| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
१४. महारथविमानवण्णना
14. Mahārathavimānavaṇṇanā
सहस्सयुत्तं हयवाहनं सुभन्ति महारथविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने। तेन च समयेन आयस्मा महामोग्गल्लानो हेट्ठा वुत्तनयेन देवचारिकं चरन्तो तावतिंसभवने गोपालस्स नाम देवपुत्तस्स अत्तनो विमानतो निक्खमित्वा सहस्सयुत्तं महन्तं दिब्बरथं अभिरुय्ह महन्तेन परिवारेन महतिया देविद्धिया उय्यानकीळनत्थं गच्छन्तस्स अविदूरे पातुरहोसि। तं दिस्वा देवपुत्तो सञ्जातगारवबहुमानो सहसा रथतो ओरुय्ह उपसङ्कमित्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा अञ्जलिं सिरसि पग्गय्ह अट्ठासि।
Sahassayuttaṃ hayavāhanaṃ subhanti mahārathavimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane. Tena ca samayena āyasmā mahāmoggallāno heṭṭhā vuttanayena devacārikaṃ caranto tāvatiṃsabhavane gopālassa nāma devaputtassa attano vimānato nikkhamitvā sahassayuttaṃ mahantaṃ dibbarathaṃ abhiruyha mahantena parivārena mahatiyā deviddhiyā uyyānakīḷanatthaṃ gacchantassa avidūre pāturahosi. Taṃ disvā devaputto sañjātagāravabahumāno sahasā rathato oruyha upasaṅkamitvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ sirasi paggayha aṭṭhāsi.
तस्सिदं पुब्बकम्मं – सो किर विपस्सिं भगवन्तं सुवण्णमालाय पूजेत्वा ‘‘इमस्स पुञ्ञस्स आनुभावेन मय्हं भवे भवे सोवण्णमया उरच्छदमाला निब्बत्ततू’’ति कतपणिधानाय अनेककप्पेसु सुगतीसुयेव संसरन्तिया कस्सपस्स भगवतो काले किकिस्स कासिरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ताय यथापणिधानं सुवण्णमालालाभेन ‘‘उरच्छदमाला’’ति लद्धनामाय देवकञ्ञासदिसाय राजधीताय आचरियो गोपालो नाम ब्राह्मणो हुत्वा ससावकसङ्घस्स कस्सपस्स भगवतो असदिसदानादीनि महादानानि पवत्तेत्वा इन्द्रियानं अपरिपक्कभावेन अत्तानं राजधीतरञ्च उद्दिस्स सत्थारा देसितं धम्मं सुत्वापि विसेसं निब्बत्तेतुं असक्कोन्तो पुथुज्जनकालकिरियमेव कत्वा यथूपचितपुञ्ञानुभावेन तावतिंसेसु योजनसतिके कनकविमाने निब्बत्ति, अनेककोटिअच्छरापरिवारो अहोसि, सत्तरतनमयो चस्स सहस्सयुत्तो सुविभत्तभित्तिविचित्तो सिनिद्धमधुरनिग्घोसो अत्तनो पभासमुदयेन अवहसन्तो विय दिवङ्करमण्डलं दिब्बो आजञ्ञरथो निब्बत्ति।
Tassidaṃ pubbakammaṃ – so kira vipassiṃ bhagavantaṃ suvaṇṇamālāya pūjetvā ‘‘imassa puññassa ānubhāvena mayhaṃ bhave bhave sovaṇṇamayā uracchadamālā nibbattatū’’ti katapaṇidhānāya anekakappesu sugatīsuyeva saṃsarantiyā kassapassa bhagavato kāle kikissa kāsirañño aggamahesiyā kucchimhi nibbattāya yathāpaṇidhānaṃ suvaṇṇamālālābhena ‘‘uracchadamālā’’ti laddhanāmāya devakaññāsadisāya rājadhītāya ācariyo gopālo nāma brāhmaṇo hutvā sasāvakasaṅghassa kassapassa bhagavato asadisadānādīni mahādānāni pavattetvā indriyānaṃ aparipakkabhāvena attānaṃ rājadhītarañca uddissa satthārā desitaṃ dhammaṃ sutvāpi visesaṃ nibbattetuṃ asakkonto puthujjanakālakiriyameva katvā yathūpacitapuññānubhāvena tāvatiṃsesu yojanasatike kanakavimāne nibbatti, anekakoṭiaccharāparivāro ahosi, sattaratanamayo cassa sahassayutto suvibhattabhittivicitto siniddhamadhuranigghoso attano pabhāsamudayena avahasanto viya divaṅkaramaṇḍalaṃ dibbo ājaññaratho nibbatti.
सो तत्थ यावतायुकं दिब्बसम्पत्तिं अनुभवित्वा अपरापरं देवेसुयेव संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेन यथावुत्तसम्पत्तिविभवो गोपालो एव नाम देवपुत्तो हुत्वा तावतिंसेसुयेव निब्बत्ति। तं सन्धाय वुत्तं ‘‘तेन च समयेन आयस्मा महामोग्गल्लानो…पे॰… अञ्जलिं सिरसि पग्गय्ह अट्ठासी’’ति।
So tattha yāvatāyukaṃ dibbasampattiṃ anubhavitvā aparāparaṃ devesuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde tasseva kammassa vipākāvasesena yathāvuttasampattivibhavo gopālo eva nāma devaputto hutvā tāvatiṃsesuyeva nibbatti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘tena ca samayena āyasmā mahāmoggallāno…pe… añjaliṃ sirasi paggayha aṭṭhāsī’’ti.
एवं पन उपसङ्कमित्वा ठितं तं देवपुत्तं आयस्मा महामोग्गल्लानो इमाहि गाथाहि पुच्छि –
Evaṃ pana upasaṅkamitvā ṭhitaṃ taṃ devaputtaṃ āyasmā mahāmoggallāno imāhi gāthāhi pucchi –
१०१५.
1015.
‘‘सहस्सयुत्तं हयवाहनं सुभं, आरुय्हिमं सन्दनं नेकचित्तं।
‘‘Sahassayuttaṃ hayavāhanaṃ subhaṃ, āruyhimaṃ sandanaṃ nekacittaṃ;
उय्यानभूमिं अभितो अनुक्कमं, पुरिन्ददो भूतपतीव वासवो॥
Uyyānabhūmiṃ abhito anukkamaṃ, purindado bhūtapatīva vāsavo.
१०१६.
1016.
‘‘सोवण्णमया ते रथकुब्बरा उभो, फलेहि अंसेहि अतीव सङ्गता।
‘‘Sovaṇṇamayā te rathakubbarā ubho, phalehi aṃsehi atīva saṅgatā;
सुजातगुम्बा नरवीरनिट्ठिता, विरोचति पन्नरसेव चन्दो॥
Sujātagumbā naravīraniṭṭhitā, virocati pannaraseva cando.
१०१७.
1017.
‘‘सुवण्णजालावततो रथो अयं, बहूहि नानारतनेहि चित्तितो।
‘‘Suvaṇṇajālāvatato ratho ayaṃ, bahūhi nānāratanehi cittito;
सुनन्दिघोसो च सुभस्सरो च, विरोचती चामरहत्थबाहुभि॥
Sunandighoso ca subhassaro ca, virocatī cāmarahatthabāhubhi.
१०१८.
1018.
‘‘इमा च नाभ्यो मनसाभिनिम्मिता, रथस्स पादन्तरमज्झभूसिता।
‘‘Imā ca nābhyo manasābhinimmitā, rathassa pādantaramajjhabhūsitā;
इमा च नाभ्यो सतराजिचित्तिता, सतेरता विज्जुरिवप्पभासरे॥
Imā ca nābhyo satarājicittitā, sateratā vijjurivappabhāsare.
१०१९.
1019.
‘‘अनेकचित्तावततो रथो अयं, पुथू च नेमी च सहस्सरंसिको।
‘‘Anekacittāvatato ratho ayaṃ, puthū ca nemī ca sahassaraṃsiko;
तेसं सरो सुय्यति वग्गुरूपो, पञ्चङ्गिकं तूरियमिवप्पवादितं॥
Tesaṃ saro suyyati vaggurūpo, pañcaṅgikaṃ tūriyamivappavāditaṃ.
१०२०.
1020.
‘‘सिरस्मिं चित्तं मणिचन्दकप्पितं, सदा विसुद्धं रुचिरं पभस्सरं।
‘‘Sirasmiṃ cittaṃ maṇicandakappitaṃ, sadā visuddhaṃ ruciraṃ pabhassaraṃ;
सुवण्णराजीहि अतीव सङ्गतं, वेळुरियराजीव अतीव सोभति॥
Suvaṇṇarājīhi atīva saṅgataṃ, veḷuriyarājīva atīva sobhati.
१०२१.
1021.
