarake’’ti. Dhuparavisālasaṇṭhānatāya taṃ ‘‘ujjaṅgalanagaraka’’nti vuttanti āha ‘‘visamanagarake’’ti. Aññesaṃ mahānagarānaṃ ekadesappamāṇatāya sākhāsadise. Ettha ca ‘‘khuddakanagarake’’ti iminā tassa nagarassa appakabhāvo vutto, ‘‘ujjaṅgalanagarake’’ti iminā bhūmivipattiyā nihīnabhāvo, ‘‘sākhānagarake’’ti iminā appadhānabhāvo. Sārappattāti vibhavasārādinā sāramahattaṃ pattā.

    កហាបណសកដន្តិ ឯត្ថ ‘‘ទ្វិកុម្ភំ សកដំ។ កុម្ភោ បន ទសម្ពណោ’’តិ វទន្តិ។ ទ្វេ បវិសន្តីតិ ទ្វេ កហាបណសកដានិ ទ្វេ អាយវសេន បវិសន្តិ។

    Kahāpaṇasakaṭanti ettha ‘‘dvikumbhaṃ sakaṭaṃ. Kumbho pana dasambaṇo’’ti vadanti. Dve pavisantīti dve kahāpaṇasakaṭāni dve āyavasena pavisanti.

    សុភិក្ខាតិ សុលភាហារា, សុន្ទរាហារា ច។ តេនាហ ‘‘ខជ្ជភោជ្ជសម្បន្នា’’តិ។ សទ្ទំ ករោន្តេតិ រវសារិនា តុដ្ឋភាវេន កោញ្ចនាទំ ករោន្តេ។ អវិវិត្តាតិ អសុញ្ញា, កទាចិ រថោ បឋមំ គច្ឆតិ, តំ អញ្ញោ អនុពន្ធន្តោ គច្ឆតិ, កទាចិ ទុតិយំ វុត្តរថោ បឋមំ គច្ឆតិ, ឥតរោ តំ អនុពន្ធតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ អនុពន្ធមានា។ ឯត្ថាតិ កុសាវតីនគរេ។ តស្ស មហន្តភាវតោ ចេវ ឥទ្ធាទិភាវតោ ច និច្ចំ បយោជិតានេវ ភេរិអាទីនិ តូរិយានិ, សម្ម សម្មាតិ វា អញ្ញមញ្ញំ បិយាលាបសទ្ទោ សម្ម-សទ្ទោ។ កំសតាឡាទិសព្ពតាឡាវចរសទ្ទោ តាឡ-សទ្ទោ, កូដភេរិ-សទ្ទោ កុម្ភថូណសទ្ទោ។

    Subhikkhāti sulabhāhārā, sundarāhārā ca. Tenāha ‘‘khajjabhojjasampannā’’ti. Saddaṃ karonteti ravasārinā tuṭṭhabhāvena koñcanādaṃ karonte. Avivittāti asuññā, kadāci ratho paṭhamaṃ gacchati, taṃ añño anubandhanto gacchati, kadāci dutiyaṃ vuttaratho paṭhamaṃ gacchati, itaro taṃ anubandhati evaṃ aññamaññaṃ anubandhamānā. Etthāti kusāvatīnagare. Tassa mahantabhāvato ceva iddhādibhāvato ca niccaṃ payojitāneva bheriādīni tūriyāni, samma sammāti vā aññamaññaṃ piyālāpasaddo samma-saddo. Kaṃsatāḷādisabbatāḷāvacarasaddo tāḷa-saddo, kūṭabheri-saddo kumbhathūṇasaddo.

    ឯវរូបា សទ្ទា ហោន្តិ កចវរាកិណ្ណវីថិតាយ, អរញ្ញេ កន្ទមូលបណ្ណាទិគ្គហណាយ, តត្ថ ទុក្ខជីវិកតាយ ចាតិ យថាក្កមំ យោជេតព្ពំ។ ឥធ ន ឯវំ អហោសិ ទេវលោកេ វិយ សព្ពសោ បរិបុណ្ណសម្បត្តិកតាយ។

    Evarūpāsaddā honti kacavarākiṇṇavīthitāya, araññe kandamūlapaṇṇādiggahaṇāya, tattha dukkhajīvikatāya cāti yathākkamaṃ yojetabbaṃ. Idha na evaṃ ahosi devaloke viya sabbaso paripuṇṇasampattikatāya.

    មហន្តំ កោលាហលន្តិ សទ្ធាសម្បន្នានំ ទេវតានំ, ឧបាសកានញ្ច វសេន បុរតោ បុរតោ មហតី ឧគ្ឃោសនា ហោតិ។ តត្ថ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស កតស្ស វិហារស្ស អភាវតោ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច មហន្តភាវតោ តេ អាគន្ត្វា…បេ.… បេសេសិ។ បេសេន្តោ ច ‘‘កថញ្ហិ នាម ភគវា បច្ឆិមេ កាលេ អត្តនោ បវត្តិំ អម្ហាកំ នារោចេសិ, នេសំ ទោមនស្សំ មា អហោសី’’តិ ‘‘អជ្ជ ខោ វាសេដ្ឋា’’តិអាទិនា សាសនំ បេសេសិ។

    Mahantaṃ kolāhalanti saddhāsampannānaṃ devatānaṃ, upāsakānañca vasena purato purato mahatī ugghosanā hoti. Tattha bhagavantaṃ uddissa katassa vihārassa abhāvato, bhikkhusaṅghassa ca mahantabhāvato te āgantvā…pe… pesesi. Pesento ca ‘‘kathañhi nāma bhagavā pacchime kāle attano pavattiṃ amhākaṃ nārocesi, nesaṃ domanassaṃ mā ahosī’’ti ‘‘ajja kho vāseṭṭhā’’tiādinā sāsanaṃ pesesi.

    មល្លានំ វន្ទនាវណ្ណនា

    Mallānaṃ vandanāvaṇṇanā

    ២១១. អឃំ ទុក្ខំ អាវេន្តិ បកាសេន្តីតិ អឃាវិនោ, បាកដីភូតទុក្ខាតិ អាហ ‘‘ឧប្បន្នទុក្ខា’’តិ។ ញាតិសាលោហិតភាវេន កុលំ បរិវត្តតិ ឯត្ថាតិ កុលបរិវត្តំ។ តំ តំកុលីនភាគេន ឋិតោ សត្តនិកាយោ ‘‘កុលបរិវត្តសោ’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘កុលបរិវត្ត’’ន្តិ។ តេ បន តំតំកុលបរិវត្តបរិច្ឆិន្នា មល្លរាជានោ តស្មិំ នគរេ វីថិអាទិសភាគេន វសន្តីតិ វុត្តំ ‘‘វីថិសភាគេន ចេវ រច្ឆាសភាគេន ចា’’តិ។

    211. Aghaṃ dukkhaṃ āventi pakāsentīti aghāvino, pākaṭībhūtadukkhāti āha ‘‘uppannadukkhā’’ti. Ñātisālohitabhāvena kulaṃ parivattati etthāti kulaparivattaṃ. Taṃ taṃkulīnabhāgena ṭhito sattanikāyo ‘‘kulaparivattaso’’ti vuttanti āha ‘‘kulaparivatta’’nti. Te pana taṃtaṃkulaparivattaparicchinnā mallarājāno tasmiṃ nagare vīthiādisabhāgena vasantīti vuttaṃ ‘‘vīthisabhāgena ceva racchāsabhāgena cā’’ti.

    សុភទ្ទបរិព្ពាជកវត្ថុវណ្ណនា

    Subhaddaparibbājakavatthuvaṇṇanā

    ២១២. កង្ខា ឯវ កង្ខាធម្មោ។ ឯកតោ វាតិ ភូមិំ អវិភជិត្វា សាធារណតោវ។ ពីជតោ ច អគ្គំ គហេត្វា អាហារំ សម្បាទេត្វា ទានំ ពីជគ្គំ។ គព្ភកាលេតិ គព្ភធារណតោ បរំ ខីរគ្គហណកាលេ។ តេនាហ ‘‘គព្ភំ ផាលេត្វា ខីរំ និហរិត្វា’’តិអាទិ។ បុថុកកាលេតិ សស្សានំ នាតិបក្កេ បុថុកយោគ្យផលកាលេ។ លាយនគ្គន្តិ បក្កស្ស សស្សស្ស លវនេ លវនារម្ភេ ទានំ អទាសិ។ លុនស្ស សស្សស្ស វេណិវសេន ពន្ធិត្វា ឋបនំ វេណិករណំ។ តស្ស អារម្ភេ ទានំ វេណគ្គំ។ វេណិយោ បន ឯកតោ កត្វា រាសិករណំ កលាបោ។ តត្ថ អគ្គទានំ កលាបគ្គំ។ កលាបតោ នីហរិត្វា មទ្ទនេ អគ្គទានំ ខលគ្គំ។ មទ្ទិតំ ឱផុណិត្វា ធញ្ញស្ស រាសិករណេ អគ្គទានំ ខលភណ្ឌគ្គំ។ ធញ្ញស្ស ខលតោ កោដ្ឋេ បក្ខិបនេ អគ្គទានំ កោដ្ឋគ្គំ។ ឧទ្ធរិត្វាតិ កោដ្ឋតោ ឧទ្ធរិត្វា។

    212. Kaṅkhā eva kaṅkhādhammo. Ekato vāti bhūmiṃ avibhajitvā sādhāraṇatova. Bījato ca aggaṃ gahetvā āhāraṃ sampādetvā dānaṃ bījaggaṃ. Gabbhakāleti gabbhadhāraṇato paraṃ khīraggahaṇakāle. Tenāha ‘‘gabbhaṃ phāletvā khīraṃ niharitvā’’tiādi. Puthukakāleti sassānaṃ nātipakke puthukayogyaphalakāle. Lāyanagganti pakkassa sassassa lavane lavanārambhe dānaṃ adāsi. Lunassa sassassa veṇivasena bandhitvā ṭhapanaṃ veṇikaraṇaṃ. Tassa ārambhe dānaṃ veṇaggaṃ. Veṇiyo pana ekato katvā rāsikaraṇaṃ kalāpo. Tattha aggadānaṃ kalāpaggaṃ. Kalāpato nīharitvā maddane aggadānaṃ khalaggaṃ. Madditaṃ ophuṇitvā dhaññassa rāsikaraṇe aggadānaṃ khalabhaṇḍaggaṃ. Dhaññassa khalato koṭṭhe pakkhipane aggadānaṃ koṭṭhaggaṃ. Uddharitvāti koṭṭhato uddharitvā.