‘‘इमे च वाळी मणिचन्दकप्पिता, आरोहकम्बू सुजवा ब्रहूपमा।
‘‘Ime ca vāḷī maṇicandakappitā, ārohakambū sujavā brahūpamā;
ब्रहा महन्ता बलिनो महाजवा, मनो तवञ्ञाय तथेव सिंसरे॥
Brahā mahantā balino mahājavā, mano tavaññāya tatheva siṃsare.
१०२२.
1022.
‘‘इमे च सब्बे सहिता चतुक्कमा, मनो तवञ्ञाय तथेव सिंसरे।
‘‘Ime ca sabbe sahitā catukkamā, mano tavaññāya tatheva siṃsare;
समं वहन्ती मुदुका अनुद्धता, आमोदमाना तुरगानमुत्तमा॥
Samaṃ vahantī mudukā anuddhatā, āmodamānā turagānamuttamā.
१०२३.
1023.
‘‘धुनन्ति वग्गन्ति पतन्ति चम्बरे, अब्भुद्धुनन्ता सुकते पिळन्धने।
‘‘Dhunanti vagganti patanti cambare, abbhuddhunantā sukate piḷandhane;
तेसं सरो सुय्यति वग्गुरूपो, पञ्चङ्गिकं तूरियमिवप्पवादितं॥
Tesaṃ saro suyyati vaggurūpo, pañcaṅgikaṃ tūriyamivappavāditaṃ.
१०२४.
1024.
‘‘रथस्स घोसो अपिळन्धनान च, खुरस्स नादो अभिहिंसनाय च।
‘‘Rathassa ghoso apiḷandhanāna ca, khurassa nādo abhihiṃsanāya ca;
घोसो सुवग्गू समितस्स सुय्यति, गन्धब्बतूरियानि विचित्रसंवने॥
Ghoso suvaggū samitassa suyyati, gandhabbatūriyāni vicitrasaṃvane.
१०२५.
1025.
‘‘रथे ठिताता मिगमन्दलोचना, आळारपम्हा हसिता पियंवदा।
‘‘Rathe ṭhitātā migamandalocanā, āḷārapamhā hasitā piyaṃvadā;
वेळुरियजालावतता तनुच्छवा, सदेव गन्धब्बसूरग्गपूजिता॥
Veḷuriyajālāvatatā tanucchavā, sadeva gandhabbasūraggapūjitā.
१०२६.
1026.
‘‘ता रत्तरत्तम्बरपीतवाससा, विसालनेत्ता अभिरत्तलोचना।
‘‘Tā rattarattambarapītavāsasā, visālanettā abhirattalocanā;
कुले सुजाता सुतनू सुचिम्हिता, रथे ठिता पञ्जलिका उपट्ठिता॥
Kule sujātā sutanū sucimhitā, rathe ṭhitā pañjalikā upaṭṭhitā.
१०२७.
1027.
‘‘ता कम्बुकेयूरधरा सुवाससा, सुमज्झिमा ऊरुथनूपपन्ना।
‘‘Tā kambukeyūradharā suvāsasā, sumajjhimā ūruthanūpapannā;
वट्टङ्गुलियो सुमुखा सुदस्सना, रथे ठिता पञ्जलिका उपट्ठिता॥
Vaṭṭaṅguliyo sumukhā sudassanā, rathe ṭhitā pañjalikā upaṭṭhitā.
१०२८.
1028.
‘‘अञ्ञा सुवेणी सुसु मिस्सकेसियो, समं विभत्ताहि पभस्सराहि च।
‘‘Aññā suveṇī susu missakesiyo, samaṃ vibhattāhi pabhassarāhi ca;
अनुब्बता ता तव मानसे रता, रथे ठिता पञ्जलिका उपट्ठिता॥
Anubbatā tā tava mānase ratā, rathe ṭhitā pañjalikā upaṭṭhitā.
१०२९.
1029.
‘‘आवेळिनियो पदुमुप्पलच्छदा, अलङ्कता चन्दनसारवासिता।
‘‘Āveḷiniyo padumuppalacchadā, alaṅkatā candanasāravāsitā;
अनुब्बता ता तव मानसे रता, रथे ठिता पञ्जलिका उपट्ठिता॥
Anubbatā tā tava mānase ratā, rathe ṭhitā pañjalikā upaṭṭhitā.
१०३०.
1030.
‘‘ता मालिनियो पदुमुप्पलच्छदा, अलङ्कता चन्दनसारवासिता।
‘‘Tā māliniyo padumuppalacchadā, alaṅkatā candanasāravāsitā;
अनुब्बता ता तव मानसे रता, रथे ठिता पञ्जलिका उपट्ठिता॥
Anubbatā tā tava mānase ratā, rathe ṭhitā pañjalikā upaṭṭhitā.
१०३१.
1031.
‘‘कण्ठेसु ते यानि पिळन्धनानि, हत्थेसु पादेसु तथेव सीसे।
‘‘Kaṇṭhesu te yāni piḷandhanāni, hatthesu pādesu tatheva sīse;
ओभासयन्ती दस सब्बसो दिसा, अब्भुद्दयं सारदिकोव भाणुमा॥
Obhāsayantī dasa sabbaso disā, abbhuddayaṃ sāradikova bhāṇumā.
१०३२.
1032.
‘‘वातस्स वेगेन च सम्पकम्पिता, भुजेसु माला अपिळन्धनानि च।
‘‘Vātassa vegena ca sampakampitā, bhujesu mālā apiḷandhanāni ca;
मुञ्चन्ति घोसं रुचिरं सुचिं सुभं, सब्बेहि विञ्ञूहि सुतब्बरूपं॥
Muñcanti ghosaṃ ruciraṃ suciṃ subhaṃ, sabbehi viññūhi sutabbarūpaṃ.
१०३३.
1033.
‘‘उय्यानभूम्या च दुवद्धतो ठिता, रथा च नागा तूरियानि च सरो।
‘‘Uyyānabhūmyā ca duvaddhato ṭhitā, rathā ca nāgā tūriyāni ca saro;
तमेव देविन्द पमोदयन्ति, वीणा यथा पोक्खरपत्तबाहुभि॥
Tameva devinda pamodayanti, vīṇā yathā pokkharapattabāhubhi.
१०३४.
1034.
‘‘इमासु वीणासु बहूसु वग्गूसु, मनुञ्ञरूपासु हदयेरितं पीतिं।
‘‘Imāsu vīṇāsu bahūsu vaggūsu, manuññarūpāsu hadayeritaṃ pītiṃ;
पवज्जमानासु अतीव अच्छरा, भमन्ति कञ्ञा पदुमेसु सिक्खिता॥
Pavajjamānāsu atīva accharā, bhamanti kaññā padumesu sikkhitā.
१०३५.
1035.
‘‘यदा च गीतानि च वादितानि च, नच्चानि चिमानि समेन्ति एकतो।
‘‘Yadā ca gītāni ca vāditāni ca, naccāni cimāni samenti ekato;
अथेत्थ नच्चन्ति अथेत्थ अच्छरा, ओभासयन्ती उभतो वरित्थियो॥
Athettha naccanti athettha accharā, obhāsayantī ubhato varitthiyo.
१०३६.
1036.
‘‘सो मोदसि तूरियगणप्पबोधनो, महीयमानो वजिरावुधोरिव।
‘‘So modasi tūriyagaṇappabodhano, mahīyamāno vajirāvudhoriva;
इमासु वीणासु बहूसु वग्गूसु, मनुञ्ञरूपासु हदयेरितं पीतिं॥
Imāsu vīṇāsu bahūsu vaggūsu, manuññarūpāsu hadayeritaṃ pītiṃ.
१०३७.
1037.
‘‘किं त्वं पुरे कम्ममकासि अत्तना, मनुस्सभूतो पुरिमाय जातिया।
‘‘Kiṃ tvaṃ pure kammamakāsi attanā, manussabhūto purimāya jātiyā;
उपोसथं कं वा तुवं उपावसि, कं धम्मचरियं वतमाभिरोचयि॥
Uposathaṃ kaṃ vā tuvaṃ upāvasi, kaṃ dhammacariyaṃ vatamābhirocayi.
१०३८.
1038.
‘‘नयीदमप्पस्स कतस्स कम्मुनो, पुब्बे सुचिण्णस्स उपोसथस्स वा।
‘‘Nayīdamappassa katassa kammuno, pubbe suciṇṇassa uposathassa vā;
इद्धानुभावो विपुलो अयं तव, यं देवसङ्घं अभिरोचसे भुसं॥
Iddhānubhāvo vipulo ayaṃ tava, yaṃ devasaṅghaṃ abhirocase bhusaṃ.
१०३९.
1039.
‘‘दानस्स ते इदं फलं, अथो सीलस्स वा पन।
‘‘Dānassa te idaṃ phalaṃ, atho sīlassa vā pana;
अथो अञ्जलिकम्मस्स, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Atho añjalikammassa, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.