    ‘‘នវ អគ្គទានានិ អទាសី’’តិ ឥមិនា ‘‘កថំ នុ ខោ អហំ សត្ថុ សន្តិកេ អគ្គតោវ មុច្ចេយ្យ’’ន្តិ អគ្គគ្គទានវសេន វិវដ្ដូបនិស្សយស្ស កុសលស្ស កតូបចិតត្តា, ញាណស្ស ច តថា បរិបាកំ គតត្តា អគ្គធម្មទេសនាយ តស្ស ភាជនភាវំ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘ឥមំ អគ្គធម្មំ តស្ស ទេសេស្សាមី’’តិអាទិ។ ឱហីយិត្វា សង្កោចំ អាបជ្ជិត្វា។

    ‘‘Navaaggadānāni adāsī’’ti iminā ‘‘kathaṃ nu kho ahaṃ satthu santike aggatova mucceyya’’nti aggaggadānavasena vivaṭṭūpanissayassa kusalassa katūpacitattā, ñāṇassa ca tathā paripākaṃ gatattā aggadhammadesanāya tassa bhājanabhāvaṃ dasseti. Tenāha ‘‘imaṃ aggadhammaṃ tassa desessāmī’’tiādi. Ohīyitvā saṅkocaṃ āpajjitvā.

    ២១៣. អញ្ញាតុកាមោវ ន សន្ទិដ្ឋិំ បរាមាសី។ អព្ភញ្ញិំសូតិ សន្ទេហជាតស្ស បុច្ឆាវចនន្តិ កត្វា ជានិំសូតិ អត្ថមាហ។ តេនាហ បាឡិយំ ‘‘សព្ពេវ ន អព្ភញ្ញិំសូ’’តិ។ នេសន្តិ បូរណាទីនំ។ សា បដិញ្ញាតិ ‘‘ករោតោ ខោ មហារាជ ការយតោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៦៦) បដិញ្ញាតា, សព្ពញ្ញុបដិញ្ញា ឯវ វា។ និយ្យានិកាតិ សប្បាដិហារិយា, តេសំ វា សិទ្ធន្តសង្ខាតា បដិញ្ញា វដ្ដតោ និស្សរណដ្ឋេន និយ្យានិកាតិ។ សាសនស្ស សម្បត្តិយា តេសំ សព្ពញ្ញុតំ, តព្ពិបរិយាយតោ ច អសព្ពញ្ញុតំ គច្ឆតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ។ អត្ថាភាវតោតិ សុភទ្ទស្ស សាធេតព្ពអត្ថាភាវតោ។ ឱកាសាភាវតោតិ តថា វិត្ថារិតំ កត្វា ធម្មំ ទេសេតុំ អវសរាភាវតោ។ ឥទានិ តមេវ ឱកាសាភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘បឋមយាមស្មិ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។

    213.Aññātukāmova na sandiṭṭhiṃ parāmāsī. Abbhaññiṃsūti sandehajātassa pucchāvacananti katvā jāniṃsūti atthamāha. Tenāha pāḷiyaṃ ‘‘sabbeva na abbhaññiṃsū’’ti. Nesanti pūraṇādīnaṃ. Sā paṭiññāti ‘‘karoto kho mahārāja kārayato’’tiādinā (dī. ni. 1.166) paṭiññātā, sabbaññupaṭiññā eva vā. Niyyānikāti sappāṭihāriyā, tesaṃ vā siddhantasaṅkhātā paṭiññā vaṭṭato nissaraṇaṭṭhena niyyānikāti. Sāsanassa sampattiyā tesaṃ sabbaññutaṃ, tabbipariyāyato ca asabbaññutaṃ gacchatīti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Atthābhāvatoti subhaddassa sādhetabbaatthābhāvato. Okāsābhāvatoti tathā vitthāritaṃ katvā dhammaṃ desetuṃ avasarābhāvato. Idāni tameva okāsābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘paṭhamayāmasmi’’ntiādi vuttaṃ.

    ២១៤. យេសំ សមណភាវករានំ ធម្មានំ សម្បាទនេន សមណោ, តេ បន ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន អរិយមគ្គធម្មាតិ ចតុមគ្គសំសិទ្ធិយា បាឡិយំ ចត្តារោ សមណា វុត្តាតិ តេ ពាហិរសមយេ សព្ពេន សព្ពំ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘បឋមោ សោតាបន្នសមណោ’’តិអាទិមាហ។ បុរិមទេសនាយាតិ ‘‘យស្មិញ្ច ខោ, សុភទ្ទ, ធម្មវិនយេ’’តិអាទិនា វុត្តាយ ទេសនាយ។ ព្យតិរេកតោ, អន្វយតោ ច អធិប្បេតោ អត្ថោ វិភាវីយតីតិ បឋមនយោបេត្ថ ‘‘បុរិមទេសនាយា’’តិ បទេន សង្គហិតោ វាតិ ទដ្ឋព្ពោ។ អត្តនោ សាសនំ និយមេន្តោ អាហ ‘‘ឥមស្មិំ ខោ’’តិ យោជនា។ អារទ្ធវិបស្សកេហីតិ សមាធិកម្មិកវិបស្សកេហិ, សិខាប្បត្តវិបស្សកេ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បដ្ឋបិតវិបស្សនេ។ អបរេ បន ‘‘ពាហិរកសមយេ វិបស្សនារម្ភស្ស គន្ថោបិ នត្ថេវាតិ អវិសេសវចនមេត’’ន្តិ វទន្តិ។ អធិគតដ្ឋានន្តិ អធិគតស្ស ការណំ, តទត្ថំ បុព្ពភាគបដិបទន្តិ អត្ថោ, យេន សោតាបត្តិមគ្គោ អធិគតោ, ន ឧបរិមគ្គោ, សោ សោតាបត្តិមគ្គេ ឋិតោ អកុប្បធម្មតាយ តស្ស, តត្ថ វា សិទ្ធិតោ ឋិតបុព្ពោ ភូតបុព្ពគតិយាតិ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋោ សោតាបន្នោ, ន សេសអរិយា ភូមន្តរុប្បត្តិតោ។ សោតាបន្នោ ហិ អត្តនា អធិគតដ្ឋានំ សោតាបត្តិមគ្គំ អញ្ញស្ស កថេត្វា សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋំ ករេយ្យ, ន អដ្ឋមកោ អសម្ភវតោ។ ឯស នយោ សេសមគ្គដ្ឋេសូតិ ឯត្ថាបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បគុណំ កម្មដ្ឋានន្តិ អត្តនោ បគុណំ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានំ, ឯតេនេវ ‘‘អវិសេសវចន’’ន្តិ វាទោ បដិក្ខិត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។

    214. Yesaṃ samaṇabhāvakarānaṃ dhammānaṃ sampādanena samaṇo, te pana ukkaṭṭhaniddesena ariyamaggadhammāti catumaggasaṃsiddhiyā pāḷiyaṃ cattāro samaṇā vuttāti te bāhirasamaye sabbena sabbaṃ natthīti dassento ‘‘paṭhamo sotāpannasamaṇo’’tiādimāha. Purimadesanāyāti ‘‘yasmiñca kho, subhadda, dhammavinaye’’tiādinā vuttāya desanāya. Byatirekato, anvayato ca adhippeto attho vibhāvīyatīti paṭhamanayopettha ‘‘purimadesanāyā’’ti padena saṅgahito vāti daṭṭhabbo. Attano sāsanaṃ niyamento āha ‘‘imasmiṃ kho’’ti yojanā. Āraddhavipassakehīti samādhikammikavipassakehi, sikhāppattavipassake sandhāya vuttaṃ, na paṭṭhapitavipassane. Apare pana ‘‘bāhirakasamaye vipassanārambhassa ganthopi natthevāti avisesavacanameta’’nti vadanti. Adhigataṭṭhānanti adhigatassa kāraṇaṃ, tadatthaṃ pubbabhāgapaṭipadanti attho, yena sotāpattimaggo adhigato, na uparimaggo, so sotāpattimagge ṭhito akuppadhammatāya tassa, tattha vā siddhito ṭhitapubbo bhūtapubbagatiyāti sotāpattimaggaṭṭho sotāpanno, na sesaariyā bhūmantaruppattito. Sotāpanno hi attanā adhigataṭṭhānaṃ sotāpattimaggaṃ aññassa kathetvā sotāpattimaggaṭṭhaṃ kareyya, na aṭṭhamako asambhavato. Esa nayo sesamaggaṭṭhesūti etthāpi imināva nayena attho veditabbo. Paguṇaṃ kammaṭṭhānanti attano paguṇaṃ vipassanākammaṭṭhānaṃ, eteneva ‘‘avisesavacana’’nti vādo paṭikkhittoti daṭṭhabbo.

    សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អធិប្បេតំ។ តញ្ហិ សព្ពញេយ្យធម្មាវពោធនេ ‘‘កុសលំ ឆេកំ និបុណ’’ន្តិ វុច្ចតិ តត្ថ អសង្គអប្បដិហតំ បវត្តតីតិ កត្វា។ សមធិកានិ ឯកេន វស្សេន។ ញាយន្តិ ឯតេន ចតុសច្ចធម្មំ យាថាវតោ បដិវិជ្ឈន្តីតិ ញាយោ, លោកុត្តរមគ្គោតិ អាហ ‘‘អរិយមគ្គធម្មស្សា’’តិ។ បទិស្សតិ ឯតេន អរិយមគ្គោ បច្ចក្ខតោ ទិស្សតីតិ បទេសោ, វិបស្សនាតិ វុត្តំ ‘‘បទេសេ វិបស្សនាមគ្គេ’’តិ។ សមណោបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ ‘‘បទេសវត្តី’’តិ ឯត្ថាបិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពោតិ អាហ ‘‘បទេសវត្តិ…បេ.… នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ។

    Sabbaññutaññāṇaṃadhippetaṃ. Tañhi sabbañeyyadhammāvabodhane ‘‘kusalaṃ chekaṃ nipuṇa’’nti vuccati tattha asaṅgaappaṭihataṃ pavattatīti katvā. Samadhikāni ekena vassena. Ñāyanti etena catusaccadhammaṃ yāthāvato paṭivijjhantīti ñāyo, lokuttaramaggoti āha ‘‘ariyamaggadhammassā’’ti. Padissati etena ariyamaggo paccakkhato dissatīti padeso, vipassanāti vuttaṃ ‘‘padese vipassanāmagge’’ti. Samaṇopīti ettha pi-saddo ‘‘padesavattī’’ti etthāpi ānetvā sambandhitabboti āha ‘‘padesavatti…pe… natthīti vuttaṃ hotī’’ti.

    ២១៥. សោតិ តថាវុត្តោ អន្តេវាសី។ តេនាតិ អាចរិយេន។ អត្តនោ ឋានេ ឋបិតោ ហោតិ បរបព្ពាជនាទីសុ និយុត្តត្តា។

    215.Soti tathāvutto antevāsī. Tenāti ācariyena. Attano ṭhāne ṭhapito hoti parapabbājanādīsu niyuttattā.

    សក្ខិសាវកោតិ បច្ចក្ខសាវកោ, សម្មុខសាវកោតិ អត្ថោ។ ភគវតិ ធរមានេតិ ធរមានស្ស ភគវតោ សន្តិកេ។ សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ សព្ពោបិ សោតិ សព្ពោ សោ តិវិធោបិ។ អយំ បន អរហត្តំ បត្តោ, តស្មា បរិបុណ្ណគតាយ មត្ថកប្បត្តោ បច្ឆិមោ សក្ខិសាវកោតិ។

    Sakkhisāvakoti paccakkhasāvako, sammukhasāvakoti attho. Bhagavati dharamāneti dharamānassa bhagavato santike. Sesadvayepi eseva nayo. Sabbopi soti sabbo so tividhopi. Ayaṃ pana arahattaṃ patto, tasmā paripuṇṇagatāya matthakappatto pacchimo sakkhisāvakoti.

    បញ្ចមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Pañcamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    តថាគតបច្ឆិមវាចាវណ្ណនា

    Tathāgatapacchimavācāvaṇṇanā

    ២១៦. តន្តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឱវាទកង្គំ ទស្សេតុំ…បេ.… វុត្តំ ធម្មសង្គាហកេហីតិ អធិប្បាយោ។ សុត្តាភិធម្មសង្គហិតស្ស ធម្មស្ស អតិសជ្ជនំ សម្ពោធនំ ទេសនា, តស្សេវ បការតោ ញាបនំ វេនេយ្យសន្តានេ ឋបនំ បញ្ញាបនន្តិ ‘‘ធម្មោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ចា’’តិ វុត្តំ។ តថា វិនយតន្តិសង្គហិតស្ស កាយវាចានំ វិនយនតោ ‘‘វិនយោ’’តិ លទ្ធាធិវចនស្ស អត្ថស្ស អតិសជ្ជនំ សម្ពោធនំ ទេសនា, តស្សេវ បការតោ ញាបនំ អសង្ករតោ ឋបនំ បញ្ញាបនន្តិ ‘‘វិនយោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ចា’’តិ វុត្តំ។ អធិសីលសិក្ខានិទ្ទេសភាវេន សាសនស្ស មូលភូតត្តា វិនយោ បឋមំ សិក្ខិតព្ពោតិ តំ តាវ អយមុទ្ទេសំ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘មយា ហិ វោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សត្តាបត្តិក្ខន្ធវសេនាតិ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ អវីតិក្កមនីយតាវសេន ។ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ ‘‘ឥទំ វោ កត្តព្ពំ, ឥទំ វោ ន កត្តព្ព’’ន្តិ កត្តព្ពាកត្តព្ពស្ស វិភាគេន អនុសាសនតោ។

    216.Tanti bhikkhusaṅghassa ovādakaṅgaṃ dassetuṃ…pe… vuttaṃ dhammasaṅgāhakehīti adhippāyo. Suttābhidhammasaṅgahitassa dhammassa atisajjanaṃ sambodhanaṃ desanā, tasseva pakārato ñāpanaṃ veneyyasantāne ṭhapanaṃ paññāpananti ‘‘dhammopi desito cevapaññatto cā’’ti vuttaṃ. Tathā vinayatantisaṅgahitassa kāyavācānaṃ vinayanato ‘‘vinayo’’ti laddhādhivacanassa atthassa atisajjanaṃ sambodhanaṃ desanā, tasseva pakārato ñāpanaṃ asaṅkarato ṭhapanaṃ paññāpananti ‘‘vinayopi desito ceva paññatto cā’’ti vuttaṃ. Adhisīlasikkhāniddesabhāvena sāsanassa mūlabhūtattā vinayo paṭhamaṃ sikkhitabboti taṃ tāva ayamuddesaṃ sarūpato dassento ‘‘mayā hi vo’’tiādimāha. Tattha sattāpattikkhandhavasenāti sattannaṃ āpattikkhandhānaṃ avītikkamanīyatāvasena . Satthukiccaṃ sādhessati ‘‘idaṃ vo kattabbaṃ, idaṃ vo na kattabba’’nti kattabbākattabbassa vibhāgena anusāsanato.

    តេន តេនាការេនាតិ តេន តេន វេនេយ្យានំ អជ្ឈាសយានុរូបេន បការេន។ ឥមេ ធម្មេតិ ឥមេ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មេ។ តប្បធានត្តា សុត្តន្តទេសនាយ ‘‘សុត្តន្តបិដកំ ទេសិត’’ន្តិ វុត្តំ។ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ តំតំចរិយានុរូបំ សម្មាបដិបត្តិយា អនុសាសនតោ។ កុសលាកុសលាព្យាកតវសេន នវ ហេតូ។ ‘‘សត្ត ផស្សា’’តិអាទិ សត្តវិញ្ញាណធាតុសម្បយោគវសេន វុត្តំ។ ធម្មានុលោមេ តិកបដ្ឋានាទយោ ឆ, តថា ធម្មបច្ចនីយេ, ធម្មានុលោមបច្ចនីយេ, ធម្មបច្ចនីយានុលោមេតិ ចតុវីសតិ សមន្តបដ្ឋានានិ ឯតស្សាតិ ចតុវីសតិសមន្តបដ្ឋានំ, តំ បន បច្ចយានុលោមាទិវសេន វិភជិយមានំ អបរិមាណនយំ ឯវាតិ អាហ ‘‘អនន្តនយមហាបដ្ឋានបដិមណ្ឌិត’’ន្តិ។ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតីតិ ខន្ធាទិវិភាគេន ញាយមានំ ចតុសច្ចសម្ពោធាវហត្តា សត្ថារា សម្មាសម្ពុទ្ធេន កាតព្ពកិច្ចំ និប្ផាទេស្សតិ។

    Tenatenākārenāti tena tena veneyyānaṃ ajjhāsayānurūpena pakārena. Ime dhammeti ime sattatiṃsabodhipakkhiyadhamme. Tappadhānattā suttantadesanāya ‘‘suttantapiṭakaṃ desita’’nti vuttaṃ. Satthukiccaṃ sādhessati taṃtaṃcariyānurūpaṃ sammāpaṭipattiyā anusāsanato. Kusalākusalābyākatavasena nava hetū. ‘‘Satta phassā’’tiādi sattaviññāṇadhātusampayogavasena vuttaṃ. Dhammānulome tikapaṭṭhānādayo cha, tathā dhammapaccanīye, dhammānulomapaccanīye, dhammapaccanīyānulometi catuvīsati samantapaṭṭhānāni etassāti catuvīsatisamantapaṭṭhānaṃ, taṃ pana paccayānulomādivasena vibhajiyamānaṃ aparimāṇanayaṃ evāti āha ‘‘anantanayamahāpaṭṭhānapaṭimaṇḍita’’nti. Satthukiccaṃ sādhessatīti khandhādivibhāgena ñāyamānaṃ catusaccasambodhāvahattā satthārā sammāsambuddhena kātabbakiccaṃ nipphādessati.