१०१५. तत्थ सहस्सयुत्तन्ति सहस्सेन युत्तं, सहस्सं वा युत्तं योजितं एतस्मिन्ति सहस्सयुत्तं। कस्स पनेतं सहस्सन्ति? ‘‘हयवाहन’’न्ति अनन्तरं वुच्चमानत्ता हयानन्ति अयमत्थो विञ्ञायतेव। हया वाहनं एतस्साति हयवाहनं। केचि पन ‘‘सहस्सयुत्तहयवाहन’’न्ति अनुनासिकलोपं एकमेव समासपदं कत्वा वण्णेन्ति, एतस्मिं पक्खे हयवाहनं विय वाहनन्ति अत्थो युज्जति। हयवाहनसहस्सयुत्तं युत्तहयवाहनसहस्सन्ति हि अत्थो। अपरे पन ‘‘सहस्सयुत्तन्ति सहस्सदिब्बाजञ्ञयुत्त’’न्ति वदन्ति। सन्दनन्ति रथं। नेकचित्तन्ति अनेकचित्तं नानाविधविचित्तवन्तं। उय्यानभूमिं अभितोति उय्यानभूमिया समीपे। ‘‘अभितो’’ति हि पदं अपेक्खित्वा सामिअत्थे एतं उपयोगवचनं। केचि पन ‘‘उय्यानभूम्या’’तिपि पठन्ति, ते सद्दनयम्पि अनुपधारेन्ता पठन्ति। अनुक्कमन्ति गच्छन्तो पुरिन्ददो भूतपतीव वासवो विरोचसीति सम्बन्धो।
1015. Tattha sahassayuttanti sahassena yuttaṃ, sahassaṃ vā yuttaṃ yojitaṃ etasminti sahassayuttaṃ. Kassa panetaṃ sahassanti? ‘‘Hayavāhana’’nti anantaraṃ vuccamānattā hayānanti ayamattho viññāyateva. Hayā vāhanaṃ etassāti hayavāhanaṃ. Keci pana ‘‘sahassayuttahayavāhana’’nti anunāsikalopaṃ ekameva samāsapadaṃ katvā vaṇṇenti, etasmiṃ pakkhe hayavāhanaṃ viya vāhananti attho yujjati. Hayavāhanasahassayuttaṃ yuttahayavāhanasahassanti hi attho. Apare pana ‘‘sahassayuttanti sahassadibbājaññayutta’’nti vadanti. Sandananti rathaṃ. Nekacittanti anekacittaṃ nānāvidhavicittavantaṃ. Uyyānabhūmiṃ abhitoti uyyānabhūmiyā samīpe. ‘‘Abhito’’ti hi padaṃ apekkhitvā sāmiatthe etaṃ upayogavacanaṃ. Keci pana ‘‘uyyānabhūmyā’’tipi paṭhanti, te saddanayampi anupadhārentā paṭhanti. Anukkamanti gacchanto purindado bhūtapatīva vāsavo virocasīti sambandho.
१०१६. सोवण्णमयाति सुवण्णमया। तेति तव। रथकुब्बरा उभोति रथस्स उभोसु पस्सेसु वेदिका। यो हि रथस्स सोभनत्थञ्चेव उपरि ठितानं गुत्तत्थञ्च उभोसु पस्सेसु वेदिकाकारेन परिक्खेपो करीयति, तस्स पुरिमभागे उभोसु पस्सेसु याव रथीसा, ताव हत्थेहि गहणयोग्गो रथस्स अवयवविसेसो, इध सो एव कुब्बरोति अधिप्पेतो। तेनेवाह ‘‘उभो’’ति। अञ्ञत्थ पन रथीसा कुब्बरोति वुच्चति। फलेहीति रथूपत्थम्भस्स दक्खिणवामभेदेहि द्वीहि फलेहि, परियन्तावेत्थ फलाति वुत्ता। अंसेहीति कुब्बरफले पतिट्ठितेहि हेट्ठिमअंसेहि। अतीव सङ्गताति अतिविय सुट्ठु सङ्गता सुफस्सिता निब्बिवरा। इदञ्च सिप्पिविरचिते कित्तिमरथे लब्भमानविसेसं तत्थ आरोपेत्वा वुत्तं। सो पन अपोरिसताय अकित्तिमो सयंजातो केनचि अघटितोयेव। सुजातगुम्बाति सुसण्ठितथम्भकसमुदाया। ये हि वेदिकाय निरन्तरं ठिता सुसण्ठितघटकादिअवयवविसेसवन्तो थम्भकसमुदाया, तेसं वसेनेवं वुत्तं ‘‘सुजातगुम्बा’’ति। नरवीरनिट्ठिताति सिप्पाचरियेहि निट्ठापितसदिसा। सिप्पाचरिया हि अत्तनो सरीरखेदं अचिन्तेत्वा वीरियबलेन सिप्पस्स सुट्ठु विचारणतो नरेसु वीरियवन्तोति इध ‘‘नरवीरा’’ति वुत्ता। नरवीराति वा देवपुत्तस्स आलपनं। निट्ठिताति परियोसिता परिपुण्णसोभातिसया। ‘‘नरवीरनिम्मिता’’ति वा पाठो, नरेसु धितिसम्पन्नेहि निम्मितसदिसाति अत्थो। एवंविधकुब्बरताय अयं तव रथो विरोचति। किं विय? पन्नरसेव चन्दो, सुक्कपक्खे पन्नरसियं परिपुण्णकाले चन्दिमा विय।
1016.Sovaṇṇamayāti suvaṇṇamayā. Teti tava. Rathakubbarā ubhoti rathassa ubhosu passesu vedikā. Yo hi rathassa sobhanatthañceva upari ṭhitānaṃ guttatthañca ubhosu passesu vedikākārena parikkhepo karīyati, tassa purimabhāge ubhosu passesu yāva rathīsā, tāva hatthehi gahaṇayoggo rathassa avayavaviseso, idha so eva kubbaroti adhippeto. Tenevāha ‘‘ubho’’ti. Aññattha pana rathīsā kubbaroti vuccati. Phalehīti rathūpatthambhassa dakkhiṇavāmabhedehi dvīhi phalehi, pariyantāvettha phalāti vuttā. Aṃsehīti kubbaraphale patiṭṭhitehi heṭṭhimaaṃsehi. Atīva saṅgatāti ativiya suṭṭhu saṅgatā suphassitā nibbivarā. Idañca sippiviracite kittimarathe labbhamānavisesaṃ tattha āropetvā vuttaṃ. So pana aporisatāya akittimo sayaṃjāto kenaci aghaṭitoyeva. Sujātagumbāti susaṇṭhitathambhakasamudāyā. Ye hi vedikāya nirantaraṃ ṭhitā susaṇṭhitaghaṭakādiavayavavisesavanto thambhakasamudāyā, tesaṃ vasenevaṃ vuttaṃ ‘‘sujātagumbā’’ti. Naravīraniṭṭhitāti sippācariyehi niṭṭhāpitasadisā. Sippācariyā hi attano sarīrakhedaṃ acintetvā vīriyabalena sippassa suṭṭhu vicāraṇato naresu vīriyavantoti idha ‘‘naravīrā’’ti vuttā. Naravīrāti vā devaputtassa ālapanaṃ. Niṭṭhitāti pariyositā paripuṇṇasobhātisayā. ‘‘Naravīranimmitā’’ti vā pāṭho, naresu dhitisampannehi nimmitasadisāti attho. Evaṃvidhakubbaratāya ayaṃ tava ratho virocati. Kiṃ viya? Pannaraseva cando, sukkapakkhe pannarasiyaṃ paripuṇṇakāle candimā viya.
१०१७. सुवण्णजालावततोति सुवण्णजालकेहि अवततो छादितो। ‘‘सुवण्णजालाविततो’’तिपि पाठो, गवच्छितोति अत्थो। बहूहीति अनेकेहि। नानारतनेहीति पदुमरागफुस्सरागादिनानाविधरतनेहि। सुनन्दिघोसोति सुट्ठु नन्दितब्बघोसो, सवनीयमधुरनिन्नादोति अत्थो। सुनन्दिघोसोति वा सुट्ठु कतनन्दिघोसो, नच्चनादीनं दस्सनादीसु पवत्तितसाधुकारसद्दादिवसेन कतपमोदनिन्नादोति अत्थो, ‘‘कालेन कालं आसीवादनवसेन सुट्ठु पयुत्तनन्दिघोसो’’ति च वदन्ति। सुभस्सरोति सुट्ठु अतिविय ओभासनसभावो, तत्थ वा पवत्तमानानं देवतानं सोभनेन गीतवादितस्सरेन सुभस्सरो। चामरहत्थबाहुभीति चामरहत्थयुत्तबाहूहि इतो चितो च बीजयमान चामरकलापेहि देवतानं भुजेहि, तथाभूताहि देवताहि वा विरोचति।
1017.Suvaṇṇajālāvatatoti suvaṇṇajālakehi avatato chādito. ‘‘Suvaṇṇajālāvitato’’tipi pāṭho, gavacchitoti attho. Bahūhīti anekehi. Nānāratanehīti padumarāgaphussarāgādinānāvidharatanehi. Sunandighosoti suṭṭhu nanditabbaghoso, savanīyamadhuraninnādoti attho. Sunandighosoti vā suṭṭhu katanandighoso, naccanādīnaṃ dassanādīsu pavattitasādhukārasaddādivasena katapamodaninnādoti attho, ‘‘kālena kālaṃ āsīvādanavasena suṭṭhu payuttanandighoso’’ti ca vadanti. Subhassaroti suṭṭhu ativiya obhāsanasabhāvo, tattha vā pavattamānānaṃ devatānaṃ sobhanena gītavāditassarena subhassaro. Cāmarahatthabāhubhīti cāmarahatthayuttabāhūhi ito cito ca bījayamāna cāmarakalāpehi devatānaṃ bhujehi, tathābhūtāhi devatāhi vā virocati.