    ឱវទិស្សន្តិ អនុសាសិស្សន្តិ ឱវាទានុសាសនីកិច្ចនិប្ផាទនតោ។

    Ovadissanti anusāsissanti ovādānusāsanīkiccanipphādanato.

    ចារិត្តន្តិ សមុទាចារា, នវេសុ បិយាលាបំ វុឌ្ឍេសុ គារវាលាបន្តិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ភន្តេតិ វា អាយស្មាតិ វា’’តិ។ គារវវចនំ ហេតំ យទិទំ ភន្តេតិ វា អាយស្មាតិ វា, លោកេ បន ‘‘តត្រ ភវ’’ន្តិ, ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ ច គារវវចនមេវ។

    Cārittanti samudācārā, navesu piyālāpaṃ vuḍḍhesu gāravālāpanti attho. Tenāha ‘‘bhanteti vā āyasmāti vā’’ti. Gāravavacanaṃ hetaṃ yadidaṃ bhanteti vā āyasmāti vā, loke pana ‘‘tatra bhava’’nti, ‘‘devānaṃ piyā’’ti ca gāravavacanameva.

    ‘‘អាកង្ខមានោ សមូហនតូ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន អាកង្ខមានោ ន សមូហនតូ’’តិបិ វុត្តមេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘វិកប្បវចនេនេវ ឋបេសី’’តិ។ ពលន្តិ ញាណពលំ។ យទិ អសមូហននំ ទិដ្ឋំ, តទេវ ច ឥច្ឆិតំ, អថ កស្មា ភគវា ‘‘អាកង្ខមានោ សមូហនតូ’’តិ អវោចាតិ? តថារូបបុគ្គលជ្ឈាសយវសេន។ សន្តិ ហិ កេចិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមាទាយ សំវត្តិតុំ អនិច្ឆន្តា, តេសំ តថា អវុច្ចមានេ ភគវតិ វិឃាតោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តំ តេសំ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ, តថា បន វុត្តេ តេសំ វិឃាតោ ន ឧប្បជ្ជេយ្យ ‘‘អម្ហាកំ ឯវាយំ ទោសោ, យតោ អម្ហេសុ ឯវ កេចិ សមូហននំ ន ឥច្ឆន្តី’’តិ។ កេចិ ‘‘សកលស្ស បន សាសនស្ស សង្ឃាយត្តភាវករណត្ថំ តថា វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ។ យញ្ច កិញ្ចិ សត្ថារា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តំ សមណា សក្យបុត្តិយា សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា ជីវិតំ វិយ រក្ខន្តិ។ តថា ហិ តេ ‘‘ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ អាកង្ខមានោ សង្ឃោ សមូហនតូ’’តិ វុត្តេបិ ន សមូហនិំសុ, អញ្ញទត្ថុ ‘‘បុរតោ វិយ តស្ស អច្ចយេបិ រក្ខិំសុ ឯវា’’តិ សត្ថុសាសនស្ស , សង្ឃស្ស ច មហន្តភាវទស្សនត្ថម្បិ តថា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តថា ហិ អាយស្មា អានន្ទោ, អញ្ញេបិ វា ភិក្ខូ ‘‘កតមំ បន ភន្តេ ខុទ្ទកំ, កតមំ អនុខុទ្ទក’’ន្តិ ន បុច្ឆិំសុ សមូហនជ្ឈាសយស្សេវ អភាវតោ។

    ‘‘Ākaṅkhamāno samūhanatū’’ti vutte ‘‘na ākaṅkhamāno na samūhanatū’’tipi vuttameva hotīti āha ‘‘vikappavacaneneva ṭhapesī’’ti. Balanti ñāṇabalaṃ. Yadi asamūhananaṃ diṭṭhaṃ, tadeva ca icchitaṃ, atha kasmā bhagavā ‘‘ākaṅkhamāno samūhanatū’’ti avocāti? Tathārūpapuggalajjhāsayavasena. Santi hi keci khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni samādāya saṃvattituṃ anicchantā, tesaṃ tathā avuccamāne bhagavati vighāto uppajjeyya, taṃ tesaṃ bhavissati dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya, tathā pana vutte tesaṃ vighāto na uppajjeyya ‘‘amhākaṃ evāyaṃ doso, yato amhesu eva keci samūhananaṃ na icchantī’’ti. Keci ‘‘sakalassa pana sāsanassa saṅghāyattabhāvakaraṇatthaṃ tathā vutta’’nti vadanti. Yañca kiñci satthārā sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ samaṇā sakyaputtiyā sirasā sampaṭicchitvā jīvitaṃ viya rakkhanti. Tathā hi te ‘‘khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni ākaṅkhamāno saṅgho samūhanatū’’ti vuttepi na samūhaniṃsu, aññadatthu ‘‘purato viya tassa accayepi rakkhiṃsu evā’’ti satthusāsanassa , saṅghassa ca mahantabhāvadassanatthampi tathā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi āyasmā ānando, aññepi vā bhikkhū ‘‘katamaṃ pana bhante khuddakaṃ, katamaṃ anukhuddaka’’nti na pucchiṃsu samūhanajjhāsayasseva abhāvato.

    ន តំ ឯវំ គហេតព្ពន្តិ ‘‘នាគសេនត្ថេរោ ខុទ្ទានុខុទ្ទកំ ជានាតី’’តិអាទិនា វុត្តំ តំ នេសំ វចនំ ឥមិនា វុត្តាការេន ន គហេតព្ពំ អធិប្បាយស្ស អវិទិតត្តា។ ឥទានិ តំ អធិប្បាយំ វិភាវេតុំ ‘‘នាគសេនត្ថេរោ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ យស្មា នាគសេនត្ថេរោ (មិលិន្ទបញ្ហេ អភេជ្ជវគ្គេ វិត្ថារោ) បរេសំ វាទបថោបច្ឆេទនត្ថំ សង្គីតិកាលេ ធម្មសង្គាហកមហាថេរេហិ គហិតកោដ្ឋាសេសុ ច អន្តិមកោដ្ឋាសមេវ គហេត្វា មិលិន្ទរាជានំ បញ្ញាបេសិ។ មហាកស្សបត្ថេរោ បន ឯកសិក្ខាបទម្បិ អសមូហនិតុកាមតាយ តថា កម្មវាចំ សាវេតិ, តស្មា តំ តេសំ វចនំ តថា ន គហេតព្ពំ។

    Na taṃ evaṃ gahetabbanti ‘‘nāgasenatthero khuddānukhuddakaṃ jānātī’’tiādinā vuttaṃ taṃ nesaṃ vacanaṃ iminā vuttākārena na gahetabbaṃ adhippāyassa aviditattā. Idāni taṃ adhippāyaṃ vibhāvetuṃ ‘‘nāgasenattherohī’’tiādi vuttaṃ. Yasmā nāgasenatthero (milindapañhe abhejjavagge vitthāro) paresaṃ vādapathopacchedanatthaṃ saṅgītikāle dhammasaṅgāhakamahātherehi gahitakoṭṭhāsesu ca antimakoṭṭhāsameva gahetvā milindarājānaṃ paññāpesi. Mahākassapatthero pana ekasikkhāpadampi asamūhanitukāmatāya tathā kammavācaṃ sāveti, tasmā taṃ tesaṃ vacanaṃ tathā na gahetabbaṃ.

    ២១៧. ទ្វេឡ្ហកន្តិ ទ្វិធាគាហោ, អនេកំសគ្គាហោតិ អត្ថោ។ វិមតីតិ សំសយាបត្តិ។ តេនាហ ‘‘វិនិច្ឆិតុំ អសមត្ថតា’’តិ។ តំ វោ វទាមីតិ តំ សំសយវន្តំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ វោ តុម្ហេ វទាមិ។

    217.Dveḷhakanti dvidhāgāho, anekaṃsaggāhoti attho. Vimatīti saṃsayāpatti. Tenāha ‘‘vinicchituṃ asamatthatā’’ti. Taṃ vo vadāmīti taṃ saṃsayavantaṃ bhikkhuṃ sandhāya vo tumhe vadāmi.

    និក្កង្ខភាវបច្ចក្ខករណញាណំ យេវាតិ ពុទ្ធាទីសុ តេសំ ភិក្ខូនំ និក្កង្ខភាវស្ស បច្ចក្ខការិយាភាវតោ តមត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ។ ឯត្ថ ឯតស្មិំ អត្ថេ។

    Nikkaṅkhabhāvapaccakkhakaraṇañāṇaṃ yevāti buddhādīsu tesaṃ bhikkhūnaṃ nikkaṅkhabhāvassa paccakkhakāriyābhāvato tamatthaṃ paṭivijjhitvā ṭhitaṃ sabbaññutaññāṇameva. Ettha etasmiṃ atthe.

    ២១៨. អប្បមជ្ជនំ អប្បមាទោ, សោ បន អត្ថតោ ញាណូបសញ្ហិតា សតិ។ យស្មា តត្ថ សតិយា ព្យាបារោ សាតិសយោ, តស្មា ‘‘សតិអវិប្បវាសេនា’’តិ វុត្តំ។ អប្បមាទបទេយេវ បក្ខិបិត្វា អទាសិ តំ អត្ថតោ, តស្ស សកលស្ស ពុទ្ធវចនស្ស សង្គណ្ហនតោ ច។

    218. Appamajjanaṃ appamādo, so pana atthato ñāṇūpasañhitā sati. Yasmā tattha satiyā byāpāro sātisayo, tasmā ‘‘satiavippavāsenā’’ti vuttaṃ. Appamādapadeyeva pakkhipitvā adāsi taṃ atthato, tassa sakalassa buddhavacanassa saṅgaṇhanato ca.

    បរិនិព្ពុតកថាវណ្ណនា

    Parinibbutakathāvaṇṇanā

    ២១៩. ឈានាទីសុ, ចិត្តេ ច បរមុក្កំសគតវសីភាវតាយ ‘‘ឯត្តកេ កាលេ ឯត្តកា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា សមាបត្តិ សមាបជ្ជនំ ‘‘បរិនិព្ពានបរិកម្ម’’ន្តិ អធិប្បេតំ។ ថេរោតិ អនុរុទ្ធត្ថេរោ។

    219. Jhānādīsu, citte ca paramukkaṃsagatavasībhāvatāya ‘‘ettake kāle ettakā samāpattiyo samāpajjitvā parinibbāyissāmī’’ti kālaparicchedaṃ katvā samāpatti samāpajjanaṃ ‘‘parinibbānaparikamma’’nti adhippetaṃ. Theroti anuruddhatthero.

    អយម្បិ ចាតិ យថាវុត្តបញ្ចសដ្ឋិយា ឈានានំ សមាបន្នភាវកថាបិ សង្ខេបកថា ឯវ, កស្មា ? យស្មា ភគវា តទាបិ ទេវសិកំ វឡញ្ជនសមាបត្តិយោ សព្ពាបិ អបរិហាបេត្វា សមាបជ្ជិ ឯវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘និព្ពានបុរំ បវិសន្តោ’’តិអាទិមាហ។

    Ayampicāti yathāvuttapañcasaṭṭhiyā jhānānaṃ samāpannabhāvakathāpi saṅkhepakathā eva, kasmā ? Yasmā bhagavā tadāpi devasikaṃ vaḷañjanasamāpattiyo sabbāpi aparihāpetvā samāpajji evāti dassento ‘‘nibbānapuraṃ pavisanto’’tiādimāha.

    ឥមានិ ទ្វេបិ សមនន្តរានេវ បច្ចវេក្ខណាយបិ យេភុយ្យេនានន្តរិយកតាយ ឈានបក្ខិកភាវតោ, យស្មា ភវង្គចិត្តំ សព្ពបច្ឆិមំ, តតោ ភវតោ ចវនតោ ‘‘ចុតី’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា ន កេវលំ អយមេវ ភគវា, អថ ខោ សព្ពេបិ សត្តា ភវង្គចិត្តេនេវ ចវន្តីតិ ទស្សេតុំ ‘‘យេ ហិ កេចី’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Imāni dvepi samanantarāneva paccavekkhaṇāyapi yebhuyyenānantariyakatāya jhānapakkhikabhāvato, yasmā bhavaṅgacittaṃ sabbapacchimaṃ, tato bhavato cavanato ‘‘cutī’’ti vuccati, tasmā na kevalaṃ ayameva bhagavā, atha kho sabbepi sattā bhavaṅgacitteneva cavantīti dassetuṃ ‘‘ye hi kecī’’tiādi vuttaṃ.

    ២២០. បដិភាគបុគ្គលវិរហិតោតិ សីលាទិគុណេហិ អសទិសតាយ សទិសបុគ្គលរហិតោ។

    220.Paṭibhāgapuggalavirahitoti sīlādiguṇehi asadisatāya sadisapuggalarahito.

    ២២១. សង្ខារា វូបសមន្តិ ឯត្ថាតិ វូបសមោតិ ឯវំសង្ខាតំ ញាតំ កថិតំ និព្ពានំ។

    221. Saṅkhārā vūpasamanti etthāti vūpasamoti evaṃsaṅkhātaṃ ñātaṃ kathitaṃ nibbānaṃ.

    ២២២. យន្តិ បច្ចត្តេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘យោ កាលំ អករី’’តិ។

    222.Yanti paccatte upayogavacananti āha ‘‘yo kālaṃ akarī’’ti.

    សុវិកសិតេនេវាតិ បីតិសោមនស្សយោគតោ សុដ្ឋុ វិកសិតេន មុទិតេន។ វេទនំ អធិវាសេសិ អភាវសមុទយោ កតោ សុដ្ឋុ បរិញ្ញាតត្តា។ អនាវរណវិមោក្ខោ សព្ពសោ និព្ពុតភាវតោ។

    Suvikasitenevāti pītisomanassayogato suṭṭhu vikasitena muditena. Vedanaṃ adhivāsesi abhāvasamudayo kato suṭṭhu pariññātattā. Anāvaraṇavimokkho sabbaso nibbutabhāvato.

    ២២៣. អាករោន្តិ អត្តនោ ផលានិ សមានាការេ ករោន្តីតិ អាការា, ការណានិ។ សព្ពាការវរូបេតេតិ សព្ពេហិ អាការវរេហិ ឧត្តមការណេហិ សីលាទិគុណេហិ សមន្នាគតេតិ អត្ថោ។

    223. Ākaronti attano phalāni samānākāre karontīti ākārā, kāraṇāni. Sabbākāravarūpeteti sabbehi ākāravarehi uttamakāraṇehi sīlādiguṇehi samannāgateti attho.

    ២២៥. កថំភូតាតិ កីទិសាភូតា។

    225.Kathaṃbhūtāti kīdisābhūtā.

    ចុល្លកទ្ធានន្តិ បរិត្តំ កាលំ ទ្វត្តិនាឌិកាមត្តំ វេលំ។

    Cullakaddhānanti parittaṃ kālaṃ dvattināḍikāmattaṃ velaṃ.

    ពុទ្ធសរីរបូជាវណ្ណនា

    Buddhasarīrapūjāvaṇṇanā

    ២២៧. កំសតាឡាទិ តាឡំ អវចរតិ ឯត្ថាតិ ‘‘តាឡាវចរ’’ន្តិ វុច្ចតិ អាតតាទិតូរិយភណ្ឌំ។ តេនាហ ‘‘សព្ពំ តូរិយភណ្ឌ’’ន្តិ។

    227. Kaṃsatāḷādi tāḷaṃ avacarati etthāti ‘‘tāḷāvacara’’nti vuccati ātatāditūriyabhaṇḍaṃ. Tenāha ‘‘sabbaṃ tūriyabhaṇḍa’’nti.

    ទក្ខិណទិសាភាគេនេវាតិ អញ្ញេន ទិសាភាគេន អនាហរិត្វា យមកសាលានំ ឋានតោ ទក្ខិណទិសាភាគេនេវ, តតោបិ ទក្ខិណទិសាភាគំ ហរិត្វា នេត្វា។

    Dakkhiṇadisābhāgenevāti aññena disābhāgena anāharitvā yamakasālānaṃ ṭhānato dakkhiṇadisābhāgeneva, tatopi dakkhiṇadisābhāgaṃ haritvā netvā.

    ជេតវនសទិសេតិ សាវត្ថិយា ជេតវនសទិសេ ឋានេ, ‘‘ជេតវនសទិសេ ឋានេ’’តិបិ បាឋោ។

    Jetavanasadiseti sāvatthiyā jetavanasadise ṭhāne, ‘‘jetavanasadise ṭhāne’’tipi pāṭho.

    ២២៨. បសាធនមង្គលសាលាយាតិ អភិសេកកាលេ អលង្ករណមង្គលសាលាយ។

    228.Pasādhanamaṅgalasālāyāti abhisekakāle alaṅkaraṇamaṅgalasālāya.

    ២២៩. ទេវទានិយោតិ តស្ស ចោរស្ស នាមំ។

    229.Devadāniyoti tassa corassa nāmaṃ.

    មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុវណ្ណនា

    Mahākassapattheravatthuvaṇṇanā

    ២៣១. បាវាយាតិ បាវា នគរតោ។ អាវជ្ជនបដិពទ្ធត្តា ជាននស្ស អនាវជ្ជិតត្តា សត្ថុ បរិនិព្ពានំ អជានន្តោ ‘‘ទសពលំ បស្សិស្សាមី’’តិ ថេរោ ចិន្តេសិ, សត្ថុ សរីរេ វា សត្ថុសញ្ញំ ឧប្បាទេន្តោ តថា ចិន្តេសិ។ តេនេវាហ ‘‘អថ ភគវន្តំ ឧក្ខិបិត្វា’’តិ។ ‘‘ធុវំ បរិនិព្ពុតោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ បារិសេសញាយេន។ ជានន្តោបិ ថេរោ អាជីវកំ បុច្ឆិយេវ, បុច្ឆនេ បន ការណំ សយមេវ បកាសេតុំ ‘‘កិំ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។

    231.Pāvāyāti pāvā nagarato. Āvajjanapaṭibaddhattā jānanassa anāvajjitattā satthu parinibbānaṃ ajānanto ‘‘dasabalaṃ passissāmī’’ti thero cintesi, satthu sarīre vā satthusaññaṃ uppādento tathā cintesi. Tenevāha ‘‘atha bhagavantaṃ ukkhipitvā’’ti. ‘‘Dhuvaṃ parinibbuto bhavissatī’’ti cintesi pārisesañāyena. Jānantopi thero ājīvakaṃ pucchiyeva, pucchane pana kāraṇaṃ sayameva pakāsetuṃ ‘‘kiṃ panā’’tiādi āraddhaṃ.