१०१८. नाभ्योति रथचक्कानं नाभियो। मनसाभिनिम्मिताति ‘‘इमे ईदिसा होन्तू’’ति चित्तेन निम्मितसदिसा। रथस्स पादन्तरमज्झभूसिताति रथस्स पादानं रथचक्कानं अन्तेन नेमिना नानारतनसमुज्जलेन अरानं वेमज्झेन च मण्डिता। सतराजिचित्तिताति अनेकवण्णाहि अनेकसताहि राजीहि लेखाहि चित्तिता विचित्तभावं गता। सतेरता विज्जुरिवाति सतेरतसङ्खातविज्जुलता विय पभासरे विज्जोतन्ति।
1018.Nābhyoti rathacakkānaṃ nābhiyo. Manasābhinimmitāti ‘‘ime īdisā hontū’’ti cittena nimmitasadisā. Rathassapādantaramajjhabhūsitāti rathassa pādānaṃ rathacakkānaṃ antena neminā nānāratanasamujjalena arānaṃ vemajjhena ca maṇḍitā. Satarājicittitāti anekavaṇṇāhi anekasatāhi rājīhi lekhāhi cittitā vicittabhāvaṃ gatā. Sateratā vijjurivāti sateratasaṅkhātavijjulatā viya pabhāsare vijjotanti.
१०१९. अनेकचित्तावततोति अनेकेहि मालाकम्मादिचित्तेहि अवततो समोकिण्णो। ‘‘अनेकचित्ताविततो’’तिपि पठन्ति, सोयेव अत्थो, गाथासुखत्थं पन दीघकरणं। पुथू च नेमी चाति पुथुलनेमि च, एको च-कारो निपातमत्तं। सहस्सरंसिकोति अनेकसहस्सरंसिको। ‘‘सहस्सरंसियो’’तिपि पाळि। अपरे पन ‘‘नता रंसियो’’ति च पठन्ति, तत्थ नताति अजियधनुदण्डको विय ओणता नेमिप्पदेसा। सहस्सरंसियोति सूरियमण्डलं विय विप्फुरन्तकिरणजाला। तेसन्ति ओलम्बमानकिङ्किणिकजालानं नेमिप्पदेसानं।
1019.Anekacittāvatatoti anekehi mālākammādicittehi avatato samokiṇṇo. ‘‘Anekacittāvitato’’tipi paṭhanti, soyeva attho, gāthāsukhatthaṃ pana dīghakaraṇaṃ. Puthū ca nemī cāti puthulanemi ca, eko ca-kāro nipātamattaṃ. Sahassaraṃsikoti anekasahassaraṃsiko. ‘‘Sahassaraṃsiyo’’tipi pāḷi. Apare pana ‘‘natā raṃsiyo’’ti ca paṭhanti, tattha natāti ajiyadhanudaṇḍako viya oṇatā nemippadesā. Sahassaraṃsiyoti sūriyamaṇḍalaṃ viya vipphurantakiraṇajālā. Tesanti olambamānakiṅkiṇikajālānaṃ nemippadesānaṃ.
१०२०. सिरस्मिन्ति सीसे, रथस्स सीसेति अत्थो। सिरो वा अस्मिं रथे। चित्तन्ति विचित्तं। मणिचन्दकप्पितन्ति मणिमयमण्डलानुविद्धं चन्दमण्डलसदिसेन मणिना अनुविद्धं। रुचिरं पभस्सरन्ति इमिना तस्स चन्दमण्डलसदिसतंयेव विभावेति, सदा विसुद्धन्ति इमिना पनस्स चन्दमण्डलतोपि विसेसं दस्सेति। सुवण्णराजीहीति अन्तरन्तरा वट्टाकारेन सण्ठिताहि सुवण्णलेखाहि। सङ्गतन्ति सहितं। वेळुरियराजीवाति अन्तरन्तरा सुवण्णराजीहि खचितमणिमण्डलत्ता वेळुरियराजीहि विय सोभति। ‘‘वेळुरियराजीही’’ति च पठन्ति।
1020.Sirasminti sīse, rathassa sīseti attho. Siro vā asmiṃ rathe. Cittanti vicittaṃ. Maṇicandakappitanti maṇimayamaṇḍalānuviddhaṃ candamaṇḍalasadisena maṇinā anuviddhaṃ. Ruciraṃ pabhassaranti iminā tassa candamaṇḍalasadisataṃyeva vibhāveti, sadā visuddhanti iminā panassa candamaṇḍalatopi visesaṃ dasseti. Suvaṇṇarājīhīti antarantarā vaṭṭākārena saṇṭhitāhi suvaṇṇalekhāhi. Saṅgatanti sahitaṃ. Veḷuriyarājīvāti antarantarā suvaṇṇarājīhi khacitamaṇimaṇḍalattā veḷuriyarājīhi viya sobhati. ‘‘Veḷuriyarājīhī’’ti ca paṭhanti.
१०२१. वाळीति वाळवन्तो सम्पन्नवाळधिनो, अस्से सन्धाय वदति । ‘‘वाजी’’ति वा पाठो। मणिचन्दकप्पिताति चामरोलम्बनट्ठानेसु मणिमयचन्दकानुविद्धा। आरोहकम्बूति उच्चा चेव तदनुरूपपरिणाहा च, आरोहपरिणाहसम्पन्नाति अत्थो। सुजवाति सुन्दरजवा जववन्तो महाजवा, सोभनगतिकाति अत्थो। ब्रहूपमाति ब्रहा विय पमिनितब्बा, अत्तनो पमाणतो अधिका विय पञ्ञायन्ताति अत्थो। ब्रहाति वुड्ढा पवड्ढसब्बङ्गपच्चङ्गा। महन्ताति महानुभावा महिद्धिका। बलिनोति सरीरबलेन च उस्साहबलेन च बलवन्तो। महाजवाति सीघवेगा। मनो तवञ्ञायाति तव चित्तं ञत्वा। तथेवाति चित्तानुरूपमेव। सिंसरेति संसप्परे, पवत्तरेति अत्थो।
1021.Vāḷīti vāḷavanto sampannavāḷadhino, asse sandhāya vadati . ‘‘Vājī’’ti vā pāṭho. Maṇicandakappitāti cāmarolambanaṭṭhānesu maṇimayacandakānuviddhā. Ārohakambūti uccā ceva tadanurūpapariṇāhā ca, ārohapariṇāhasampannāti attho. Sujavāti sundarajavā javavanto mahājavā, sobhanagatikāti attho. Brahūpamāti brahā viya paminitabbā, attano pamāṇato adhikā viya paññāyantāti attho. Brahāti vuḍḍhā pavaḍḍhasabbaṅgapaccaṅgā. Mahantāti mahānubhāvā mahiddhikā. Balinoti sarīrabalena ca ussāhabalena ca balavanto. Mahājavāti sīghavegā. Mano tavaññāyāti tava cittaṃ ñatvā. Tathevāti cittānurūpameva. Siṃsareti saṃsappare, pavattareti attho.
१०२२. इमेति यथावुत्तअस्से सन्धायाह। सब्बेति सहस्समत्तापि। सहिताति समानजवताय समानगमनताय च गतियं सहिता, अञ्ञमञ्ञं अनूनाधिकगमनाति अत्थो। चतूहि पादेहि कमन्ति गच्छन्तीति चतुक्कमा। समं वहन्तीति ‘‘सहिता’’ति पदेन वुत्तमेवत्थं पाकटतरं करोति। मुदुकाति मुदुसभावा, भद्रा आजानीयाति अत्थो। तेनाह ‘‘अनुद्धता’’ति, उद्धतरहिता खोभं अकरोन्ताति अत्थो। आमोदमानाति पमोदमाना, अखळुङ्कताय अञ्ञमञ्ञं रथिकादीनञ्च तुट्ठिं पवेदयन्ताति अत्थो।
1022.Imeti yathāvuttaasse sandhāyāha. Sabbeti sahassamattāpi. Sahitāti samānajavatāya samānagamanatāya ca gatiyaṃ sahitā, aññamaññaṃ anūnādhikagamanāti attho. Catūhi pādehi kamanti gacchantīti catukkamā. Samaṃ vahantīti ‘‘sahitā’’ti padena vuttamevatthaṃ pākaṭataraṃ karoti. Mudukāti mudusabhāvā, bhadrā ājānīyāti attho. Tenāha ‘‘anuddhatā’’ti, uddhatarahitā khobhaṃ akarontāti attho. Āmodamānāti pamodamānā, akhaḷuṅkatāya aññamaññaṃ rathikādīnañca tuṭṭhiṃ pavedayantāti attho.