    អជ្ជ សត្តាហបរិនិព្ពុតោតិ អជ្ជ ទិវសតោ បដិលោមតោ សត្តមេ អហនិ បរិនិព្ពុតោ។

    Ajja sattāhaparinibbutoti ajja divasato paṭilomato sattame ahani parinibbuto.

    ២៣២. នាឡិយា វាបកេនាតិ នាឡិយា ចេវ ថវិកាយ ច។

    232.Nāḷiyā vāpakenāti nāḷiyā ceva thavikāya ca.

    មញ្ជុកេតិ មញ្ជុភាណិនេ មធុរស្សរេ។ បដិភានេយ្យកេតិ បដិភានវន្តេ។ ភុញ្ជិត្វា បាតព្ពយាគូតិ បឋមំ ភុញ្ជិត្វា បិវិតព្ពយាគុ។

    Mañjuketi mañjubhāṇine madhurassare. Paṭibhāneyyaketi paṭibhānavante. Bhuñjitvā pātabbayāgūti paṭhamaṃ bhuñjitvā pivitabbayāgu.

    តស្សាតិ សុភទ្ទស្ស វុឌ្ឍបព្ពជិតស្ស។

    Tassāti subhaddassa vuḍḍhapabbajitassa.

    អារាធិតសាសនេតិ សមាហិតសាសនេ។ អលន្តិ សមត្ថោ។ បាបោតិ បាបបុគ្គលោ។ ឱសក្កាបេតុន្តិ ហាបេតុំ អន្តរធាបេតុំ។

    Ārādhitasāsaneti samāhitasāsane. Alanti samattho. Pāpoti pāpapuggalo. Osakkāpetunti hāpetuṃ antaradhāpetuṃ.

    បញ្ហវារាតិ បញ្ហា វិយ វិស្សជ្ជនានិ ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិអាទិនា, (ធ. ស. ១.១) ‘‘យស្មិំ សមយេ រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១.២៥១) ច បវត្តានិ ឯកំ ទ្វេ ភូមន្តរានិ។ មូលេ នដ្ឋេ បិសាចសទិសា ភវិស្សាមាតិ យថា រុក្ខេ អធិវត្ថោ បិសាចោ តស្ស សាខាបរិវារេ នដ្ឋេ ខន្ធំ និស្សាយ វសតិ, ខន្ធេ នដ្ឋេ មូលំ និស្សាយ វសតិ, មូលេ បន នដ្ឋេ អនិស្សយោវ ហោតិ, តថា ភវិស្សាមាតិ អត្ថោ។ អថ វា មូលេ នដ្ឋេតិ បិសាចេន កិរ រុក្ខគច្ឆាទីនំ កញ្ចិទេវ មូលំ ឆិន្ទិត្វា អត្តនោ បុត្តស្ស ទិន្នំ, យាវ តំ តស្ស ហត្ថតោ ន វិគច្ឆតិ, តាវ សោ តំ បទេសំ អទិស្សមានរូបោ វិចរតិ។ យទា បន តស្មិំ កេនចិ អច្ឆិន្នភាវេន វា សតិវិប្បវាសវសេន វា នដ្ឋេ មនុស្សានម្បិ ទិស្សមានរូបោ វិចរតិ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘មូលេ នដ្ឋេ បិសាចសទិសា ភវិស្សាមា’’តិ។

    Pañhavārāti pañhā viya vissajjanāni ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’tiādinā, (dha. sa. 1.1) ‘‘yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’tiādinā (dha. sa. 1.251) ca pavattāni ekaṃ dve bhūmantarāni.Mūle naṭṭhe pisācasadisā bhavissāmāti yathā rukkhe adhivattho pisāco tassa sākhāparivāre naṭṭhe khandhaṃ nissāya vasati, khandhe naṭṭhe mūlaṃ nissāya vasati, mūle pana naṭṭhe anissayova hoti, tathā bhavissāmāti attho. Atha vā mūle naṭṭheti pisācena kira rukkhagacchādīnaṃ kañcideva mūlaṃ chinditvā attano puttassa dinnaṃ, yāva taṃ tassa hatthato na vigacchati, tāva so taṃ padesaṃ adissamānarūpo vicarati. Yadā pana tasmiṃ kenaci acchinnabhāvena vā sativippavāsavasena vā naṭṭhe manussānampi dissamānarūpo vicarati, taṃ sandhāyāha ‘‘mūle naṭṭhe pisācasadisā bhavissāmā’’ti.

    មំ កាយសក្ខិំ កត្វាតិ តំ បដិបទំ កាយេន សច្ឆិកតវន្តំ តស្មា តស្សា ទេសនាយ សក្ខិភូតំ មំ កត្វា។ បដិច្ឆាបេសិ តំ បដិច្ឆាបនំ កស្សបសុត្តេន ទីបេតព្ពំ។

    Maṃ kāyasakkhiṃ katvāti taṃ paṭipadaṃ kāyena sacchikatavantaṃ tasmā tassā desanāya sakkhibhūtaṃ maṃ katvā. Paṭicchāpesi taṃ paṭicchāpanaṃ kassapasuttena dīpetabbaṃ.

    ២៣៣. ចន្ទនឃដិកាពាហុល្លតោ ចន្ទនចិតកា។

    233. Candanaghaṭikābāhullato candanacitakā.

    តំ សុត្វាតិ តំ អាយស្មតា អនុរុទ្ធត្ថេរេន វុត្តំ ទេវតានំ អធិប្បាយំ សុត្វា។

    Taṃ sutvāti taṃ āyasmatā anuruddhattherena vuttaṃ devatānaṃ adhippāyaṃ sutvā.

    ២៣៤. ទសិកតន្តំ វាតិ បលិវេឋិតអហតកាសិកវត្ថានំ ទសឋានេន តន្តុមត្តម្បិ វា។ ទារុក្ខន្ធំ វាតិ ចន្ទនាទិចិតកទារុក្ខន្ធំ វា។

    234.Dasikatantaṃ vāti paliveṭhitaahatakāsikavatthānaṃ dasaṭhānena tantumattampi vā. Dārukkhandhaṃ vāti candanādicitakadārukkhandhaṃ vā.

    ២៣៥. សមុទាយេសុ បវត្តវោហារានំ អវយវេសុ ទិស្សនតោ សរីរស្ស អវយវភូតានិ អដ្ឋីនិ ‘‘សរីរានី’’តិ វុត្តានិ។

    235. Samudāyesu pavattavohārānaṃ avayavesu dissanato sarīrassa avayavabhūtāni aṭṭhīni ‘‘sarīrānī’’ti vuttāni.

    ន វិប្បកិរិំសូតិ សរូបេនេវ ឋិតាតិ អត្ថោ។ ‘‘សេសា វិប្បកិរិំសូ’’តិ វត្វា យថា បន តា វិប្បកិណ្ណា អហេសុំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Na vippakiriṃsūti sarūpeneva ṭhitāti attho. ‘‘Sesā vippakiriṃsū’’ti vatvā yathā pana tā vippakiṇṇā ahesuṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ.

    ឧទកធារា និក្ខមិត្វា និព្ពាបេសុន្តិ ទេវតានុភាវេន។ ឯវំ មហតិយោ ពហូ ឧទកធារា កិមត្ថាយាតិ អាហ ‘‘ភគវតោ ចិតកោ មហន្តោ’’តិ។ មហា ហិ សោ វីសរតនសតិកោ។ អដ្ឋទន្តកេហីតិ នង្គលេហិ អដ្ឋេវ ហិ នេសំ ទន្តសទិសានិ បោត្ថានិ ហោន្តិ, តស្មា ‘‘អដ្ឋទន្តកានី’’តិ វុច្ចតិ។

    Udakadhārā nikkhamitvā nibbāpesunti devatānubhāvena. Evaṃ mahatiyo bahū udakadhārā kimatthāyāti āha ‘‘bhagavato citako mahanto’’ti. Mahā hi so vīsaratanasatiko. Aṭṭhadantakehīti naṅgalehi aṭṭheva hi nesaṃ dantasadisāni potthāni honti, tasmā ‘‘aṭṭhadantakānī’’ti vuccati.

    ធម្មកថាវ បមាណន្តិ អតិវិយ អច្ឆរិយព្ភុតភាវតោ បស្សន្តានំ, សុណន្តានញ្ច សាតិសយំ បសាទាវហភាវតោ, សវិសេសំ ពុទ្ធានុភាវទីបនតោ។ បរិនិព្ពុតស្ស ហិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ឯវរូបោ អានុភាវោតិ តំ បវត្តិំ កថេន្តានំ ធម្មកថិកានំ អត្តនោ ញាណពលានុរូបំ បវត្តិយមានា ធម្មកថា ឯវេត្ថ បមាណំ វណ្ណេតព្ពស្ស អត្ថស្ស មហាវិសយត្តា, តស្មា វណ្ណនាភូមិ នាមេសាតិ អធិប្បាយោ។ ចតុជ្ជាតិយគន្ធបរិភណ្ឌំ ការេត្វាតិ តគរកុង្កុមយវនបុប្ផតមាលបត្តានិ បិសិត្វា កតគន្ធេន បរិភណ្ឌំ ការេត្វា។ ខចិត្វាតិ តត្ថ តត្ថ ឱលម្ពនវសេន រចេត្វា, គន្ធវត្ថូនិ គហេត្វា គន្ថិតមាលា គន្ធទាមានិ រតនាវឡិយោ រតនទាមានិ។ ពហិកិលញ្ជបរិក្ខេបស្ស, អន្តោសាណិបរិក្ខេបស្ស ករណេន សាណិកិលញ្ជបរិក្ខេបំ ការេត្វា។ វាតគ្គាហិនិយោ បដាកា វាតបដាកា។ សរភរូបបាទកោ បល្លង្កោ សរភមយបល្លង្កោ, តស្មិំ សរភមយបល្លង្កេ។

    Dhammakathāvapamāṇanti ativiya acchariyabbhutabhāvato passantānaṃ, suṇantānañca sātisayaṃ pasādāvahabhāvato, savisesaṃ buddhānubhāvadīpanato. Parinibbutassa hi buddhassa bhagavato evarūpo ānubhāvoti taṃ pavattiṃ kathentānaṃ dhammakathikānaṃ attano ñāṇabalānurūpaṃ pavattiyamānā dhammakathā evettha pamāṇaṃ vaṇṇetabbassa atthassa mahāvisayattā, tasmā vaṇṇanābhūmi nāmesāti adhippāyo. Catujjātiyagandhaparibhaṇḍaṃ kāretvāti tagarakuṅkumayavanapupphatamālapattāni pisitvā katagandhena paribhaṇḍaṃ kāretvā. Khacitvāti tattha tattha olambanavasena racetvā, gandhavatthūni gahetvā ganthitamālā gandhadāmāni ratanāvaḷiyo ratanadāmāni. Bahikilañjaparikkhepassa, antosāṇiparikkhepassa karaṇena sāṇikilañjaparikkhepaṃ kāretvā. Vātaggāhiniyo paṭākā vātapaṭākā. Sarabharūpapādako pallaṅko sarabhamayapallaṅko, tasmiṃ sarabhamayapallaṅke.

    សត្តិហត្ថា បុរិសា សត្តិយោ តំសហចរណតោ យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ, តេហិ សមន្តតោ រក្ខាបនំ បញ្ចករណន្តិ អាហ ‘‘សត្តិហត្ថេហិ បុរិសេហិ បរិក្ខិបាបេត្វា’’តិ។ ធនូហីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ សន្នាហគវច្ឆិកំ វិយ កត្វា និរន្តរាវដ្ឋិតអារក្ខសន្នាហេន គវច្ឆិជាលំ វិយ កត្វា។

    Sattihatthā purisā sattiyo taṃsahacaraṇato yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti, tehi samantato rakkhāpanaṃ pañcakaraṇanti āha ‘‘sattihatthehi purisehi parikkhipāpetvā’’ti. Dhanūhīti etthāpi eseva nayo. Sannāhagavacchikaṃviya katvā nirantarāvaṭṭhitaārakkhasannāhena gavacchijālaṃ viya katvā.

    សាធុកីឡិតន្តិ សបរហិតំ សាធនដ្ឋេន សាធូ, តេសំ កីឡិតំ ឧឡារបុញ្ញបសវនតោ, សម្បរាយិកត្ថាវិរោធិកំ កីឡាវិហារន្តិ អត្ថោ។

    Sādhukīḷitanti saparahitaṃ sādhanaṭṭhena sādhū, tesaṃ kīḷitaṃ uḷārapuññapasavanato, samparāyikatthāvirodhikaṃ kīḷāvihāranti attho.

    សរីរធាតុវិភជនវណ្ណនា

    Sarīradhātuvibhajanavaṇṇanā

    ២៣៦. ឥមិនាវ និយាមេនាតិ យេន នីហារេន មហាតលេ និសិន្នោ កញ្ចិ បរិហារំ អកត្វា កេវលំ ឥមិនា និយាមេនេវ។ សុបិនកោតិ ទុស្សុបិនកោ។ ទុកូលទុបដ្ដំ និវាសេត្វាតិ ទ្វេ ទុកូលវត្ថានិ ឯកជ្ឈំ កត្វា និវាសេត្វា។ ឯវញ្ហិ តានិ សោកសមប្បិតស្សាបិ អភស្សិត្វា តិដ្ឋន្តិ។

    236.Imināva niyāmenāti yena nīhārena mahātale nisinno kañci parihāraṃ akatvā kevalaṃ iminā niyāmeneva. Supinakoti dussupinako. Dukūladupaṭṭaṃ nivāsetvāti dve dukūlavatthāni ekajjhaṃ katvā nivāsetvā. Evañhi tāni sokasamappitassāpi abhassitvā tiṭṭhanti.

    អភិសេកសិញ្ចកោតិ រជ្ជាភិសេកេ អភិសេកមង្គលសិញ្ចកោ ឧត្តមមង្គលភាវតោ។ វិសញ្ញី ជាតោ យថា តំ ភគវតោ គុណវិសេសាមតរសញ្ញុតាយ អវដ្ឋិតបេមោ បោថុជ្ជនិកសទ្ធាយ បតិដ្ឋិតបសាទោ កតូបការតាយ សញ្ជនិតចិត្តមទ្ទវោ។

    Abhisekasiñcakoti rajjābhiseke abhisekamaṅgalasiñcako uttamamaṅgalabhāvato. Visaññī jāto yathā taṃ bhagavato guṇavisesāmatarasaññutāya avaṭṭhitapemo pothujjanikasaddhāya patiṭṭhitapasādo katūpakāratāya sañjanitacittamaddavo.

    សុវណ្ណពិម្ពិសកវណ្ណន្តិ សុវិរចិត អបស្សេនសទិសំ។

    Suvaṇṇabimbisakavaṇṇanti suviracita apassenasadisaṃ.

    កស្មា បនេត្ថ បាវេយ្យកា បាឡិយំ សព្ពបច្ឆតោ គហិតា, កិំ តេ កុសិនារាយ អាសន្នតរាបិ សព្ពបច្ឆតោ ឧដ្ឋិតា? អាម, សព្ពបច្ឆតោ ឧដ្ឋិតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ បាវេយ្យកា’’តិអាទិ វុត្តំ។

    Kasmā panettha pāveyyakā pāḷiyaṃ sabbapacchato gahitā, kiṃ te kusinārāya āsannatarāpi sabbapacchato uṭṭhitā? Āma, sabbapacchato uṭṭhitāti dassetuṃ ‘‘tattha pāveyyakā’’tiādi vuttaṃ.

    ធាតុបាសនត្ថន្តិ សត្ថុ ធាតូនំ បយិរុបាសនាយ។ នេសំ បក្ខា អហេសុំ ‘‘ញាយេន តេសំ សន្តកា ធាតុយោ’’តិ។

    Dhātupāsanatthanti satthu dhātūnaṃ payirupāsanāya. Nesaṃ pakkhā ahesuṃ ‘‘ñāyena tesaṃ santakā dhātuyo’’ti.

    ២៣៧. ទោណគជ្ជិតំ នាម អវោច សត្ថុ អវត្ថត្តយូបសំហិតំ។ ឯតទត្ថមេវ ហិ ភគវា មគ្គំ គច្ឆន្តោ ‘‘បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោ ទោណោ ព្រាហ្មណោ យាវ មេ បទវឡញ្ជំ បស្សតិ, តាវ មា វិគច្ឆតូ’’តិ អធិដ្ឋាយ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ។ ទោណោបិ ខោ ព្រាហ្មណោ ‘‘ឥមានិ សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលស្ស បទានី’’តិ សល្លក្ខេន្តោ បទានុសារេន សត្ថុ សន្តិកំ ឧបគច្ឆិ, សត្ថាបិស្ស ធម្មំ ទេសេសិ, តេនបិ សោ ភគវតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ អហោសិ។ ឯតទវោច, កិំ អវោចាតិ អាហ ‘‘សុណន្តុ…បេ.… អវោចា’’តិ។

    237.Doṇagajjitaṃ nāma avoca satthu avatthattayūpasaṃhitaṃ. Etadatthameva hi bhagavā maggaṃ gacchanto ‘‘pacchato āgacchanto doṇo brāhmaṇo yāva me padavaḷañjaṃ passati, tāva mā vigacchatū’’ti adhiṭṭhāya aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi. Doṇopi kho brāhmaṇo ‘‘imāni sadevake loke aggapuggalassa padānī’’ti sallakkhento padānusārena satthu santikaṃ upagacchi, satthāpissa dhammaṃ desesi, tenapi so bhagavati niviṭṭhasaddho ahosi. Etadavoca, kiṃ avocāti āha ‘‘suṇantu…pe… avocā’’ti.

    កាយេន ឯកសន្និបាតា វាចាយ ឯកវចនា អភិន្នវចនា ឯវំ សមគ្គា ហោថ។ តស្ស បនិទំ ការណន្តិ អាហ ‘‘សម្មោទមានា’’តិ។ តេនាហ ‘‘ចិត្តេនាបិ អញ្ញមញ្ញំ សម្មោទមានា ហោថា’’តិ។

    Kāyena ekasannipātā vācāya ekavacanā abhinnavacanā evaṃ samaggā hotha. Tassa panidaṃ kāraṇanti āha ‘‘sammodamānā’’ti. Tenāha ‘‘cittenāpi aññamaññaṃ sammodamānā hothā’’ti.