१०२३. धुनन्तीति चामरभारं केसरभारं वालधिञ्च विधुनन्ति। वग्गन्तीति कदाचि पदे पदं निक्खिपन्ता वग्गनेन गमनेन गच्छन्ति। पतन्तीति कदाचि पवत्तन्ति, लङ्घन्तीति अत्थो। ‘‘प्लवन्ती’’ति च केचि पठन्ति, सोयेवत्थो। अब्भुद्धुनन्ताति कम्मसिप्पिना सुकते सुट्ठु निम्मिते खुद्दकघण्टादिअस्सालङ्कारे अभिउद्धुनन्ता अधिकं उद्धुनन्ता। तेसन्ति तेसं पिळन्धनानं।
1023.Dhunantīti cāmarabhāraṃ kesarabhāraṃ vāladhiñca vidhunanti. Vaggantīti kadāci pade padaṃ nikkhipantā vagganena gamanena gacchanti. Patantīti kadāci pavattanti, laṅghantīti attho. ‘‘Plavantī’’ti ca keci paṭhanti, soyevattho. Abbhuddhunantāti kammasippinā sukate suṭṭhu nimmite khuddakaghaṇṭādiassālaṅkāre abhiuddhunantā adhikaṃ uddhunantā. Tesanti tesaṃ piḷandhanānaṃ.
१०२४. रथस्स घोसोति यथावुत्तो रथनिग्घोसो। अपिळन्धनान चाति अ-कारो निपातमत्तं । पिळन्धनानं आभरणानं। अपिळन्धनन्ति च आभरणपरियायोति वा वदन्ति, रथस्सानं आभरणानञ्चघोसोति अत्थो। खुरस्सनादोति तुरङ्गानं खुरनिपातसद्दो। किञ्चापि अस्सा आकासेन गच्छन्ति, मधुरस्स पन खुरनिपातसद्दस्स उपलद्धिहेतुभूतेन कम्मुना तेसं खुरनिक्खेपे खुरनिक्खेपे पटिघातो लब्भतीति वदन्ति। अभिहिंसनाय चाति अस्सानं अधिकहिंसनेन च, अन्तरन्तरा अस्सेहि पवत्तितहेसनेन चाति अत्थो। ‘‘अभिहेसनाय चा’’ति केचि पठन्ति। समितस्साति समुदितस्स दिब्बजनस्स घोसो च सुवग्गु सुमधुरं सुय्यति। किं वियाति आह ‘‘गन्धब्बतूरियानि विचित्रसंवने’’ति, चित्रलतावने गन्धब्बदेवपुत्तानं पञ्चङ्गिकतूरियानि विय। तूरियसन्निस्सितो हि सद्दो ‘‘तूरियानी’’ति वुत्तो निस्सयवोहारेन। ‘‘गन्धब्बतूरियान च विचित्रसंवने’’ति च पाठो, ‘‘तूरियानञ्च’’इति अनुनासिकं आनेत्वा योजेतब्बं। अपरे ‘‘गन्धब्बतूरियानि विचित्रपवने’’ति पठन्ति।
1024.Rathassa ghosoti yathāvutto rathanigghoso. Apiḷandhanāna cāti a-kāro nipātamattaṃ . Piḷandhanānaṃ ābharaṇānaṃ. Apiḷandhananti ca ābharaṇapariyāyoti vā vadanti, rathassānaṃ ābharaṇānañcaghosoti attho. Khurassanādoti turaṅgānaṃ khuranipātasaddo. Kiñcāpi assā ākāsena gacchanti, madhurassa pana khuranipātasaddassa upaladdhihetubhūtena kammunā tesaṃ khuranikkhepe khuranikkhepe paṭighāto labbhatīti vadanti. Abhihiṃsanāya cāti assānaṃ adhikahiṃsanena ca, antarantarā assehi pavattitahesanena cāti attho. ‘‘Abhihesanāya cā’’ti keci paṭhanti. Samitassāti samuditassa dibbajanassa ghoso ca suvaggu sumadhuraṃ suyyati. Kiṃ viyāti āha ‘‘gandhabbatūriyāni vicitrasaṃvane’’ti, citralatāvane gandhabbadevaputtānaṃ pañcaṅgikatūriyāni viya. Tūriyasannissito hi saddo ‘‘tūriyānī’’ti vutto nissayavohārena. ‘‘Gandhabbatūriyāna ca vicitrasaṃvane’’ti ca pāṭho, ‘‘tūriyānañca’’iti anunāsikaṃ ānetvā yojetabbaṃ. Apare ‘‘gandhabbatūriyāni vicitrapavane’’ti paṭhanti.
१०२५. रथे ठिताताति रथे ठिता एता। मिगमन्दलोचनाति मिगच्छापिकानं विय मुदुसिनिद्धदिट्ठिनिपाता। आळारपम्हाति बहलसङ्गतपखुमा, गोपखुमाति अत्थो। हसिताति पहसिता, पहंसितमुखाति अत्थो । पियंवदाति पियवादिनियो। वेळुरियजालावतताति वेळुरियमणिमयेन जालेन छादितसरीरा। तनुच्छवाति सुखुमच्छवियो। सदेवाति सदा एव सब्बकालमेव। गन्धब्बसूरग्गपूजिताति गन्धब्बदेवताहि चेव अपराहि च अग्गदेवताहि लद्धपूजा।
1025.Rathe ṭhitātāti rathe ṭhitā etā. Migamandalocanāti migacchāpikānaṃ viya mudusiniddhadiṭṭhinipātā. Āḷārapamhāti bahalasaṅgatapakhumā, gopakhumāti attho. Hasitāti pahasitā, pahaṃsitamukhāti attho . Piyaṃvadāti piyavādiniyo. Veḷuriyajālāvatatāti veḷuriyamaṇimayena jālena chāditasarīrā. Tanucchavāti sukhumacchaviyo. Sadevāti sadā eva sabbakālameva. Gandhabbasūraggapūjitāti gandhabbadevatāhi ceva aparāhi ca aggadevatāhi laddhapūjā.
१०२६. ता रत्तरत्तम्बरपीतवाससाति रजनीयरूपा च रत्तपीतवत्था च। अभिरत्तलोचनाति विसेसतो रत्तराजीहि उपसोभितनयना। कुले सुजाताति सिन्धवकुले सुजाता विसिट्ठदेवनिकाये सम्भवा। सुतनूति सुन्दरसरीरा। सुचिम्हिताति सुद्धसितकरणा।
1026.Tā rattarattambarapītavāsasāti rajanīyarūpā ca rattapītavatthā ca. Abhirattalocanāti visesato rattarājīhi upasobhitanayanā. Kule sujātāti sindhavakule sujātā visiṭṭhadevanikāye sambhavā. Sutanūti sundarasarīrā. Sucimhitāti suddhasitakaraṇā.
१०२७. ता कम्बुकेयूरधराति सुवण्णमयकेयूरधरा। सुमज्झिमाति विलग्गमज्झा। ऊरुथनूपपन्नाति सम्पन्नऊरुथना, कदलिक्खन्धसदिसऊरु चेव समुग्गसदिसथना च। वट्टङ्गुलियोति अनुपुब्बतो वट्टङ्गुलियो। सुमुखाति सुन्दरमुखा, पमुदितमुखा वा। सुदस्सनाति दस्सनीया।
1027.Tā kambukeyūradharāti suvaṇṇamayakeyūradharā. Sumajjhimāti vilaggamajjhā. Ūruthanūpapannāti sampannaūruthanā, kadalikkhandhasadisaūru ceva samuggasadisathanā ca. Vaṭṭaṅguliyoti anupubbato vaṭṭaṅguliyo. Sumukhāti sundaramukhā, pamuditamukhā vā. Sudassanāti dassanīyā.
१०२८. अञ्ञाति एकच्चा। सुवेणीति सुन्दरकेसवेणियो। सुसूति दहरा। मिस्सकेसियोति रत्तमालादीहि मिस्सितकेसवट्टियो। कथं? समं विभत्ताहि पभस्सराहि चाति, समं अञ्ञमञ्ञसदिसं नानाविभत्तिवसेन विभत्ताहि सुवण्णचीरादिखचिताहि इन्दनीलमणिआदयो विय पभस्सराहि केसवट्टीहि मिस्सितकेसियोति योजना। अनुब्बताति अनुकूलकिरिया। ताति अच्छरायो।
1028.Aññāti ekaccā. Suveṇīti sundarakesaveṇiyo. Susūti daharā. Missakesiyoti rattamālādīhi missitakesavaṭṭiyo. Kathaṃ? Samaṃ vibhattāhi pabhassarāhi cāti, samaṃ aññamaññasadisaṃ nānāvibhattivasena vibhattāhi suvaṇṇacīrādikhacitāhi indanīlamaṇiādayo viya pabhassarāhi kesavaṭṭīhi missitakesiyoti yojanā. Anubbatāti anukūlakiriyā. Tāti accharāyo.
१०२९. चन्दनसारवोसिताति सारभूतेन दिब्बचन्दनेन उल्लित्ता विच्छुरिता।
1029.Candanasāravositāti sārabhūtena dibbacandanena ullittā vicchuritā.
१०३१. कण्ठेसूतिआदिना गीवूपगहत्थूपगपादूपगसीसूपगादिआभरणानि दस्सेति। ओभासयन्तीति कण्ठेसु यानि पिळन्धनानि, तेहि ओभासयन्तीति योजना। एवं सेसेसुपि। अब्भुद्दयन्ति अभिउग्गच्छन्तो, ‘‘अब्भुद्दस’’न्तिपि पाठो, सोयेवत्थो। सारदिकोति सरदकालिको। भाणुमाति सूरियो। सो हि अब्भादिदोसविरहेन दसपि दिसा सुट्ठु ओभासेति।
1031.Kaṇṭhesūtiādinā gīvūpagahatthūpagapādūpagasīsūpagādiābharaṇāni dasseti. Obhāsayantīti kaṇṭhesu yāni piḷandhanāni, tehi obhāsayantīti yojanā. Evaṃ sesesupi. Abbhuddayanti abhiuggacchanto, ‘‘abbhuddasa’’ntipi pāṭho, soyevattho. Sāradikoti saradakāliko. Bhāṇumāti sūriyo. So hi abbhādidosavirahena dasapi disā suṭṭhu obhāseti.
१०३२. वातस्स वेगेन चाति मनुञ्ञगन्धूपहारं सद्दूपहारञ्च करोन्तेन उपहरन्तेन विय वायन्तेन वातस्स वेगेन रथतुरङ्गवेगेन च। मुञ्चन्तीति विस्सज्जेन्ति। रुचिरन्ति पञ्चङ्गिकतूरियानि विय उपरूपरि रुचिदायकं। सुचिन्ति सुद्धं असंसट्ठं। सुभन्ति मनुञ्ञं। सब्बेहि विञ्ञूहि सुतब्बरूपन्ति सब्बेहिपि विञ्ञुजातिकेहि गन्धब्बसमयञ्ञूहि सोतब्बं सवनीयं उत्तमसभावं घोसं मुञ्चन्तीति योजना।
1032.Vātassa vegena cāti manuññagandhūpahāraṃ saddūpahārañca karontena upaharantena viya vāyantena vātassa vegena rathaturaṅgavegena ca. Muñcantīti vissajjenti. Ruciranti pañcaṅgikatūriyāni viya uparūpari rucidāyakaṃ. Sucinti suddhaṃ asaṃsaṭṭhaṃ. Subhanti manuññaṃ. Sabbehi viññūhi sutabbarūpanti sabbehipi viññujātikehi gandhabbasamayaññūhi sotabbaṃ savanīyaṃ uttamasabhāvaṃ ghosaṃ muñcantīti yojanā.
१०३३. उय्यानभूम्याति उय्यानभूमियं। दुवद्धतोति द्वीहि अद्धपस्सेहि। ‘‘दुभतो च ठिता’’तिपि पठन्ति, सोयेवत्थो। रथाति रथे। नागाति नागे। उपयोगत्थे हि एतं पच्चत्तवचनं। सरोति रथनागतूरियानि पटिच्च निब्बत्तो सरो। देविन्दाति देवपुत्तं आलपति। वीणा यथा पोक्खरपत्तबाहुभीति यथा वीणा सम्मदेव योजितेहि दोणिपत्तबाहुदण्डेहि तंतंमुच्छनानुरूपं अवट्ठितेहि वादियमाना सुणन्तं जनं पमोदेति, एवं तं रथादयो अत्तनो सरेन पमोदयन्ति। सुसिक्खितभावेन पोक्खरभावं सुन्दरभावं पत्तेहि वीणावादकस्स हत्थेहि पवादिता वीणा यथा महाजनं पमोदेति, एवं तं रथादयो अत्तनो सरेन पमोदयन्तीति।
1033.Uyyānabhūmyāti uyyānabhūmiyaṃ. Duvaddhatoti dvīhi addhapassehi. ‘‘Dubhato ca ṭhitā’’tipi paṭhanti, soyevattho. Rathāti rathe. Nāgāti nāge. Upayogatthe hi etaṃ paccattavacanaṃ. Saroti rathanāgatūriyāni paṭicca nibbatto saro. Devindāti devaputtaṃ ālapati. Vīṇā yathā pokkharapattabāhubhīti yathā vīṇā sammadeva yojitehi doṇipattabāhudaṇḍehi taṃtaṃmucchanānurūpaṃ avaṭṭhitehi vādiyamānā suṇantaṃ janaṃ pamodeti, evaṃ taṃ rathādayo attano sarena pamodayanti. Susikkhitabhāvena pokkharabhāvaṃ sundarabhāvaṃ pattehi vīṇāvādakassa hatthehi pavāditā vīṇā yathā mahājanaṃ pamodeti, evaṃ taṃ rathādayo attano sarena pamodayantīti.
१०३४. इमासु वीणासूति गाथाय अयं सङ्खेपत्थो – इमासु उजुकोटिवङ्कब्रहतीनन्दिनीतिसरआदिभेदासु बहूसु वीणासु सिनिद्धमधुरस्सरताय वग्गूसु ततो एव मनुञ्ञरूपासु हदयेरितं हदयङ्गमं हदयहारिनिं पीतिं पीतिनिमित्तं पवज्जमानासु पवादियमानासु अच्छरा देवकञ्ञा पीतिवेगुक्खित्तताय अत्तनो सुसिक्खितताय च दिब्बपदुमेसु भमन्ति नच्चं दस्सेन्तियो सञ्चरन्ति।
1034.Imāsu vīṇāsūti gāthāya ayaṃ saṅkhepattho – imāsu ujukoṭivaṅkabrahatīnandinītisaraādibhedāsu bahūsu vīṇāsu siniddhamadhurassaratāya vaggūsu tato eva manuññarūpāsu hadayeritaṃ hadayaṅgamaṃ hadayahāriniṃ pītiṃ pītinimittaṃ pavajjamānāsu pavādiyamānāsu accharā devakaññā pītivegukkhittatāya attano susikkhitatāya ca dibbapadumesu bhamanti naccaṃ dassentiyo sañcaranti.
१०३५. इमानीति इदं पच्चेकं योजेतब्बं ‘‘इमानि गीतानि, इमानि वादितानि, इमानि नच्चानि चा’’ति। समेन्ति एकतोति एकज्झं समरसानि होन्ति। अथ वा समेन्ति एकतोति एकतो एकज्झं समानि समरसानि करोन्ति, तन्तिस्सरं गीतस्सरेन, गीतस्सरञ्च तन्तिस्सरेन संसन्दन्तियो नच्चनेन यथाधिगते हस्सादिरसे अपरिहापेन्तियो समेन्ति समानेन्तीति अत्थो। अत्थेत्थ नच्चन्ति अथेत्थ अच्छरा ओभासयन्तीति एवं गीतादीनि समरसे करोन्तियो अथ अञ्ञा एकच्चा अच्छरा एत्थ एतस्मिं तव रथे नच्चन्ति, अथ अञ्ञा वरित्थियो उत्तमित्थियो नच्चं पस्सन्तियो अत्तनो सरीरोभासेन चेव वत्थाभरणओभासेन च एत्थ एतस्मिं पदेसे उभतो द्वीसु पस्सेसु दसपि दिसा केवलं ओभासयन्ति विज्जोतयन्तीति अत्थो।
1035.Imānīti idaṃ paccekaṃ yojetabbaṃ ‘‘imāni gītāni, imāni vāditāni, imāni naccāni cā’’ti. Samenti ekatoti ekajjhaṃ samarasāni honti. Atha vā samenti ekatoti ekato ekajjhaṃ samāni samarasāni karonti, tantissaraṃ gītassarena, gītassarañca tantissarena saṃsandantiyo naccanena yathādhigate hassādirase aparihāpentiyo samenti samānentīti attho. Atthettha naccanti athettha accharā obhāsayantīti evaṃ gītādīni samarase karontiyo atha aññā ekaccā accharā ettha etasmiṃ tava rathe naccanti, atha aññā varitthiyo uttamitthiyo naccaṃ passantiyo attano sarīrobhāsena ceva vatthābharaṇaobhāsena ca ettha etasmiṃ padese ubhato dvīsu passesu dasapi disā kevalaṃ obhāsayanti vijjotayantīti attho.
१०३६. सोति सो त्वं एवंभूतो। तूरियगणप्पबोधनोति दिब्बतूरियसमूहेन कतपीतिपबोधनो। महीयमानोति पूजीयमानो। वजिरावुधोरिवाति इन्दो विय।
1036.Soti so tvaṃ evaṃbhūto. Tūriyagaṇappabodhanoti dibbatūriyasamūhena katapītipabodhano. Mahīyamānoti pūjīyamāno. Vajirāvudhorivāti indo viya.
१०३७. उपोसथं कं वा तुवं उपावसीति अञ्ञेहिपि उपोसथो उपवसीयति, त्वं कं वा कीदिसं नाम उपोसथं उपवसीति पुच्छति। धम्मचरियन्ति दानादिपुञ्ञपटिपत्तिं। वतन्ति वतसमादानं। अभिरोचयीति अभिरोचेसि, रुच्चित्वा पूरेसीति अत्थो। ‘‘अभिराधयी’’तिपि पाठो, साधेसि निप्फादेसीति अत्थो।
1037.Uposathaṃ kaṃ vā tuvaṃ upāvasīti aññehipi uposatho upavasīyati, tvaṃ kaṃ vā kīdisaṃ nāma uposathaṃ upavasīti pucchati. Dhammacariyanti dānādipuññapaṭipattiṃ. Vatanti vatasamādānaṃ. Abhirocayīti abhirocesi, ruccitvā pūresīti attho. ‘‘Abhirādhayī’’tipi pāṭho, sādhesi nipphādesīti attho.
१०३८. इदन्ति निपातमत्तं, इदं वा फलन्ति अधिप्पायो। अभिरोचसेति अभिभवित्वा विज्जोतसि।
1038.Idanti nipātamattaṃ, idaṃ vā phalanti adhippāyo. Abhirocaseti abhibhavitvā vijjotasi.
एवं महाथेरेन पुट्ठो देवपुत्तो तमत्थं आचिक्खि। तेन वुत्तं –
Evaṃ mahātherena puṭṭho devaputto tamatthaṃ ācikkhi. Tena vuttaṃ –
१०४०.
1040.
‘‘सो देवपुत्तो अत्तमनो, मोग्गल्लानेन पुच्छितो।
‘‘So devaputto attamano, moggallānena pucchito;
पञ्हं पुट्ठो वियाकासि, यस्स कम्मस्सिदं फल’’न्ति॥
Pañhaṃ puṭṭho viyākāsi, yassa kammassidaṃ phala’’nti.
१०४१.
1041.
‘‘जितिन्द्रियं बुद्धमनोमनिक्कमं, नरुत्तमं कस्सपमग्गपुग्गलं।
‘‘Jitindriyaṃ buddhamanomanikkamaṃ, naruttamaṃ kassapamaggapuggalaṃ;
अवापुरन्तं अमतस्स द्वारं, देवातिदेवं सतपुञ्ञलक्खणं॥
Avāpurantaṃ amatassa dvāraṃ, devātidevaṃ satapuññalakkhaṇaṃ.
१०४२.
1042.
‘‘तमद्दसं कुञ्जरमोघतिण्णं, सुवण्णसिङ्गीनदबिम्बसादिसं।
‘‘Tamaddasaṃ kuñjaramoghatiṇṇaṃ, suvaṇṇasiṅgīnadabimbasādisaṃ;
दिस्वान तं खिप्पमहुं सुचीमनो, तमेव दिस्वान सुभासितद्धजं॥
Disvāna taṃ khippamahuṃ sucīmano, tameva disvāna subhāsitaddhajaṃ.
१०४३.
1043.
‘‘तमन्नपानं अथवापि चीवरं, सुचिं पणीतं रससा उपेतं।
‘‘Tamannapānaṃ athavāpi cīvaraṃ, suciṃ paṇītaṃ rasasā upetaṃ;
पुप्फाभिकिण्णम्हि सके निवेसने, पतिट्ठपेसिं स असङ्गमानसो॥
Pupphābhikiṇṇamhi sake nivesane, patiṭṭhapesiṃ sa asaṅgamānaso.
१०४४.
1044.
‘‘तमन्नपानेन च चीवरेन च, खज्जेन भोज्जेन च सायनेन च।
‘‘Tamannapānena ca cīvarena ca, khajjena bhojjena ca sāyanena ca;
सन्तप्पयित्वा द्विपदानमुत्तमं, सो सग्गसो देवपुरे रमामहं॥
Santappayitvā dvipadānamuttamaṃ, so saggaso devapure ramāmahaṃ.
१०४५.
1045.
‘‘एतेनुपायेन इमं निरग्गळं, यञ्ञं यजित्वा तिविधं विसुद्धं।
‘‘Etenupāyena imaṃ niraggaḷaṃ, yaññaṃ yajitvā tividhaṃ visuddhaṃ;
पहायहं मानुसकं समुस्सयं, इन्दूपमो देवपुरे रमामहं॥
Pahāyahaṃ mānusakaṃ samussayaṃ, indūpamo devapure ramāmahaṃ.
१०४६.
1046.
‘‘आयुञ्च वण्णञ्च सुखं बलञ्च, पणीतरूपं अतिकङ्खता मुनि।
‘‘Āyuñca vaṇṇañca sukhaṃ balañca, paṇītarūpaṃ atikaṅkhatā muni;
अन्नञ्च पानञ्च बहुं सुसङ्खतं, पतिट्ठपेतब्बमसङ्गमानसे॥
Annañca pānañca bahuṃ susaṅkhataṃ, patiṭṭhapetabbamasaṅgamānase.
१०४७.
1047.
‘‘नयिमस्मिं लोके परस्मिं वा पन, बुद्धेन सेट्ठो व समो व विज्जति।
‘‘Nayimasmiṃ loke parasmiṃ vā pana, buddhena seṭṭho va samo va vijjati;
आहुनेय्यानं परमाहुतिं गतो, पुञ्ञत्थिकानं विपुलप्फलेसिन’’न्ति॥
Āhuneyyānaṃ paramāhutiṃ gato, puññatthikānaṃ vipulapphalesina’’nti.
१०४१. तत्थ जितिन्द्रियन्ति मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं बोधिमूलेयेव अग्गमग्गेन जितत्ता निब्बिसेवनभावस्स कतत्ता जितिन्द्रियं। अभिञ्ञेय्यादीनं अभिञ्ञेय्यादिभावतो अनवसेसतो अभिसम्बुद्धत्ता बुद्धं। पुरिपुण्णवीरियताय अनोमनिक्कमं चतुरङ्गसमन्नागतस्स वीरियस्स चतुब्बिधसम्मप्पधानस्स च पारिपूरियाति अत्थो। नरुत्तमन्ति नरानं उत्तमं द्विपदुत्तमं। कस्सपन्ति भगवन्तं गोत्तेन वदति। अवापुरन्तं अमतस्स द्वारन्ति कोणागमनस्स भगवतो सासनन्तरधानतो पभुति पिहितं निब्बानमहानगरस्स द्वारं अरियमग्गं विवरन्तं। देवातिदेवन्ति सब्बेसम्पि देवानं अतिदेवं। सतपुञ्ञलक्खणन्ति अनेकसतपुञ्ञवसेन निब्बत्तमहापुरिसलक्खणं।
1041. Tattha jitindriyanti manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ bodhimūleyeva aggamaggena jitattā nibbisevanabhāvassa katattā jitindriyaṃ. Abhiññeyyādīnaṃ abhiññeyyādibhāvato anavasesato abhisambuddhattā buddhaṃ. Puripuṇṇavīriyatāya anomanikkamaṃ caturaṅgasamannāgatassa vīriyassa catubbidhasammappadhānassa ca pāripūriyāti attho. Naruttamanti narānaṃ uttamaṃ dvipaduttamaṃ. Kassapanti bhagavantaṃ gottena vadati. Avāpurantaṃ amatassa dvāranti koṇāgamanassa bhagavato sāsanantaradhānato pabhuti pihitaṃ nibbānamahānagarassa dvāraṃ ariyamaggaṃ vivarantaṃ. Devātidevanti sabbesampi devānaṃ atidevaṃ. Satapuññalakkhaṇanti anekasatapuññavasena nibbattamahāpurisalakkhaṇaṃ.
१०४२. कुञ्जरन्ति किलेसपटिसत्तुनिम्मद्दनेन कुञ्जरसदिसं, महानागन्ति अत्थो। चतुन्नं ओघानं संसारमहोघस्स तरितत्ता ओघतिण्णं। सुवण्णसिङ्गीनदबिम्बसादिसन्ति सिङ्गीसुवण्णजम्बुनदसुवण्णरूपसदिसं, कञ्चनसन्निभत्तचन्ति अत्थो। दिस्वान तं खिप्पमहुं सुचीमनोति तं कस्सपसम्मासम्बुद्धं दिस्वा खिप्पं तावदेव ‘‘सम्मासम्बुद्धो भगवा’’ति पसादवसेन किलेसमलापगमनेन सुचिमनो विसुद्धमनो अहोसिं, तञ्च खो तमेव दिस्वान तं दिस्वा एव। सुभासितद्धजन्ति धम्मद्धजं।
1042.Kuñjaranti kilesapaṭisattunimmaddanena kuñjarasadisaṃ, mahānāganti attho. Catunnaṃ oghānaṃ saṃsāramahoghassa taritattā oghatiṇṇaṃ. Suvaṇṇasiṅgīnadabimbasādisanti siṅgīsuvaṇṇajambunadasuvaṇṇarūpasadisaṃ, kañcanasannibhattacanti attho. Disvāna taṃ khippamahuṃ sucīmanoti taṃ kassapasammāsambuddhaṃ disvā khippaṃ tāvadeva ‘‘sammāsambuddho bhagavā’’ti pasādavasena kilesamalāpagamanena sucimano visuddhamano ahosiṃ, tañca kho tameva disvāna taṃ disvā eva. Subhāsitaddhajanti dhammaddhajaṃ.
१०४३. तमन्नपानन्ति तम्हि भगवति अन्नञ्च पानञ्च। अथवापि चीवरन्ति अथ चीवरम्पि। रससा उपेतन्ति रसेन उपेतं सादुरसं, उळारन्ति अत्थो । पुप्फाभिकिण्णम्हीति गन्थितेहि च अगन्थिकेहि च पुप्फेहि ओलम्बनवसेन सन्थरणवसेन च अभिकिण्णे। पतिट्ठपेसिन्ति पटिपादेसिं अदासिं। असङ्गमानसोति कत्थचि अलग्गचित्तो सो अहन्ति योजना।
1043.Tamannapānanti tamhi bhagavati annañca pānañca. Athavāpi cīvaranti atha cīvarampi. Rasasā upetanti rasena upetaṃ sādurasaṃ, uḷāranti attho . Pupphābhikiṇṇamhīti ganthitehi ca aganthikehi ca pupphehi olambanavasena santharaṇavasena ca abhikiṇṇe. Patiṭṭhapesinti paṭipādesiṃ adāsiṃ. Asaṅgamānasoti katthaci alaggacitto so ahanti yojanā.
१०४४. सग्गसोति अपरापरूपपत्तिवसेन सग्गे सग्गे, तत्थापि च देवपुरे सुदस्सनमहानगरे। रमामीति कीळामि मोदामि।
1044.Saggasoti aparāparūpapattivasena sagge sagge, tatthāpi ca devapure sudassanamahānagare. Ramāmīti kīḷāmi modāmi.
१०४५. एतेनुपायेनाति गोपालब्राह्मणकाले ससावकसङ्घस्स कस्सपभगवतो यथा असदिसदानं अदासिं, एतेन उपायेन। इमं निरग्गळं यञ्ञं यजित्वा तिविधं विसुद्धन्ति अनावटद्वारताय मुत्तचागताय च निरग्गळं, तीसुपि कालेसु तीहि द्वारेहि करणकारापनानुस्सरणविधीहि सम्पन्नताय तिविधं, तत्थ संकिलेसाभावेन विसुद्धं अपरिमितधनपरिच्चागभावेन महाचागताय यञ्ञं यजित्वा, महादानं दत्वाति अत्थो। तं पन दानं चिरकतम्पि खेत्तवत्थुचित्तानं उळारताय अन्तरन्तरा अनुस्सरणेन अत्तनो पाकटं आसन्नं पच्चक्खं विय उपट्ठितं गहेत्वा आह ‘‘इम’’न्ति।
1045.Etenupāyenāti gopālabrāhmaṇakāle sasāvakasaṅghassa kassapabhagavato yathā asadisadānaṃ adāsiṃ, etena upāyena. Imaṃ niraggaḷaṃ yaññaṃ yajitvā tividhaṃ visuddhanti anāvaṭadvāratāya muttacāgatāya ca niraggaḷaṃ, tīsupi kālesu tīhi dvārehi karaṇakārāpanānussaraṇavidhīhi sampannatāya tividhaṃ, tattha saṃkilesābhāvena visuddhaṃ aparimitadhanapariccāgabhāvena mahācāgatāya yaññaṃ yajitvā, mahādānaṃ datvāti attho. Taṃ pana dānaṃ cirakatampi khettavatthucittānaṃ uḷāratāya antarantarā anussaraṇena attano pākaṭaṃ āsannaṃ paccakkhaṃ viya upaṭṭhitaṃ gahetvā āha ‘‘ima’’nti.
१०४६. एवं देवपुत्तो अत्तना कतकम्मं थेरस्स कथेत्वा इदानि तादिसाय सम्पत्तिया परेपि पतिट्ठापेतुकामतं तथागते च उत्तमं अत्तनो पसादबहुमानं पवेदेन्तो ‘‘आयुञ्च वण्णञ्चा’’तिआदिना गाथाद्वयमाह। तत्थ अभिकङ्खताति इच्छन्तेन। मुनीति थेरं आलपति।
1046. Evaṃ devaputto attanā katakammaṃ therassa kathetvā idāni tādisāya sampattiyā parepi patiṭṭhāpetukāmataṃ tathāgate ca uttamaṃ attano pasādabahumānaṃ pavedento ‘‘āyuñca vaṇṇañcā’’tiādinā gāthādvayamāha. Tattha abhikaṅkhatāti icchantena. Munīti theraṃ ālapati.
१०४७. नयिमस्मिं लोकेति देवपुत्तो अत्तनो पच्चक्खभूतं लोकं वदति। परस्मिन्ति ततो अञ्ञस्मिं। एतेन सब्बेपि सदेवके लोके दस्सेति। समो च विज्जतीति सेट्ठो ताव तिट्ठतु , समो एव न विज्जतीति अत्थो। आहुनेय्यानं परमाहुतिं गतोति इमस्मिं लोके यत्तका आहुनेय्या नाम, तेसु सब्बेसु परमाहुतिं परमं आहुनेय्यभावं गतो। ‘‘दक्खिणेय्यानं परमग्गतं गतो’’ति वा पाठो, तत्थ परमग्गतन्ति परमं अग्गभावं, अग्गदक्खिणेय्यभावन्ति अत्थो। केसन्ति आह ‘‘पुञ्ञत्थिकानं विपुलप्फलेसिन’’न्ति, पुञ्ञेन अत्थिकानं विपुलं महन्तं पुञ्ञफलं इच्छन्तानं, तथागतो एव लोकस्स पुञ्ञक्खेत्तन्ति दस्सेति। केचि पन ‘‘आहुनेय्यानं परमग्गतं गतो’’ति पठन्ति, सोयेवत्थो।
1047.Nayimasmiṃ loketi devaputto attano paccakkhabhūtaṃ lokaṃ vadati. Parasminti tato aññasmiṃ. Etena sabbepi sadevake loke dasseti. Samo ca vijjatīti seṭṭho tāva tiṭṭhatu , samo eva na vijjatīti attho. Āhuneyyānaṃ paramāhutiṃ gatoti imasmiṃ loke yattakā āhuneyyā nāma, tesu sabbesu paramāhutiṃ paramaṃ āhuneyyabhāvaṃ gato. ‘‘Dakkhiṇeyyānaṃ paramaggataṃ gato’’ti vā pāṭho, tattha paramaggatanti paramaṃ aggabhāvaṃ, aggadakkhiṇeyyabhāvanti attho. Kesanti āha ‘‘puññatthikānaṃ vipulapphalesina’’nti, puññena atthikānaṃ vipulaṃ mahantaṃ puññaphalaṃ icchantānaṃ, tathāgato eva lokassa puññakkhettanti dasseti. Keci pana ‘‘āhuneyyānaṃ paramaggataṃ gato’’ti paṭhanti, soyevattho.
एवं कथेन्तमेव तं थेरो कल्लचित्तं मुदुचित्तं विनीवरणचित्तं उदग्गचित्तं पसन्नचित्तञ्च ञत्वा सच्चानि पकासेसि। सो सच्चपरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। अथ थेरो मनुस्सलोकं आगन्त्वा भगवतो तमत्थं अत्तना च देवपुत्तेन च कथितनियामेनेव आरोचेसि। सत्था तमत्थं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरियाय धम्मं देसेसि। सा देसना महाजनस्स सात्थिका अहोसीति।
Evaṃ kathentameva taṃ thero kallacittaṃ muducittaṃ vinīvaraṇacittaṃ udaggacittaṃ pasannacittañca ñatvā saccāni pakāsesi. So saccapariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhahi. Atha thero manussalokaṃ āgantvā bhagavato tamatthaṃ attanā ca devaputtena ca kathitaniyāmeneva ārocesi. Satthā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattapariyāya dhammaṃ desesi. Sā desanā mahājanassa sātthikā ahosīti.
महारथविमानवण्णना निट्ठिता।
Mahārathavimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
इति परमत्थदीपनिया खुद्दकट्ठकथाय विमानवत्थुस्मिं
Iti paramatthadīpaniyā khuddakaṭṭhakathāya vimānavatthusmiṃ
चुद्दसवत्थुपटिमण्डितस्स पञ्चमस्स महारथवग्गस्स
Cuddasavatthupaṭimaṇḍitassa pañcamassa mahārathavaggassa
अत्थवण्णना निट्ठिता।
Atthavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / १४. महारथविमानवत्थु • 14. Mahārathavimānavatthu