    ២៣៨. តតោ តតោ សមាគតសង្ឃានន្តិ តតោ តតោ អត្តនោ វសនដ្ឋានតោ សមាគន្ត្វា សន្និបតិតភាវេន សមាគតសង្ឃានំ។ តថា សមាបតិតសមូហភាវេន សមាគតគណានំ។ វចនសម្បដិច្ឆនេន បដិស្សុណិត្វា។

    238.Tato tato samāgatasaṅghānanti tato tato attano vasanaṭṭhānato samāgantvā sannipatitabhāvena samāgatasaṅghānaṃ. Tathā samāpatitasamūhabhāvena samāgatagaṇānaṃ. Vacanasampaṭicchanena paṭissuṇitvā.

    ធាតុថូបបូជាវណ្ណនា

    Dhātuthūpapūjāvaṇṇanā

    ២៣៩. យក្ខគ្គាហោ ទេវតាវេសោ។ ខិបិតកំ ធាតុក្ខោភំ ឧប្បាទេត្វា ខិបិតករោគោ។ អរោចកោ អាហារស្ស អរុច្ចនរោគោ។

    239.Yakkhaggāho devatāveso. Khipitakaṃ dhātukkhobhaṃ uppādetvā khipitakarogo. Arocako āhārassa aruccanarogo.

    សត្តមទិវសេតិ សត្តវស្សសត្តមាសតោ បរតោ សត្តមេ ទិវសេ។ ពលានុរូបេនាតិ វិភវពលានុរូបេន។

    Sattamadivaseti sattavassasattamāsato parato sattame divase. Balānurūpenāti vibhavabalānurūpena.

    បច្ឆា សង្គីតិការកាតិ ទុតិយំ តតិយំ សង្គីតិការកា។ ធាតូនំ អន្តរាយំ ទិស្វាតិ តត្ថ តត្ថ ចេតិយេ យថាបតិដ្ឋាបិតភាវេនេវ ឋិតានំ ធាតូនំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ វសេន អន្តរាយំ ទិស្វា, មហាធាតុនិធានេន សម្មទេវ រក្ខិតានំ អនាគតេ អសោកេន ធម្មរញ្ញា តតោ ឧទ្ធរិត្វា វិត្ថារិតភាវេ កតេ សទេវកស្ស លោកស្ស ហិតសុខាវហភាវញ្ច ទិស្វាតិ អធិប្បាយោ។ បរិចរណមត្តមេវាតិ គហេត្វា បរិចរិតព្ពធាតុមត្តមេវ។ រាជូនំ ហត្ថេ ឋបេត្វា, ន ចេតិយេសុ។ តថា ហិ បច្ឆា អសោកមហារាជា ចេតិយេសុ ធាតូនំ ន លភតិ។

    Pacchā saṅgītikārakāti dutiyaṃ tatiyaṃ saṅgītikārakā. Dhātūnaṃ antarāyaṃ disvāti tattha tattha cetiye yathāpatiṭṭhāpitabhāveneva ṭhitānaṃ dhātūnaṃ micchādiṭṭhikānaṃ vasena antarāyaṃ disvā, mahādhātunidhānena sammadeva rakkhitānaṃ anāgate asokena dhammaraññā tato uddharitvā vitthāritabhāve kate sadevakassa lokassa hitasukhāvahabhāvañca disvāti adhippāyo. Paricaraṇamattamevāti gahetvā paricaritabbadhātumattameva. Rājūnaṃ hatthe ṭhapetvā, na cetiyesu. Tathā hi pacchā asokamahārājā cetiyesu dhātūnaṃ na labhati.

    បុរិមំ បុរិមំ កតស្ស គណ្ហនយោគ្យំ បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ ការេន្តោ អដ្ឋ អដ្ឋ ហរិចន្ទនាទិមយេ ករណ្ឌេ ច ថូបេ ច ការេសិ។ លោហិតចន្ទនមយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ មណិករណ្ឌេសូតិ លោហិតង្កមសារគល្លផលិកមយេ ឋបេត្វា អវសេសមណិវិចិត្តកេសុ ករណ្ឌេសុ។

    Purimaṃ purimaṃ katassa gaṇhanayogyaṃ pacchimaṃ pacchimaṃ kārento aṭṭha aṭṭha haricandanādimaye karaṇḍe ca thūpe ca kāresi. Lohitacandanamayādīsupi eseva nayo. Maṇikaraṇḍesūti lohitaṅkamasāragallaphalikamaye ṭhapetvā avasesamaṇivicittakesu karaṇḍesu.

    ថូបារាមចេតិយប្បមាណន្តិ ទេវានំបិយតិស្សមហារាជេន ការិតចេតិយប្បមាណំ។

    Thūpārāmacetiyappamāṇanti devānaṃpiyatissamahārājena kāritacetiyappamāṇaṃ.

    មាលា មា មិលាយន្តូតិ ‘‘យាវ អសោកោ ធម្មរាជា ពហិ ចេតិយានិ ការេតុំ ឥតោ ធាតុយោ ឧទ្ធរិស្សតិ, តាវ មាលា មា មិលាយន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា។ អាវិញ្ឆនរជ្ជុយន្តិ អគ្គឡាវិញ្ឆនរជ្ជុយំ។ កុញ្ចិកមុទ្ទិកន្តិ ទ្វារវិវរណត្ថំ កុញ្ចិកញ្ចេវ មុទ្ទិកញ្ច។

    Mālā mā milāyantūti ‘‘yāva asoko dhammarājā bahi cetiyāni kāretuṃ ito dhātuyo uddharissati, tāva mālā mā milāyantū’’ti adhiṭṭhahitvā. Āviñchanarajjuyanti aggaḷāviñchanarajjuyaṃ. Kuñcikamuddikanti dvāravivaraṇatthaṃ kuñcikañceva muddikañca.

    វាឡសង្ឃាតយន្តន្តិ កុក្កុលំ បដិភយទស្សនំ អញ្ញមញ្ញបដិពទ្ធគមនាទិតាយ សង្ឃាដិតរូបកយន្តំ យោជេសិ។ តេនាហ ‘‘កដ្ឋរូបកានី’’តិអាទិ។ អាណិយា ពន្ធិត្វាតិ អនេកកដ្ឋរូបវិចិត្តយន្តំ អត្តនោ ទេវានុភាវេន ឯកាយ ឯវ អាណិយា ពន្ធិត្វា វិស្សកម្មោ ទេវលោកមេវ គតោ។ ‘‘សមន្តតោ’’តិអាទិ បន តស្មិំ ធាតុនិទានេ អជាតសត្តុនោ កិច្ចវិសេសានុដ្ឋានទស្សនំ។

    Vāḷasaṅghātayantanti kukkulaṃ paṭibhayadassanaṃ aññamaññapaṭibaddhagamanāditāya saṅghāṭitarūpakayantaṃ yojesi. Tenāha ‘‘kaṭṭharūpakānī’’tiādi. Āṇiyā bandhitvāti anekakaṭṭharūpavicittayantaṃ attano devānubhāvena ekāya eva āṇiyā bandhitvā vissakammo devalokameva gato. ‘‘Samantato’’tiādi pana tasmiṃ dhātunidāne ajātasattuno kiccavisesānuṭṭhānadassanaṃ.

    ‘‘អសុកដ្ឋានេ នាម ធាតុនិធាន’’ន្តិ រញ្ញា បុច្ឆិតេ ‘‘តស្មិំ សន្និបាតេ វិសេសលាភិនោ នាហេសុ’’ន្តិ កេចិ។ ‘‘អត្តានំ និគូហិត្វា តស្ស វុឌ្ឍតរស្ស វចនំ និស្សាយ វីមំសន្តោ ជានិស្សតីតិ ន កថេសុ’’ន្តិ អបរេ។ យក្ខទាសកេតិ ឧបហារាទិវិធិនា ទេវតាវេសនកេ ភូតាវិគ្គាហកេ។

    ‘‘Asukaṭṭhāne nāma dhātunidhāna’’nti raññā pucchite ‘‘tasmiṃ sannipāte visesalābhino nāhesu’’nti keci. ‘‘Attānaṃ nigūhitvā tassa vuḍḍhatarassa vacanaṃ nissāya vīmaṃsanto jānissatīti na kathesu’’nti apare. Yakkhadāsaketi upahārādividhinā devatāvesanake bhūtāviggāhake.

    ឥមំ បទន្តិ ‘‘ឯវមេតំ ភូតបុព្ព’’ន្តិ ទុតិយសង្គីតិការេហិ ឋបិតំ ឥមំ បទំ។ មហាធាតុនិធានម្បិ តស្ស អត្ថំ កត្វា តតិយសង្គីតិការាបិ ឋបយិំសុ។

    Imaṃpadanti ‘‘evametaṃ bhūtapubba’’nti dutiyasaṅgītikārehi ṭhapitaṃ imaṃ padaṃ. Mahādhātunidhānampi tassa atthaṃ katvā tatiyasaṅgītikārāpi ṭhapayiṃsu.

    មហាបរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា។

    Mahāparinibbānasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.




    Next: ៤. មហាសុទស្សនសុត្តវណ្ណនា • 4. Mahāsudassanasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ទីឃនិកាយ • Dīghanikāya / ៣. មហាបរិនិព្ពានសុត្តំ • 3. Mahāparinibbānasuttaṃ

    អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ទីឃ និកាយ (អដ្ឋកថា) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ៣. មហាបរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនា • 3. Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact